go zamku. Już r. 1784 miasto nieomal całkiem było odbudowane. Aby powiększyć liczbę mieszkańców, których w r. 1772 było 490, sprowadził król kolonistów niemieckich, ułatwiając im osiedlenie się. Od r. 1807 szła główna poczta między Berlinem a Królewcem przez Tucholę i Osie, z czego miasto niemały zysk miało. Podczas wojen francuskich ciągnęły przez T. wojska. Już r. 1806 d. 14 listopada przejechał tędy oddział francuskich huzarów, ścigając pruskiego rotmistrza Ton Moellendorf. Polskie wojsko pod gener. Lipskim stanęło tu d. 22 stycz. 1807 r. Tegoż roku d. 15 lutego ciągnęło 5000 Francuzów pod Gdańsk. R. 1813 wysłało miasto na wojnę 32 mieszczan. Tegoż roku d. 16 stycznia zatrzymało się w mieście i pobliskiej Koślince 8000 Kozaków. Stosunki kościelne. Za czasów krzyżackich i polskich należał dekanat tucholski do arcyb, gnieźn. i archidyakonatu kamieńskiego. Proboszczowie byli dawniej często kanonikami koUegiaty kamieńskiej, gdzie zwykle rezydowali. Zastępywali ich komendaryusz, penitencyaryusz i kaznodzieja, tak że przy farze tucholskiej było 4 kapłanów. Mocą bulli De salute animarum z d. 16 lipca 1821 r. został archidyakonat kamieński zwinięty i dek. tucholski przyłączony do bisk. chełmińskiego. Do dek. tucholskiego należą parafie Brusy, Czersk, Ogorzeliny, Gostycyn, Jelęcz, Leśno, Łęg, Nowa Cerkiew, Ostrowite, Pruszcz, Raciąż, Tuchola, Wałdowo, Wiele. Do par. tucholskiej zaś osady Tuchola z przylogłośoiami, Bladowo, Białowieże, Wysoka Wieś, Hoży anna, Kiełpin, Konek, Koślinka, Plaskosz, Piszczek, Nowa Tuchola, Świt i Wymysłciro. W r. 1878 było 2865 dusz; 1891 r. 4085. Kościoły. Prepozytura św. Ducha. Na przedmieściu Świeckiem, przed bramą toruńską, na dzisiejszym starym cmentarzu stał kościół św. Ducha, mający pierwotni osobne probostwo czyli prepozyturę; kościół łączył się ze szpitalem miejskim i cmentarzem. Przyłączony jako filia do fary, zniszczał w drugiej wojnie szwedzkiej r. 1655; cmentarz istniał do r. 1875. Na cmentarzu tym, zapewne po upadku kościoła, wzniesiono około r. 1789 kaplicę św. Ducha, która stała jeszcze w r. 1822. Prepozytura św. Elżbiety przy kościele św. Elżbiety, przed chojnicką bramą, tam gdzie dziś stoi szpital katol. Wizyta z r. 1653 pisze, że kościół miał trzy ściany z cegły, czwartą w pruski mur, dach kryty gontami. Wewnątrz 3 ołtarze. Plrzy kościele był szpital dla 10 osób, którym żywności dostarczał zamek. Za krzyżackich czasów był tu osobny proboszcz; później probostwo przyłączono do fary. Wizyta Jezierskiego z r. 1695 donosi, że po kościele i szpitalu pozostały tylko ruiny. Cmentarz tutejszy był jeszcze w r. 1767 używany. R. 1789 pobudowano na miejscu kościoła szpital katolicki. Kaplica na zamku, wzniesiona za czasów krzyżackich, zaginęła razem z zamkiem. Stary kościół paraf. p. w. św. Bartłomieja był murowany i konsekrowany r. 1287 przez arcyb, gnieżu. Jakuba Świnkę. Miał wysoką wieżę i 9 ołtarzy. W jednym z bocznych był obraz Łaskawej N. M. Panny. Wizyta kan. Trebnica z r. 1653 opowiada, że do tego ołtarza lud miał osobliwsze nabożeństwo, o czem świadczyły wota w liczbie 25. R. 1781 zgorzał kościół a z nim także i obraz. Teraźniejszy kościół murowany wzniesiono r. 1784, tam gdzie dawniej stał ratusz; sufit ma z desek, ołtarzy 6. Wieża została wybudowana roku 1821. R. 1859 wewnątrz i zewnątrz odnowiony. Patronat rządowy. Benedykowany r. 1785 przez kanonika kamieńskiego i proboszcza jelenieckiego Macieja Frydrychowicza, konsekrowany w 1861 r. przez ks. bisk. sufragana Jerzego Jeschke. Proboszczami byli Albrecht 1325, Conrad 1339, Tilemann 1366, Conrad Rotyr 1377, Feliks Radzimski 1550, Wawrzyniec Kłossek, Jan Nowodworski 1599 1612, Jan t. Gleissen Doręgowski 1612 25, Piotr V. Bartlińśki, dziekan tucholski, 1634, Śtan. Szczygielski 1663 74, Śtan. Trebnic archidyakon, Michał Lowaldt Jezierski 1695 1714, Józef Erazm Plattern 1714 1741, Tomasz Szczepański 1741, Antoni Sikorski, oficyał kamieński, Wojciech Scheinert 1796, Jan Marwicz, później bisk. chełmiński, 1832 43, Jerzy Jeschke, później sufragan chełm. , 1843 49, Franciszek Kopal 1849 78, Aug. Maszkowski 1882, Fryderyk Tulikowski od 1884. Do probostwa tucholskiego należą 4 ogrody, 3 włóki na Koślince i wś Białowieże odl 1 2 mili, obejmująca przeszło 480 ha roli, którą niezawodnie już ks. Świętopełk przy erekcyi kościoła nadał proboszczowi. Aż do wieku XVIII istniało tu bractwo ubogich księży; następnie było bractwo św. Aniołów Stróżów, które powstało w r. 1639; Szkaplerzne od r. 1606; św. Jana Nepomucena od r. 1747 i bractwo ubogich p. w. św. Łazarza. Dziś istnieje tylko Szkaplerza św. od r. 1785 i bractwo trzeźwości od r. 1852. Parafia luterańska została założona dopiero r. 1796. Teraźniejszy kościół ewaug. został zbudowany na przedmieściu Chojnickiem r. 1837 8, a wieżę przed kilku laty przystawiono. Synagoga żydowska pochodzi z r. 1843. Bram posiadało miasto trzy chojnicką czyli nową, toruńską al. świecką i zieloną nad strugą ku zamkowi. Mieszkańców liczono 1767 r. 504; 1772 r. 490; 1804 r. 1251; 1813 r. 1111; 1835 r. 1283; 1865 r. 2582; 1876 r. 2824. W r. 1767 było tu 456

Tuchola