ło stopy długie i tyleż szerokie, z wizerunkiem Najśw. Maryi F. Piękny ten obraz wywiesza się tylko raz do roku w uroczystość Matki Boskiej Szkaplerznej. Pod obrazem mieści się na dole napis Znak obrony Twej Panno, Matko prawdziwego Boga, przez wojnę Szwedzką całość miasta tego, któreś od nieprzyjaciół pięćkroć obroniła, od ognia i ruiny znacznej ochroniła. Przeto na dziękczynienie nas samych w niewolę oddajemyć, miej w opiece Tucholą. Zdaje się, źe owo wotum zostało wykonane wkrótce po pokoju oliwskim. Lustraoya starostwa z r. 1664 opiewa To starostwo subest Juri Reformatorio Najjaśniejszej Ludwiki Maryi, Królowej Polskiej i Szwedzkiej, szczęśliwie nam panującej, którego na ten czas zastaliśmy possessores Ich Mościów P. P. Erazmego Janowskiego i Ludwika Kersensteyna za kontraktem arendownym z Królową Jejmością do lat trzech, zaczynających się od św. Jana anni praesentis 1664, po wyjściu pierwszych trzech lat de noTO uczynionym. Armata zamkowa działek dwa spiżowe z łozami i kołami żelazem oprawionemi. W mieście jest także działko zamkowe. Hakownic w zamku 10. Jest też działko choynickie, które Szwedzi wziąwszy, porzucili w drodze. To na gruncie Królowey Jejmości odebrano do zamku Tucholskiego. Miasto to in contiguitate z zamkiem, murem naokoło otoczone. Pokazali mieszczanie najprzód przywilej krzyżacki po niemiecku pisany, w którym jako przynależności miejskie, tak też powinności sa opisane anni 1411, na której zaszła confirmacya Sigismundi Augusti 1552; potym dekret Sigismundi Augusti anni 1552, którym różne kontrowersye między zamkiem a miastem decydowano i uspokojono i tych przywilejów i praw swoich konfirmacyą generalną tak ś. p. Jegomości Władysława IV jako i teraźniejszego szczęśliwie nam panującego de dato Gedani die 26 Jan. anni 1657. Ról żadnych nie ma to miasto, tylko okrąg koło miasta placami się podzieliło. W. mieście tym sołtys win trzecią część sobie bierze, a dwie do zamku oddawać powinien. Kościół farny collationis Regiae. Ksiądz pleban ma wioskę Białowieżę. Suma miasta fL 61 gr. 26. Wsi starostwa; Koślinka, W. i M. Mendromierz, Jeleńcz, Bladowo, Raciąż, Stobno, Gronowo, wś niemiecka, Lichnowe niem, , Ostrowite niem. , Ciechocin niem. , Sławęcin, Piaseczno niem. al. Piastoszyn, Silno niem. , Bysław, Gostycyn, Kiełpin, Cekcyn. Młyny polne Pilski, Nadolny, Nowy, Zamkowy w murach. Ruda, Raciążki, Szumiąca, Okiereki, Siliński, Konek spalony, Stęski w Stążkach zrujnowany. Folwarki Bralewnica pod zamkiem, Piastoszyński, Obrowski, Cekcyński. Klucz Koso bucki alias Zaborski, do ststwa tucholskiego należący wś Kosobudy, folw. Kosobudzki, Brusy, Lubnie, Czyczkowy, Łędy na Pustkowiu, Pustk. Rolbieckie, Wdzydze, Prądzanka pustk. , Retel pustk. , Zalesie, Śpirwa, Giełdon, Turowiec, Dąbrówka, Drzewice, Swornigać, Kurcze, Ikendorf, Kruszyna, Miedźno, Karpno, Skoszewo, Okręgliczki, Pokrzywno, Męcikały, fol. Dąbrówka, Wiele, Górki, Twaróżna Góra, Ło8iny, Ostrowite, Gnatskłodny, Konigort, Czersk, Karszyn, Warszyn, Łąg, Laska, Przytarnia, Czyszkowski Most, Lekbąd, Zielone, Uboga, Leśno. Młyny zaborskie Borskowski, Czernica, Parszyn, Uklenica, Hamer przy Uklenicy, Parszenica, Kioszubski, Paszenin, Czerski, w Zamku. Barci starostwa w puszczach polnych i zaborskich przynosiły 744 fi. Jezior i stawów polnych i zaborskich 72, taksujemy je na fi. 600. Suma prowentu, odjąwszy ztąd na ekspensa doroczne fi. 1869 gr. 6, zostaje 8203 fi. 23 gr. 3 den. Po śmierci małżonki nadał Jan Sobieski ststwo Francuzowi de Noyres. Po nim otrzymał je referendarz kor. Andrzej Morsztyn 1668 76. Potem byli starostami Jan Piotr Tuchołka 1676 91, za jego rządów zniszczył pożar większą część miasta; Ludwik Bieliński 1691 1713; Jerzy Jackowski 1713 26, za jego czasów płaciło ststwo poboru na symplę 99 fi. 20 gr. 9 den. ob. Cod. Beln. , str. 92; Jakub Henryk Flemming, minister Augusta II; po jego śmierci wyszła wdowa po nim Tekla Radziwiłłówna za kanclerza litewskiego Michała Wisniowieckiego 1730 43 i wniosła drogą wiana starostwo. Z kolei byli starostami ks. Antoni Sapieha 1748 59; hr. August Stanisław Ton der Goltz 1764 67. R. 1765 d. 7 września zawarł tenże z miastem ugodę, według której miasto zrzekło się praw swych do Koślinki i Bladowa i propinacyi w ststwie tucholskieni, nabywając za to wieś starościńską Kiełpin wraz z karczmą tamtejszą i borem Mięckownikiem i fol. Wymysłowem. Ugodę tę potwierdził r. 1766 sejm i król Stanisław August. Ostatnią posiadaczką była Ton der Goltz aż do okupacyi pruskiej 1772 r. . Powiat tucholski został w r. 1772 wcielony do chojnickiego, a ststwo zamieniono na domenę, która według topografii Goldbecka z r. 1789 obejmowała 4 folw. i 123 wsi, karczem, młynów z 1377 dymami str. 76; miasto zaś liczyło w tym roku 148 dym. R. 1781 d. 17 maja zniszczył wielki pożar prawie całe miasto z kościołem i ratuszem, ocalało tylko 12 chat przy murze. Pogorzelcy obliczyli szkodę na 25, 837 tal. i 39 gr. Fryderyk W. wyznaczył wtedy na kościoły i gmachy szkolne 27, 000 tal. i dał wolne drzewo z lasu królewskiego. Cegłę brano z muru miejskiego i z podupadłe vwmw

Tuchola