po zdobyciu Chojnic skończyło się panowanie komturów krzyżackich na zamku tucholskim. Ich miejsce zajęli teraz już to starostowie, już to tenutaryusze. Starostwo uchodziło za jedno z bogatszych, dlatego od r. 1593 dawano je polskim królowym jako dobra stołowe. Starostwo było grodowe; tu też odbywały się sądy grodzkie ziemökie i sejmiki powiatowe. Powiat zaś należał do wojew. pomorskiego. Ze starostów tucholskich są znani Mikołaj Kościelecki 1484 r. , Jan Kościelecki 1513 45, Fabian Czema 1545 69. Lustracya z r. 1566 podaje, , Starostwo tucholskie, urodzonego Pana Fabiana Czerny dzierżawa. Do którego od starodawna należą miasto Tuchola i osiadłych wsi 32, w ktorem mieście i wsiach jest suma włók 1652, to jest osiadłych 1119, lemańskich 29, sołtyskich 155, pustych 184, kościelnych 65. Item karozmarzów na czynszu 34, ogrodników, którzy czynszu nie płacą 67, młynów na pieniądzach i na miarze postanowionych 11; jeziór małych i wielkich, z których niewielkie powiedziano pożytki 55, folwarków od starodawna osiadłych 3, item nowo osadzonych 2. Puszcza leśna i borowa wielka, z której zatajono płacenie lisów, palenie smoły i gajenie na łąki, z której pożytki wielkie odbierają, jako poddani potajemnie opowiedzieli. Suma prowentów wszelakich, tak pieniężnych i czynszowych jako pospolitych ststwa tucholskiego czyni fi 6354 gr. 23 den. 10. Z której sumy pieniężnej wychodzi na zapłacenie myta sługom na zamku i folwarkach fi. 377. Summa regia contributionis totius districtus Tauchensis t. j. powiatu tucholskiego facit fi. 1970 gr. 21 den. 15. Item w starostwie tucholskiem jest stado klacz, które zowią stadem dzikiem, przy folw. Kossobudach, które stado zimą i latem chowa się w puszczy, , o którem powiedziano nam, iż jest rosłe i osobne, z którego konie wielkie wychodzą, jakoż my w Tucholi oglądali niektóre konie i w folwarku Piastoszynie. Chcieliśmy to stado rewidować, żebyśmy dali sprawę o niem J. K. M. , ale nam podstarości tucholski nie dopuścił i kazał je tem dalej w puszczę pod Borzechowo zagnać. Item w mieście Tucholi jest czynszu uroczystego grzywien 18 od pewnych domów J. K. M, , które nieboszczyk pan Kościelecki jednemu mieszczaninowi zastawił był in anreis sto ad exemptionem, którego nie wykupił i umarł, a mieszczanin umierając polecił do bractwa kapłańskiego tamże w Tucholi, który dotąd księża trzymają. Po Czernie był ststą Maciej Żaliński 1569. Hic in Żalno, districtus Tucholiensis, arcem nova forma magnisque sumptibus de cocto latere aedificare coepit, quam deinde filius ejus Samuel oonsumavit et absolvit ob. Borek Echo sepulcralis, II, 641. Z kolei byli Jerzy Żaliński 1589, Mikołaj Niewieściński 1607, Samuel Żaliński 1607 20, Stanisław August Radziwiłł 1620 1656. E. 1623 królowa Konstancja otrzymała ststwo w dożywocie. Zamek tak jej się podobał, że przez dłuższy czas w nim przemieszkiwała. Zygmunt III częściej tu bawił odwiedzając małżonkę. R. 1623 ugaszczał go tu Radziwiłł. Po królowej Konstancyi przechowuje się w skarbcu kościelnym srebrna puszka pozłacana, perłami ozdobiona, z medalionem, który nosi napis Oonstantia Regina Poloniae etc. ob. Borek, I c, pag. 659. Gdy po śmierci Zygmunta III ks, Radziwiłł przybył do T. , odebrał tu od Urbana VIII list, aby królewiczowi Władysławowi dopomagał do osiągnięcia korony ob. Galerya nieświeska p. Kotłubaja, 1857, str. 271. W r. 1642 był ks. Albrycht obecny na weselu królewny, siostry Władysława IV, z ks. Neuenburskim jako jeden z opiekunów. Starostwa, z których królewna dotąd pobierała dochody, przeznaczone zostały dla królowej Cecylii Renaty. Ststwo tucholskie dzierżawił ks. Albrycht, płacąc 15, 000 złot. Królowa zażądała oddania starostw. Radziwiłł mająe przywilej Zygmunta III na dożywotnią dzierżawę, odmówił i do sejmu apelował. Pomimo opozycyi książę musiał podwyższyć arendę o 12, 000 zł. , t. j. corocznie wypłacać 27, 000 zł. królowej. Król chcąc to wynagrodzić księciu, dał mu assygnacyę na 15, 000 zł. z ekonomii mohilewskiej a w następnym roku po śmierci królowej uwolnił go zupełnie od opłaty dzierżawy ze starostwa. W drugiej wojnie szwedzkiej 1655 60 poniosło miasto znaczno straty. W r. 1655 Szwedzi pod wodzą gener. Horna opanowali T. , lecz jeszcze tegoż roku Polacy ich ztąd wyrugowali. W r. 1656 d. 23 maja szwedzka jazda usiłowała miasto zająć ale bezowocnie. Spaliła jednak przedmieścia chojnickie i świeckie i wś przyległą Koślinkę. Wojewoda malborski Jakub Weiher miasto obsadził i gdy r. 1656 Szwedzi, którymi dowodził ks. Karol meklemburski, obiegli miasto, wypadł wojewoda i nieprzyjaciół do odwrotu zmusił cum robore rejecit et abire coegit. Także atak szwedzkiego pułkownika Wressowitz spełznął ua niozem. Zato srożyło się tu od Zielonych Świątek r. 1657 aż do adwentu powietrze morowe. R, 1659 kusili się Szwedzi daremnie po raz piąty zdobyć T. R. 1660 zawarto pokój oliwski. Na sejmiku r. 1661 w kwietniu w Toruniu odbytym, uchwalono ut oiTes et inoolae Tucholiensea ob insignem eorundem dcTastationem et inopiam a contributionibus publicis ad aliquot annos liberentur. Z wojen szwedzkich przechowała się droga pamiątka. Jest to wotum srebrne, oko

Tuchola