Tuchlino, jezioro, w pow, kartuskim. Należało do dóbr Smołdzino ob. . Tuchliliska Huta, niem. Tucliiner Huette, wyb. dawniej do Tuchlina należące, w pow. kartuskim, dziś nieistniejące. W 1789 r. 4 dym. ; 1858 r. 53 mk, 6 włok. Kś. Fr. Tuchliny, niem. Tuchlinnen, wś, pow. jańsborski, st. p. Schimonken. Znajduje się tu starożytne cmentarzysko z epoki pruskiej; wś bowiem leży śród obszaru dawnej Galindyi. W. mistrz Marcin Truchses odnawia Piotrowi Przerowskiemu przywilej na 10 włók ziemi nad jez. Tuchlin, nadanych prawem magdeb. i 1 służbą. Dan w Rynie r. 1477. Tuchmany, pow, gostyński, ob. Techwmany, Tuchno, ob. Staszewskie Holendry, Tuchocińska puszcza, ob. Kublicze. Tuchola 1. niem. Tuchel, miasto powiatowe, śród borów tucholskich, nad strugą Kicz, pół mili od rz. Brdy, między dwoma jeziorami Zamkowem SohlossSee i Głęboczkiem. Pięć bitych traktów schodzi się w T. , mianowicie z Bydgoszczy, Sępólna, Chojnic, Woziwody i Świecia. R. 1883 otworzoną została kolej żel. chojnickolaskowicka 70, 1 kim, długa, z przystankami w Silnie, Tucholi, Cekcynie, Wierzchlesie, Lnianie i Drzycimiu. Obszaru ma T. 1808 ha 808 roli or. , 59 łąk, 266 lasu; 1885 r. 271 dm. , 616 dym. , 1451 mk. kat. , 1033 ew. , 1 dysyd. , 576 żyd. , razem 3061 mk. W skład okręgu miejskiego wchodzą; Piszczek, os. młyn. 3 dm. , 26 mk. , wyb. Friedrichslust 2 dm. , H mk. , os. młyn. Hozyanna 1 dm. , 5 mk, młyn Konek 2 dm. , 55 mk, pustk Plaskosz 1 dm. , 15 mk, Rudzki Most 7 dm. , 47 mk. , Wymysłowo 3 dm. , 25 mk. , cegielnia 1 dm. , 5 mk. . Wmieście znajdują się sąd okręg. , zwykłe władze powiatowe, kościół kat. i ewang. , synagoga, pols. towarzystwo pożyczkowe i rolnicze, apteka, szkoła 6klas. bezwyznaniowa z 6 nauczycielami, dawniej były 3 szkoły wyznaniowe, szkoła prywatna dla chłopców i dziewcząt, seminaryum nauczycielskie katol, założone r. 1873, połączone z szkołą przygotowawczą, zakład katol, dla preparandów, urząd poczt, ze stacyą teleg. Mieszkańcy trudnią się rolnictwem, rzemiosłami, drobnym handlem; żydzi bogatsi handlują zbożem, drzewem i skórami. Co rok 6 jarmarków. Naokoło miasta ciągnie się jeszcze z przerwami mur z kamieni polnych. Fosa dziś po części zasypana i zamieniona na aleję spacerową. Historia, T. , oppidum olim famosum, jak piszą kronikarze, należy do najstarszych miast na Pomorzu. Nieopodal rz. Brdy znaleziono na łące celt dłutowy. Najstarsza droga do Gdańska prowadziła przez Łobżenicę, Więcbork, Tucholę, Czersk i Starogard ob. Drogi handlowe, przez Sadowskiego, str. 9. Drugi szlak do Gdańska szedł przez Nakło, Tucholę i Skarszewy ob. Zeitsoh. d. Westpr. Gesch. Ver. , 28, 83. Kronikarz Kantzow utrzymuje, że miasto założone zostało za czasów ks. Sambora, między r. 1187. a 1207 ob. Preuss. Prov. BI, 1830, str. 461. Najstarszą wzmiankę o T. zawiera dokument arcyb, gnieźn. Jakuba z r. 1287, datowany z Tucholi. Arcybiskup powiada na wstępie, że gdy zjechał na poświęcenie kościoła w Tucholi in Thuchol, zlecił mu ks. Mestwin sąd rozjemczy, który zdali na niego joanici i cystersi ob. P. U. B. Ton Perlbach, str. 380. Na początku XIV. w. posiadali T. wraz z okolicą świeco wie, stronnicy królów czeskich Wacława II i III, a potem margrabiów brandenburskich, którzy r. 1307 zobowiązują się bronić ich we wszystkich posiadłościach ob. P. U. B. V. Ferlbach, str. 578 W pobliżu Tucholi należały do Święoów Bysław, Pol. Cekcyn, Raciąż i Stobno. Później nabyli Święcowie jeszcze 5 wsi w tutejszej okolicy W. Mędromierz, Kiełpin, Karczewo, Wysokę i Radzimin. Piotr Święcą połączył się z margrabiami, został uwięziony i do Brześcia odprowadzony. Uwolnił go jednak król na prośby innych panów. Tymczasem r. 1308 posunęli się miargrabiowie pod Gdańsk, a Bogusz, wielkorządca przyzwał na pomoc przeciw nim Krzyżaków. Krzyżacy usadowili się w Gdańsku i wnet znaczną część Pomorza zdobyli. Gdy się zbliżyli do Tucholi w r. 1300, wyszli naprzeciw nich Kazimierz, ks. ziemi michałowskiej, i dziekan tumski gnieźnieński, błagając o litość. Ale Krzyżacy miasto wraz z zamkiem zdobyli i spalili ob. Hennenberger Erklaerung der preuss. Landtafel, Koenigsberg, 1595, str. 451. Wkrótce jednak miasto odbudowali, otoczyli murem i podwójną fosą. Zamek powiększony otrzymał osobne mury. Święcowie dali zakonowi wszystkie tutejsze posiadłości w zastaw za 600 grzyw. , a r. 1352 zrzeka się ich Piotr Święcą syn na zawsze. Komturów w T. napotykamy już r. 1330. Byli nimi Dieterieh t. Lichtenhain 1330 43, Konrad Vullekop 1344 1346, Fryderyk Spira 1347 48, Konrad Vullekop 1449 53, Albrecht t. Leesten 1354 1356, Siegfried t. Gerlachsheim 1356 70, Baldewin y. Frankenhofen 1374, Henryk y. Bollendorf 1376 83, Ruediger y. Einer 1383 1396, Konrad y. Eltz 1396 97, Jan y. Streifen 1397 1404, Henryk y. Schwelbopn 1404 10, Szymon v. Langsohenkel 1410 1411, Paweł Rulmann y. Dademberg, Paweł y. RuBsdorf 1413 15, Michał t. Nesse 1415 1417, Fryderyk y. Wil0dorf 1417 20. Ulryk Zenger 1420 21, Jan y. Menden 1421 1422, Jost y. Hohenkirchen 1423 31, Jan y. Stockheim 1431 38, Jan y. Gohr 1438, Le Tuchlino Tuchlino Tuchliliska Tuchliny Tuchmany Tuchno Tuchocińska puszcza Tuchola