na cześć św. Jana Ewang. , sprosił książąt i Mieczysława, Bolesławaj Henryka i Kazimierza, oraz arcybiskupa, biskupów i panów świeckich, na uroczystość poświęcenia; poczem, arcyb. Jakub przekazał kościołowi dziesięciny z wsi Sieraków i Mirosławice pod Strzelnem, Żelisławice Selislavici i Ostrowite pod Trzemesznem, Janusz zaś darował Sieraków, Ostrowite, Januszkowo pod Żninem i Chorzelin Chorelino, a wspólnie z żoną Sulisławą odstąpił połowy dochodów z karczem, targów i myta w Wyszogrodzie kujawskim, razem z pobliską wsią Łoskoniem i z jazem na Brdzie Kod. Wielk. , n. 11. W r. 1214 arcyb. Henryk poświęciwszy w kościele tym ołtarz św. Katarzyny, udzielił 80dniowego odpustu tamże, n. 83. Kilkanaście innych ołtarzy, istniejących poczęści dotąd, wymienia kronika klasztorna. W r. 1360 zgorzał kościół i klasztor. W r. 1385 arcyb. Bodzanta udziela 40dniowego odpustu tamże, n. 1830; później uzyskiwano indulty papiezkie dla kościołów w T. , Palędziu, Kamieńcu, Ryszewku, Odrowążu, Witkowie i innych. W r. 1388 wystawiono w kościele kaplicę, ołtarz i grobowiec dla Mikołaja z Wenecyi Krwawego Dyabła, sędzi kaliskiego tamże, n. 1894. Kościół ten zachowuje najstarsze w kraju zabytki; dwa ozdobne kielichy i patynę, dar Dąbrówki, tudzież kielich św. Wojciecha, Odnośne ryciny i opisy znajdują się w Wzorach sztuki średn. A. Przezdzieckiego, w Przyjacielu Ludu XVI, 1, 101, 115, 121, w Zabytkach Łepkowskiego str. 78 9 i w Pomn. Dziej. Pol. V, 970. Z późniejszych czasów są dwa kielichy, jeden darowany przez Kazimierza W. , drugi przez Władysława Jagiełłę Przyj. Ludu, XVI, 155, 179, tudzież relikwiarz św. Eufemii, sprowadzony z Rzymu, relikwiarz św. Wojciecha wyrobiony w Gnieźnie r. 1533, skrzynka srebrna wykuta ozdobnie r. 1607 przez Piotra złotnika w Poznaniu, wspaniałe obrazy pędzla Smuglewicza, poczet proboszczów i opatów wykuty na kamieniu, i wiele innych tego rodzaju zabytków. Nagrobków marmurowych mieści w sobie kościół cztery Aleks. Mielińskiego 1584, Marcina Starczewskiego t 1653, Mich. Kosmowskiego 1804 i Edw. Markowskiego f 1852 r. , opatów. Zaprowadzono bractwa św. Aniołów Stróżów od r. 1633, Różańcowe i św. Ciała Chrystusa od r. 1693 i św. Barbary po r. 1722. Parafią, liczącą 5600 dusz, składają osady Bieślin, Brzozowiec, Bystrzyca, Cytrynowe, Folusz, Huta Trzemeszeńska, Kaszuby, Kierzkowo, Kocin, Kozłówko, Kozłowo, Krzyżówka, Lubień, Lulkowo, Mianowo, Miaty, Niewolua, Niewoleńko, Ostrowite, Pasieka, Popielewo, Rudki, Święte, Trzemeszno, Trzemżal, Wawrzynowe, Wydartowo, Wymysłowo i Zieleń. Szkoły paraf, znajdują się w Popielowie, Trzemesznie i Trzemżalu, Kaplica św. Ducha, z cegły, stanęła około r. 1840 w miejscu innej, która już istniała przed r. 1797. Kaplica p. w. Pocieszenia N. M. Panny znajduje się w konwikcie alumnów. Kościół św. Łazarza i szpital kościelny wystawił opat M. Kosmowski. Kościół prot. powstał przed r. 1830; w r. 1860 liczono w 70 osad. 1653 protestantów obok 6917 katol. Klasztor i kościół, jak zapisuje kronika klasztorna, wykończone już były w r. 965. Następnego roku Mieczysław I sprowadził z Werony kanoników regularnych lateraneńskich, którzy zarządzaj ąc wspólnie tym klasztorem przez lat 28, wybrali sobie proboszcza po upływie tego czasu. Paprocki w Herbach zapewnia, że widział przywilej fundacyjny z r. 966 z podpisami Saula Zbiluta z Łekna i Dzierżykraja z Człopy. Dodane do tych imion miejscowości, będące wynalazkiem autora, budzą pewne podejrzenie; w każdym razie nie o wiele różnić się może r. 966 od rzeczywistej daty założenia klasztoru, najstarszego w granicach dawnej Polski. W tym bowiem klasztorze złożone były zwłoki św. Wojciecha, zanim jeztąd w r. 1000 przeniesiono do Gniezna Pomn. Dziej. Pol. , IV, 220, 234. Nadanie Mieczysława I z r. 966 i wspomnione w Katologu trzem, zatwierdzenie Kazimierza I nie mogły się przechować, gdyż były zapewnie tylko ustnie poczynione. Przywilej ks. Mieczysława z r. 1145 jest spisanem streszczeniem i potwierdzeniem nadań poprzednich. Na mocy listu tego posiadał klasztor już wówczas siedzibę swoją Trzemeszno z mieszkańcami i wszelkiemi użytkami, Palędzie pod Mogilnem z jeziorami, całe jez. Lubień Trzemeszeńskie z przyległą wsią Popielewem, Wielatów z jąziorem i 3 działami Siedluchna, Robakowo i Myślątkowo, jezioro Kamień z dwoma wsiami przyległemi Kamionek i Kamieniec. Ojciec Mieczysława Bolesław nadał w Inowłodzu kościół św. Idziego z dwoma wsiami nie wymienionemi i z karczmami, tudzież myto na rzece Pilicy w Przedborzu, Sulejowie i Inowłodzu. Na zjeździe książąt w Kwieoiszewie uzyskała księżna matka Salomeą od obu synów swoich tę osadę, którą razem z dwoma rozległemi działami Osikowe i Pustwin nadała klasztorowi, dorzucając do tego Zbar Oebar z targami; książęta zaś uwolnili mieszkańców Kwieciszewa od wszelkich ciężarów. A gdy przebywali książęta pod Gnieznem, dali klasztorowi stojącą na wzgórzu pod Łęczycą kaplicę św. Maryi razem z osiadłą tam wsią Górą św. Małgorzaty, oraz posiadłość w Łubnicy pod wm

Trzemeszno