dm. i 3911 mk. W skład okręgu miejskiego wchodzą Dom oprawcy, Tylny młyn, Żydowski cmentarz, Przędzalnia, Folusz i Saski folwark; cały okrąg liczy 917 rodzin, 3971 mk. 887 kat. , 2575 prot. , 509 żyd. ; 1837 płci męs. , 2134 żeńs. i 573 ha 152 roli, 150 łąk, 17 lasu; czysty doch. z ha roli 6, 66, z ha łąk 22, 32, z ha lasu 0, 39 mrk. Z miasta wychodzi droga bita na Niekursko do Wałcza i druga do Czarnkowa. Ludność przeważnie niemiecka, trudni się sukiennictwem, rolnictwem, handlem i drobnym przemysłem. Żydzi miejscowi w r. 1765 płacili 676 złp. pogłównego; w r. 1788 było 242 dm. i 1964 mk. 253 żyd. ; w 1806 r. 3623 mk. ; 1815 r. 2923 mk. 628 kat. , 1677 prot. , 618 żyd. ; 1816 r. 310 dm. , 2789 mk. 610 kat, 1579 prot, 600 żyd. ; 1830 r. 362 dm. , 3747 mk. 758 kat. , 2126 Prot. , 863 żyd. ; 1837 r. 3745 mk. 809 żyd. ;. 1858 r. 3724 mk. ; 1871 r. 325 dm. , 3908 mk. Herb miasta z r. 1738 przedstawia złotego Ciołka w czarnem polu; nad tarczą korona. Wykopaliska bogate między któremi 8 krążków bursztynowych i grot bronzowy świadczą o starożytnosci osady. W dokumentach atoli pojawia się T. dopiero w początkach XVI w. Wydawca Kod. Wielkp. n. 249, 1037 w nadanej Sędziwojowi z Czarnkowa wsi Rosdrussga al. Rosdraszga Rozdrazga upatruje Trzciankę. Bolesław syn Odonicza darował Sędziwojowi w r. 1245 Gałęzowo Goliaza, mylnie objaśnione Gołańczą, leżące ku płn. od Człopy, Białą Wieś i wspomnianą Rozdrazgę, tudzież obszar lasów przyległych, których półn. krawędź z pod Gałęzowa do Łomnicy, praw. dopływu Noteci, odnośny dokument ściśle określa. Od ujścia tej Łomnicy o kilka staj na zach. leży Biała, z którą T. graniczy. Z niejasnych źródeł późniejszych wnioskujemy, że Czarnkówscy oddając w r. 1505 Rozdrazgę do osadzania Wacławowi Trzcińskiemu, pozwolili mu przezwać ją Trzcianką. T. z przyległo ściami była częścią składową pow. wałeckiego na połudn. jego kresach. Z Katarzyną Czarnkowską, kasztelanką pozn. , dostała się T. Andrzejowi Gębickiemu, który w r. 1671 uzyskał od króla Michała przywilej na 4 jarmarki doroczne, a w r. 1679 d. 1 stycznia pisząc się Andrzejem Franciszkiem Gębickim na Gębicach, Czarnkowie, Człopie, Łabiszynie, hrabią na Łowiczu, ststą nowodworskim, nadał na zamku swoim w Białej sukiennikom w T. obszerny przywilej, mocą którego zakazuje obcym kupcom i żydom zakupywanie wełny w kluczach Biała i Radoszew, tudzież przepisuje cechowi ustawy. Dokument wymienia 8 sukienników o nazwiskach niemieckich. Około tego czasu zgorzała T. do szczętu od pioruna, w dzień św. Jana Chrzc; mieszkańcy obchodzą dotąd ten dzień uroczyście. Pomimo klęski wzmogło się z czasem Sukiennictwo tak, źe r. 1700 wyrabiano do 14, 000 sztuk sukna, które sprzedawano po 12 15 tal; w 1814 5 r. było 280 warsztatów; wyrabiano 21414 sztuk, które sprzedano za 256, 848 tal. ; osób zatrudnionych w warsztatach było 1071. Po r. 1772 upadł stopniowo ten przemysł; wielu sukienników przeniosło się później ż T. do Łodzi, Ozorkowa i innych miast w Królestwie. Dziedzie Andrzej Gębicki nie zostawił potomstwa z Katarzyną Czarnkowską; z drugiej zaś żony, Katarzyny Grzymułtowskiej, została córka Helena, która wyszła za Adama Iwińskiego, kaszt. brzeskokujawskiego. Z tego małżeństwa dwie córki Franciszka za Antonim Szembokiem i Maryaana za Stanisławem Niszczyokim, odziedziczywszy T. , uzyskały od króla Augusta II w r. 1731 nowy przywilej lokacyjny, który wykluczając miasto zpodjuryzdykcyi urzędników państwowych i prawa polskiego, zaprowadza w nim samorząd na prawie niemieckiem, ustanawia 8 jarmarków i udziela herb, zamieniony w r. 1738, jak się zdaje, na Ciołka Poniatowskich. Okolo tego czasu Stanisław Poniatowski nabył część dóbr czarnkowskich z Trzcianką i przyległościami, które potem sprzedał Antoniemu Lasockiemu. Ten pozbył się ich około r. 1765 za 50 tysięcy tal; nabywcami byli Świnarscy z Kruszewa, którzy w r. 1789 sprzedali tę majętność za 137, 000 tal. królowi Fryderykowi Wilhelmowi II. W r. 1807 zabrał T. i Człopę z przyległościami Napoleon I i nadał je marszałkowi Berthier; po upadku cesarstwa w r. 1813 wróciły dobra do króla pruskiego. W r. 1772 zajęli Prusacy T. z całą ziemią nadnotecką; około r. 1780 zawiązało się tu bractwo strzeleckie; r. 1812 przechodziły liczne oddziały wojsk francuskich, następnego zaś roku wracały tą drogą niedobitki wielkiej armii Lazaret miejscowy nie zdołał ich pomieścić; grzebano przeto półży wych Francuzów dla pomieszczenia innych E. Spude, str. 36. W r. 1815 wcielono T. do utworzonego wówczas pow. czarnkowskiego i ustanowiono t zw. rentamt, który około r. 1830 obejmował osady Flot, Fraszkowo, Gunterowo, Hutkę, Karola młyn, Niekurski młyn, Niekursko Nikorsk, Niewerder, Nową Wieś, Piaski, Richardshoehe, Rychlik, Saską Hutę, Saski folwark, Schoenfliess, Smolarnię, Stary młyn, Stradom, Stradomski młyn. Torfowisko, Trzciankę wieś i folwark. Majętność ta przeszła z rąk króla na rzecz skarbu pruskiego. W r. 1836 dnia 12 listopada uzyskała T. ordynacyą miejską; r. 1848 oświadczyli się Niemcy miejscowi przeciw reorganizacyi w. ks. poznańskiego. R.

Trzcianka