dziło także w tym celu stawy w Sztumskiej Wsi i Borowym Młynie. Jarmarków odbywa się tu 8 co rok. Kościół kat. mur. , z drewnianą wieżą, p. w, św. Anny, został zbudowany pewnie w XIV w. razem z miastem. Trzech księży znajduje się przy nim proboszcz, kapelan i wikary. Bo par. należy kościół fil. w Sztumskiej Wsi. Komunikantów liczono 1884 r. 2816. E. 1607 mieszkało tak mało katolików, że w mieście nie było proboszcza. Podczas pierwszej wojny szwedzkiej znajdował się kościół w ręku inowierców. Wizytacya archid. Kretkowskiego z r. 1698 donosi Kościół murowany, dachówką kryty, kollacyi królewskiej, nie jest jeszcze konsekrowany tylko benedykowany. W dzwonnicy wiszą 3 dzwony i sygnarek; tamże znajduje się zegar. Do prob. należą 4 włóki, ale nie pełnej miary. Mesznego daje każdy od włóki po 1 korcu żyta i tyleż owsa. Komunikantów było 680. Większa część mieszczan jest wyznania ew. Do parafii należą kościoły w Sztumskiej Wsi, Koniecwałdzie i Bruszwałdzie, w 1681 r. afiliowane; we wsiach tych jest 12 włók plebańskich, wydzierżawionych za 30 fl. od włóki, oprócz tego są dzierżawcy obowiązani do niektórych robót dla dziekana. Bo par. należą jeszcze osady przez Olędrów zamieszkałe, mianowicie Synowo W. dziś Benowo i Bynowo Małe, Rudzyńskie zwane, Szkaradowo, Świnia Grupa W. i M. , Uśnice M. i W. , Biała Góra, Przewóz Pogorzalski, Trylewskie Pastwisko, Cwancykowskie, Pychowskie, Rosekranz, Kępa Drahimowska ob. str. 909 923. Proboszczami byli r. 1626 Wojciech Węgierski, Foerster, Adam Paweł Kurszewicz, Buchowski, Kazimierz Szczepański, odebrał protestantom kościół w Sztumskiej Wsi, Jan Gliński f 1706, Szeffler f 1710, Michał Wolfowicz f 1726, Michał Grabowski do r. 1732, Fabian Piaskowski, kanonik chełm. i oficyał malborski, 1732 60, Andrzej Piaskowski 1760 69, Jan Klimaszewski 1769, rezygnował 1773, Józef Gudowicz, Piotr Gaebler 1884. Przy kościele istnieje szpital kat. dla 9 ubogich. Niemcy katolicy tworzą mniejszość i mieszkają tylko w mieście, w gminach wiejskich zaś, jak Koniecwałdzie, Szpitalnem, Hohendorfie i Zajezierzu sami tylko Polacy, a w Bruszwałdzie jest ludność nieco mieszana. Do dekanatu sztumskiego należą lokalny wikaryat Benowo, Kiszpork i kościół fil. w Bągarcie, Kwidzyn, Prabuty, Stary i Nowy Targ, Dąbrówka Niemiecka, Kałwa i Szropy, Lichtfelde, Postolin i Pietrzwałd, Pozylia, Szenwyza i Tychnowy z Straszewem, wreszcie Sztum, razem 12 parafii. Dekanat należał pierwotnie do dyecezyi pomezańskiej, a po przyjęciu teformacyi do chełmińskiej. Mocą bulli de salute animarum z r. 1821 został przyłączony do dycc. wamińskiej. R. 1641 należało do dekanatu 13 parafii Sz. , Kalwa, Sztumska Wieś dziś filia, Pietrzwałd dziś filia, Dąbrówka, Postolin, Koślinka kośc. zaginął, Nowa Wieś kośc. zaginął, Bruszwałd kość. zaginął, Straszewo dziś filia, Koniecwałd kośc. zaginął, Tychnowy i Szropy dziś filia ob. Woelky Urkunden Buch des Bist. Culm, str. 1028. Parafia ewangielicka w Sz. założoną została r. 1570. Nabożeństwo odprawiało się najprzód w szpitalnym kościele św Ducha, potem w ratuszu. Gdy ten r. 1683 zgorzał, darował burmistrz Piotr Mogge miastu dom w rynku ku temu celowi. Na początku obecnego wieku stanął nowy kościół, poświęcony r. 1818. Szpital i cmentarz ew. są też darem burmistrza Mogge ob. Preuss. Prov. Bl. , 1845, str. 619 633; Historya, Już w epoce przedchrześciańskiej znajdował się tu gród propugnaculum in loco qui dicitur Stumo, Dusb. I, 60, który około r. 1236 zburzyli Krzyżacy pod wodzą margrabi Henryka z Miśnii. Na tem samem miejscu zbudowali oni zamek i miasto, lecz o ile się zdaje dopiero w XIV w. , gdyż pierwszy komtur występuje tu r. 1331, a dopiero r. 1416 nadaje w. mistrz Michał Kuechmeister T. Sternberg miastu przywilej, gdyż dok. z r. 1302, w którym jest mowa o sądzie ławniczym w Sztumie, jest bardzo podejrzany. W przywileju z r. 1416 nadaje w. mistrz Ambrożemu Gerhardowi Ton Schoenenberg dziedziczne sołectwo w mieście wraz z małem i wielkiem sądownictwem i trzecią częścią kar sądowych. Nadto dostaje wolny plac Hofestatt, wieżę przy murze miejskim za placem i 2 mr. roli ogrodowej. Do tego otrzymuje wolną rybitwę w jeziorze Sztumskiem dla własnego stołu małemi narzędziami. Mieszczanie dostają 55 włók roli i Białe jezioro, oprócz tego każdy pół morgi od miasta. Z włók tych dostaje sołtys 57 1 2 wolnych wł. , proboszcz zaś 2; od reszty włók płacić mają mieszkańcy po pół grzywny. Oprócz tego otrzymuje miasto 5 1 2 wł. lasu i Pogorzały przewóz Kittelsfaehre. R. 1553 Zygmunt August potwierdza ten przywilej, dodając jeden jarmark i targ co piątek. Oprócz tego darował król miastu plac w Pszczolim Dworze dla założenia spichlerza. Po bitwie pod Grunwaldem r. 1410 naszli Polacy miasto i zamek, a król wystosował ztąd d. 25 lipca pismo do rycerzy w Malborku, wzywając ich do poddania się. Osadził tu załogę pod wodzą Andrzeja Brochockiego, który, gdy już król odstąpił od oblężenia Malborka, bronił się mężnie według Jana z Pozylii całe 3 tygodnie, według Długosza nawet 6 i poddał się, do ostateczności przyparty, dopiero po

Sztum