skiego. Spirytus skupują z gorzelni pow. toruńskiego i brodnickiego, a także z Kujaw, a wywożą go do Bydgoszczsy, Elbląga, Gdańska i Królewca. Węgli sprowadzono z Anglii i Górnego Szląska w 1875 r. koleją 176, 012 cntn. , wodą 96, 420. Przemysł fabryczny jest znaczny. R. 1875 były tu 2 fabryki machin, z których fabryka E. Drewitza, r. 1841 założona, zatrudnia 250 robotników, dalej 2 fabr. mydła, 1 tabaki, 1 makaronu, 3 wód mineralnych, 6 młynów parow. , 2 tartaki, 3 browary, 8 fabr. octu, 6 dystylarni, 1 fabr. parowa czekolady, 1 cegielnia miejska, gazownia miejska i t. d. Drobny handel i przemysł popierają jarmarki ośmiodniowe, 3 razy do roku się odbywając i tygodniowe na komie i bydło. W tutejszym banku rzeszy Reichsbankstelle obrót wynosił w 1891 r. 146, 817, 000 mrk. Gimnazyum ewang. zostało założone r. 1568; od r. 1861 jest z nim połączone realne gimn. R. 1892 było w gimn. klasycznem 308 uczniów, w realnem 76, w szkole przygotowawczej 92. W T. mają swą siedzibę główny urząd celny, urząd ziemiański, katastrowy, fortyfikacyjny, prowiantowy, sąd obwod. , kasa powiat. , spółka ziemska nabywająca i parcelująca majątki, dalej superintendent, prokurator i t. d. Urząd poczt. i tel. I kl. , ze stacyą pomocniczą na dworcu. Poczta osobowa dojeżdżała dawniej do Chełmna, do Chełmży i do Lubicza, poczta jednokonna zaś do Pędzewa. W mieście zaprowadzona jest kolej konna, obok której kursują omnibusy i doróżki. Ma także T. doskonałą gazownię, która sprzedaje przeszło milion sześciennych metrów gazu rocznie i miastu przynosi znaczny dochód. Schodzi się tu 5 kolei żel. mianowicie z Aleksandrowa, Wystrucia, Malborka, Bydgoszczy i Inowrocławia, Bitych traktów zaś w różne strony 7 wychodzi do Pędzewa, Chełmna, Chełmży, Kowalewa, Lubicza, Inowrocławia i Bydgoszczy. Komunikacya wodna na Wiśle bardzo jest ożywiona. R. 1875 przybyło i odpłynęło ztąd z towarami 863 statków, nie licząc łodzi i tratew, które się tylko mimochodem zatrzymały. Nazwa. W dokum. 1233, 1246, 1310, 1641 r. Thorun, 1241 Thoron ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 63, 1485 Torun, 1552, 1773 Torunium. Pochodzenie słowiańskie nazwy przyznaje Toeppen ob. Script. rer. pr. , I, 50, przyp. 2. U Mazurów zwał się młody niedźwiedź, dawniej w czasie nowego roku obnaszany, toron. Jeszcze teraz mówią tak na młodego wilczka jako i na psa, które wypchane w braku niedźwiedzi obnoszą. Toruń albo jak na chełmińskiej stronie lepiej mówią Toroń, znaczy tyle, co siedziba Torona ob Pielgrzym, 1888, Nr. 23. Nawet po niemiecku długo jeszcze pisano tylko Thorun. Dopiero r. 1477 rozporządziła rada miejska, aby miasta nia zwano już nadal Thorun, lecz Thorn, chociaż w herbie miejskim zatrzymano niekonsekwentnie dewizę Civitas Thorun. Herb. Za herb otrzymało miasto od Krzyżaków N. Maryę Pannę, opiekunkę zakonu. Lecz w czasie wojny z zakonem 1454 66 zamieniła rada miejska pieczęć, przybierajac za herb anioła, trzymającego tarczę, na której 3 wieże wznoszą się nad bramą do połowy zamkniętą ob. Wernicke; Beschreibung von Thorn, str. 24 26, gdzie są odbitki trzech pieczęci miejskich. Historya. Około r. 1230 przybyli w te strony, na wezwanie ks. mazowieckiego Konrada, kawalerowie zakonu niemieckiego, pod wodzą mistrza ziemskiego Hermana Balk. Ale na ziemi chełmińskiej, którą książę był im przyobiecał, już nie było żadnego kącika, którymby Konrad był rozporządzał Więc postawił on dla nich naprzeciw dzisiejszej wsi Starego Torunia, w swojej wsi Nieszawie, po lewym brzegu Wisły, obronny zamek, który im razem z wsią i przyległemi folwarkami darował. Tak samo wystawił dokument, którym zakon ziemię chełmińską między Drwęcą, Osą i Wisłą na własność odebrał r. 1230. Roku 1231 już się usadowili Krzyżacy na prawym brzegu Wisły tam, gdzie dziś stoi Stary Toruń, jak świadczy Dusburg Frater Hermannus Balke, magister Prussiae, in littore in descensu fluminis aedificavit a. d. 1231 castrum Thorun ob. Script. rer. pr. , I, 49. Że tam już istniała jakaś stara osada, Toroń zwana, wówczas przez pogańskich Prusaków prawdopodobnie zburzona, dowodzi już ta okoliczność, że Krzyżacy dla swej nowej osady przyjęli starą polską nazwę. Pod osłoną zamku powstało tu wnet miasto, które jednak dla częstych wylewów Wisły już r. 1236 przeniesione zostało o półtory mili dalej w górę rzeki na dzisiejsze, wyżej położone miejsce. Dusburg In successu vero temporis instituerunt circa castrum civitatem, quae post ea, manente castro, translata fuit propter continuam aquarum inundacionem in eum locum, ubi nunc sita sunt castrum et civitas Thorunensis ob. tamże. Podobnież wyraża się kronika klasztoru franciszkanów toruńskich, w XIV w. spisana Anno 1236 civitas de Antiquo Thorn translata est in hunc locum ob. Scr. rer. pr. III, 58. Miejscowość nowa była nader dogodna, bo podnosząc się na znacznym pagórku, była niezbyt dostępna, gdyż z jednej strony broniły jej bagna, których położenie dawniejsze bliska wieś Mokre wskazuje, a z południa miała pod sobą Wisłę. Nadto przeprawa przez rzekę na tem właśnie miejscu mniej zabierała czasu, gdyż z przeciwległej strony ścieśniała jej łoże ob

Toruń