dobra tutejsze i kolonizowali je. I tak staraniem ich na ziemiach T. powstały Tarchan, Łochwin, Wasilicha, Lichaczycha i in. Dziedzice T. w wielkiej byli niezgodzie ze starostwem białocerkiewskiem, z którem graniczyli. Białocerkwianie z Torczyczanami tocząc spór oddawna o pewne terytoryum graniczne napadali na takowe i odbierali. Napadani zaś Torczyczanie w obronie własnej stawali i dawali odpór, który często kończył się krwi rozlewem. Atoli ks. Zbarascy, jak zarówno i Stanisław Lubomirski, ówczesny ststa białocerkiewski, postanowili ten zatarg sąsiedzki raz na zawsze polubownym zakończyć układem. Za wspólną umową stron zjechał uproszony przyjaciel Jakub Sobieski, ststa natenczas krasnostawski ojciec króla Jana III, życząc tylko między Ichmościami, jako ludźmi wielkimi, dawnej przyjaźni utrzymania, i między poddanymi Ichmościów, za których rozterkami i panów animusze zwykły się jątrzyć. Obaj ks. Zbarascy byli bezżenni i po śmierci ostatniego z nich ks. Jerzego r. 1631 z ręką Anny Zaborowskiej, ks. Konstantemu Wiszniowieckiemu poślubionej, dobra Zbaraskich dostały się w dom ks. Wiszniowieckich. Ks. . Konstanty Wiszniowiecki dbał o dobro poddanych i strzegł, aby urzędnicy ich nie krzywdzili. T. w 1643 r. była w dzierżawie Antonowicza, który poddanych tutejszych nie pomału gnębił Jakoż pod tym rokiem czytamy pozew sądowy ka. Konst. Wiszniowieckiego na tegoż Antonowicza, za zniszczenie dóbr torczyckich i ucisk poddanych; w skutek czego aż 200 poddanych odbiegło swoich sadyb Opis akt. kn. kiew. centr. arch. , Nr. 16, str. 11. Za wojen Bohdana Chmielnickiego w 1648 r. T. wpadła w moc Kozaków i przyłączona do pułku białocerkiewskiego, stała się miastem sotniczem. W 1649 r. sotnikiem tutejszym był Michaj Bukaczenko Bodianskij, str. 123. Następcą Bukaczenka był Iwan Chylczenko, który wraz z hetm. Janem Wyhowskim w skutek traktatu hadziackiege wrócił pod zwierzchność Rzpltej i podpisał wraz z posłami ks. ruskiego akt juramentu, wykonanego na sejmie w Warszawie r. 1659 Vol. Leg. , VI, 307. Po ukończeniu wojen kozackich ks. Wiszniowieccy posiedli znowu T. ale pustą, bez ludzi, bo tak zw. zhon wyludnił te strony zupełnie. W 1700 r. bracia Konstanty i Dymitr ks. Wiszniowieccy podzielili się olbrzymiemi dobrami i wtedy T. , pomiędzy wielu innemi, przypadła na schedę ks, Konstantego. Ale dopiero od 1711 r. pustynia tutejsza na nowo zaludniać się zaczęła. Powstawały też na niej wsio coraz nowe, futory i słobody. Klucz T. następnie od ks. Konstantego Wiszniowieckiego przeszedł do syna jego ks. Michała Serwacego. Ten, ożeniony z ks. Dolską, miał tylko córki Annę, za Józefem ks. Ogińskim, i Elżbietę, za Michałem Zamoyskim, wwodą smoleńskim. Na mocy działu rodzinnego T. dostała się ks. Ogińskim, a od tych przeszła na własność, także na mocy działu w 1750 r. do ich córki Kazimiery za Michałem Brzostowskim. Klucz torczycki składał się wtedy ze wsi Torczycy, Łochwina, Bohaterki, Krzywca al. Pokrzywca, Gniłorudy, Ożochówki, Wasylichy, Lichaczychy, uroczyska pustego Lubcza, Tarchana; z awulsów, jako to wsi Szczerbaków, Chwesiorów, Chwastówka, Jeziornej Sorokotiachy, Janiszówki, Wojnarówki, Śnieżek, Skibinej Grobli al. Bawy Zaszkowskiej, Horodyszcza częśó Stawiszcz, Ostrej Mogiły i Huty. Między posiadłościami Torczycy i Białejcerkwi nie było ścisłego określenia granic. Za wojen kozackich Białacerkiew oderwała od T. znaczną przestrzeń gruntów, na których liczne poosiedlały się futory i wioski, a które T. . jako swoje awulsa, usilnie ubiegała się odzyskać. To też gdy w 1765 r. podczas lustracyi ststwa białocerkiewskiego lustratorowie chcieli lustrować te awulsa torczyckie, jakoby należące do składu ststwa, to pełnomocnik Brzostowskich oświadczył, że te wszystkie wioski są ziemskie, lustracyi niepodległe i należą do Torczycy, osadzone około 1750 r. i na Brzostowskich spadłe mocą działu z 1750 r. Na to umocowany od ststwa odrzekł iż pomiędzy ststwem białocarkiewskiem a Wołodarką, Antonowem i T. jest granica uczyniona r. 1626, z której widać, że te wszystkie wioski które T. za swoje poczytuje awulsa nie do niej, lecz do Białejcerkwi należą; pomimo to jednak dzierżawca torczycki p. Walicki nie szanuje tej granicy, stepy kosi i dąbrowy wycina koło Jeziernej i nad Bawą Zaszkowską i Tykiczem uhorskim ob. Lustr. ststwa białocerk. z 1765 r. . Protestacye te nic Jednak nie pomogły, jak jednej, tak z drugiej strony gwałt sąsiedzki nie ustał Dopiero gdy w r. 1776 Białacerkiew została nadaną na własność hetmanowi Ksaw. Branickiemu, wtedy uchwala sejmowa, nakazująca komisarzom rozgraniczyć ststwo białocerkiewskie od T. , nareszeie koniec odwiecznemu zatargowi położyła. Awulsa torczyckie zostały przy Białejcerkwi Vol. Leg. , VIII, 347. Brzostowscy w skutek tego postradawszy wszystkie swoje awulsa, sprzedali T. i Wasilichę Maszkiewiczowi, od którego drogą spadku przeszły te dobra do Walewskich, Giżyckich, obecnie Ponińskich. Na gruntach wsi Lichaczychy wznosi się kopiec, nazwany mogiłą Cesarewą. W 1845 r. rozkopano go i odkryto w nim duży stos z grubych szczap ułożony, których część nie była dopaloną. U spo

Torczyca