Toporzec al. Toporowc, węg. Toporcz, po niem. Toperz, wś w hr. spiskiem, u podnóża Tatr; kościół paraf. katol. i ewang. ; uprawa lnu, płóciennictwo, zdrój szczawiowy, zakład kąpielowy, 950 mk. Graniczy na płn z Rychwałdem. Topory 1. dobra, pow. newelski, w 2 okr. pok. do spraw włośc. , gm, T. , o 20 w. od Newla. W 1863 r. okr. wiejski T. miał 586 a gmina 1773 dusz rewiz. Dobra mają 25350 dzies. ziemi dworskiej. Własność dawniej ks. Radziwiłłów, następnie ks. Witgensteina. Dobrami temi zarządzał przez kilka lat od 1845 r. Suzin, kolega I przyjaciel Ad. Mickiewicza. 2. T. , wś, pow, witebski, w 4 okr. pok. do spraw włośc, gm. Stare Sioło. Okrąg wiejski T. w 1863 r. miał 41 dusz rewiz. Topory, w dokum. Toporów, sioło, pow. zasławski, na płd. wsch. od Zasławia, należy do dóbr sławuckich. Podług reg. pob, pow. krzemienieckiego z 1583 r. należy do dóbr Zasławskich kn. Michała Zasławskiego, który płaci od 8 dym. , 3 ogrod. , 2 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 134. Topory, wś po obu brzegach Horochowatki dopł. Bosi, pow. skwirski, w 1 okr. poL, gro. Topory, o 25 w. od Skwiry, o 8 w. od st. poczt. Rużyn a 30 w. od st. dr. żel. Czarnorudka, ma 1116 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było 1015 mk. praw. , 122 kai, 53 żyd. ; 2613 dzies. ziemi. W 1741 r. było w T. 40 chat. Posiada cerkiew p. w. św. Jana Bohosłowa, drewnianą, na fundamencie murowanym, wzniesioną w 1828 r. , w miejsce poprzedniej z 1722 r. Uposażona 40 dz. ziemi. Do par. praw. należy wś Rewucha Rzewucha o 3 w. . Znajduje się tu także kośoiół kat. paraf. Od wschodu wznoszą się wzgórza, od płn. otaczają wś lasy. Gleba pszeniczna, bardzo plenna. T. zdawna dzieliły losy majętności pohrebyskiej, którą naprzód posiadali ks. Zbarascy, potem od 1631 r. ks. Wiszniowieccy, od których drogą wiana przeszła w dom ks. Radziwiłłów, a od tych do Rzewuskich. Stanisław Ferdynand Rzewuski, chorąży w. ks. lit. , wziąwszy w posagu Pohrebyszcze za żoną Katarzyną Karoliną ks. Radziwiłłówną, umarł w 1786 r. ; żona zaś jego wcześniej od niego umarła, bo w 1778 r. w klasztorze nieświeskim panien benedyktynek, gdzie osiadłszy na dewocyi, dziewięć lat rezydowała. Po śmierci jej synowie Adam Wawrzeniec późniejszy kaszt. witebski i Seweryn przystąpili do podziału dóbr macierzystych; pierwszy z nich wziął jedną połowę Pohrebyszczyzny, z miasteczkiem Pohrebyszczami i wioskami; drugi zaś wziął drugą tychże dóbr połowę, a mianowicie T. , Sachny, Leszczyńce, Buchny i Rzewuchę. Ostatni sprawy swe finansowe Słownik Geograficzny T, XII. Zeszyt 138. źle prowadził i w ciągłych będąc długach, sprzedał w 1792 r. T. Iwaszkiewiczowi, a ten znów odprzedał w kilku lat później Antoniemu Bonawenturze z Polkowa Konopackiemu h. Trzaska, wojskiemu natenczas żytom. , potem marszałkowi pow. skwirskiego. Konopacki w 1800 r. fundował tu kościół kat. paraf. , który w 1803 r. zbudował z muru p. t. św. Trójcy, Poświęcił go w 1803 r. ks. Żylichowski. Jeszcze w 1802 r. wydał dokument na założenie fundamentów kościoła kś. archidyakon Stecki, niemniej w tymże roku została wydzieloną tutejsza parafia przez dekret dismenbrationis, t. j. przez oderwanie od każdej z przyległych parafii po kilka wsi. I tak od par. biłołowskiej oderwano mko Rużyn z przedmieściami Bałamotówką i Bystrzykiem, wsi Pustochę Rużyńską i Zarudyńce; od par. pohrebyskiej wsi Sachny, Horodek, Ułasenki, Buchny, Morozówkę, Rohacze, Bereziankę i Rzewuchę; nareszcie od par. bor szczajowieckiej wsi Bereźnę Wielką, Śnieżnę Małą i Wielką, Mołczanówkę Rużyńską i Płoską. Pierwszym proboszczem był kanonik kapituły łuckiej kś. Jan Polheim, ekspijar Protokół czynności archidyak. kijow. z r. 1802 1803. W 1819 r. plebanem tutejszym był kś. Mierzwiński. Gdy zaś w 1816 r. przy kościele w mku Rużynie nową utworzono parafię, od par. toporowskiej odpadły następujące miejscowości mko Rużyn z przedmiościami, Pustocha Rużyńska i Zarudyńce. Obecnie parafia kat. , dek. skwirskięgo, ma 1902 dusz. Po śmierci Dominiki z Porajów Zawadyńskich, wdowy po Bonaw. Konopackim, T. przeszły na własność krewnej jej Krystyny Stachorskiej, od której następnie kupiła te dobra Anna z Daszkowych hr. Rzewuska, żona hr. Adama, dziedzica Pohrebyszcz. Podczas władania tej ostatniej założoną tu została w 1858 r. fabryka cukru, która następnie została z gruntu przebudowaną i rozszerzoną, tak, że dziś zalicza się pomiędzy najlepiej urządzone cukrownie w gub. kijowskiej. Następnie hr. Rzewuski sprzedał T. bankierowi berdyezowskiemu Horowitzowi. Uroczyska dawne na gruntach T. są następne urocz. Sieliszcze, na którem prawdopodobnie stały starodawne T, , które, jak wiadomo z dokumentów, po zniszczeniu tatarskiem przez mieszkańców były opuszczone jeszcze w 1651 r. i dopiero dobrze później zasiedlając się na nowo, na miejsce dzisiejsze przeniesione zostały. Dalej jest nazwane Paliihą, na którem znany urocz. z dziejów kozackich Palej, według podania, miał zalegać obozem. O pół wiorsty poniżej T. , nad rz. Horochowatką znajduje się uroczysko. które miało być pierwiastkową posadą dawnego Irhaczowa, dziś wsi Rohaczów, po zniszczeniu tatarskiem na innem osiedlo

Toporzec

Toporzec

Topory