znajdując się na krawędzi wyniosłej góry, panującej nad rozległą doliną Wisły, o kilkaset kroków od siedziby dworskiej. Wydobyto tu urny z grobów skrzynkowych. Jedna z popielnic, czarna, mała, została złożona w Muzeum Tow. nauk. w Toruniu ob. Objaśn. do mapy Ossowskiego, str. 37. W dokum. zachodzi T. poraz pierwszy r. 1239 jako wieś graniczna usque ad metas villae nostrae in Topolna ob. P. U. B. v. Peribach, Nr. 69. Potem napotykamy ją w odnowionym przywileju chełmińskim z r. 1251 p. n. Thopulna ob. Cod. dipl. Warm. , I, Nr. 98. Za czasów książąt pomorskich należała T. do kasztelanii świeckiej, za Krzyżaków, do dóbr służbę rycerską czyniących. Około r. 1420 zachodzi w dok. Jan z T. Hans Ton Toppoln; r. 1421 Jan t. Steynweg z T. Za rządów polskich posiadali dobra Konarscy, mianowicie Samuel Konarski, chorąży chełmiński, który r. 1583 wybudował kościół, jak świadczy napis pod portretami jego i małżonki Heleny z Konopackich, wiszącemi w kościole. R. 1649 dzierży dobra inny Samuel Konarski; 1676 r. Adam, na początku XVIII w. Józef Czapski, po nim Franciszek Czapski. Jego córka Zuzanna Potocka sprzedała dobra r. 1785 pisarzowi grodzkiemu Mateuszowi Jeżewskiemu za 42, 000 zł. W skład dóbr wchodziły fol. i wś Topólno, fol. Cieleszyn, Topolinek i wś Jesionek. Późniejszymi dziedzicami byli 1806 r. Wedelstedt, 1828 Jeżewscy, a od r. 1867 Wanda Jadwiga Piottuch ur. Jeżewska. Ciekawe są wykazy dostaw z czasów wojen napoleońskich ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , 1886, str. 334 336. R. 1890 w grudniu spalił się dwór tutejszy, jedna z najdawniejszych pańskich rezydencyi w Prusach zachod. , wystawiona przed dwoma wiekami przez kaszt. Stan. Konarskiego, a przed kilkunastu laty przebudowana i powiększona. Wraz z budynkiem spłonęły zbiory starożytności, dzieł sztuki i przemysłu. Starożytne meble, szafy, zegary i stoły gdańskie, szkło starożytne z dewizami polskiemi, znaczny zbiór saskiej porcelany, wiele delftów, włoskich i polskich fajansów, kilkadziesiąt obrazów, między innemi portrety oryginalne Sobieskiego, Augustów, Stan. Augusta, Bacoiarelliego, broń starożytna, zbiór numizmatów, makaty, gobeliny. Nie zdołano również uratować biblioteki zasobnej w wydawnictwa z przeszłego wieku, archiwum z papierami odnoszącemi się do dziejów wielu rodzin w Prusach zachod. , głównie zaś Czapskich, Działowskich z Wabcza, Jeżewskich i Leskich ob. Gaz. Toruńska. W czasie wojny północnej 1700 1721 Karol XII dłuższy czas stał tu kwaterą. Na początku XVII w. zaczął się w T. rozwijać handel, lecz małe miasta pruskie protestowały przeciwko temu już r. 1613. Za to uzyskał dziedzic tutejszy Samuel Konarski u króla r. 1614 zezwolenie na wywyższenie wsi do rzędu miast i na 2 jarmarki. Lecz miasta znów skuteczny założyły protest, przynajmniej co do pierwszego punktu ob. Zeitsch. d. Westpreus. Gesch. Ver. , 1886, str. 40. Zdaje się, że przed r. 1583 nie było tu kościoła. Kiedy bisk. Rozdrażewski zwiedzał okolicę, należało T. do parafii w Grucznie i wizyta donosi tylko, że proboszcz pobierał ztąd 3 kor. żyta i tyleż owsa similiter magnificus D. Vexillifer tantundem solvere tenetur str. 118. Dopiero Samuel Konarski, chorąży pomorski, wraz z małżonką Heleną z Konopackich r, 1583 wystawili pierwszy drewniany kościół i to dla pomieszczenia w nim cudownego obrazu Matki Boskiej, W tymże kościele miał fundator 1608 nagrobek ob. Niesiecki, II, 575 i Borck Echo sepulchralis, II, 668. Prawdopodobnie tenże Samuel Konarski wystawił na górce kaplicę św. Rocha, z drzewa. Jednak rok 1681 na chorągiewce wieży wskazuje na późniejszy czas, W nowszych czasach Jeżewscy urządzili w niej groby familijne. Kościół należał początkowo jako filia do Gruczna. Na utrzymanie kościoła i duchownego zapisał w r. 1638 Samuel Konarski, woj. malborski, syn powyższego 1641, wś swoję Cieleszynek ob. Borck, 1. c. , str. 668. R. 1676 pisze się proboszczem topolińskim Stan. Drozdowski, dziekan świecki i gruczeński. R. 1681 stanął na miejscu drewnianego nowy murowany kościół, p. w. Nawiedz. Matki Boskiej i to kosztem Adama Konarskiego, woj. malborskiego, który poświęciwszy się stanowi duchownemu, był kanonikiem i probosz. kapituły warmijskiej. Z zabytków sztuki w kościele przechowujących się, wymieniamy rzeźbę na alabastrze, ukrzyżowanie Pana Jezusa przedstawiającą, dobrej roboty, może z końca XVI w, ; 2 monstrancye, z których jedna ostrołukowa pochodzi z połowy XVI w. , 2 dzwony zaś z r. 1737 i 1744 ob. Bauu. Kunstdenkm. d. Prov. Westpreus. , str. 355 57. Dawnym zabytkiem jest też cudowny obraz M. Boskiej Częstochowskiej, znajdujący się w wielkim ołtarzu za zasuwą i malowany ciemną farbą na drzewie. Cały obraz, nawet ręce i tło jest pokryty sukienką srebrną, miejscami pozłacaną; na głowie zaś jest korona także srebrna i wyzłacana, drogiemi kamieniami ozdobiona. U szyi Matki Boskiej wisi 8 sznurów korali. Cały obraz ma więcej niż 3 stopy wysokości i przeszło 2 stopy szeroki Na Nawiedz. M. Boskiej przybywało tu wiele ludu. Bractwo rożańcowe powstało tu około r. 1669; biskupi, prałaci i najpierwsza szlachta do niego się zapisywali. Wotów jest jeszcze 5 na obrazie

Topolno