lewnią a przy mim domy dla robotników. Księgi parafii chorzęcińskiej wzmiankują już pod r. 1789 osadę Tomaszów. Zakłady te po r. 1794 słabo się rozwijały, w skutek nieprzyjaznych warunków. Po utworzeniu królestwa w r. 1815, syn Tomasza Antoni hr. Ostrowski, podejmując na nowo myśl ojca, postanowił, zgodnie z kierunkiem ówczesnego ruchu przemysłowego, rozwinąć tu przemysł tkacki. Sprowadziwszy w r. 1823 rękodzielników niemieckich, założył fabrykę w Antolinie pod Ujazdem a drugą większą umieścił w T. Jednocześnie przeniósł do T. parafię i drewn. kościołek ze wsi Tobiasze, wystawił w osadzie zbór luterański a w r. 1823 wzniósł dla siebie przy osadzie pałac z parkiem ponad Wolborką. W r. 1822 stały w T. 4 domy i mieszkało 30 ludzi, zajętych przy piecu wielkim i fryszerce. Drobna osada otoczona była zewsząd lasem, który wkrótce miał zniknąć. Wysokie zyski 18 do 25, jakie osiągali pierwsi fabrykanci przy pomocy taryfy celnej z r. 1822, ściągały nowych przybyszów. W r. 1823 w Antolinie pod Ujazdem i w Tomaszowie jest 100 warsztatów, wyrabiających cieńsze sukna, 8 postrzygalni, 3 folusze, fabryka tkanin wełnian. o 16 warsztatach wyrabia merynosy i Czerkasy, kilkunastu płócienników płótno i płócienka kolorowe, wyrób tasiemek, blich. W ciągu roku osiedliło się 1200 ludzi. Zbudowano w T. 30 domów murow. W 1824 r. otrzymał T. prawa osady fabrycznej i handlowej, pod zarządem wójta. Sukiennicy przybyli tu głównie ze Szląska. Powstają dwie przędzalnie Barchwitz i Huettman, urządzone na sposób holenderski. Sukna w znacznej ilości odchodzą do Moskwy; kupcy tamtejsi bywają często w T. Wr. 1827 urząd skarbowy oplombował w T. 4800 postawów sukna w całem województwie wyrobiono 114, 900 postawów, w tem na Zgierz przypada 39, 000, Ozorków 32, 000, Aleksandrów 14, 000, Konstantynów 6000, Dąbie 6000, Przedbórz 4000, Brzeziny 5000, Gostynin 3000. W r. 1829 dwaj fabrykanci z T. Huettman. i Danzine zwracają się do wydziału górnictwa z podaniem o kupm z wypłatą na raty maszyny parowej. W r. 1830 d. 8 września nastąpiło ogłoszenie T. miastem. Burmistrzem został Śniegocki. Mowę polską komisarza odczytano też po niemiecku. Większa częśó Niemców fabrykantów ostentacyjnie usanęła się od udziału w obchodzie uroczystym. Miasto nowe miało do SGO domów, pocztę, urząd skarbowy i ekspedycyę towarów, kościół par. katol. i kilka domów modlitwy, hotel. Nadano miastu 12 jarmarków dwa 3dniowe. Po r. 1831 T. i dobra przyległe przeszły na własność skarbu. Przemysł sukienniczy bardzo podupadł. Fabryki; Staszycka, Batawia i inne, przez założyciela pobudowane i przez niego też na wypłaty posprzadawane, ledwo wlokły ciężką egzystencyę. Dopiero od r. 1851, pod wpły. wem ceł protekcyjnych, przemysł tomaszowski zaczął szybko się rozwijać. T. naówczas liczył około 4000 mk. , a wartość produkcyi nie przekraczała miliona rubli; w 1858 sprowadzono do T. pierwszą maszynę parową, która nie miała współzawodniczki aż do r. 1862. W r. 1865 działało już 5 parowych maszyn; w r. 1866 ludność wzrosła do 7000 a wartość wyrobów do 2 milion. rubli. W następnych latach rozwój miasta ulegał kilkakrotnym przerwom, bądźto z powodu kryzysów przemysłowych, które współcześnie trapiły Łódź, Zgierz i Tomaszów, bądź z powodu pożarów, któro kilka fabryk w perzynę obróciły. Najświetniejszy rozkwit T. datuje się od r. 1874, kiedy po zbudowaniu dróg żelaznych, ułatwiających zbyt do cesarstwa i na wschód, ludność miasta doszła 9000, a wartość produkcyi do 4 milionów. Naj pomyślniejszym był rok 1878, w którym dorobili się fortun wszyscy więksi fabrykanci tutejsi. W r. 1879 liczył już T. niespełna 12, 000 ludności, miał 22 zakłady poruszane siłą pary i około 200 fabryk i warsztatów ręcznych. Obrót roczny dochodził do 6 i pół milion. rubli. Od tego roku wzrost przemysłu, z powodu peryodycznie powtarzających się przesileń ekonomicznych, postępował bardzo wolno. Ludność wzrosła, ale ubyły 3 przędzalnie parowe Staszycka, Johna i Goldmana a na ich miejsce przybyła tylko jedna Landsberga. Kilkadziesiąt fabryk nowo założonych, małych, o ręcznych warsztatachw walce współzawodniczej z możniejszemi i starszemi zakładami, zwinęło swą działalność. Odtąd rozwój miasta i jego przemysłu polega tylko na rozszerza niu zakresu produkcyi przez większo fabryki. W r. 1885 T. liczył już 15, 000 mk. , 4 przę dzalnie parowe, 1 wodną, 5 farbiarni paro wych specyalnych wielkich, 6 małych, 4 far biarnie w połączeniu z przędzalniami, 1 po strzygalnię, 1 zakład mochaniczny parowy, 1 młyn parowy za miastom, 1 browar paro wy, 3 kompletno fabryki sukiennicze, mające razem farbiarnie, przędzalnie, folusze i i d. , razem 19 zakładów parowych i 1 wodny, zu żywające pięćdziesiąt kilka wagonów węgla kamiennego tygodniowo. Z tych 4 zakłady znajdowały się w promioniu 2 3 wiorstowym, w okolicy T. , w Staszycach, Wilanowie i Smardzewicach. Fabryk sukna o warszta tach mechanicznych funkcyonowało około 20, o ręcznych drewnianych 180. Od owej daty po dziśdzień spaliły się 3 parowe zakłady, z których dwa odbudowano, i założono w Ko morowie pod T. drugi młyn parowy, w miej sce byłej papierni. W 1886 r. przędzalnio

Tomaszkowice