żeń. , 536 wojskowych; 4106 kat. , 1367 prot. , 860 żyd. . Do miasta należy 1046 ha 743 ha roli, 121 łąk, 6 lasu; czysty doch. z ha roli 8. 62, z ha łąk 10. 18, z ha lasu 1. 57 mrk. Stare miasto leży na lew. brzegu Warty, na pagórkach gliniastych, a nowe na praw. brzegu, w nizinach torfiastych. W pobliżu znajdować się mają pokłady węgla brunatnego. Woda źródlana zawiera pewne części kwasu azotnego, amoniaku i chlorku. Szkoły miejskie mieszczą się w klasztorach pofranciszkańskich. Herb wyobraża zamek piętrowy z otwartemi wrotami; na szczycie stoją 3 figury przedstawiające N. M. Pannę, Chrystusa i św. Wawrzyńca. Ludność, przeważnie polska, trudni się rolnictwem, drobnym handlem i przemysłem. W r. 1425 istniało tu 5 cechów rzeźnicki, tkacki, szewski, piekarski i kowalski; magistrat składał się z burmistrza, 5 rajców, 7 ławników i z cechmistrzów; w r. 1580 płaciło miasto 24 grzyw, soszu; łanów miejskich osiadł. było 8 3 4, rzemieśln. 82, szynkarzy 14, handlarzy 5, hultajów 4, piekarzy 20, młynów 2 i 1 łaziebnik; stare miasto miało 5 łan. os. i 2 1 2 ćwierci roli, a wójtowstwo 6 łan. ; na Pyszącej zwanej w regestrach pobor, przedmieściom było 18 łan. os. , 12 wolnych zagrodn. i 38 komor. ; ogółem płacono 157 złp. 18 gr. 9 den. Pawiń. , Wielkop. , I, 92. W r. 1689 założono w Sz. bractwo strzeleckie, potwierdzone przez Jana III; około r. 1765 płacili żydzi 654 złp. pogłównego; przy schyłku zeszłego wieku było 5 kościołów, 2 klasztory, 2 gmachy publiczne, 210 dym. i 1105 mk. Polaków; w kilka lat później 218 dym. i 1453 mk 293 żyd. ; 49 szynkarzy, 42 krawców, 34 rzeźników, po 21 szewców i płócienników, 8 kowali, 6 młynarzy, po 3 kołodziei, stolarzy, kuśnierzy, garncarzy i piwowarów, po 2 piekarzy, rymarzy, szlusarzy i oberżystów, 1 bednarz, szklarz, cieśla, kominiarz, puszkarz, czapnik, olejnik, ceglarz, introligator i ogrodnik; jarmarków odbywało się 11 do roku; miasto utrzymywało 2 stróżów nocnych. W 1809 r. było 1500 mk. ; 1837 r. 3131 mk. 907 żyd. ; 1843 r. 299 dm. , 3402 mk 1786 kat. , 692 prot. , 924 żyd. ; 1871 r. 6047 mk 3137 płci męż. , 2910 żeń. , 3597 kat. , 1321 prot, 1127 żyd. . Panowie Szremscy h. Drogosław pisali się nie z miasta Sz. Kościół p. w. Wniebowa. N. M. Panny istniał już przed r. 1298. Patronat należał do królów, którzy zrzekali się go niekiedy; w r. 1415 papież Jan XXII przywrócił prawo patronatu królowi Władysławowi; Zygmunt I zrzekł się prawa tego na rzecz Krzysztofa Szydłowieckiego i następnie przelał je na Jarosława Łaskiego; później wrócił znów do królów polskich; obecnym patronem jest król pruski. W miejscu starego stanął w XV w. nowy kościół z cegły, dotąd istniejący. W r. 1627 przystawił Chłapowski, dziedzic Kadzewa, kaplicę grobami rodzinnemi. Kaplicę zniesiono w nowszych czasach. W r. 1614 założyli tu bracia Barscy Jan i Andrzej kolegium mansyonarzy. Dotąd istnieje przy kościele bractwo księży ubogich, zaprowadzone w r. 1508, bractwo różańcowe z r. 1604; Anioła Stróża z r. 1639. Bractwo literackie, które miało swoją osobną kaplicę, istnieć przestało. W kościele znajduje się nagrobek z piaskowca Jerzego Jączyńskiego, podstarościego szremskiego 1597. Księgi kościelne zaczynają się od r. 1602. Kościół posiadał niegdyś znaczną bibliotekę, którą przywłaszczywszy magistrat, darował poznańskiemu gimnazyum św. Maryi Magdaleny, Drugą bibliotekę, która obecnie znajduje się w klasztorze pojezuickim, posiadają mansyonarze. Par. , liczącą 8500 dusz, składają osady Borgowo, Bystrzyk, Drzonek, Góra, Grzymisław, Kadzew, Kawcze, Łęg, Marszewo, Mechlin, Niesłabin, Nochówko, Nochowo, Orkowo, Ostrów, Pełczyn, Psarskie, Pysząca, Rudunek, Skrobacz, Sosnowiec, Szrem, Szymanowo, Topiałka, Wirginowo, Wójtowstwo i Zbrudzewo. Kościoły filialne stały niegdyś w Drzonku i Nochowie. Kadzew, Łęg, Mechlin i Pysząca miały swoje kaplice. Szkoły paraf. znajdują się w Drzonku, Górze, Mechlinie, Niesłabinie, Nochowie, Orkowie, Pyszącej, Szremie i Zbrudzewie. Kościół po franciszkanach, p. w. Narodzenia N. M. Panny, miał już istnieć w r. 1270, a franciszkanie pojawić się mieli w Sz. w r. 1238. Dat tych nie stwierdzają znane dokumenty. Prawdopodobniej założyli tu franciszkanie kościół i klasztor dopiero w r. 1426; około r. 1688 przenieśli się na inne miejsce, gdzie wystawili sobie kościół z cegły, a następni klasztor. W kościele tym przechowuj się sarkofag ze zwłokami zabitego w r. 1656 przez Szwedów zakonnika Adryana Męcińskiego. Kościół po franciszkankach, za miastem, zajęty w nowszych czasach przez jezuitów, stoi po zniesieniu ich pustkami. Kościół ten i klasztor założyły w r. 1616 Tekla i Wiktorya Gułtowskie, . a w r. 1647 uposażyła go Jolanta Niepruszewska. Ogień pochłonął te gmachy w r. 1766, w miejsce których stanęły nowe murowane. Za rządów pruskich sprzedano kościół i klasztor przez licytacyę; rząd zabrał zakonnicom Lubiatowo, które posiadały przed r. 1667. Konstytucyą sejmu z tego czasu uwolniono je od stanowisk i przechodów żołnierskich. Kościół szpitalny św. Ducha, nad Wartą, blisko mostu, wystawili cegły bracia Barscy w końcu XVI w. ; rząd pruski oddał go luteranom; szpital przerobiono na pomieszkanie dla pastora. Kościołek p. w, św.

Szrem