murow. , kaplicę katol na cmentarzu grzebałnym 2 synagogi i 2 domy modlitwy żydowskie, szkołę dwu klasową miejską w 1890 r. 215 chłopców, 70 dziewcząt, szkołę żydowską męzką rządową i żeńską prywatną; szpital miejski, aptekę, 3 lekarzy, st. poczt. na trakcie KownoMożejki i telegr. Do miasta należy 760 dzies. ziemi. W 1870 r. dochody wynosiły 2500 rs. Mieszkańcy zajmują się po cześci rzemiosłami w 1870 r. 135 rzemieślników i drobnym handlem, kilku zaledwie większych kupców prowadzi handel zbożem i lnem z Rygą i Lipawą. Przemysł fabryczny nieznaczny, ograniczał się w 1870 r. na 8 zakładach przemysłowych, produkujących za 10818 rs. 2 garbarnie z produkcyą 1613 rs. , 2 dystylarnie z prod. na 1600 i 4 browary i miodosytnie, z produkcyą na 7600 rs. . Niewielkie jarmarki odbywają się 13 czerwca, 2 sierpnia i 4 października, targi zaś co czwartek i piątek. Podług miejscowego podania miasto założone być miało przez rycerza Dżugas, który przy pomocy przyjaznych sobie duchów, wszędzie miał gromić Krzyżaków z niesłychanem męztwem, a taką. siłą był obdarzony, że sam jeden maczugą swoją setki Niemców zabijał, dęby ogromne z korzeniem wyrywał itp. Podług innych podań rycerz ten nosił imię Tal al Talsz. Dalej podanie głosi, że Dżugas Talsz wykopał jezioro i nad niem założył miasto. Przed śmiercią miał własną ręką usypać sobie mogiłę, w której został pochowany. Jakoż o pół mili za miastem, przy drodze do Olsiad, wznosi się wielki kurhan, który lud dotąd górą. Dżuga nazywa; w pobliżu zaś leży wś Dżuginiany. Nadto kilka rodzin tego imienia znajduje się pomiędzy okolicznemi włościanami. Kroniki krzyżackie wspominają, że w 1317 r. marszałek zakonu odwiedził zbrojne dolinę Talsen czyli Telszewską. Następnie T. stanowiły dzierżawę królewską. Zygmunt III fundował w T. kościół farny p. w. św. Antoniego Padewskiego w 1612 r. i uposażył go ziemią. W 1626 r. Paweł Sapieha, podkanolerzy litewski, dzierżawca telszewski, osadził bernardynów n górze zwanej Insula, wznoszącej się w samym pilawie środku miasta, której rossciąga się rozległy widok na jezioro. Wymurował on im klasztor i kościół p. w. N. M. P. Loretańskiej, który około 1760 r. zgorzał i nakładem niejakiego Koszucia potem odbudowany, w 1794 r. został poświęcony, obecnie zamieniony na parafialny. Bernardyni utrzymywali szkołę publiczną, która do czasu zwinięcia około 1830 r. licznych miewała uczniów. W 1710 r. większa część mieszkańców padła ofiarą dżumy a w następnym roku 1711 r. miasto zniszczone zostało przez Szwedów. W 1791 r. Stanisław August nadał Telszom przywilej locationis et renovationis, ogłosił ja za miasto wolne Rzpltej i nadal herb z wyobrażeniem św. Stanisława, biskupa krakowskiego. Po przyłączeniu do Rossyi T. w 1796 r. zostały przemienione na miasto powiatowe namiestnictwa wileńskiego, od 1797 mto powiat. gub. litewskiej, od 1802 r. gub. wileńskiej a od 1842 kowieńskiej. Sstwo grodowe telszewskie obejmowało mto T. ze wsią Dżuginiany i folwarkami i podług spisów podskarbińskich 1766 r. było w posiadaniu Józefa Zabiełły, który opłacał 2667 złp. 3 gr. kwarty. Na sejmie z 1773 r. Stany Rzpltej nadały te dobra narodowe w emfiteutyczne posiadanie Józefowi Zabielle, podkomorzemu nadwornemu, wyznaczając jednocześnie komisyą z 10 urzędników dla ostatecznego określenia granic sstwa, o które prowadzono liczne i długoletnie spory. Na tymże sejmie osobną konstytncyą, dla dogodności obywateli, przeniesiono sądy ziemskie dla 14 powiatów ks. żmujdzkiego do Szawel i odtąd sstwo to przestało być grodowem. Parafia katolicka, dekanatu olsiadzkiego, ma 7420 dusz. Filie w Ejgirdziach, Nieworanach, Wieksznianach, Nierymdajciach; kaplice w Mitkajciach, Stulpinach, Poswojgiach, Skurwidyszkach, Gintyłłach, Wambutach, Telszach na cmentarzu i w Nierymdajciach. Telszewski powiat leży w płn. zach. części gub. kowieńskiej, graniczy od północy z gub. kurlandzką, od wschodu z pow. szawelskim, od południa z pow. rossieńskim, od zachodu zaś z Prusami i zajmuje podług obliczenia akad. Koeppena 4786 w. kw. 498641 dzies. , podług Strjelbickiego 4694 w. kw. , podług zaś pomiarów wojennotopograficznych tylko 4666 w. kw. Największa długość z płn. na płd. wynosi 112 w. , największa szerokość ze wsch, na zachód 84 w. Powierzchnia w ogóle jest wzgórzysta. Główny łańcuch wyniosłości przerzyna powiat prawie na dwie równo połowy w kierunku od południa ku płn. zach. Zaczyna się on około jez. Birżulskiego, przechodzi na zachód od Telsz, wybrzeżem jeziora Płotelskiego, pod Szkudami poczem wstępuje w granie gub. kurlandzkiej. Od Szkud oddziela się boczna gałęź ku mku Iłoki. Druga boczna gałęź idzie w kierunku od płd. wsch. na zachód, od góry Szatryi na pograniczu pow. szawelskiego, przez gminę żorańską i płungiańską, dalej prawym brzegiem rz. Minii, przez gminę kretyngiańską, poczem wkracza do Kurlandyi, gdzie kończy się na wybrzeżu m. Baltyckiego i zw. górą Biruty. W południowej części powiatu główne pasmo gór telszewskich oddziela kilka gałęzi, z których główna służy za dział wodny pomiędzy dopływami Jury i Minii, przechodzi przez mko Twery w pow. telaszewskim i Chwejda

Telsze