Mas. ludową; 5klas. męska szkoła ludowa; 2klas. mieszana szkoła ludowa na przedmieściu Mikulinieckiem i 4klas. szkoła izraelska męska i żeńska ludowa, prywatna, z prawem szkół publicznych. T. jest siedzibą starostwa, głównego urzędu podatk. , sądu obwod, na byłe obwody tarnopolski i czortkowski, a obejmującego, prócz miejskodelegowanego sądu w T. , 14 sądów powiatowych Borszczów, Budzanów, Czortków, Grzymałów, Husiatyn, Kopyczyńce, Mielnica, Mikulińce, Nowesioło, Skałat, Trembowla, Tłuste, Zaleszczyki i Zbaraż, sądu powiat. w sprawach dochodów skarb. ; powiat. dyrekcyi skarbu na powiaty Zbaraż, Tarnopol, Brzeżany, Podhajce, Trembowla, Czortków, Husiatyn i Skałat; urzędu cechown. miar i wag; urzędu poczt. telegr. ; rady powiat. Notaryuszów jest 2, adwokatów w 1888 r. 18, lekarzy 12, weterynarz 1, akuszerek 18, aptek 3. Znajduje się kasa oszczędności od 1870; fundusz pożyczkowy dla przemysłowców i rękodzielników od r. 1869. Szpital powszechny, założony w r. 1837 kosztem miasta na 70 do 85 łóżek; szpital izrael. , założony przez gminę izrael, na 40 łóżek; zakład ubogich fundacji Dominika Potockiego, dziedzica T. przed r. 1772, z kapitałem w kwocie 2117 złr. i gruntem; fundusz ubogich, utworzony w r. 1570, powiększony w r. 1595 przez Konstantego ks. Ostrogskie go, właściciela miasta, potwierdzony przez królewicza Jakuba Sobieskiego w r. 1735, dla ubogich gr. kat. wyznania. Istnieje tu fundusz Arcyksiężniczki Gizeli, utworzony w 1873 r. przez gminę miejską, w celu wyposażenia ubogiej dziewczyny z T. , bez różnicy wyznania, kwotą 100 złr. Czynny stan majątku miejskiego wynosi 1, 027. 000 złr. , bierny zaś 103, 066 złr. Herb miasta na niebieskiej tarczy biała lub srebrzysta sześciokątna gwiazda, pod nią srebrzysty półksiężyc, nad tarczą korona szlachecka z pióropuszem, z obu boków tarczy zielone gałązki. W skutek swego położenia jest T. głównem ogniskiem handlowem dla Galicyi wschodniej i stolicą Podola galicyjskiego. Swój początek zawdzięcza miasto Janowi Tarnowskiemu, kaszt. krakows. , hetm. w. kor. Chcąc ubezpieczyć Podole od napadów Tatarów i Wołoszy, postarał się hetman u Zygmunta I w r. 1540 o przywilej na założenie miasta nad Seretem, w ziemi halickiej a pow. trembowelskim, w miejscu pustem zwanem Sopilcze al. Topilcze. Przywilejem tym uwalniał król osiedlających się w mieście, zwanem I Tarnopol, na lat 15 od podatków i wszelkich powinności a zarazem mianował dziedzicznym wójtem Jakuba Budzanowskiego, wojskiego halickiego, który miał pobierać z nadania królewskiego szósty denar od czynszów, a trzeci od kar sądowych. Ponawiając pierwotny przywilej w r. 1548, nadał król miastu prawo magdeburskie, uwolnił je na lat 20 od poborów, ustanowił targi tygodniowe i trzy jarmarki. Jeszcze jednakże miasto się nie zaludniło, kiedy w jesieni r. 1544 wpadli Tatarzy. Bohaterskie wysiłki Bernarda Pretwica, Jana Herburta, Aleksandra i Prokopa Sieniawskich, którzy z małemi oddziałami nadwornej milicyi i włościan wstrzymywali Tatarów, dały czas Tarnowskiemu nadciągnąć z rycerstwem od Sandomierza. Pod Tarnopolem uderzył on na Tatarów i rozproszył. Dla zabezpieczenia miasta hetman zbudował warowny zamek i przystąpił do obwarowania miasta wedle wymagań ówczesnej sztuki fortyfikacyjnej. W r. 1550 Zygmunt August oświadcza w nowym przywileju dla miasta iż gdy hetman Tarnowski z wielkim nakładem miasto swe dziedziczne obwarowuje, życzeniem jest naszem, ażeby dzieło tem skorzej do skutku mógł doprowadzić, dla bezpiecznego schronienia ludzi w czasie napadu nieprzyjacielskiego; bacząc oraz iż poprowadzony jest przez miasto prostszy i dogodniejszy gościniec, polecamy przeto, aby furmani i kupcy z solą i innymi towarami, jadący z Halicza, Kołomyi i Kropca do Krzemieńca, jakoteż i innych miast Wołynia, tędy przejeżdżali, od których dziedzic ma cło pobierać, mieszczan zaś uwalniamy w całem państwie naszem od opłaty ceł królewskich, oprócz pogranicznego. W tymże roku 1550 wydał Jan Tarnowski ciekawy dokument, określający dokładnie prawa i powinności osadników miasta Bod. do Gaz. Lwow. 1852. Nr. 15, 16 i 17. Z tego aktu dowiadujemy się, iż w mieście nie tylko już się zgromadziła znaczna ludność, ale z każdym dniem przybywało osadników, z powodu bezpiecznego schronienia pod osłoną świeżo wzniesionych murów. Miał już wówczas T. wójta i. urząd ławniczy. W przywileju tym stwierdza hetman, iż wójt ze sądem ławniczym mają prawu przewodniczyć, tudzież wszystkie sprawy, tak kryminalne jako i cywilne sądzić mogą, oraz one śledzić, rozstrzygać i wyroki tak rozstrzygające jak i rozjemcze wydawać, z zachowaniem wolności odwoływania się do wyższych sądów. Radzie zaś miejskiej obranej oddany jest zarząd miejski, z wszelką władzą rządzenia gminem miejskim, według prawa niemieckiego. Powołuje się też hetman, iż innem rozporządzeniem i ustawą przepisany już jest sposób i porządek obrony, której w czasie napadu wroga ściśle trzymać się mają. Obecnie zaś przykazuje mieszkańcom, aby w siedliskach swoich przyzwoicie mieszkali, domostwa, trybem miastowym ozdobne, a nie chaty sielskie mieli, takowe wedle możności

Tarnopol