Sochaczew Sochaczew ob. t. X. Sochaczewski powiat gub. warszawskiej utworzono w 1867 r. z 10 gmin dawnego pow. łowickiego i 1 Gniewniewice pow. warszawskiego. Graniczy od południa z łowickim i błońskim, od wschodu z błońskim i warszawskim, od północy stanowi granicę Wisla, oddzielająca ten powiat od pow. płońskiego gub. płockiej, od zachodu graniczy z gostyńskim i łowickim. Obszar powiatu obejmuje 19, 26 mil kwadr. Zajmuje on dorzecze dolnego biegu Bzury i część doliny nadwiślańskiej. Jestto równina o średniem wzniesieniu 280 st. npm. , pochylająca się nie ku Wiśle ale ku Bzurze, przedzielającej powiat w kierunku od płd. zach. ku północy na dwie części. Wschodnia, większa, przedstawia w swej północnej połowic rozległy obszar leśny, dawną puszczę Kampinoską, zalegającą niegdyś cale międzyrzecze Bzury i Wisły aż pod Warszawę. Brzeg Wisły wznies. 210 st. npm. , przy ujściu Bzury 215 st. , wzgórze pod Biniewem 234 st. Granicę południową tego obszaru stanowi rzeczka Mrowa Rnowa, Utrata. Pozostała część lasów, stanowiąca leśnictwo rządowe Kampinoskie, ma 25, 889 mr. , wsi i kolonie utworzone śród puszczy obejmują 22, 298 mr. Nie posiadając spadku, ta lesista równina pokryła się bagniskami, których wody, sącząc się leniwo, zasilają rzeczkę Mrowę. Zachodnia i południowa część powiatu, posiadające lepszą glebę i wydatniejsze spadki, zostały wcześniej i lepiej zaludniona. Podczas gdy na obszarze puszczy Kampinoskiej spotykamy same wsi i kolonie włościańskie, to w innych częściach powiatu rozwinęło się zdawna gospodarstwo folwarczne. Obszar prywatnych lasów jest niewielki. W 1882 r. było 11, 993 mr. lasów prywatnych nieurządzonych, 905 mr. urządzonych, 630 mr. zasianych po wycięciu, 1970 mr. wyciętych a niezadrzewionych, 889 mr. oddanych włościanom za serwituty, 218 mr. dawnych włościańskich, 260 mr. sadów dworskich, 498 mr. sadów włościańskich. Przemysł fabryczny, dla braku dróg bitych, przeprowadzonych około 60 w. w południowej tylko połowie powiatu, dość znacznej odległości od dróg żelaznych i sąsiedztwa Warszawy, niema warunków rozwoju, stanowi on tylko gałęź gospodarstwa rolnego w częściach powiatu obdarzonych lepszą glebą, Najważniejszem fabrycznem ogniskiem jest Młodzieszyn w pobliżu Wisły i Bzury, z cukrownią do 400, 000 rs. prod. , dystylarnią, smolarnią, następnie cukrownie Oryszew i Hermanów w dobrach Szymanów, z wzorowem gospodarstwem, Rybno gorzelnia, browar, dystylarnia wódek. Prócz tego znajduje się około 100 młynów wodnych i wiatraków, kilka cegielni, olejarni. Ludność powiatu w 1867 r. wynosiła 45, 971 dusz, w 1888 r. doszła do 69, 657. Kolonizacya niemiecka posuwająca się z biegiem Wisły, sięga tu zapewne XIII w. Książęta mazowieccy i klasztor czerwiński popierają ten ruch. Dolina Wisły i okolice Iłowa posiadają dziś jeszcze cały szereg kolonii niemieckich, które powstawały w rozmaitych czasach. Pod względem kościelnym powiat stanowi dek. t. n. archidyecezyi warszawskiej, składający się z 18 parafii Brochów, Brzozów, Giżyce, Głusk, Iłów, Kamion, Kampinos, Kozłów Biskupi, Kozłów Szlachecki, Kurdwanów, Mikołajów, Mistrzewice, Młodzieszyn, Pawłowice, Rybno, Sochaczew, Szymanów z filią Miedniewice, Trojanów i Zawady. Zakładów naukowych średnich nie ma w powiecie, znajdują się tylko 2 szkoły jednoklas. męż. i żeń. w Sochaczewie i szkoły początkowe ogólne we wsiach Arciechowo, Brochów, Dąbrowa Stara, Famułki Królewskie, Gniewniewice, Góra, Gradów, Iłowo, Januszewo, Kamionka, Kompina, Kromnów, Lasocin, Mistrzewice, Matyldów, Niedzieliska, Nowawieś, Oryszew, Piaski Du Sochaczew Sochny Sochocin Sochonie Sochora Sochów Sochanino Sochanów Sochlana Sochanie Sochówka Sochow chowne, Przęslawice, Rybno, Seroki, Secymin Polski, S. Niemiecki, Śladów, Szwarocin, Szymanów, Wiersze, Wilków Polski, Zawady. Pod względem sądowym powiat składa się z 1 okręgu sądu pokoju dla Sochaczewa i 3 okręgów sądów gminnych Giżyce, Kampi nos, Sochaczew. Należą do zjazdu sędziów w Warszawie. Pod względem administracyj nym powiat dzieli się na jedno miasto i 11 gmin Chodaków, Głusk, Iłów, Kampinos, Ko złów Biskupi, Łazy, Młodzieszyn, Rybno, So roki, Szymanów, Tułowice. Br. Ch. Sochanie al. Suchanie, Sochany, grupa domów i leśniczówka w Bruśnie Starym, pow. cieszanowskim. Sochanino wś w dawnym pow. wejherowskim, w spis. urzęd. nie wymieniona. W 1347 r. nadaje w. m. Ludolf Koenig v. Weitzau braciom Maciejowi i Nasudzie 15 włók w S. na prawie chełm. Za to mają płacić 2 grz. bez 1 wiardunka, a od każdego pługa i radła 2 miary pszenicy, oprócz tego 1 funt wosku i 1 denar koloński ob. Gesch. d. Kr. Neustadt von Prutz, str. 17. Cały przywilej podają odpisy Dregera w Peplinie, str. 91. Sochanów, młyn w Romanowie koło Hryniowa, pow. bóbrecki. Sochlana, bagnista rzeczka na Szląsku pruskim, uchodzi z lew. brzegu do Olawy dopł. odry. Sochny, ob. Sachny. Sochocin 1. właściwie Sąchocin, 1402 r. Sanchoczino, os. miejska, dawne wójtowstwo i wś nad rzką Wkrą, pow. płoński, gm. i par. Sochocin, odl. 8 w. na płn. wschód od Płońska, posiada kościół par. drewniany, synagogę, szkołę początkową, urząd gm. , gorzelnię, 106 dm. , 1498 mk. , 1566 mr. ziemi do mieszczan i wójtowstwa należącej 100 mr. nieuż. Gleba piaszczysta przeważnie. S. , wś, ma 18 dm. , 156 mk. , 410 mr. W 1827 r. miasteczko miało 49 dm. , 476 mk; wś 4 dm, 34 mk. 1858 r. było 74 dm. 1 murow. , 889 mk. 329 żydów i 41 Niemców. S. wraz z poblizkiemi wsiami Kondrajec i Zielona, zostawał w drugiej połowie XV w. w posiadaniu Dobiesława, kaszt. kruszwickiego, którego syn Krzesław był podkomorzym a następnie wojew. kujawskim. W 1385 r. ks. Janusz, w uznaniu zasług obu dostojników, wydał im przywilej miejski dla S. Widocznie jednak nie skorzystali z nadania a prawdopodobnie nie znaleźli chętnych osadników i lokacya miasta odwlokła się. Kiedy fakt ten nastąpił, niewiadomo. Tymczasem Krzesław, woj. kujawski, sprzedał Sanchoczino, Cunradzecz Rzij Kondrajec i Zelona, w powiecie ciechanowskim, niejakiemu Skarpowi za 800 seksagen groszy pragskich. Gdy tenże Skarp zmarł, w prawa jego wstąpiły dzieci czterech synów i dwie córki, którym akt nabycia potwierdził Janusz, ks. mazowiecki, w 1402 r. Kod. Maz. , 144. W dwa lata sukcesorowie Skarpa sprzedają tę posiadłość Sciborowi z Pilichowa, marszałkowi dworu ksiąźego, za 700 seksagen Kod. Maz. , 152. W 1616 r. dobra te i miasteczko włączono w skład dóbr stołowych królewskich, ststwa wyszogrodzkiego, z którego wydzielono starostwo nowomiejskie, z należącym do niogo S. w 1660 r. Jan III potwierdził w 1677 r. dawne nadania i udzielił nowych. W 1771 r. dzierżawa Sochocin płaci kwarty 648 zł. 10 gr. , należy do Kazimierza Krasińkiego, oboźnego kor. , ststy przasnyskiego. Kościół par. istniał zapewne już w XIV w. ; pożar w 1770 r. zniszczył archiwum parafialne. Obecny drewniany, wzniesiony ze składek 1859 r. , konsekrowany 1865 r. por. Przegląd Katol 1887 r. , Nr. 41. S. par. , dek. płoński, 2950 dusz. S. gmina należy do sądu gm. okr. III. ma 11, 252 mr. obszaru, 433 dm. , 5108 mk. W gm. znajdują się dwa kościoły, synagoga, dom modlitwy ewang. , 2 szkoły, urząd gm. , młyny wodne, gorzelnia, cegielnia, tartak, 4 wiatraki, 6 karczem. W skład gm. wchodzą AntonowoKorzeń, Baraki Wolińskie, Budy Ciemniewskie, BieleBrzeźnica, Cwiklin, Ciemniewo. Cieciorki, Gromadzyn, Gutarzewo, Jesionka, Kępa, Koziminy lit. A B i C, Kondrajec, Milewo, Smardzewo, Sochocin, Wierzbówiec, Zielona, Żelechy. 2. S. al. Sochocino, właściwie Sąchocino, cztery wsi, pow. płocki, gm. Łubki, par. Blichowo, odl. 20 w. od Płocka, a S. Badurki, wś i fol. nad rz. Mołtawą al. Mutawą dopł. Wisły, ma 7 dm. , 78 mk. , 367 mr. dwor. i 5 mr. włośc; b S. Praga, wś drob. szlachty i fol. , 33 dm, 251 mk. , 1035 mr. w tem 309 mr. w jednym folwarku i 19 mr. włośc; c S. Suchardy, fol. i wś, 4 dm. , 45 mk. , 67 mr. 6 mr. włośc; d S. Czyżewo, wś nad rz. Mołtawą, ma 8 dm. , 82 mk. , 354 mr. W 1870 r. był to obszar folwarczny. W 1827 r. S. Badurki miało 5 dm. , 37 mk. ; S. Czyżewo 15 dm. , 120 mk. ; S. Praga 18 dm. , 112 mk, , i S. Suchardy 2 dm. 32 mk. Br. Ch. Sochonie, przedmieście mka Wasilkowa, pow. sokólski, w 3 okr. pol. , o 32 w. od Sokółki. Sochora, os, nad rz. Osetnicą, pow. go styński, par. Gostynin, ma 5 dm. , 37 mk. , folusz. Właścicielami są sukiennicy z Gosty nina i Błociszewski. Należała do dóbr rząd. Gostynin. W. W. Sochów, osada, pow. kielecki, wchodzi w skład dóbr rząd. Korczyn. Sochow, ob. Żochowo. Sochówka, grupa domów w Lutczy, pow. Sochanie Soczien Soczewlany Soczewki Soczewka Soczawa Socy Soćki Sochy Sodaliszki rzeszowski, na prawym brzegu potoku Leśniowskiego. Br. G. Sochy, wś okolona lasem, pow. zamojski, gm. i par. prawosł. Tereszpol, rz. kat. Gorec ko, odl. na płd. od Zamościa 36 1 2 w. , ma 627 mr. piaszczystej ziemi, 27 osad, 45 mk. prawosł, i 170 rz. kat. T. Żuk. Sochy, wólka do Charzewic, pow. tarnobrzeski, położona na lewym brzegu Sanu, na płn. wschód od Pilchowa, 24 dm. i 125 mk. Sochy 1, wś, pow. niborski, st. p. Iłowo; 95 ha, 23 dm. , 128 mk. 2. S. , folw. do dóbr iłowskich należący; 2 dm. , 3 mk. Soćki, wś włośc, pow łukowski, gm. Prawda, par. Stoczek, ma 13 dm. , 111 mk. , 301 mr. ; tartak parowy 1876 r. . Socy, wś, pow. bielski, w 2 okr. pol. , gm. Pawły, o 27 w. od Bielska. Soczawa, ob. Suczawa, Soczewka 1. może Sochaczewka os. fabr. nad rz. Osetnicą Skrwa, niedaleko jej ujścia do Wisły, pow. gostyński, gm. Duninów, par. Radziwie, odl. 17 w. od Gostynina a 9 w. od Płocka. Leży nad jeziorem, w dolinie nadwi ślańskiej, naprzeciw Brwilna w pow. płoc kim, posiada urząd gm. , st. poczt. , wielką papiernię i 170 mr. obszaru. Ziemia jest wła snością rządową część dóbr rząd. Górki, wy dzielonych z dóbr Brwilno, wypuszczoną w długoletnią dzierżawę właścicielom fabryki Epsteinom. Papiernię założył w 1842 r. Jan Epstein, bankier warszawski. W 1853 r. została rozszerzona. Pierwotnie posługiwano się siłą wody, następnie zaprowadzono machiny parowe około 1860 r. . W 1855 r. wyrobio no 1, 068, 597 funt. papieru, wartości 174, 744 rs. ; 1864 r. wyrobiono 385, 000 rol, wartości 243, 000 rs. W 1880 r. pracowało tu 466 ro botników z zarobkiem rocznym 70, 000 rs. . Wartość produkcyi sięgała 421, 000 rs. Na zakup gałganów wydano 137, 000, na inne materyały 68, 500 rs. Filią zakładu stanowi fabryka grubego papieru w poblizkiej osadzie Socha. 2. S. al. SochaczewkaPłomiany, folw. , pow. lipnowski, gro. Chalin, par. Dobrzyń, odl. o 29 w. od Lipna, młyn wodny, 4 dm. , 37 mk. , 45 mr. Znaleziono tu pokłady węgla kamiennego lignitu. W 1827 r. było 5 dm. , 40 mk. Ob. Płomiany, Wś S. al. Sochaczewka wchodziła w skład dóbr Dobrzyń ob. tom II, 88. Br. Ch. Soczewki al. Michałowo, białor. Saczewki mylnie Sajczówki, folw. , pow. nowogródzki, o 2 w. na płn. od mka Kraszyna, w 3 okr. pol. Nowa Mysz, gm. Stołowicze; własność Jezierskich, około 15 włók; grunta równe, urodzajne, miejscowość bezleśna. A. Jel. Soczewlany, wś, pow. słonimski, w 4 okr. pol, gm. Robotna, o 32 w. od Słonima. Soczien, ob. Żocie. Soczkowicze, wś i fol. nad rz. Strumień, pow. piński, o 1 milę na płd. od Pińska, w 2 okr. pol. lubieszewskim, gm. Chojno, par. kat. Pińsk, ma 40 osad; lud flisaczy i rybaczy, łąk wielka obfitość. A. Jel. Soczniewo, okolica szlach. nad rzką Mierzycą, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 34 w. od Dzisny, 4 dm. , 37 mk. 1 praw. , 30 kat. , 6 żydów. Soczówki al. Soczówka, w XVI w. Soczew. ky, wś i folw. , pow. opoczyński, gm. Sworzyce, par. Bedlno, odl. od Opoczna 12 w. , posiada urząd gminny, 27 dm. , 188 mk, W 1880 r. fol. S. rozl. mr. 601 gr. or. i ogr. mr. 283, łąk mr. 71, past. mr. 130, lasu mr. 102, nieuż. mr. 15; bud. mur. 5, drewn. 12. Wś S. os. 31, mr. 155; wś Szymanów os. 2, mr. 19. Na początku XVI w. wś należała do par. Bedlno, lecz dziesięcinę z całej wsi, wairtości od 9 fert. do 2 grzyw. , pobierali wikaryusze w Końskich a także i po 2 gr. z łanu za dzies. lnianą Łaski, L. B. , I, 703. Według reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1508, wsi Shoczewky i Sworczyn, własność Mikołaja Sworskiego płaciły poboru 1 grzyw. 17 gr. 9 den. W r. 1577 Jan Forski miał w S. 1 2 łan. , Albert Gawroński 1 2 łan. Pawiń. , Małop. , 287, 481. Br. Ch. Soczywka, potok, wypływa na granicy Kluczowa Wielkiego i Małego, w pow. koło myj skim, i wpada do Kluczówki z lew. brze gu. Długi 2 1 2 klm. Br. G. Sodale 1. wś, pow. rossieński, gm. i par. Kroże, o 41 w. od Rossień. 2. S. , dobra, tamże, o 35 w. od Rossień. 3. S. , folw. , tamże, o 30 w. od Rossień. 4. S. , wś, tamże, gm. i par. Kołtyniany, o 52 w. od Rossień. 5. S. , wś, tamże, gm. Taurogi, par. Pojurze, o 74 w. od Rossień. 6. S. , wś, tamże, gm. Skawdwile, par. Girdyszki, o 46 w. od Rossień. 7. S. , wś, tamże, gm. Konstantynowo, par. Chwejdany, o 82 w. od Rossień. 8. S. , folw. dóbr Judrany, tamże, 9. S. , wś, pow, telszewski, w 1 okr, pol, . o 47 w. od Telsz. Sodaliszki 1. folw. , pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 27 w. od Poniewieża, 2. S. , wś i dobra, tamże, o 59 w. od Poniewieża. 3. S. , wś, tamże, w 4 okr. pol. , o 73 w. od Poniewieża. 4. S. , wś, tamże, o 25 w. od Poniewieża; posiada kaplicę kat, 5. S. , dobra, pow. wiłkomierski, gm. Rogowo, o 30 w. od Wiłkomierza, 6. S. , cztery poblizkie wsi, tamże, o 28 w. od Wiłkomierza. J. Krz. Sodargen, wś i dom, , pow, stołupiański, 14 klm. na płn. zach. od Stołupian, st. p. , w pobliżu ujścia Rauszwy do Skirwitu, w urodzajnej nizinie; 664 ha, 41 dm. , 257 mk. ewang. , trudniących się rolnictwem, chowem bydła i koni. Poczta w miejscu. Ad. N. Sodarren, folw. , pow. darkiejmski, st. p. Szabienen, 3 dm. , 69 mk. Sochy Sodarren Sodargen Sodale Soczywka Soczówki Soczniewo Soczkowicze Sodów Sodokłonie Sodlino Sodinehlen Sodele Sodejki Sodeiken Sodehnen Sodehnen Sodehnen 1. wś, pow. iławkowski, st. p. Rositten; 188 ha, 8 dm. , 50 mk. 2. S. , wś, pow. tylżycki, st. p. Willkischken; 305 ha, 34 dm. , 158 mk. 3. S. , wś, pow. gąbiński, st. p. Walterkehmen; 307 ha, 33 dm. , 174 mk. 4. S. , wś, pow. darkiejmski, 15 klm. na płn. zach. od Darkiejm st. p. , nad traktem do Wystruci; 416 ha, 69 dm. , 311 mk. ew. ; st. dr. żel. z Gołdapu do Wystruci. 5. S. Gross, wś, pow. stołupiański, st. p. Pillupoenen; 246 ha, 26 dm. 134 mk. 6. S. , wś, tamże; 82 ha, 5 dm. , 38 mk. Ad N. Sodeiken, wś, pow. gąbiński, st. p. Gąbin; 482 ha, 139 dm. , 604 mk. Sodejki 1. dobra, pow. rossieński, gm. i par. Szydłowo, o 16 w. od Rossień, w 1861 r. własność Życkich. 2 S. , dwór, tamże, o 15 w. od Rossień. 3. S. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Androniszki, o 47 w. od Wiłkomierza. Sodele, wś pryw. w pow. szawelskim, nad rz. Kurtówką, o 20 w. od Szawel. Sodinehlen, wś, pow. gąbiński, st. p. Gąbin; 375 ha, 74 dm. , 315 mk. Sodlino, niem. Zedlin, wś i dobra ryc. w Pomeranii, pow. słupski, st. p. Główczyce. W 1885 r. wś ma 107 mk. ewang. , dobra, 108 mk, ewang. Sodokłonie, zaśc. szlach. , pow. trocki, w 1 okr. pol, 34 w. od Trok, 1 dm. , 8 mk. kat. Sodół, potok, ob. Sudoł. Sodów 1 Dolny i S. Górny, wś i dobra, pow. lubliniecki, par. kat. Sodów, ew. Lubliniec. Gmina ma obszaru w S. Dolnym 253 mr. , w S. Górnym 650 mr. Ludność gminy w S. Dolnym 347, Górnym 101 mk. , na obszarze dóbr 256 mk. Kościół i par. założona w 1331 r. Par. S. , dek. Jublinieckiego, miała 1869 r. 4329 kat. , 148 ew. , 42 izrael. 2. S. Dolny, S. Nieder, dobra ryc. i wś w pow. raciborskim. W miejscu jest par. kat. kościół, zbudowany z kamienia w r. 1333. Sodowo 1. wś, pow. sokólski, w 2 okr. pol. , gm. Romanówka, o 22 w. od Sokółki. 2. S. , uroczysko, tamże, o 23 w. od Sokółki, Sodowoliszki, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol, o 56 w. od Nowoaleksandrowska. Sodrest, dobra, pow. lecki; 256 ha, 17 dm. , 103 mk. U Kętrzyńskiego niepodane. Sodwiniki, wś, pow. rossieński, parafia chwejdańska. Sodzie, wś nad rzką Nopaitis dopł. Na wy, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Władysławów, odl. od Władysławowa 9 w. , ma 18 dm. , 210 mk. W 1827 r. 20 dm. , 203 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Le śnictwo. Br. Ch. Sodzie, wś, pow, poniewieski, w 1 okr. pol, o 28 w. od Poniewieźa, Sodziniszki, wś, pow. szawelski, gm. Kruki, o 59 w. od Szawel. Soedrich, 1410 Soderich, wś, pow. jeleniogórski, par. ew. i kat. Fischbach. Obszar gminy ma 176 ha, 181 mk. 5 kat. . Soellen 1. Gross, wś, pow. frydlądzki, st. poczt. Szępopol; 189 ha, 23 d. n. , 127 mk. 2. S. , wś, tamże, 136 ha, 18 dm. , 76 mk. Soergsdorf, wś paraf. , z Dolnym Forstem Niederforst, z Górnym Forstern i z Zastawką Stillstand, pow. frywałdzki, na płd. wschód od Jawornika o 3 1 2 klm. , przy gościńcu z Jawornika do Frydeberku, liczy 205 dm. , 1207 mk, ; 1201 kat. , 6 prot. ; 1180 Niemców, 27 Czechoszląz. Kościół rz. kat. p. w. św. Katarzyny, szkoła ludowa. Obsz. łąk i pól 77, 59, lasu 63, 30, razem 140, 89 ha. Leśnictwo, cegielnia, kopalnia węgla. St. p. Jawornik. SoelaSund, cieśnina Bałtyku, rozdzielająca wyspy Oesel i Mon od wyspy Dago na północ leżącej. Sofczyna, ob. Sufczyna. Soffen, pow. łecki, ob. Krokotschen. Sofianpol, wś, pow. czauski, gm. Horodeck, ma 25 dm. , 125 mk. Sofienberg, pow. koniński, ob. Łaszczowa Wola i Żreki. Sofienthal, kol nad strum. Czarną Strugą, pow. słupecki, gm. Emilienheim, par. Zagórów, odl. od Słupcy 18 w. , ma 35 dm. , 348 mk. W 1827 r. 31 dm. , 245 mk. Sofijewka 1. al. Czernomorskie, mko nad rzką Czyczykleją, pow. ananiewski gub. cher sońskiej, przy linii dr. żel z Bałty do Eliza wetgradu, ma 34 dm. , 238 mk. , cerkiew, jar mark. 2. S. al Hejkowka, mko nad rzeczką Bokową, pow. aleksandryjski gub. chersoń skiej, o 85 w. na płd. od mta powiat, , ma 114 dm. , 623 mk. , cerkiew, 4 jarmarki, targi, go rzelnię. Prawo miejskie otrzymała w 1840 r. 3. S. , sioło nad rzką Kamionką, pow. wierchniednieprowski gub. ekaterynosławskiej, o 80 w. na płd. zachód od mta powiat. , ma 510 dm. , 4011 mk. , cerkiew, szkołę, 4 jarmarki. 4. S. , wś, pow. putywlski gub. kurskiej, o 22 w. od Putywla, przy trakcie poczt. do Rylska, ma 38 dm. , 359 mk. , cukrownię, za łożoną w 1856 r. J. Krz. Sofijewka, ob. Zofijówka, Sofipol, wś, pow. taraszczański, w 2 okr. pol, gm. Strzyżawka, par. prawosł. Hałajki o 3 w. , odl. o 65 w. od Taraszczy, ma 880 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 441 mk. i 1430 dzies. Własność Abramowiczów. Nazwę otrzymała w 1810 r. od imienia żony poprzedniego właściciela Rulikowskiego, Zofii. Sofki, pow. dzisieński, ob. Sówki. Sofonowo al Ewtichopol, Tymkowszczyzna, Troickie, sioło, pow. i gub. chersońska, o 130 Sofonowo Sofki Sofipol Sofijewka Sofienthal Sofienberg Sofianpol Soffen Soela Soergsdorf Soellen Soedrich Sodziniszki Sodzie Sodwiniki Sodrest Sodowoliszki Sodowo Sodół Sojdzie Sofy Sojezynek Sojawetkis Soino Soików Sohrau Sohra Sohr Sohowasznia Soginten w. na płn. od Chersonu, ma 140 dm. , 1705 mk. , cerkiew, gorzelnię. Sofy, małe jezioro w pow. łeckim, ma 16 ha. Sofy al. Krokocze. wś, pow. łecki, st. p. Ełk; 807 ha, 85 dm. , 407 mk. Soginten wś, pow. stołupiański, st. poczt. Tollmingkehmen; 282 ha, 26 dm. , 166 mk. Sohowasznia, rzeka, dopł. Szczary z prawej strony, uchodzi poniżej Berezyny a powyżej Kopanicy. SohrNeundorf, wieś, pow. zgorzelicki. W 1885 r. było 788 ha, 134 dm. , 600 mk. 17 kat. . Dobra S. miały 349 ha, 10 dm. , 76 mk. 8 kat. . Ob. Neundorf 12. Sohra Mittel, Nieder i Ober, wś nad pot. Kesselbach, pow. zgorzelicki. S. Mittel ma kościół par. ewang. , 202 ha, 87 dra. , 384 mk. 4 kat. . Dobra mają 327 ha, 9 dm. , 68 mk. 2 kat. . Kościół par. założony w XIII w. , od 1346 r. parafialny, od 1540 r. w ręku protestantów. S. Nieder, , wś, ma 131 ha, 36 dm. , 117 mk. 2 kat. Bobra 131 ha, 38 bud. , 117 mk. 2 kat. . S. Ober, wś, ma 279 ha, 49 bud. , 223 mk. 5 kat. . Dobra mają 248 ha, 1 dm. , 20 mk. 3 ew. . Sohrau, ob, Żóraw. Soików, 1347 r. Swoyków, Schwoike, wś, pow. oławski, par. kat. Wierzbno, ew. Piskorzów. W 1842 r. 20 dm. , wolne sołtystwo, 227 mk. 21 kat. . Soino Wielkie, sioło, pow. mscisławski, gm. Soino, ma 17 dm. , 134 mk. Stanowiło za czasów Rzpltej ststwo niegrodowe soińskie al. Woronowe Słobody, obejmujące wś kośc. S. z fol. Miełkówka, z których, wedle spisów podskarbińskich z 1766 r. , opłacano kwarty 83 złp. 37 gr. a hyberny 350 złp. W niektórych spisach podskarbińskich ststwo to mylnie zwane jest samskiem. Sojawetkis, zaśc, pow. kowieński, w 4 okr. pol. , o 21 w. od Kowna. Sojczyn Borowy i S. Grądowy, dwie wsi przyległe, pow. szczuczyński, gm. Ruda, par. Białaszewo. Leżą śród lasów i błot, na pra wo od linii dr. żel. brzeskograjewskiej. S. Borowy ma 32 dm, ; S. Grądowy 12 dm. Ob szar wynosi 1702 mr. W 1827 r. S, Borowy miał 22 dm. , 130 mk. ; S. Grądowy 10 dm. , 62 mk. Br. CL Sojezynek, wś, pow. szczuczyński, gm. i par. Białaszewo. W 1827 r. 2 dm. , 13 mk. Sójczyno, wś pryw. nad rz. Jaźnicą, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 15 w. od Dzisny, przy b. dr. poczt. z Wilejki do Dzisny, 3 dm. , 28 mk. Sojdzianka, rzka w pow. wileńskim, dopływ Wilii z prawej strony, uchodzi nieco poniżej Wilna. Sojdzie 1. al. Sojdy, zaśc, pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. Troki, okr. wiejski i dobra skarbowe Kowieńska Waka, o 16 w. od gminy a 13 w. od Trok, ma 1 dm. , 7 mk. kat. 2. S. , zaśc szlach. na praw. brzegu rz. Wilii, pow. wileński, w 1 okr. pol. , o 16 w. od Wilna, 5 dm. , 23 mk. kat. Soje, wś, pow. makowski, gm, Perzanowo, par. Czerwonka. Wchodziła w skład dóbr Dąbrówka. W 1827 r. 4 dm. , 20 mk. Sójka, os. nad rz. Górznicą, pow. włodawski, gm. Dębowa Kłoda. Sójka, rzeczka w pow. borysowskim, zaczyna się w obrębie gra. jurewskiej, w lesistych moczarach, pomiędzy zaśc. Zabrodzienie i wsią Ostrów; płynie w kierunku półn. ku wsi Ostrów, kędy ma młyn i po za tą wsią przyjąwszy w siebie z prawej strony bezimienny dopływ ma ujście do Kamionki z prawej strony. Długość biegu około 6 w. Sójka, osada młyn. , pow. ostrzeszowski, o 9 klm. na zach. płd. od Ostrzeszowa, pod Myślniowem, nad Żórawińcem, dopł. do Polskiej Wody dopł. Baryczy; par. i poczta w Kobylej Gorze, 4 dm. , 31 mk. Sójka, w dok. Estrig, młyn, pow. olsztyński. Należy do wsi Rusi, st. p. i st. dr. żel. Olsztyn; 2 dm. , 17 mk. Kapituła warmińska sprzedaje r. 1596 młyn Estrig z 2 włókami Tomaszowi Ciborzykowi. Sójki 1. w XVI w. Ssoykj, wś, fol. , os. fabr. , pow. kutnowski, gm. Sójki, par. Kutno, odl. 6 w. od Kutna, przy szosie do Płocka, posiada cukrownię, pałacyk dworski, 25 dm. , 578 mk. W 1827 r. 27 dm. , 237 mk. Cukrownia, stanowiąca odrębną osadę fabryczną własność Naftala Majznera, założoną została w 1848 r. Jestto zakład małych rozmiarów, który w 1880 r. zajmował 120 robot. i wyprodukował za 94, 506 rs. ; w poprzednich latach produkcya dochodziła do 60, 000 rs. Dobra S. składały się w 1887 r. z fol Sójki i Wierzbie, rozl mr. 2049 fol. S. gr, or. i ogr. mr. 992, łąk mr. 11, lasu mr. 308, nieuż. mr. 52; bud. mur. 26, drewn. 15; płodozm, 7 i 16 pol. ; fol Wierzbie gr, or. i ogr. mr. 595, past. mr. 27, nieuż. mr. 22; bud. mur. 4, drewnian. 9; płodozm. 5 i 11pol, las nieurządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wsi S. os. 14, mr. 18; Żórawieniec os. 9, mr. 175; Bociany os. 8, mr. 107; Wierzbie os. 18, mr. 22; Komadzyn os. 18, mr. 20. Na początku XVI w. dziesięcinę z całego obszaru pobiera pleban w Kutnie Łaski, L. B. , II, 480. S. gmina należy do sądu gm. okr. III w Kutnie, urząd gm. we wsi Strzelce, Gmina obejmuje 17, 400 mr. i ma 5200 mk, W gra. znajdują się 4 szkoły, 2 cukrownie Strzelce i Sójki, 2 gorzelnie Strzelce i Długołęka, 2 cegielnie i kilka drobnych olejarni włościańskich. 2. S. , pust. , pow. sieradzki, gm. Sofy Sojczyn Soje Sojdzianka Sokajcie Sokaiten i par. Klonowa, Należało do dóbr Klonowa. 3. S. , pow. płoński, ob. KwasieborzynoS. 4. S. , wś i fol, pow. mławski, gm. i par. Unierzysz, odl. 30 w. od Mławy. Wś ma 2 dm. , 11 mk. , 158 mr. ; fol. 147 mr. Br. Ch. Sojkowa, wś, pow. nisiecki Nisko, par. rz. kat. w Jeżowie. Leży w piaszczystej ró wninie, wzn. 202 mt. npm. , przy drodze z Je żowego przez Jattę do Stanów. Wś zbudowaną wzdłuż drogi otacza od płn. , zach. i południa szpilkowy bór. Graniczy na płn. z Zalesiem, na zach. z Cisowlasem, na płd. z Gwoźdźcem a na wsch. z Jattą. Ma 103 dm. i 577 mk. ; 553 rz. kat. i 24 izrael. Pos. więk. obejmuje 3 mr. roli; pos. mniej. 626 roli, 86 łąk i 79 past. Mac. Sojkówek, wś włośc, pow. węgrowski, gm. Płatkownica, par. Brok, ma 23 dm. , 203 mk. , 430 mr. Wchodziła w skład dóbr Kolodziąź. Sojkowo, osada, pow. miński, gm. Kojda now, w okolicy wzgórzystej. A. Jel. Sójkowo, Soników r. 1442, Sowykowo r. 1493, Sowikowo r. 1583, Suykow r. 1771, Sujkowo i Soykowo i Soykowo, majętność, pow. inowrocławski, o 6 klm. na zach. płn. od Inowrocławia; graniczy z Cieślinem, Rycerzewem, Pławinem, Radłówkiem, Sławęcinem i Sławęcinkiem; par. Kościelec, poczta i st. dr. żel. w Inowrocławiu; 4 dra. , 109 mk. kat. i 237 ha 224 roli, 3 łąk; czysty doch. z ha roli 31, 33, z ha łąk 29, 37 mrk; należy do Brzeskich. S. było niegdyś królewszczyzną; w r. 1442 zastawił je za 100 grzywien król Władysław Janowi z Kościelca, a w r. 1493 potwierdził Jan Olbracht ugodę, która co do tego zastawu stanęła między Andrzejem i Mikołajem Kościeleckimi Kod. Dypl. Rzysz. , II, 880 i 959. W r. 1583 trzymał tę dzierżawę Andrzej Modlibóg; było wówczas 6 łanów osiadł. ; w r. 1771 opłacał Józef Wałecki 50 złp, kwarty z S. Po zaborze pruskim przeszła majętność w ręce prywatne. Zachodzące w dok. z r. 1257 Sucov nie jest S, , jak objaśnia B. Ulanowski Dokum. kuj. i mazow. . Kazimierz, ks. łęczycki i kujawski, nadał klasztorowi byszewskiemu Koronowo Trzęsacz i Sucov in districtu castellature Wischegrod sitas iuxta fluvium qui Wisla vocatur. .. Wisła płynie o 4 mile od Sójkowa. Nazwa Sucov jest poprawna; tak ją bowiem czytamy w innych dokumentach, np. Transchacz Trzęsacz cum Sucow w r. 1288, Transicz et Sucovo, juxta Wislam sitis w r. 1315 Kod. Dypl. Pol. Rzysz. , II, 628 i 199. E. Cal. Sojlewo, wś pryw. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 49 w. od Dzisny, 3 dm. , 32 mk. Sojno, wś pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 48 w. od Dzisny, 4 dm. , 39 mk. kat. Por. Sołno. Sojó, węgier. , ob. Słona. SojoGömör, ob. Gömör, Sojowy bór, las w pow. kolbuszowskim, oh. Lipnica 6. t. V. 271. Sokaiten, wś, pow. ragnecki, st. p. Wischwill; 597 ha, 46 dm. , 234 mk. Sokajcie, okolica, pow. kowieński, w 2 okr, pol. , par. Betygoła, o 68 w. od Kowna. Sokal al. Wymyślin, wś, pow. płoński, gm. Załuski, par. Wrona, odl. o 13 w. od Płońska, ma 11 dm. , 92 mk. , 287 mr. Sokal, miasto powiatowe w Galicyi, 90 klm. na płn. płn. wschód od Lwowa, 12 klm. na płd. od gran. pow. włodzimierskiego gub. wołyńskiej, między 50 28 a 50 31 płn, szer. i 41 53 a 42 1 wsch. dług. od F. Na płn. leżą Konotopy i Ilkowice, na wschód Świtarzów i Horbków, na płd. Poturzyca i Zawisznia, na zach. Sawczyn i Opolsko. S. leży nad Bugiem dorzecze Wisły, który wchodzi tu od płd. , płynie środkiem obszaru na płn. , dzieląc się na ramiona. Zabudowania miejskie i przedmieścia Lwowska ulica, Nowa, Szlachecka i Zgniła leżą na praw. brzegu; na płd. od miasta leży przys. Babiniec; na lew. brzegu mieści się klasztor bernardynów a na płn. od niego przedmieście Zabuże. Cały obszar przedstawia równinę wznies, najwyżej na płd. wschód wzgórze Sokal, 258 mt. . Na wschód od S. wznosi się wzgórze Strochów do 237 mt. Własn. więk. gminy miasta ma roli or. 419, łąk i ogr. 37, pastw. 210, lasu 135 mr; wł. mn. roli or. 4025, łąk i ogr. 486, past. 50 mr. W r. 1880 było 1045 dm. , 6725 mk. 2035 obrz. rz. kat. , 2142 gr. kat. , 2408 wyzn. izr. , 140 innych wyznań; 4797 Polaków, 1773 Rusinów, 72 Niemców. . Par. rz. kat. w miejscu, dek. bełzki. Istniała już w r. 1517; pierwotny akt erekcyi zaginął. Odnowił fundacyą Jan Kazimierz w r. 1662. Kościół spłonął r. 1772. Wskutek tego kościół poklasztorny brygitek, w XVI w. wystawiony przez Krystynę z Lubomirza Potocką, woj. krakowską a starościnę sokalską, a w r. 1793 p. w. św. Michała Arch. konsekrowany, przeznaczono na parafialny. W miejscu pierwotnego kościoła postawiono w r. 1879 murowaną kaplicę. Na cmentarzu jest także kaplica. Do par, rz. kat. należą prócz Sokala Baranie Peretoki, Beńducha, Bojanice, Chorobrów, Cielęż, Czortowiec, Horodłowice, Jastrzębiec, Ilkowiee, Józefówka, Konotopy, Łoszyniec, Manastyrek, Opólsko, Poturzyca, Podzimierz, Radwańce, Sawczyn, Skomorochy, Steniatyn z Rojatynem, Szmitków, Tyrzyce, Ulwówek, Walawka, Wolica Radwaniecka, Wołowin, Wólka Poturzycka i Zbysze. Par. gr. kat. w miejscu, dek. sokalski. Do par. należy Poturzyca. Cerkwie dwie parafialna p. w. św. Mikołaja, druga p. w. św. Sojowy bór Sojlewo Sojkowo Sojkówek Sojo Sojkowa Sokal Sojkowa Sojó Sojno Michała. W pierwszej jest obraz św. Mikołaja, malowany na drzewie w XVII w. , okryty blachą srebrną, ornamentowaną. Aureola wystająca w srebrze wypukło rzeźbiona Szaraniewicz, Katalog wystawy archeol. z r. 1888, str. 61. Jest tu także krzyż trójramienny, oprawny w srebro, z datą 1673 r. W cerkwi św. Michała mieści się ikonostas pięknej snycerskiej roboty, odnowiony kosztem parafian i krajowego funduszu w r. 1874 Sprawozd. z czynności konserwator, od 1870 do 1874, Lwów, 1874, str. 28. Do gr. kat. dekanatu sokalskiego należą parafie Bobiatyn, Jastrzębice, Łuczyce, Radwańce, Rożdżałów, Skomorochy, Sokal, Spasów, Steniatyn, Tartaków, Torki i Zubków. Z zakładów przemysłowych istnieją obecnie młyn parowy, dwa młyny wodne, cegielnia, mydlarnia, utrzymuje się też drobny przemysł garncarski Sokalski powiat w atlasie Kummersberga karty 4, 5, 12 i 13; szt. gen. Z. 3, C. 30, 31 i Z. 5, C. 31 leży między 50 15 a 50 39 płn. szer. i między 41 33 a 42 18 wsch. dłg. od F. Obejmuje część Galicyi najdalej na płn. wybiegającą. Na płd. wschód leży pow. kamionecki, na płd. żołkiewski, na płd. zach. rawski. Na płn. wschód graniczy z pow. włodzimierskim gub. wołyńska, na płn. zach. i płn. z pow. tomaszowskim. Miasto S. leży w płn. wsch. stronie powiatu. Najdalej od S. oddalone wsie są na płd. wsch. Torki 26 klm. , na płd. płd. wsch. Tyszyca 29 klm. , na płd. zach. Kuliczków 28 klm. i Machnówek 30 klm. . Obszar powiatu wynosi 1344, 74 klm. Gmin katastralnych obejmuje 92, administracyjnych 99, obszarów dwor. 86. Obszar powiatu pod względem użytkowania gleby rozpada się na 69, 240 ha 37 ar. roli, 21, 295 ha 72 ar. łąk, 2, 489 ha 49 ar. ogr. , 6, 078 ha 75 ar. pastw. , 30, 344 ha 77 ar. , lasów, 274 ha 89 ar. moczarów i stawów, 3, 752 ha 17 ar. innych gruntów; razem 133, 475 ba 18 ar. Lasy wysokopienne liściaste zajmują 10, 392 ha, szpilkowe 12, 022 ha, nizkopienne i mieszane 7, 930 ha, pastwiska zaroślami 396, 79 ha, nieużytki zdolne pod uprawę leśną 887, 62 ha. Gospodarstwo lasowe systematycznie urządzone obejmuje 15924, 22 ha, nieurządzone 13656, 61 ha. Obszar powiatu jest częścią niziny płn. wschodniej, rozwiniętej na dorzeczu górnem i średniem Bugu aż po krawędź płaskowzgórza podolskiego i roztocze lwowsko tomaszowskie. Samym prawie środkiem powiatu przewija się Bug, który wszedłszy pod Tyszycą, pomiędzy Izbicą, Sielcem, Jastrzębicą a Wołowinem rozdziela się na liczne ramiona, zlewające się dopiero poniżej Parchacza. Ztąd też, a właściwie od Bendiuchy pod Krystynopolem Bug poczyna być spławnym. Od Izbicy aż po Krystynopol ma kierunek płn. zach. , ztąd aż po Ulwówek na długości 15 klm. północny, a od Ulwówka aż po Litoworz płynąc granicą Galicyi trzyma się kierunku płn. zach. Tylko od lew. brzegu przyjmuje większe dopływy; od prawego zlewają się do niego drobne strumienie. Od lewego brzegu wpadają do Bugu w obrębie powiatu Rata z Błotnicą od lew. a Źełdcem od praw. brz. , Sołokija z Rzeczycą i Chroną od lew. brz. , pot. Młyński, pot. Bród i Warężanka. Od praw. brzegu Chołojówka, pot. Kijowski al. Kyswa, pot. Peresijka zwany w górnym biegu Grabowcem, pot. Wołowinka, pot. Białystok al. Komarowski z Młynówką al. Rudką, Karbów ze Spasówką i Rojatynem. Regulacyą Bugu rząd zajmował się przed 30 laty, ale poprzestano na zniesieniu młynów pływaków. Pod względem rzeźby naziomu rozdziela się obszar powiatu na dwie nierówne części większą północną, wyżynną, i mniejszą południową, nizinną. Po lew. brzegu Bugu Sołokija, po prawym pot. Komarowski rozgraniczają oba obszary. Północny jest częścią wału dyluwialnego, przewijającego się od roztocza lwowskotomaszowskiego na Sokal, Radziechów, Łopatyn i Leszniów. Wał ten, szeroki na 10 do 15 klm. a przeciętnie na 30 do 40 mt. po nad dnem niżu wzniesiony, w plastyce tej krainy wybitną odgrywa rolę. Ku zachodnim granicom powiatu wał ten wzniósł się najwyżej, bo do 270 mt. przeszło Zagumienki pod Liskami 279 m. , po prawym zaś brzegu Bugu we wschodniej połaci powiatu tylko do 250 mt. przeciętnie Za Hanówką 261 mt. . Assymetrya zboczy dolin, mających kierunek północny lub płn. zach. , jest tak wyraźną, jak na płaskowyżu podolskiem. Szczególnie wyraziście występuje w dolinie Bugu, której prawe zbocze jest spadziste a niekiedy załamane w strome ścianki i po tej też stronie cały szereg warstw dyluwialnych i kreda sonońska się odsłania, gdy tymczasem zbocze od lew. brzegu podnosi się zwolna ku zach. i dopiero w znaczniejszej odległości do tej samej, co przeciwległe zbocze sięga wysokości. Asaymetrya ta jednostronne wykształcenie zboczy, jest także bardzo wyrażaną w okolicy Winnik, Żabcza, Łubowa, Waręża, Chłopiatyna i t. d. Na połudn. krawędzi tej wyniosłej wierzchowiny pomiędzy Boratynem a Przewodowem znachodzą się na najwyższych punktach usypane mogiły od kilku do kilkunastu metrów wysokie mogiła Siebieczowska 264 mt. , Cebiowska 274 mt. , Przemysiowska, Oserdowska 270 mt. . Dyluwialny wał ten tworzy żyzną wierzchowinę sokalską, tak glebą jak roślinnością i fauną do stepowej wierzchowiny podolskiej wielce zbli Sokal Sokal żoną. Naziom tej wierzchowiny, lekko sfalowany, załamuje się w doliny, zwykle łagodnie zaklęsłe, rzadziej w głębokie parowy lub w płytkie zagłębia, z charakterystycznemi jeziorkami stępowemi. Podglebie całej tej wierzchowiny jest gliniaste. Po praw. brzegu Bugu, w okolicy Boratyna, Opulska, Bojańca i Chorobrowa przeważa tłusty czarnoziem podolski, z cechującemi go dąbrowami. Obszar południowy jest znowu częścią zapadłej kotliny niżowej, rozwiniętej na górnem dorzeczu bugowem a sięgającej aż do krawędzi płaskowzgórza podolskiego. Jestto równina jednostajna, wzniesiona przeciętnie na 200 do 210 mt. npm. , bądź przykryta morenowemi piaskami, bądź, bliżej wierzchowiny sokalskiej, odsłonięta w czarnoziemne rumosze, z pod których bezpośrednio odkrywa się kreda senońska, stanowiąca podłoże całego obszaru niżowego. Ku południowym granicom powiatu głównie tylko piaski mają przewagę, nie rzadko przechodzące w otwarte wydmy, z których największą jest Parchacka, rozwinięta pomiędzy zlewiskiem Raty a Bugu, powyżej Krystynopola. Tam, gdzie wyłącznie piaski się rozścielają, charakter niżu sokalskiego zupełnie się różni od północnej wierzchowiny. Zamiast dębu sosna jest tu panującem drzewem. Tworzy ona rozległe bory o dnie moczarowatem, torfiastem, którem wody przewijają się leniwie ku Bugowi. Charakterystycznemi są dla tej okolicy zwały odsepiska piasków, wzniesione do 10 mt. przeszło po nad poziom piaszczystej równiny niżowej. Zwały te ciągną się przeważnie w kierunku płn. zach. , płd. wsch. a są niekiedy na kilka do kilkunastu kilometrów długie. Są to jedyne wzniesienia zapadłego niżu, zwane tu garbami lub górami np. Kluczowa góra 216 mt. , Wysoka góra 218 mt. i t. d, . W budowie geologicznej obszaru tego biorą udział dwie formacye kreda senońska i utwory dyluwialne. Pokrywy trzeciorzędnej brak tu zupełny. Kreda senońska, zwana pospolicie opoką, jest tu najstarszą formacyą, tworzącą podłoże całego powiatu. Charakter jej petrograficzny i paleontologiczny jest taki sam, jak dalej ku południowi i wschodowi na krawędzi podolskowołyńskiej. Skamielin zawiera bardzo mało. Najwyraźniejszemi są tylko belemity Belomitella mucronata i okruchy inoceramów Inoceramus sp. , często wypłukane i leżące luźnie na jej powierzchni lub w nadległych żwirach dyluwialnych. Na wierzchowinie sokalskiej odsłania się kreda tylko w większych parowach i dolinach, gdzie też tworzy lity rdzeń dyluwialnego wału sokalskołopatyńskiego. Wzdłuż brzegów bugowych znachodzą się odkrywki kredowe tylko po prawem zboczu Wólka Poturzycka, Sokal, Skomorochy. Natomiast Wielkiemi płatami odsłania się kreda tak na północnym jak południowym rąbku wierzchowiny sokalskiej, tworząc rumosze przykryto cienką warstewką stepowego czarnoziemu. Szeroki pas tych rumoszów ciągnie się od zachodnich granic powiatu z okolicy Bełza ku Krystynopolowi, a przerwany piaskami parchackiemi, rozpościera się po drugiej stronie Bugu od Wołświna i Poździmierza ku Korczynowi i Radwańcom. Mniejszy płat rumoszów występuje w północnej części powiatu, opodal praw. brzegu Bugu, powyżej Skomoroch i Baranich Peretoków. Dyluwium potężnie rezwanięte tak w półn. jako też w połudn. części powiatu i nadające całemu niżowi właściwe piętno, składa się z następujących ogniw a gliny lodnikowej, żwirów i głazów narzutowych; b gliny piaskowatej, uwarstwowanej i piasków; c gliny niewarstwowanej stepowej. W samym spągu utworów dyluwialnych a bezpośrednio na kredzie, której górna warstwa zwykle jest zwietrzałą biała glina, ułożyły się żwirowiska, złożone z okruchów skał przeważnie północnoeuropejskiego pochodzenia. Rzadko w tem żwirowisku morenowem znachodzą się bryły większej niż 1 demt. średnicy. Całkiem odkryte żwirowiska występują tam, gdzie górnych ogniw dyluwialnych brak zupełny, jak na rumoszach niżowych, które wówczas są polami narzutowych głazów, niekiedy tak licznie rozsianych, że utrudniają uprawę roli. Największe głazy, mające do 1 mt. średnicy, znaleziono tylko w niektórych punktach na rumoszu za Skomorochami, w Steniatynie, Horbkowie. Głazy te są dwojakiego pochodzenia miejscowego i zamiejscowego. Do pierwszych należą wapienie trzeciorzędne litotamniowe, słodkowodne, wapień kredowy; do drugich zaś granity granit z Aelandu, Rappakiwi i t. d. , gnejsy, amfibolity, kwarcyty pochodzenia przeważnie finlandzkiego, tudzież rogowce i krzemienie z północnej Polski nadbałtyckie. Glina lodnikowa, ciemnożółta, zbita, zwykle zrzadka rozrzucone ziarna piasku zawierająca, utrzymała się tylko w kilku punktach na pierwotnem swem złożysku. Powyżej żwirowej warstwy, lub w braku jej bezpośrednio na kredzie, ułożyły się sine gliny, iły i piaski lub gliny piaskowate, wyraźnie uwarstwowane, często jeszcze ze smugami i soczewkami przepłókanych żwirów dolnych. Odznaczają się one właściwą temu poziomowi fauną dyluwialną, złożoną z kilkunastu gatunków bagiennolądowych ślimaków, a świadczących tak o jakości wód, które jo w tych warstwach złożyły, tudzież o klimatycznych stosunkach, panujących wówczas tuż po ustąpieniu pokrywy lodowej. Zamiast Sokal gliny uwarstwowanej rozwinęły się w południowej części powiatu głównie tylko piaski. Tylko bliżej rumoszów, w glębszych odkrywkach, widać ich uwarstwowanie. Do tych piasków należą takie zwałowate odsepiska niżowe i wydmy. Są to piaski polodnikowe. Uwarstwowana glina wraz z piaskami przechodzi na wierzchowinie sokalskiej w nieuwarstwowaną glinę stepową Loess, odznaczającą się swą prostopadłą łupnoscią. Tworzy ona grubą miejscami du kilkunastu metrów powałę całej wierzchowiny sokalskiej, a ku swej górze przechodzi w żyzny czarnoziem por. dra V. Uhliga Die geologische Beschaftenheit der nordontgalizinchen Tiefebene, Geolog. Jahrbuch, Wien 1884, a także prace dra Hoelbera, Wolfa i Stura. Prostujemy tu pomyłkę zaszłą przy opinie Jastrzębicy, wsi pow. sokalskiego. Umieszczono tam w skutek mylnego uporządkowania kartek rękopisu ustęp o skale Wieprz, odnoszący się do Jastrzębi, wsi pow. grybowskiego. W r. 1880 było w powiecie 12, 584 dm. i 80, 394 mk. a mianowicie 3, 952 dm. , 25, 052 mk. w okręgu sądów. bełzkim, a 8, 632 dm. , 55, 342 mk. w okręgu sądowym sokalskim. Według płci było 39, 606 męż. , 40, 778 kob. Na jeden klm. kwadr. wypada 60 mk. , na jednę gminę 740, na jeden obszar dworski 83. Wedle wyznania było 54, 065 gr. kat. , 14, 288 rz. kat. , 11, 758 Izrael. , 283 innych wyznań. Na 1000 mieszkańców było 672, 50 gr. kat. , 177, 72 rz. kat. , 146, 26 izrael. , 3, 25 innych. Języka rusińskiego używało 54, 260 mk. , polskiego 24, 481, niemieckiego 1, 378. Umiejących czytać i pisać było 10, 441 6, 718 męż. , 3, 723 kob. ; umiejących tylko czytać 4, 133 2, 015 męż. , 2, 118 kob. ; nieumiejących ani czytać ani pisać 65, 820 30, 873 męż. , 34, 947 kob. . Na 1000 męż. umie czytać i pisać 164, 6, tylko czytać 50, 9; na 1000 kob. umie czytać i pisać 91, 3, tylko czytać 52. Według sposobu zarobkowania na 100 mk. zajmuje się 72, 59 rolnictwem, 0, 04 górnictwem, 10, 32 przemysłem, 2, 64 handlem, 1, 77 przypada na urzędników, duchownych, nauczycieli, zakłady publiczne, ich rodzinę, domowników i slużbę; 0, 29 adwokatów, notaryuszów, architektów, inżynierów i lekarzy; 0, 53 właścicieli domów, kapitalistów i ich rodziny; 10, 82 robotników ze zmiennem zajęciem, na służbę dochodzącą i ludność nieoznaczonego zatrudnienia. Śmiertelność od r. 1878 do 1885 na 1000 mk. w 1878 r. 30, 5; w 1879 r. 27, 7; w 1880 r. 291; w 1881 r. 35; w 1882 r. 38, 9; średnio 32. 2. W r. 1880 było w powiecie koni 21, 360, bydła rogatego 32, 229, owiec 37, 322, kóz 9, świń 23, 721; uli pszczół 4, 708. Na stu mieszkańców wypada koni 26, 50, bydła rogatego, 40, 09, owiec 46, 42, kóz 0, 01, świń 29, 38, uli pszczół 585. Na jeden klm. wypada koni 16, bydła rogatego 24, 15, owiec 27, 96, świń 17, 76, uli pszczół 3, 52. Od 1 lipca 1888 r. tworzy powiat osobny okrąg szkolny, którego Rada szkolna i inspektor mają siedzibę w S. Oprócz szkół w S. istnieją etat. 4 klas. męzka i etat. 3 klas. żeńska w Bełzie; etat. mieszana 3klas. w Krystynopolu; etatowe mieszane 2klas. w Tartakowie, Ostrowie i Uhrynowie; 1 klas. etat. we wsiach Boratyń, Budyniu, Byszów, Chorobrów, Cieląź, Dobraczyn, Głuchów, Hohołów, Horodłowice, Horodyszcze Waręskie, Hulcze, Ilkowice, Jastrzębica, Kościaszyn, Konotopy, Liski, Łuczyce, Mianowice, Nuśmice, Opólsko, Parchacz, Perespa, Przewodów, Poździmierz, Poturzyca, Prusinów, Rozdziałów, Siebieczów, Sielec Bełzki, Skomorochy, Spasów, Szmitków, Steniatyn, Świtanów, Torki, Tudorkowice, Ulwówek, Waręż miasto, Waręż wieś, Wojsławice, Wolica Komarowa, Wołswin, Worochta, Zawisznia, Zboiska, Żuzel, Żniatyn; filialne Baremie Peretoki, Bobiatyn, Bojanice, Cebłów, Chłopiatyn, Dłużniów, Hatowice, Horbków, Kłusów, Komarów, Kopytów, Kopytów, Leszczków, Łubów, Machnówek, Myców, Oserdów, Perewiatycze, Przemysłów, Radwańce, Sawczyn, Starogród, Sulimów, Szarpańce, Tyszyca, Waniów, Wierzbiąż, Zabuże Murowane i Zubków; niezorganizowane Berejów, Leszczatów, Madziarki, Rusin, Winniki, Wyżłów. Oprócz tego jest szkoła jednokl. żeńska w Tartakowie, utrzymywana z funduszów prywatnych. Ogółem było w powiecie w r. 1888 szkół etat, 55, filialnych 28, niezorganizowanych 10. Ze względu na język wykładowy było 71 z jęz. wykł. ruskim, 18 z jez. wykł. polskim, 1 z niemieckim, 3 utrakwistyczne z językiem polskoruskim. Ze względu na płeć dzieci były 4 szkoły męzkie, 3 żeńskie, 86 mieszanych. Ze względu na podział nauki 90 z nauką całodzienną, 32 półdzienną. Ze względu na ilość klas i plan naukowy 83 jednoklasowych, O dwuklas. , 1 trzyklasowa, 2 czteroklas. i 1 pięcioklas. Szkoła prywatna była jedna jednoklasowa z jez. wykł. polskim. Dzieci obowiązanych do uczęszczania na naukę codzienną od 6 do 12 lat wieku było w 1888 9 r. 10, 434 5, 200 chłopców, 5, 234 dziewcząt, uczęszczających 8, 039 4, 186 chłopców, 3, 853 dziewcząt; obowiązanych do uczęszczania na naukę dopełniającą od 12 do 15 lat wieku było 2, 883 1, 474 chłopców, 1, 409 dziewcząt; uczęszczających 2, 372 1, 237 chłopców, 1, 135 dziewcząt. Z pomiędzy uczących się 2, 408 uczęszczało do szkół z język. polskim, 5, 391 do szkół z jęz. wykł. rus. , 38 do szkół z jęz, niem. , 202 do szkół mieszanych. Z zakładów Sokola Sokale Soki Sokie Sokilska Kiczera Sokirany Sokirna Sokmiedze Sokol Sokół przemysłowych istnieją w powiecie młyny parowe w Opulsku i Sokalu; młyn wodny amerykański w Świtarzowie i kilkanaście młynów wodnych zwyczajnych i wiatraków. Browar fabryczny istnieje w Krystynopolu; browary pospolite posiadają Korczyn, Ostrów, Tudurkowice, Waręż wieś i Zboiska. Gorzelnie mają Boratyn, Dmytrów, Konotopy, Krystynopol, Liski, Łuczyce, Opulsko, Ostrów, Perespa, Prusinów, Radwańce, Siebieczów, Switarzów, Spasów, Torki, Uhrynów, Uśmierz, Waniów, Witków i Wojsławice. Tartak parowy w Radwańcach; cegielnie są w Krystynopolu i Sokalu; mydlarnie w Bełzie, Sokalu i Tartakowie; garncarstwem zajmują się w Sokalu. Z Sokala prowadzi gościniec na płd. przez Krystynopol i Sielec do Mostów Wielkich w pow. żółkiewskim, a dalej przez Żółkiew do Lwowa. Kolej żelazna jarosławsko sokalska przebiega zach. cześć powiatu. Wchodzi ona tu od zachodu z pow. rawskiego i biegnie doliną Sołokii na wschód przez Bełz stacya, Żuzel, Ostrów i Krystynopol stacya, a ztąd na północ lewoboczną doliną Bugu do Sokala, gdzie się też kończy. Kasy pożyczkowe gminne mają następujące miejscowości Bełz, Berejów, Bojaniec, Boratyn, Chorobrów, Cebłów, Dłużniów, Dobraczyn, Hatowice, Horbków, Horodyszcze Waręzkie, Ilkowice, Jastrzębica, Kopytów, Liwcze, Łubów, Łuczyce, Mianowice, Mońków, Myców, Ostrów, Perespa, Powiatycze, Przewodów, Sawczyn, Sokal, Siebieczów, Sielec, Skomorochy, Spasów, Świtanów, Sulimów, Torki, Tartaków miasto. Tartaków wieś, Tartakowiec, Tudorkowice, Uhrynów, Waręż wieś, Wierzbiąż, Witków, Worochta, Wojsławice, Wyżłów, Żabcze, Zboiska, Zawisznia, Zubków i Żużel. Doktorów medycyny jest 4, chirurgów 6, weterynarzy 2, akuszerek 13, aptek 4. Fundusze ubogich istnieją w Sokalu, Bełzie, Warężu, Krystynopolu, Tartakowie i Dobraczynie. Wyczerpującą monografią powiatu sokalskiego przygotowuje Włodzimierz hr. Dzieduszycki, twórca przyrodniczego muzeum im. Dzieduszyckich we Lwowie, posiadający rozległe dobra w pow. sokalskim. Pojedyncze działy tej monografii będą opracowane przez Specyalistów. Starostwo sokalskie należało do dóbr koronnych, woj. i pow. bełzkiego. Według wykazu kwarty na r. 1770 było w posiadaniu Franciszka Salezego Potockiego, woj. kijowskiego, i Anny z Potockich, z prow. 42, 733 złp. 14 gr. Należały do starostwa S. z wójtowstwem, Zawisznia, Cieląż, Ilkowice, Skomorochy, Poturzyca z Wólką Poturzycką i Bendziuchą, Poździmierz, Radwańce i wójtowstwo w Stojanowie. Przy zajęciu 1788 r. było w posiadania Stanisława hr. Potockiego. Wieś Cieląż nabyl Antoni hr. Poniński za 21, 020 złr. 10 kr. wedle kontraktu z d. 6 lipca 1793 r. Resztę starostwa oddano spadkobiercom Tadeusza hr. Dzieduszyckiego, jako częściowy ekwi walent za dobra kossowskie, zajęte dla Ha lin. Ludwik Dziedzicki. Sokale por. Krzna, mylnie, ob. Sokule. Sokale, wólka w obr. Mostków, pow. Nisko, wśród borów, nad pot. Palczawką al. Gilówką, dopł. Bukowy Por. Nalepy, Br. G. Soki, wś, pow. bielski, w 2 okr. pol. , gm. Pawły, o 36 w. od Bielska. Sokie, wś, pow. rossieński, par. lalska. Sokiele, 1. wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 22 w. od Poniewieża. 2. S. , zaśc, tamże. Sokilska Kiczera, ob. Kiczera Sokilska t. IV, str. 13, nr. 22. Sokirany, ob. Siekierzany, Sokirna w dokum. , pow. czerkaski, ob. Siekirna, Należy do klucza moszniańskiego dóbr ks. Woroncowych. Sokmiedze, okolica, pow. szawelski, gm. Kirjanowo, o 50 w. od Szawel. Sokocienięta Sokocienięta, wś i dobra, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Holszany, okr. wiejski Bałwaniszki, o 7 w. od gminy a 12 w. od Oszmiany; folw. ma 1 dm. , 7 mk. katol, wś zaś 18 dm. , 189 mk. tegoż wyz. po dług spisu z 1864 r. tylko 11 dusz rewiz. ; własność Wańkowskich. J. Krz. Sokol, węg. Szokoły, wś, hr. szaryskie, nad rz. Hernadem; 530 mk. Sokół, pow. łucki, ob. Sokul. Sokola, w 1569 r. Sokolne, wś włośc, pow. garwoliński, gm. Kłoczew, pow. Okrzeja, ma 13 dm. , 146 mk. , 25 os. , 226 mórg. W 1827 r. było 6 dm. , 48 mk. Wchodziła w skład dóbr Jagodne. Według reg. pob. pow. stężyckiego z r. 1569 płacił tu Samborzecki od 10 łan. Pawiński, Małop. , 333. Br. Ch. Sokola al. Sokole, wś, pow. mościski, 8 klm. na płn. od Mościsk sąd pow. , urz. poczt. , st. kol. i tel. . Na wschód leży Arłomowska Wola, na płd. Podgać i Rudniki, na płd. zach. Hodynie, na zach. Czerniawa, na płn. zach. Małnów i Małnowska Wola, na płn. Sarny i Lubienie obie w pow. jaworowskim. Wzdłuż granicy zach. płynie pot. Wisznia, prawy dopł. Sanu. Do Wiszni spływają tu drobne strugi. Po obszarze porozrzucane grupy domów Czechmany, Czerniuchy, Fariony, Maksy mcc, Trałyty i Barakudy, Szymaciski, Pełeszczaki, Bąki, Lewordaki, Łuhy i Osiadacze. Najwyższy punkt obszaru na wschód wzn. 229 mt. , najniższy na płd. 205 mt. Własn. więk. ma roli or. 45, łąk i ogr. 132, pastw. 19, lasu 1744; wł. mn. roli orn. 1850, łąk i ogr. 708, past. 442, lasu 125 morg. W r. 1880 było 290 dm. , 1551 mk. w gm. , 1 dom, 4 mk. na obsz. dwor Sokale 1509 gr. kat. , 6 rz. kat. , 35 Izrael, 5 innych wyzn. ; 1549 Rusinów, 6 Polaków. Par rzym. kat. w Mościskach, gr. kat. w miejscu, dek. mościnki; do par. należy Podgać. We wsi cer kiew p. w. św. Michała Arch. i szkoła etat. 1 klas. Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr koron. ststwa mościskiego. Lu. Dz. Sokola Dąbrowa, niem. Falkenwalde, ztąd Fajold, Fajałd i Fajaldy, wś kośc. , pow. międzychodzki Skwirzyna, dek. zbąszyński dawniej pszczewski, o 5 klm. na zach. płd. od Bledzewa, na lew. brzegu Ponikwy, na zach. kresach w. ks, poznańskiego; par. i szkoła w miejscu, poczta w Bledzewie Biesen, st. dr. żel. w Landsbergu nad Wartą; o 27 klm. ; ma 45 dm. , 396 mk. 375 kat. , 20 prot. , 1 żyd i 1482 ha 861 roli, 10 łąk, 533 lasu. W r. 1259 Bodzanta i Nasyl, synowie Jana, kasztelana międzyrzeckiego, nadali cystersom w Dobrym Ługu na Dolnych Łużycach, sprowadzonym do Zemska pod Bledzewem, całą dąbrowę, która należała do Maszkowa, później Nową Wsią Nova villa, Neudorf przezwanego; książę Bolesław, syn Odonicza, potwierdzając tę darowiznę, tudzież nadanie ojca, który tym mnichom przekazał 500 łanów ziemi circa rivulum Poniqua et Socola dambroa, pozwolił i w tej dąbrowie osadzać wsie na prawie niemieckie. W r. 1269 binkup poznań. Andrzej dał im meszne z Zemska i dziesięcinę z owych 500 łanów quos locant Tel locabunt in nemore quod Sokola dambrova nuncupatur; r. 1287 Przemysław II potwierdził nadanie 500 łanów ziemi koło Ponikwy i Dąbrowy Sokolej. W r. 1312 pojawia się nazwa niemiecka Valkenwalde. Cystersi zemscy postarali się o powtórne potwierdzenie swych posiadłości, a wdzierający się w granice Polski margraf brandenburski Woldemar spisać im kazał odnośny przywilej Kod. Wlkp. Odtąd Valkenwalde stało się nazwą urzędową; nazwa zaś pierwotna poszła w zapomnienie, ustępując miejsca dziwotworom jak Fafold i t. p. ; sami cystersi w końcu już nie wiedzieli, gdzie szukać ową nadaną Dąbrowę Sokolą, a ks. Widawski, monograf klasztoru bledzewskiego Archiw. teolog. kn. Jabczyńskiego, 1 476 objaśnił Dąbrowę Dębowcem, Sokole Falkenwaldem czyli Fafałdem. W r. 1580 było w S. D. 10 1 4 łan. osiadł. , 12 zagrodn. , 6 komom. , 2 rzemieślników, 1 pasterz i 75 owiec Pawiński, Wielkop, 1, 11 pod nazwą Falckjałd, W r. 1807 Napoleon I nadał S. D. generałowi Grouchy, który ją posiadał aż do r. 1813; później zabrana przez rząd pruski, wcieloną została do domeny nowowiejskiej Maszkowo. Kościół p. w. Wniebowzięcia N. M. Panny istniał już przed r. 1510; Al. Ben. Gurowski, opat biedzewski, wystawił r. 1724 nowy kościół, w miejsce którego stanął w r. 1847 inny, z cegły palonej, który dotąd istnieje. Księgi kościelne sięgają do r. 1661. Par, liczy 1631 dusz; w skład jej wchodzą Nowa Wieś, Maszkowo i Osiecko, z których każda ma swój kościół i szkołę. Szkoła w S. D. istniała już w r. 1640. Par. Fajałdy, E. Cal. Sokola Góra 1. kol. i os. , pow. łęczycki, gm. Piaskowiec, par. kat. Parzęczew, ew. Ale ksandrów; kol. ma 15 dm. , 186 mk. , os. 2 dm. , 10 mk. W 1827 r. było 16 dm. , 162 mk. Na początku XVI w. były tu same łany kmiece, dające za dziesięcinę pleb. w Parzęczewie po 6 gr. z łanu i po groszu kolędy. Łaski, L. B. , II, 358. W 1576 r. Barbara Wężykowa i Agnieszka Nagórska płaciły od 2 łan. , 1 zagr. , karczmy, 4 osad. Pawiń. , Wielkop. , t. II, 61. 2. S. G. , w XVI w. Schokolya gora, wś i fol. , pow. noworadomski, gm. Masłowice. par. Wiel gomłyny, odl 28 w. od Radomska; wś ma 21 dm. , 318 mk. , tol. 6 dm. , 92 mk. Na fol go rzelnia parowa, z dziennym zacierem 50 korcy kartofli. W 1827 r. było 24 dm. , 175 mk. W 1886 r. S. Góra rozl. mr. 1005 gr. or. i ogr. mr. 536, łąk mr. 62, pastw. mr. 7, lasu mr. 377, nieuż. mr. 23; bud. mur. 7, z drzewa 9; płodozmian 10pol. , las nieurządzony. Wś S. Góra os. 30. mr. 225. Na początku XVI w. łany km. i fol dawały dziesięcinę i kolędę pleb. w Wielgomłynach, zaś część pól od stro ny Prawkowie pleb. w Chełmie Łaski, L. B. , Ii, 208. W 1553 r. wś Sokola Góra, w par. Wielki Młyn, własność Gmościńskiej, miała 22 osad i 8 łan. wraz z Prawkowicami Pawiński, Wielkop, , t. II, 276. Br. Ch. SokolaGóra, białoruskie SakolajaHara, wyniosłość w pow. ihumeńskim, w gm. Du dzicze, przy gośc. z mka Dudzicz do Cierobieli al Terabeli, na obszarze tej wsi. We dług podania miejscowego rosły tu niegdyś olbrzymie sosny, a na nich gnieździły się so koły. Al. Jel. Sokola Góra, pow. doliński, ob. Polanica. Sokolagóra, niem. Sokoligora, wś, pow, wąbrzeski, st. p, i par. kat. Golub 3 4 mili odl. W skład gra. wchodzą, prócz S. , wyb. Nad Olszowem Błotom i kol. Nad Owieczkowem Jeziorem, Owieczkowe Jezioro, Pasieka, Poddylewo, Pod Sokolągórą, Zaręczyzna, Za Sokolągórą, razem 612 ha 29 łąk, 561 roli or. , W 1880 r. było w tych 9 osadach 32 dm. , 39 dym. , 196 mk. , 121 kat. , 55 ewang. , 20 dyssyd. Kś. Fr. Sokola Łąka, pow, łomżyński, ob. Gosie 2, Milewo 5 i Puchał. Sokolanka, rzeczka w pow. orszańskim, prawy dopływ Odrowa pr. dopł. Dniepru. Sokolanka, wś, pow. sieński, gm. Obczuha, dziedzictwo Ludwika Gordziałkowskiego, w okolicy lesistej, 551 dzies. ziemi używal. nej, 119 dzies. nieużytków. A. Ch. Sokolanka Sokola Łąka Sokolagóra Sokola Dąbrowa Sokola Góra Sokola Sokola Dąbrowa Sokolany Sokolda Sokole Sokolany, sioło, pow. sokólski, w 2 okr. pol. , gm. Nowowola, o 7 w. od Sokółki, ma 70 dm. , około 400 mk. Posiada piękny ko ściół paraf. katol. na wzgórzu, p. w. Prze mienienia Pańskiego, z drzewa założony w 1618 r. przez Zygmunta III a 1833 r. z muru wzniesiony przez ks. prob. Wysockiego. Pa rafia katol. , dekanatu sokólskiego, ma 3112 wiernych. J. Krz. Sokolatycze 1. zaśc. nad bezim. dopł. Cepry, pow. słucki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. Hrycewicze; mają tu własność Okińczycowie 1 3 4 włóki i Lipniccy 4 1 2 włóki. Miej scowość bezleśna, grunta urodzajne, łąki do bre. 2. S. , karczma, pow. słucki, w okolicy Klecka, przy drodze z Cyckowicz do Suchlicz. A. Jel. Sokolce, węg. Szoko cs, wś, z os. Korytynem, w hr. liptowskiem, pow. św. mikułaski, nad pot. Dubrawą, dopł. Wagu. W r. 1880 było 70 dm. , 461 mk. Słowak. Obszar 715 kwadr, sążni kat. Sąd pow. i urz. podat. w św. Mikułaszu, st. pocz. Lupcza Niemiecka, par. łac. w św. Maryi. W 1878 r. było 36 rz. kat. , 398 ewan. , 9 żyd. Br. G. Sokolczą, w dokum. Sokolicze. mko nad rz. Unawą, pow. skwirski, w 3 okr. pol. , gm. Popielnią, o 35 w. od Skwiry, na płn. zachód od Pawołoczy, ma 1090 mk. Podług Pochilewicza było tu w 1863 r. 1360 mk. prawosł. , 162 katol. i 48 żydów. Część mka leżąca na lewym brzegu Unawy nazywa się Markowa Wolica. Cerkiew p. w. Wniebowzięcia N. M. P. , wzniesiona w 1785 r. na miejsce dawniejszej z 1728 r. , która, podług wizyt. z 1741 i 1746 r. , była drewnianą, o trzech kopułach, gontami krytą. Do cerkwi przybudowaną była dzwonnica, mająca 5 dzwonów i dwa klepadła żelazne. Parafian było 26 sadyb w S. i 30 w Wierzbowie. W cerkwi już wówczas znajdował się obraz Bogarodzicy, uważany za cudowny, o którym wizyt. z 1741 r. mówi W tej cerkwi, obraz namiestny na blacie drewnianym Matki Najświętszej znajduje się. O niem fort fama vulgi, że jest gratiosa imago od lat circiter dwunastu. Ale na to komisyi nie było. Do par. praw. należy wś Kotlarka o 4 w. na płn. . W 1863 r. S. wraz ze wsią Wójtowce i 5800 dzies. ziemi należała do hr. Elżbiety Lambert. do do przeszłości osady por. Chodorków i Pawołoczą, J. Krz. Sokolda al. Sokółka, rzeka w pow. sokol skim, prawy dopływ Supraśli. Wypływa z wielkiego stawu pod wsią Kuryły o 1 1 2 w. od Sokółki, mija Sokółkę, płynie na prze strzeni około 30 w. z północy ku południowi i poniżej wsi Borki uchodzi do Supraśli. Od prawego brzegu przybiera Jałówkę, Kantoro wą i Liczewką. J. Krz. Sokole, wś wlośc, , pow, nowomiński, gm. Ładzyń, paraf. Stanisławów, ma 137 mk. , 170 mr. Sokole w dokum. , pow. bordyczowski, ob. Sokolec. Sokole L potok, powstaje we wsi Kurniki, pow. jaworowskim, płynie na zach. przez las Jamiska 274 mt. i pod Hudykami, przys. Wierzbian, wpada do Gniły al. Hnyły, dopł. stawu zawadowskiego. Następnie pod nazwą Zawadówki łączy się pod Lubaczowem z Sołotwą al. Smolinką i tworzy potok Lubaczówkę. Długi 4 1 2 klm. 2. S. , potok, powstaje na granicy gm. Podhorodec i Jamielnicy, pow. stryjski, ze źródeł leśnych; na płn. wsch. krańcu Podhorodca wpada do Urycza, dopł. Stryja. Długi 4 klm. Br. G. Sokole 1. wś, pow. liski, śród gór, na praw. brzegu Sanu, w zwartej dolinie potoku, ścieśnionej od północy stokami Stożka 688 mt. , od wschodu i południa wzgórzami 559 i 578 mt. Przy wsi dwa folwarki i karczma. Par. rz. kat. w Polanie a gr. kat. w Telesznicy Sanny. Wś ma 34 dm. 3 na obszarze więk. pos. Józ. Niesiołowskiej i 224 mk. 208 gr. kat. , 8 rz. kat, i 8 izrael. . Pos. więk. ma 141 mr. roli, 18 mr. łąk, 49 mr. past. i 115 mr. lasu; pos. mn. 490 mr. roli, 22 mr. łąk i 186 mr. past. Gleba górska, jałowa, lasy szpilkowe. Graniczy na płd. z Chrewtem, na wschód z Paniszczowem, na zach. z Horodkiem a na płd. z Telesznicą Sanną. Położona śród dóbr Kmitów z Sobienia, nie istniała jeszcze w wieku XV, bo milczą o niej działy familijne A. G. Z. , Xl. 2. S. , przys. gm. Kisielicy Kisselitze, pow. wyżnicki, na płn. pochyłości wzgórza 858 mt. wzn. 3. S. , przys. gm. Torak, pow. wyżnicki. 4. S. al. Sokola, wś, pow. kamionecki, 14 klm. na płd. wschód od Kamionki Strumiłowej, 14 klm. od sądu pow. i urz. pocz. w Busku. Na płn. leżą Budki Nieznanowskie i Nieznanów, na wschód Grabowa, na płd. wschód Wolica Derewlańska, na płd. i płd. zach. Spas, na zach. Jasienica Ruska i Polska. Wś leży w dorzeczu Wisły za pośrednictwem Bugu, opływającego granicę płd. i płd. zach. , i za pośrednictwem Jasienicy, praw. dopt Bugu. Na płn. zach. od zabudowań wiejskich przys, Turki; płn. część obszaru zajmuje przys. Berbeki; na wschód od nich grupa domów Pająki; w środku obszaru Gogołowa Maziarnia. Włas. więk. Stanisława hr. Badeniego ma roli or. 323, łąk i ogr. 225, past. 43, lasu 4336 mr. ; wł. mu. roli or. 445, łąk i ogr. 707, past. 46, lasu 10 mr. W r. 1880 było 168 dm. , 1243 mk. w gm. , 9 dm. , 70 mk. na obsz. dwor. 811 gr. kat. , 456 rz. kat. , 43 izrael. , 3 innych wyzn. ; 797 Rusinów, 513 Polaków, 3 Niemców. Par. rz. kat. w Kamionce Strumiłowej, gr. kat. w miejscu, dek, buski. Do par, nale Sokolczą Sokolce Sokolatycze Sokolany źy Wolica. We wsi cerkiew p, w. Zesłania 1 Ducha św. , szkoła etat. jednokl. , kasa pożycz. , gm. z kapit. 411 złr. i gorzelnia. 5. S. , pow. mościski, ob. Sokola. Mac. Lu. Dz. Sokole, urzęd. Sokollo, mylnie Sokoło, posiadłość, w pow. bydgoskim, o 11 klm. na płn. od Koronowa, na lew. brzegu Brdy, par. i poczta w Mąkowarsku, okr. wiejski Brahrode. Sokolec, miejscowość wymieniona w dok. z 1329 r. Kod. kał. , I, 215, leżąca w okolicy Szklar pow. olkuski. Por. też Lib. Ben. Długosza II, 322. Sokolec al. Sokulec 1. w dokum. Sokole, wś nad lewobocz. dopł. Rastawicy, pow. berdyczowski, w 3 okr. pol. , gm. Mecherzyńce Dębowe o 5 w. , par. kat. Białołówka, o 29 w. od Berdyczowa, ma 77 osad, 546 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 406 mk. praw. i 164 katol. ; 1335 dzies. ziemi. W 1741 r. było w S. 70 osad. Cerkiew p. w. św. Michała, drewniana, wzniesiona w 1784 r. na miejsce dawniejszej z 1735 r. , uposażona jest 41 dzies. ziemi. Do par. należy wś Tytusówka. Połud. wsch. część wsi nazywa się Korolówką. Należała do Abramowiczów, którzy w 1855 r. część wsi odprzedali w kilku działach. 2. S. , wś nad Bohem, pow. bracławski, w 3 okr. pol. , gm. Peczara, par. kat. i poczta Niemirów, ma 118 osad, 660 mk. , 916 dzies. ziemi włośc, 43 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Michała, wzniesiona w 1876 r. , ma 922 parafian. We wsi znajduje się gorzelnia, która w 1886 7 r. wyprodukowała 1334130 stopni spirytusu. Należy do klucza peczarskiego hr. Konstant. Potockiego ob. Peczara. 3. S. , wś nad Bohem, pow. hajsyński, okr. pol. i gm. Kuna, par. kat. Bracław o 16 w. , sąd w Ładyżynie, o 21 w. od Hajsyna, ma 62 osad, 472 mk. , 442 dzies. ziemi włośc, 2477 dworskiej wraz z Kosenówką i Kuźmińcami. Dawna osada, należąca w XV w. do kn. Korotkich. 4. S. , pow. radomyski, ob. Sokoły Nowe, 5. S. , mko na wyniosłym urwistym brzegu Uszycy, przy ujściu do niej Pobujanki, w malowniczem położeniu, pow. uszycki, okr. pol. Żwańczyk, gm. Łysiec, par. praw. i katol. w miejscu, sąd w Kitajgrodzie, odległe o 20 w. od Uszycy, 36 w. na wschód od Kamieńca a 75 w. od st. dr, żel. odesskowoło czyskiej Deraźnia. Zbudowane w obszernej, górzystej miejscowości, niegdyś murem otoczone, ma 577 dm. , 2012 mk. 303 żydów, 727 dzies. ziemi włośc, 36 cerkiew. , dworskiej należącej do Iżyckich 216 dzies. , Popowskiej 42 dzies. , Lewandowskich 5 dzies. , Deutschmanów 300 dzies. , do skarbu 122 dz. Do S. należy część lasu Melatyn ob. . Posiada cerkiew p. w. Niepokalanego Poczęcia N. M. P. , wzniesioną w 1857 r. , z 1576 parafiaSłownik Geograficzny T. XI. Zeszyt 121. nami, kościół par. katol. , synagogę, dom modlitwy żydowski, 5 młynów, 16 sklepów, 52 targów i szkołę wiejską 61 uczniów. Mieszkańcy szyją kożuchy i robią buty. Mko ma trzy przedmieścia Karwasary al. Zarzecze, Majdan i Zastawicę al. Zastawę. Według Marczyńskiego jest tu kamień wapienny i źródło wody mineralnej. Kościół katol. paraf. dawniej ks. dominikanów, w 1723 r. kosztem Stefana z Rycht Humięckiego, wwdy podolskiego, p. w. św. Rocha wymurowany. Par. katol. , dek. uszyckiego, 1085 wiernych; miała kaplice w Kosikowcach i Chreptyjowie. oprócz S. z przedmieściami należą do niej wsi Borsukowce, Buczaje, Ohreptyjów, Czabanówka, Czuhor, Hubarów, Iwankowce, Jar Kosikowiecki, Kosikowce, Kryniczki, Krzywy Wóz, Kuryłowce Zielone, Piesiec, Pilipy, Popówka, Runkuszów, Sandolina Saktlen, Sorokany folw. , Szebutyńce, Wachniowce, Zagórzany i Żurżówka. Jest to jedna z najdawniejszych osad w tej okolicy, starożytny gród ks. halickich, posiadała zamek obronny, zburzony przez Tatarów w 1240 r. i odbudowany po ich wypędzeniu. W czasie zamieszek za Teodora Koryatowicza, Witold osadził zamek w S. swojem wojskiem w 1395 r. W 1565 r. S. należał do Zakrzewskich Jabłonowski, Lustracye. Na początku XVII w. cała ta miejscowość należała do Stanisława Potockiego, zwanego Rewerą. W stronie południowozachodniej, na wyniosłej górze, była osada, podług podania zwana Sokołem gniazdem. Mieszkańcy dla ochrony własnej oraz swych dobytków w razie najścia tatarskiego, wykuwali w okolicznych skałach groty, mylnie przez niektórych badaczy uważane za groty pustelnicze. Kiedy następnie majętność ta przeszła we władanie Humięckich z Rycht osadę tę przeniesiono w dół nad rz. Uszycę i nazwano Sokólcem. Stefan Humięcki mko obwarował i murem opasał. Następnie S. był własnością Małachowskiego, później przeszedł w administracyą Trzecieskich, poczem był własnością Mateusza Iżyckiego, marszałka powiatowego. Dr. M. J. Krz. Sokolec 1. niem. Sokoletz, przys. gm. Koniatyna, pow. wyżnicki. 2. S. , przys. gm, Dolhopola, pow. wyżnicki. Br. G. Sokolec al. Jaktorowskie Holendry, urzęd. Sokolitz, ztąd Sokolice, wś, pow. chodzieski, o 7 klm. na wschódpln. od Szamocina; par. kat. Jaktorowo protest. Lipia Góra, poczta w miejscu, st. dr. żel. w Osieku Netzthal; 33 dm. , 237 mk. 21 kat. , 216 prot. i 526 ha 243 roli, 114 łąk, 31 lasu. Sokolecka słobódka, nad rz. Smotryczem, pow. kamieniecki, okr. pol. i par. katol, Żwaniec, par. praw. Sokół, gm, Hawryłowce, Sokole Sokolecka słobódka Sokolec Sokole Sokolica Sokole Pole Sokolin Sokolina Sokolenie ma 12 osad. Grunt równy, źródło wody słonej. Należała do Wojciecha Gajewskiego. Sokolenie, wś i os. karcz. , pow. sieradzki, gm. i par. Godynice, odl. od Sieradza 25 w. , ma 19 dm. , 127 mk W 1827 r. 12 dm. , 110 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Klonowa. Sokoleńszczyzna, fol. i dwór nad rz. Degutką, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , gm. Bieniakonie, okr. wiejski Sokoleńszczyzna, o 48 w. od Lidy a 39 w. od Ejszyszek, ma 38 mk, katol, 2 protest. i 5 żydów; w 1865 r. własność Wagnerów. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Bałużyszki, Czyżewsk, Kontrymowszczyzna, Kulkiszki, Łuszczyki, Mikontany, Nowosiołki, Puszcza, Swiły, Taurele i Zarojście, w ogóle 284 dusz rewiz. włośc, uwłaszcz. Sokole Pole, wś włośc, pow. włoszczowski, gm. i par. Lelów, ma 31 os. , 426 mr. Wchodziła w skład dóbr Lgota. Sokolica 1. szczyt w paśmie babiogórskiem, na granicy pow. myślenickiego i hr. orawskiego Galicyi i Węgier, na płn. wsch. od szczytu Babiej Góry. Szczyt trawiasty i lekko spadający ku stronie węgierskiej; ku stronie polskiej stromy. Widok na Tatry, do linę nowotarską i orawską i na płn. zbocze Babiej Góry z Dejakowymi i Markowymi Szczawinami. Wzn. około 1450 mt. npm. 2. S. , turnia w Pieninach, nader stromo opada jąca ku Dunajcowi, od strony płn. lasem po kryta. Wzn. 764 mt. npm. npm. G. Sokolice, fol. w gub. witebskiej, ob. rzka Niszcza. Sokolicha al. Dzierzbia, rzeczka, bierze początek pod wsią Lisy, w pow. kolneńskim, na płd. wschód od Stawisk, płynie ku płn, przez Sokoły, potem na zach. pod Rogalami, Mnichami do Stawisk, ztąd krętym biegiem przez Dzierzbią i Poryte i pod młynem Zaskrodzkim uchodzi z lew. brzegu do Skrody. Por. Dzierzbia. J. Bl. Sokolicha, młyn, pow. kolneński, gm. Stawiski, par. Poryte. Sokolicha, góra w pow. husiatyńskim, ob. Liczkowce. Sokolicka, góra w pow. skałackim, na obszarze wsi Rasztowce. Sokoli Gród, uroczysko, pow. białostocki, w 3 okr. pol. , gm. Przytulanka, o 46 w. od Białegostoku. Sokoliki z Łuszczanami, wś, pow. turczański, 18 klm. na płd. zach. od Turki, 8 klm. na płd. wschód od urz. pocz. w Tarnawie Niżnej. Na płn. wschód leżą Jabłonka Niżna i Wyżna, na wschód Tureczka Niżna, na płd. wschód Tureczka Wyżna, na płd. Beniowa, na płd. zach. Bukowiec, na płn. zach. Tarnawa Wyżna. Wieś leży w dorzeczu Wisły za pośrednictwem Sanu, który wchodzi tu z Bukowca, potem wygina się łukiem na płn. zach. i wchodzi do Tarnawy Wyżnej. W obrębie wsi przyjmuje małe dopływy, z których ważniejszy Bukowiec z Wołowcem. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie Sanu. Na płd. zach. las Wołowiec ze szczytem Kiczora Sokilska 837 mt. . Na płn. wznosi się góra Szaińskie Jabłońskie 876 mt. , na płd. wsch. Obyczki 775 mt. . Własn. więk. ma roli or. 237, łąk i ogr. 182, past. 42, lasu 701; wł. mn. roli or. 998, łąk i ogr. 97, past. 516, lasu 43 mr. W 1880 r. było 93 dra. , 581 mk w gm. , 510 gr. kat. , 5 rz. kat. , 66 izr. ; 510 Rusinów, 5 Polaków, 66 Niemców. Par. rz. kat. w Turce, gr. kat. w Tarnawie Wyżnej. Lu. Dz. Sokolinia, ob. Sokolinie. Sokolin, rzeka, wpada do jez. pskowskiego, między Piwsą a Wojem. Sokolin, dawniej Sokolnia, wś, pow. orszański, gm. Stary Tołoczyn, w pobliżu błota Buk. Gniazdo starożytnego rodu ks. Druckich Sokolińskich. Z nich Janusz i Konstanty ofiarowali w 1595 r. na kościół par. kat. czte ry wioski. W 1612 r. było własnością Janu sza, który zapisuje żonie swej Aleksandrze z Łukomskich. Następnie własność Michała, marszałka orszańskiego, który założył tu zbór helwecki oraz kaplicę murowaną na groby dla rodziny i uposażył je wsią Nuprejki. Zbór ten podczas wojen za Jana Kazimierza upadł i nie podniósł się więcej ob. Łukaszewicz, Dzieje kośc. wyznania helweckiego w Litwie, t. II, 79. J. Krz. Sokolin, potok, powstaje w obr. Mizunia, pow. doliniańskim, ze źródeł leśnych, na płn. pochyłości Chomu 1347 mt. ; płynie parowem na płn. i uchodzi koło Sołotwiny, wólki mizuńskiej, do Mizuńki z praw. brzegu. Od płn. wsch. rozpościera się górski dział Szcza wna 1176 mt. , a od płd. zach. dział lesisty Petrywiec 988 mt. i 1010 mt. . Długość bie gu 5 klm. Br. G. Sokolina, wś i fol. , pow. pińczowski, gm. Czarkowy, par. Sokolina, Leży przy drodze z Działoszyc do Korczyna, posiada kościół par. murowany, szkołę początkową. Wś ma 36 os. , 212 mr. ; fol. ma 509 mr. , młyn wodny, cegielnię; należy do dóbr Krzczonów. S. poplebańska, osada na dawnych gruntach probostwa. W 1827 r. było 30 dm. , 183 mk. Piotr, arcyb. gnieźn. , uposażając klasztor w Sulejowie, nadał mu w 1176 r. dziesięciny z kilku wsi a między niemi i z S. Kod. Wielk. , Nr. 593. Kto i kiedy założył tu parafią i kościół niewiadomo. W połowie XV w. stoi tu kościół par. drewniany, p. w. św. Michała. Z trzech pól, , tria jeruga alias stayanya agrorum płaci Sokoliński h. Jastrzębiec dziesięcinę scholastryi wiślickiej. Andrzej Zagórski Biberstein i Zygm. Drucikowski płacą Sokoli Gród Sokolicka Sokolicha Sokolice Sokoliki Sokoleńszczyzna Sokolenie Sokolinia Sokolisko Sokolinka Sokolińce Sokolińce Sokolinie Sokoli Róg Sokoliszcze z 4 łan. km, i 1 zagr. z rolą dziesięcinę, wartości 4 grzyw. , miejscowemu plebanowi. Do plebana należał folwark, karczma z rolą i sadzawką Długosz, L. B. , I, 416 i II, 412, 413. W 1508 r. Kat. Niezwojewska płaci pob. 30 gr. W r. 1579 Jan Chiczki płaci od 10 osad. , 5 łan. , 2 zagr. z rolą, 9 biednych, 1 rzem. Pawiński, Małop. , 215, 486. W 1650 60 wystawił nowy kościół z muru prob. Tomasz Matyaszkiewicz. S. par. , dek. pińczowski dawniej opatowiecki, 2384 dusz. Br. Ch. Sokolińce, wś nad Bohem, pow. bracławski, okr. pol. i sąd Woronowica, gm. Łuka, par. katol. Tywrów, o 18 w. od Niemirowa; ma 45 osad, 312 mk. 26 jednodworców, 332 dzies. ziemi włośc, 49 cerkiewnej, 202 dwor skiej należącej do Zaboklickich, 95 Boguckich, 112 Przewłockich, 93 Jordanowej obecnie dwie ostatnie części własność Gawrońskich. Cerkiew p. w. św. Paraski, wzniesiona w 1779 r. , ma 776 parafian. Dr. M. Sokolińce al. Lipowany wś, pow. suczawski, nad pot. Dragomirną, dopł. Rustorby. Graniczy od wsch. z Mitoką, od zach. z Petrowcami, od płd. z Ickanami Nowemi. Obszar 858 hekt. 93 ar. 39 mt. kw. W r. 1869 było dm. 97, mk. 461. W r. 1880 mk. 460, kat 13, gr. orm. 4, żyd. 8, starowierów 435; Rusin. 419, Niemców 43, Rumun. 4, innej nar. 4. Par. rz. kat. i gr. kat. w Suczawie, gr. orm. w Mitoce. Własność funduszu rel. gr. oryent. St. pocz. i dr. żel. Ickany Nowo. Ob. Lipowany. Br. G. Sokolinie, u Buszyńskiego Sokolina, wś, pow. rossieński, gm. Taurogi, par. Gawrany, o 69 w, od Rossień. Sokolinka. zaśc. nad rzką Ślepnią, dopł. Swisłoczy, pow. miński, o 3 w. na wschód od Mińska. A. Jel. Sokoli Róg, uroczysko w Kijowie, na dzisiejszych Lipkach albo na Pieczersku, około ruczaju Kłowskiego aż do rzki Łybedi; własność niegdyś monasteru brackiego w Kijowie. Sokolisko, uroczysko, pow. sokolski, w 3 okr. pol. gm. Ostrów, o 40 w. od Sokółki, Sokoliszcze 1. dawniej Sokól, u Pacliołowieckiego Socolum arx, wś i dwór przy ujściu rz. Niszczy do Dryssy, pow. połocki, o 30 od Połocka a 25 w. od Dryssy, w 3 okr. , pok. do spraw włośc, gm. Sokoliszcze, w 1868 r. 318 dusz rewiz. Gmina S. obejmowała w t. r. 618 dusz rewiz. W S. jest kapl. katol, , par. Połock, fundacyi Szczyttów. Dobra mają 1997 dzies. ziemi dworskiej. W widłach utworzonych przez zbieg rz. Niszczy i Dryssy znajdował się niegdyś zamek, zbudowany w grudnia 1566 r. po zajęciu ziemi połockiej przez Iwana Groźnego, w półkole wałem otoczony, z drewnianą ścianą i jedenastu basztami, oblany dwiema rzekami a w tej stronic, gdzie się rozchodziły koryta rzek, opasany głębokim przekopem. Wi zerunek tej twierdzy podał na oddzielnej kar cie Pachołowiecki. Podczas wyprawy Stefa na Batorego w 1579 r. , gdy załoga zamku przez częste wycieczki utrudniała dowóz ży wności do obozu polskiego pod Połockiem, het man Mielecki, sprowadziwszy działa ciężkie z Dźwiny na Dryssę pod Sokół, zaczął oble gać zamek i pomimo złej pory roku i niedo statku żywności, dzięki waleczności Jana ks. Zbaraskiego, wwdy bracławskiego, i rotmi strza Mikołaja Urowieckiego, wznieciwszy po żar d. 11 września, przy okropnej rzezi mę żnie broniącej się załogi, zamek szturmem zdobył. Podług Stryjkowskiego, który obszer nie opisał oblężenie, miało poledz do 3000 załogi. Spalony do szczętu, zamek wię cej się już nie podniósł. Dc dziś rolnicy na polach S. często znajdują szczątki broni i ryn sztunków wojennych a przy samem ujściu Niszczy do Dryssy, na znacznem podniesieniu na łące znajduje się pagórek, zarosły gajem brzozowym. Część wzgórza przed kilkunastu laty zapadła się, przyczem znaleziono wiele kości i szkieletów ludzkich. 20 w. od Sokoliszcza w górę rz. Dryssy przechodzi gości niec, na którym usypana grobla w lesie zwie się Królewską. Podług podania groblę tę sy pano gdy Stefan Batory, po zdobyciu Połocka, szedł pod Wielkie Łuki. Po wyjściu z tych la sów miał przez jakiś czas obozować z woj skiem we wsi nad jez. Czemioskiem, do dziś istniejącej i nazwanej odtąd Królewską Wsią Koroli. Dobra S. w 1663 r. należały do Władysława Rahozy, od którego w t. r. kupił Stefan Korsak. W 1690 r. nastąpił dział po między córkami Stefana Korsaka Krystyną Szczyttową i Maryanną Bykowską, na mocy którego S. dostało się Szczyttowej; w 1716 r. własność Antoniego Szczytta, 1740 r. Jana Szczytta, dziś Justyniana Szczytta, 2. S. Zalesie, wś i dobra, tamże, gm. Hołowczyce, w 1863 r. 136 dusz rewiz. Dobra mają 903 dzies. ziemi dworskiej; własność Jana Ostoi Wasilewskiego. 3. S. , tamże, 147 dzies. zie mi dworskiej; własność Konstantego Sarosieka. 4. S. , tamże, 1402 dzies, ziemi dwor skiej; własność dawniej Joanny Ogińskiej, dziś Zofii Glińskiej, J. Krz. A. Ł. Sokoliszcze, w dokum. Sokoliszcza, wś nad jez. Synowe, pow. kowelski, na płn. zachód od mka Milce, niegdyś własność monasteru milockiego. Sokoliszcze, potok, wypływa z pod góry Demkowca 824 mt. , na granicy gm. Sław ska i Różanki Niźniej, w pow. stryjskim, płynie na płn. i uchodzi do Różanki z lew, brzegu. Długość 2 klm. Br. G. Sokolnik Sokoliszki 1. fol. , pow. święciański, w 1 okr. pol, gm. Swięciany, okr. wiejski Konciarzyn, w 1864 r. własność Narwojszów. 2. S. , zaśc. , pow. święciański, w 3 okr. pol, o 10 w. od Święcian, ma 1 dm. , 11 mk. starowier. 3. S. , zaśc, tamże, o 12 w. od Święcian, 2 dm. i 16 mk. starow. 4. S. , wś, pow. wileński, w 2 okr. pol, gm. Mejszagoła, okr. wiejski Iza belin, o 8 w. ód gminy, 6 dusz rewiz. ; w 1864 r. należała do dóbr Plikiszki, Walentynowi czów. J. Krz. Sokoli Węgieł Sokoli Ugoł wś nad rz. Wiazynką, pow. wilejski, w 1 okr. pol, gm. Chotenczyce, okr. wiejski Zalesie, o 10 w. od gminy a 36 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Ilii do Radoszkowicz, ma 3 dm. , 35 mk. w 1864 r. 14 dusz rewiz. ; należała do dóbr Bobrówka, Chrzczonowiczów. Sokólna al Sokolno, niem. Sakollnow, 1613 die Zokolle, wś, pow. złotowski, st. p. i kol Krajenka, par. kat. Głubczyn, 1637 ha 576 lasu, 48 łąk, 833 roli. W 1868 r. 146 bud. , 44 dm. , 333 mk. , 1 kat. , 330 ew. ; 1885 r. 495 mk. , 488 ew. , 7 kat. We wsi kościół drewnia ny ewang. , filia Tarnówki, zbudowany po r. 1783. Szkoła lklas. ewang. Stał tu kościół katol filialny, drewniany, p. w. św. Jakuba, przyłączony do Głubczyna. Do kościoła nale żało nieco roli w 2 polach; istniała też szkoła. W czasie reformacyi luteranie zajęli kościo łek, który im w 1643 r. odebrano. Opuszczo ny, podupadł i został rozebrany w końcu ze szłego wieku. W 1653 r. było 16 włościan, dających mesznego po 2 kor. żyta, karczmarz dawał 1 kor. żyta, 6 chałupników też po kor cu żyta. Kolędę dawali wszyscy, a na Wiel kanoc po 20 jaj ob. Wizyt. Trebnica, str. 176 i Utracone kośc. p. ks. Fankidejskiego, str. 298. Wówczas S. należała do Grudzińskich, później do Grabowskich ob. Gesch. d. Kr. Flatow von Schmitt, str. 271. R. 1785 sprze dał Augustyn Gorzeński S. , Głubczyn, Paruszkę, Dolniki, Rogownicę za 53, 333 tal. An drzejowi Grabowskiemu. Kś. Fr. Sokolne, wś, pow. augustowski, gm. i par. SzczebroOlszanka, odl od Augustowa 14 w. , ma 4 dm. , 24 mk. W 1827 r. 3 dm. , 19 mk. Sokolnia, pow. orszański, ob. Sokolin, Sokolnia u Wieliczki, Sokolnica u Echarda, opustoszałe mko nad Dnieprem, w dzisiejszym pow. czerkaskim, między Mosznami a Czerkasami. Sokolnica, pow. czerkaski, ob. Sokolnia. Sokolnik, pow. ciechanowski, ob. Kluszewo S. Sokolnik, niem, Sokolnik, 1532 Sokholniky, wś, pow. niemodliński, par. ew. Niemodlin, kat. Dąbrowa. Ma 24 ha, 8 dm. , 26 mk. 3 ewang. . Sokolniki 1. al Sokolnik, wś i fol, pow. nowomiński, gm. i par. Kuflew, ma 179 mk. , 457 mr. dwor. , 615 mr. włośc. W 1827 r. było 9 dm. , 89 mk. Wś wchodziła w skład dóbr Kuflew. 2. S. i Sokolniczki wś, fol i dobra, pow łęczycki, gm. Leśmierz, par. Modlno, odl 13 w. od Łęczycy, 3 w. od Ozorkowa st. pocz. . Wś ma 9 dm. , 162 mk. , 98 mr. ; fol 7 dm. , 95 mk. , 1500 mr. , pokłady torfu. W 1827 r. było 10 dm. , 97 mk. Na początku XVI w. łany fol. dawały dziesięcinę pleb. w Modlny, kmiece zaś kanonii łęczyckiej Łaski, L. , II, 413. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 Mikołaj Szkolnieki płacił tu od 2 łan. , 3 zagr, , karczmy, 1 2 łanu pust. , 1 rzeźnika, 2 osad. Anna Dybowska i Albert Bełdowski od 1 łanu, 3 zagr. , karczmy, 1 rzem. , 3 osad. Marcin Biesiekierski od 1 łanu, 4 zagr, , 4 kom. Pawiński, Wielkp. , II, 62. Dobra S. , złożone z fol Sokolniki Mało al Sokolniczki, części Dybówka lit. A. i B. , Maszkowice i Helenów, miały 2750 mr. obszaru. Około 1880 r. nabył jo od H. Skarżyńskiego Herbst, który podniósł wysoko gospodarstwo rolne. 3. S. , kol i fol, i S. Poduchotone, os. , pow. wieluński, gm. i par. Sokolniki, odl od Wielunia 19 w. , posiadają kościół par. drewniany, szkołę początkową; kol ma 129 dm. , 1096 mk. ; os. prob. 2 dm, , 5 mk. ; fol 10 dm. , 22 mk; 2 osady 2 dm. , 5 mk. W 1827 r. 165 dm. , 989 mk. Dobra S. lit, B. , wydzielone w r. 1842 z dóbr S. lit. A. na majorat dla generała Kołzakowa, obejmowały w 1854 r. fol S. mr. 612, Zdzierszczyzna mr. 284, wybraniectwo S. mr. 83; pustkowia Tyble mr. 200, Kudły mr. 29, Borki mr. 100; odpadki leśno mr. 104, lasy mr. 966. Wś S. os. 113, mr. 1524; wś Borki os. 23, mr. 239; wś Tyble os. 51, mr. 732. Obecnie majorat ten obejmuje 2367 mr. , w tom 966 mr. lasu. W skład dóbr rząd. S. lit. A. wchodziły w 1854 r. fol Kopaniny al. Kopanina mr. 354, fol. Pichlice mr. 190, fol Łęki Królewskie mr. 454, fol Osiek i Dębnica mr. 546, fol Kuzaj mr. 161, fol Głowienkowskie mr. 176, fol Czastary mr. 354, fol Kniatów mr. 262, fol Stępno mr. 137, fol. Przywary mr. 250, fol Biała mr. 621, fol Wieruszów mr. 231, fol Rybka al Karzul mr. 190, wójtowstwo Pichlice mr. 214, wybraniectwo w Czastarach mr. 73, osada leśna Ryś mr. 135, lasy i odpadki mr. 7537; pustkowia Pikuły mr. 51, Łubki mr. 124, Ostrzycharze mr. 150, Trzepacz mr. 39, Szustry mr. 157, Wyglądacze mr. 149, Nalepa mr. 94, Jaśki mr. 64, Szklarek mr. 29, Wydmuch mr. 32, Tułacz mr. 24, Mieszały mr. 114, Butel mr. 27, Perdele mr, 67, Kuzaj mr. 200, Jeziorny mr. 71, Urbański mr. 11, Pędziwiatry mr. 136, Kowalski mr. 30, Kamiński mr. 14, Skop mr. 30, Kubiak mr. 3, Rybka mr. 50 i Kostrzewa mr. 74. Wś Ra Sokoliszki Sokoliszki Sokoli Węgieł Sokólna Sokolne Sokolnia Sokolnica Sokolniki Sokolniki dostów mr. 2170, wś Krajanka mr. 637, wś Pichlice mr. 933, wś Łęki Królewskie mr. 454, wś Osiek mr. 2040, wś Czastary mr. 1475, wś Przywary mr. 273, wś Biała mr. 833, wś Rybka mr, 256, wś Zamoście mr. 74, wś Głowlenkowskie rozległość nieznana. Ogólny obszar dóbr S. lit. A. wynosił mr. 22493. S. należały pierwotnie, o ile się zdaje, do par. Czastary. W XV w. powstała tu oddzielna parafia i kościół drewniany p. w. św. Mikołaja, wielokrotnie przebudowywany. Na początku XVI w. nie było tu plebana a zarządzał parafią pleb. par. Czastary, który starał się o złączenie obu parafii w jedną. Do par. S. należy wieś Ochędzyn dawna własność klasztoru w Ołoboku, w której już na początku XVI w. stał kościołek oraculum drewniany. Obecny kościół w Ś. wystawiony z drzewa, w kształcie krzyża, z dwoma kaplicami i wieżą, w 1731 r. przez ks. Aleks. Sułkowskiego, łowczego litewskiego. Na początku XVI w. w S. i Ochędzynie były już mszały drukowane. Ze wsi S. pleban pobierał tylko meszne po mierze owsa i żyta z łanu a od zagrod, i młynarza po groszu, prócz tego miał 2 łany roli z łąką. Plebanii nie było Łaski, L. B. , I, 151. Według lustracyi starostwa wieluńskiego z 1564 r. wś S. miała 30 kmieci, 39 1 2 łan, 2 karczmy, 6 ogrod, , sołtysi łan. Dochód wynosił 115 flor. 2 gr. 10 1 2 den. , z fol. 287 flor. 9 den. , z inwent. 53 fi. 18 den. Lustr. V, 180v. Sokolnickie starostwo niegrodowe, w woj. sieradzkiem, pow. ostrzeszowskim, podług lustracyi z r. 1662 powstało z dawniejszego ststwa wieluńskiego, przez oddzielenie zeń wsi Sokolniki, Wierzbie, Pątnów, Krzywarzeka, Mokrsko, Wróblów, Osiek, Czastary, Pichlin, Lęka, Przywory, Kiełczygłów, Kaszyna, Obrów i Glina. W r. 1777 posiadał je Antoni ks. Sułkowski, opłacając zeń kwarty złp. 2581 gr. 1 a hyberny złp. 108 gr. U. Na sejmie w r. 177375 stany Rzpltej nadały te dobra w posiadanie emfiteutyczne Łukaszowi Bnińskiemu, S. par. , dok. wieluński, 2330 dusz. S. gm. należy do s. gm. okr. VII w 08. Lututów, st. p. Naramnice. Gmina ma 10, 478 mr. obszaru, 482 dm. w tem 19 mur. i 3530 mk. 1643 męż. , 1887 kob. , dwie szkoły początkowo. 4. Ś. Mokre, wś i fol. i S. Suche, wś i fol. nad rz. Radomką, pow. radomski, gm. Wieniawa, par. Skrzynno, odl. od Radomia 28 w. S. Mokro mają 28 dm. , 265 mk. W 1827 r. 18 dm. , 130 mk. W 1873 r. fol. S. Mokre rozl. mr. 579 gr. or. i ogr. mr. 343, łąk mr. 102, past. mr. 109, lasu mr. 5, nieuż. mr. 20; bud. mur. 7, drewn. 14; młyn, pokłady torfu. Wś S. Mokre os. 33, mr. 201. S. Suche mają 35 dm. , 276 mk. W 1827 r. 16 dm. , 162 mk. W 1881 r. fol. S. Suche rozl. mr. 626 gr. or. i ogr. mr. 379, łąk mr. 79, past. mr. 1, nieuż. mr. 146; bud. mur. 3, drewn. 3. Wś S. Suche os 46, mr. 380. Dziesięciny z S. nadał arcyb. gnieźn. Fulko klasztorowi w Sulejowie. Nadanie potwierdził Grzegorz IX w 1234 r. Kod. Małop. , II, 56. S. wraz z dobrami Skrzynno było własnością Duninów. Wymienione w akcie działu z 1354 r. Kod. Małop. , III, 92. W 1374 r. przeniesione przez królowę Elżbietę na prawo niemieckie ib. , III, 282. Na początku XVI w. we wsiach Sokolnyky utraque dają plebanowi w Skrzynnie z obszarów dwors. dziesięcinę wartości do 1 1 2 grzyw. Łaski, L. B. , I, 690. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1508 Mikołaj de Shuhe Sokolniki płacił poboru 1 grzyw. 28 gr. 9 den. W r. 1569 Stanisław Mędzina płaci od 5 1 2 łan 1 2 pus. , 4 zagr. We wsi S. Mokre Piotr Myssopad płacił od 3 łan. , 4 zagr. , 1 komornika Pawiński, Małop. , str. 316, 475. 5. S. , wś włośc, pow. włoszczowski, gmina i parafia Lelów. Posiada szkołę początkową. W 1827 r. 62 dm. , 346 mk. W 1581 r. należała do parafia Staromieście Lelów. Starosta lelowski płacił tu od 9 1 4 łan. km. , 1 chałupnika, 4 kom. bez bydła Pawiński, Małop. , 68. 6. S. , w XV w. Szokolniki, wś nieistniejąca obecnie, w pow. pińczowskim, par. Skalmierz, była własnością bisk. krakowskich. W połowie XV w. było tu 9 1 2 łan. km. , zagr. z rolą. Biskup pobierał dziesięcinę tylko z dwu pól kmiecych, wartości do 6 grzyw. , z pozostałych łanów pobierała kanonia wawrzyniecka przy katedrze krakow. , wartości z konopną do 12 grzyw. Długosz, L. B. , I, 55. Według reg. pobor, z 1579 r. dzierżawca wsi Albert Romiszowski płacił od 11 osad, 5 1 2 łan. , 1 zagr. z rolą, 4 komor, , 4 biednych Pawiński, Małop. , 221. Kazimierz W. w 1342 r. odebrawszy tę wieś Janowi Grotowi, bisk. krak. , założył tu miasteczko Sokołów, mające rywalizować ze Skalmierzem, lecz energiczny opór i protestacye biskupa spowodowały cofnięcie decyzyi królewskich Długosz, L. B. , I, 516. W 1827 r. S. , wś poduchowna, miały 13 dm. , 187 mk. W 1856 r. zostały rozkolonizowane i złączone w Jedną całość z przyległą wsia Bielec ob. . 7. S. , wś pod Sandomierzem, wymieniona w akcie z 1191 r. w liczbie wsi stanowiących uposażenie kanoników kollegiaty. Zapewne ta dawna wś książęca, ze zmianą właściciela i zmianą służebności, od której otrzymała nazwę, przybrała inne nazwisko. Część tejże wsi, o ile się zdaje, nadaną została przez Leszka Czarnego miastu Sandomierzowi przy wprowadzeniu prawa niemieckiego. ta część zatraciła swą nazwę, gdy miejsce sokolników książęcych zajęli rolnicy, ogrodziarze Kod. Małop. , I, 5, 126, 140. Możnaby z pewnem prawdopodobieństwem odnieść te szczegóły do wsi S. , w par. Trześnia pow. tarnobrzeski. 8. S. , wś i fol. , pow. płocki, gm. Góra, par. Rogotworsk, odl. 29 w. od Płocka, ma wiatrak, 8 dm. , 150 mk. W 1827 r. G dm. , CO mk. W 1885 r. fol. S. rozl. mr. 406 gr. or. i ogr. mr. 317, łąk mr. 40, past. mr. 4, lasu mr. 34, nieuż. mr. 11; bud. mur. 1, drewn. 10. Wś S. os. 14, mr. 9. 9. S. , wś i fol. , pow. płoński, gm. Sarbiewo, par. Ba boszewo, odl. o 8 w. od Płońska, ma wiatrak, 11 dm. , 146 mk. W 1827 r. 11 dm. , 77 mk. W 1884 r. fol. S. lit. A B C z attyn. Marszowo rozl. mr. 918 gr. or. i ogr. mr. 570, łąk mr. 21, past. mr. 88, lasu mr. 193, nieuż. mr. 46; bud. mur. 2, drewn. 17; las nieurządzony. Wś S. os, 16, mr. 82; wś Szymaki os 15, mr. 18. Wieś tę wymienia dokum. ks. Konrada z 1203 r. w liczbie posiadłości biskupów płockich Kod. Mazow. , 337. Zdaje się, że te same S. wymienia dok. z 1254 r. w liczbie wsi dających dziesięciny klasztorowi w Czer wińsku. Br. CL Sokolniki 1. wś włośc, pow. oszmiański, w 2 okr. pol, gm. Połoczany, okr. wiejski Szypulicze, o 10 w. od gminy, 32 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarb. Borzdyń. 2. S. , zaśc, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Święciany, okr. wiejski Konciarzyn, o 15 w. od gmi ny, 13 dusz rewiz. 3. S. , wś, pow. wileń ski, w 2 okr. pol. , gm. Muśniki, okr. wiejski Opigosze, o 7 w. od gminy, 9 dusz rewiz. ; w 1864 r. należała do dóbr Wilejkiszki, Ru sieckich. 4. S. , zaśc, pow. wileński, w 6 okr. pol. , gm. Rudomino, okr. wiejski Szkodziszki, o 2 w. od gminy, 11 dusz rewiz. ; na leży do dóbr skarb. Jarmoliszki. 5. S. , wś i dobra, pow. wołkowyski, w 2 okr. pol. , gm. Hornostajewicze, o 28 w. od Wołkowyska. Własność Daszkiewiczów. 6. S. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Wiżuny, o 54 w. od Wiłkomierza. 7. S. al. Sokolnihowo, wś, pow. newelski, na pograniczu gub. pskowskiej, w 3 okr. pok. do spraw włośc, z zarządem gminy, obejmującej w 1863 r, 2028 dusz rewiz. Był tu dawniej kościół i klasztor franciszkanów, od 1832 r. parafialny, obecnie zamieniony na cerkiew. 8. S. , wś, pow. suraski, w 3 okr. pok. do spraw włośc, gm. Wymiany, w 1863 r. 50 dusz rewiz. J. Krz. Sokolniki z Przybyłowem, wś w międzyrzeczu Sanu i Wisły, pow. tarnobrzeski, par. Trześń, st. poczt. Dzików odl. 15 klm. . Leży w pobliżu praw. brzegu Wisły, niedaleko Sandomierza, w nadwiślańskiej równinie, 151 m. npm. , nad potokiem t. n. wchodzącym do Łęgu z lewego brzegu. Nad Łęgiem, na wschód od wsi, znaduje się osada Orliska a na płd. wschód od Orlisk leśniczówka Pogoń. Pos. większa ma prócz dworu fol. Podlipie. W ogóle jest 299 dm. i 1481 mk. 1432 rz. kat. i 49 izrael. . Obszar więk. pos. Fel. Dolańskiego ma 405 mr. roli, 133 mr. łąk, 378 mr. past. i 1571 m. lasu; pos. mn. 1272 mr. roli, 768 mr. łąk i 290 mr. pastw. Role położone nad wodą jakkolwiek piasczyste są urodzajne; łąki i pastwiska podmokło zajmują międzyrzecze Łęgu i jego dopływu ZapawaStrug Sokolniki, lasy ciągną się na południe od wsi i łączą się z borami będącemi resztką dawnej puszczy sandomierskiej, S. graniczą na płn. z Gorzycami, na zach. z Trześnią kościół paraf. i z Wielowsią, na płd. z Furmanami a na wschód z Motyczem i Zaleszanami. Wymieniona w akcie konsekracyi kollegiaty sandomierskiej z 1191 r. i w potwierdzeniu jej dochodów w 1284 r. Kod. Małop. , I, 5 i 126. W połowie XV w. część wsi jest królewską, druga zaś należy do Jana Feliksa Tarnowskiego h. Leliwa. Były łany kmiece, karczmy, zagrodnicy, folwark. Dziesięcinę pobierał pleban w Trześni Długosz, L. E. , II, 356. W 1578 r. było 28 osad. , 7 łan, , 4 ogrod. , 4 komor. , 3 ubogich, 1 łan sołtysi, 1 łan służby myśliwskiej królewskiej venatores. Części prywatnej nie podano Pawiński, Małop. , 197. Sokolniki 1. wś, pow. lwowski, 8 klm. na płd. zach. od Lwowa sąd pow. i urząd pocz. . Na płn. leżą Sknilówek i Kulparków, na wschód Żubrza, na płd. Sołonka Wielka, Nagorzany i Maliczkowice, na płd. zach. Hodowice, na zach. Basiówka przyst. dr. żel. , na płn. zach. Skniłów. Wieś leży w dorzeczu Dniestru za pośrednictwem pot. Zimnawoda, tu powstającego i płynącego na zachód do Skniłowa, i pot. Sokolnickiego, dopł. potoku Szczerka. W dolinie potoku Sokolnickiego leżą zabudowania wiej akie. We wsi jest folwark Hołda. Grupa domów zwie się Na Stryjskiem. Karczmy dwie Bednarówka i Dębina. Na wschód wzgórze Sokolniki 353 mt. . Własn. wiek. Zygmunta Augustynowicza ma roli or. 522, łąk i ogr. 151, past. 44, lasu 378 mr. ; wł. mn. roli or. 2070, łąk i ogr. 237, past. 143 mr. W r. 1880 było 846 dm. , 2118 mk. w gminie, 11 dm. , 89 mk. na obsz. dwor. 2121 rz. kat. , 33 gr. kat. , 39 izr. , 14 in. wyzn. ; 2194 Polaków, 13 Rusinów. Par. rz. kat. w miejscu, dok. lwowski marniejski. Rok erekcyi niepewny. Jan z Tarnowa, woj. sandomierski, ststa ruski, dokumentem w Czajkowicaoh w r. 1397 wystawionym, wyznaczył łan jeden na kościół, którą darowiznę Władysław Jagiełło potwierdził. Uposażenie powiększyli Władysław Warneńczyk w r. 1442 i Zygmunt III w r. 1590. Obecny kościół stanął kosztom proboszcza Andrzeja Bąkalskiego i dziedziczki Pelagii Potockiej w r. Sokolniki Sokolniki Sokolniki 1765, konsekrowany w r. 1774 p. w. św. Mikołaja bisk. Par. gr. kat. w Sołonce. We wsi jest szkoła etat. 3klas. , kasa pożyczk, gm. z kapit. 280 złr. i młyn Na grobli. Jest tu źródło z wodą słabo żelazistą por. Torosiewicza O wodzie mineralnej w S. , w Pamięt. farmaceut. krakow. z r. 1835, t. II, 155; Mnomosyno, galiz. Abendblatt, 1835, Nr. 45, str. 179; Torosiewicz Źródła mineralne w Galicyi i na Bukowinie, Lwów 1849, str. 154; Torosiewicz Woda źródłowa we Lwowie chemicznie rozebrana, Warszawa 1859, str. 1 i inn. . Za czasów polskich należała wieś do dóbr koronnych. W rkp. Bibl. Ossol. , Nr. 2413, str. 32, czytamy W tabuli magistratu lwowskiego Judicii civilis armonicalis fasciculus 1 ot 2 ab a. 1494 ad 1658. Privilegium Joannis de Tarnów, palatini sandomiriensis, , capit. gener. Russiae, quo facultas conceditur in villa Sokolniki strenuo Nicolao Nikiel scultetiam de nova radice proprio sumpto extruere a. 1392; salva tarnen expeditione bellica et necessitate quatenus scultetur sagittarium unum equatum expediat et mittat, judicia tam civilia, quam criminalia judicet, molendina extruat etc. Idem approbavit Viadislaus rex a. 1393. Dokumentem wydanym w Czajkowicach d. 24 maja 1397 r. nadaje Jan Tarnowski sołtystwo w Sokolnikach Niklowi Meyssnar i jego spadkobiercom Arch. Bernard, we Lwowie, C. , t. 334, str. 545 a Władysław Jagiełło potwierdza dokument w Krakowie 31 maja 1397 r. 1. c. , str. 543. W r. 1417 poświadcza Iwan z Obychowa, kaszt. szremski, ststa ruski, rozgraniczenie Zubrzy od Sokolnik Liske, A. G. Z. , t. IV, str. 93. W r, 1485 był wójtem w S. Jan Kunat ibid. , VII, 149. W r. 1545 deleguje Zygmunt I komisarza do otaksowania sołtystwa w S. Arch. Bern. , C. , t. 334, str. 544. W r. 1570 odwiedzają lustratorowie wś Ś. 1. e. , C, t. 397, 1819. Według lustracyi z r. 1571 l. c. , Ossol, Nr. 2248, str. 44 było tu 60 kmieci na łanach 41. W r. 1643 pozwala Władysław IV Stanisławowi Mniszchowi, stście lwowskiemu, przenieść prawo swe dożywocia na czwartej części łanów w S. , na Stanisława Poradowskiego i Katarzyno z Czarnowa, małżonków Arch. Bern. we Lwowie, C, t. 134, 587. W Czorsztynie d. 7 paździer. 1655 r. nadaje Jan Kazimierz Janowi Kaskiemu sołtystwo w S. 1. c. , O. t. 405, 47. 1. 10 lipca 1659 r. w Warszawie, rozszerza król prawo dożywocia do 4 1 2 łan. pola w S. służące Zacharyszowi Piotrowiczowi, na żonę jego Jadwigę 1. c. , C. , t. 408, 1270 i utrzymuje tegoż Piotrowicza w prawie wolnego wrębu w lasach sokolnilski 1. c, str. 1273. Szereg nadań wójtowstwa w S. kończy akt, którym takowe w r. 1757 nadaje August III; Józefowi i Annie Stetkiewiczom 1. c. , t. 576, str. 1160. 2. S. , wś nad rz. Strypą, pow. podhajecki, o 21, 5 klm. na płn. od Podhajce urz. tel. , o 2 klm. na płn. od Złotnik st. p. i par. rz. kat. . Obszar dwor. 772 mr. , włośc. 1019 mr. W 1870 r. 519 mk. ; w 1880 r. w gminie 624, na obszarze dworskim 27 mk. , rz. kat. 240; gr. kat. par. Sokołów. Nale ży do dóbr Złotniki, hr. SienieńskiegoLe wickiego. Lu. Dz. B. R. Sokolniki 1. wś kość. i dwór niegdyś, pow. gnieźnieński, dekan. śś. Piotra i Pawła w Gnieźnie o 5 klm. na wschód od Kłecka, nad strugą; dopł. jez. Borzątewskiego; par. i szkoła w miejscu, poczta i st. dr. żel. w Mieleszynie o 3 1 2 klm. Z S. pisali się Stosz w r. 1284, Dobiesław r. 1360 i następnie różni Sokolniccy. W r. 1579 posiadał tu Krzysztof Sokolnicki 1 łan i 4 zagr. , Wojciech Popowski 1 1 2 łan. i 1 zagr. a Raczyńscy łanu, 2 zagr. i 1 komor. ; r. 1618 siedzieli na S. Stanisław Sokolnicki i Stanisław Załuskowski; pierwszy miał 2 1 2 zagr. , 1 rzem. i wiatrak doroczny, a drugi 1 łan i 2 zagr. ; w końcu zeszłego wieku dziedziczyli tę majętność Gliszczyńscy, Michał Sokołowski, a w nowszych czasach Sawiccy. Kościół p. w. św. Stanisława istniał przed r. 1414; obecny, drewniany, z wieżą, posiada krucyfiks słynący cudami. Bractwo Przemienienia Pańskiego zaprowadzono w r. 1797. Parafią, liczącą 1350 dusz, składają Bojanice, Borzątew, Florentynowo, Karniszew, Kobylica, Mączniki, Mieleszyn, Przysieka, S. i Świątniki Małe. Szkoły parafialne znajdują się w Mieleszynie, S. i Świątnikach. Wieś z wiatrakiem ma 5 dm, 43 mk. kat. i 98 ha obszaru. Dwór miał 8 dm. , 98 mk. kat. i 342 ha 298 roli, 5 łąk; właścicielem był F. Kruszyński, który majętność tę sprzedał kolonizacyi niemieckiej. 2. S. , wś, pow. inowrocławski Strzelno, o 5 klm. na płd. zach. od Kruszwicy, u źródeł Śmierni, dopł. Noteci; par. Polanowice, poczta w Kruszwicy, st. dr. żel w Inowrocławiu o 18 klm. ; z Janikowem 12 dm. , 96 mk. tworzy okrąg wiejski, mający 36 dm, , 325 mt. . 2 prot. i 267 ha 257 roli. W r. 1215 przysądzono klasztorowi norbertanek w Strzelnie dziesięciny z S. , do których rościł sobie prawa biskup kujawski Kod. Wielkop. , nr. 84 i Dok. kuj. Ulan. , str. 117; r. 1220 Konrad mazowiecki zamienił S. Falconarii na inne dobra klasztorne Dok. kuj. Ulan. , str. 120 i 121. Reg. pobor, z r. 155766 Pawiński, II, 37 wymieniają przy S. Jana Sierakowskiego, kaszt. lędzkiego, z 6 łan. osiadłemi. 3. S. Gwiazdowskie, wś, pow. średzki, o 4 klm. na zach. płn. od Kostrzyna i 6 1 2 klm. na wsch od Swarzędza; graniczą z Gwiazdowem, Paczkowem, Łowęcinem i Sarbinowem; Sokolniki par. , poczta i st. dr. żel. w Kostrzynie; 12 dm. dm. , 98 mk. 44 kat, , 54 prot. i 272 ha 262 roli. Z tych S. pisali się różni Sokolniccy w końcu XIV w. Akta grodz, pozn. ; w 1580 r. posiadała Jadwiga Gwiazdowska 7 łanów osiadł. , a w r. 1618 Wacław Gwiazdowski 3 1 2 łan. ; około r. 1793 dziedziczył S. Frau. Szczaniecki, później Rogalińscy. 4. S. Klonowskie, dawniej S. Szurowo, wś, pow. średzki, o 4 1 2 na płd. wschód od Kostrzyna, graniczy z Klonami i S. Drzązgowskiemi; par. Gułtowy, poczta i st. dr. żel. w Kostrzynie, 13 dm. , 115 mk. 100 kat. , 15 prot. i 176 ha 162 roli, 8 łąk. 5. S. Drzązgowskie, dawniej S. Pieczyska, folw. do Drzązgowa, tamże; ma 4 dm. , 77 mk. ; właścicielem jest Zygmunt hr. Grudziński. 6. S. Wielkie, majętność, pow. szamotulski, o 10 klm. na płd. zach. od Szamotuł, 6 klm. na zach. płn. od Kazimierza i 2 klm. od jez. Bytyńskiego; par. Kazimierz, szkoła w miejscu, poczta w Lipnicy, st. dr. żel. w Szamotułach; z Czyścem 4 dm. , 55 mk. tworzy okr. dworski, mający 15 dm. , 229 mk. 1 prot. i 706 ha 424 roli, 52 łąk, 179 lasu; wiatrak, chów owiec i nabiał; właścicielką jest Konstancya z Mierzyńskich Łącka. Według wydawcy Kod. Wielkop. n. 504, 743 i 852 nadał te 8. dominikankom poznańskim Mikołaj, sędzia ziemski poznański, a Przemysław II potwierdził tę darowiznę w r. 1282 i 1296; w r. 1302 zachodziły różno zatargi o dziesięciny z 8. między dominikanami a kapitułą poznańską. W końcu XIV w. posiadali tę majętność Sokolniccy Ak. grodz. pozn. ; w r. 1580 miał tu Melchior Jaskolecki 5 łan. 08. , 4 zagr. , 1 pasterza i 25 owiec, a Piotr Kębłowski 3 łany i 3 zagr. Około 1793 r. należały 8. z Czyścem do Zofii Rozbickiej; w r. 1815 nabył je za 32, 000 tal. Wojciech Otto Trąmpczyński i sprzedał następnie za 88, 000 tal. Antoninie Skarzyńskiej. W tych S. znajduje się założony przez Rozbickich cmentarzyk kalwiński. W wykopanych popielnicach znaleziono tu przedmioty bronzowe. 7. S. Małe al. Sokolniczki majętność, tamże, graniczy z S. Wielkiemi; ma 8 dm. , 137 mk. 131 kat. , 6 prot. i 445 ha 410 roli, 19 łąk; chów bydła holenderskiego; właścicielem jest Joachim Jarochowski. Tu przyszedł na świat zasłużony historyk i obywatel Kazimierz Jarochowski d. 12 wrześ. 1829 r. Sokolniczki istniały już przed r. 1393; prawowali się o nie Nosala z Stopanowa, Tomasz Oporowski i Sędziwój z Ruszczy Akta grodz, pozn. , n. 1622. W r. 1580 dziedziczył je Stanisław Bronikowski; było wówczas 3 1 2 łan. os, , 1 ćwierć karczm. , 4 zagr. i 1 osadnik; późniejszymi dziedzicami byli Mieczkowscy, a od r. 1756 Jarochowscy. Spory między braćmi Józefem i Maksymilianem oparły się o sejm z r. 1773 75 Konstyt. , IT, 192. Wykopano różno popielnice i toporek kamienny. 8. S. , wś kośc. i dwór niegdyś, pow. wrzesiński, dek. miłosławski, o 12 klm. na płd. wschód od Wrześni, 11 klm. na płn. od Pyzdr, nad Wrześnicą, dopł. Warty; par. , szkoła i pocz. w miejscu, st. dr. żel. w Strzałkowie o 8 klm. W r. 1286 występuje sołtys sokolnicki, któremu arcyb. gnieźnień. Jakub pozwala osadzać na prawie niemieckiem wieś biskupią Polanowo pod Powidzem; r. 1350 arcyb. Jarosław przekazał dziesięciny z S. i innych włości na utrzymanie altaryi N. M. Panny i św. Stanisława; r. 1385 zastawiła królowa Jadwiga, Dobrogostowi, bisk. poznańskiemu, i innym zamek i miasto Międzyrzecz, tudzież Nową Wieś i S. w pow. pyzdrskim Kod. Wielkop. ; w r. 1454 król Kazimierz, zamieniając starostwo pyzdrskie na dybowskie Nieszawa, ówczesną tenutę królowej matki, Zofii, wymienia S. między wsiami, które miał wykupić w przeciągu roku Kod. Dypl. Pol. , Rzysz. , II, 900. Według lustracyi z 1564 r. było tu 18 kmieci na 17 1 2 śladach, pustych 4 1 2 ślad. , 2 karczmarzy po 1 2 śladu, 3 ogrodn. Wójtowstwa 8 1 2 śladów dzierży Lasota Kretkowski, kaszt. kruszw. , kmieci, 2 ogr. Dochód zł. 97 gr. 25 den. 4; dochód z folw. złp. 62 gr. 7 Lustr. V, 82. 8. jako królewszczyzna, wchodziły w skład sstwa pyzdrskiego; zabrano przez rząd pruski i wcielone do domeny Gozdowo, przeszły po r. 1845 w ręce prywatno. Nie zdaje się, iżby to S. były gniazdom rodzinnem Sokolnickich h. Nowina. Około r. 1504 było tu 19 1 4 łan. osiadł. , z których bisk. poznańskim płacono po ćwiertni pszenicy, 3 ćwiertnie owsa i 3 grosze małdratów, tudzież 2 złp. dziesięciny snopowej; w r. 1578 istniało tu wójtowstwo z 3 śladów os. , pół śladu pustego, 1 zagrod, i komor. ; zarządzał niem wówczas Jan Rosznowski; wieś składała się z 10 1 2 ślad. os. , 2 pustych, 5 zagr. i 5 komor. ; rządcą był Stanisław Bobolecki. Reg. pobor, z r. 1618 20 A. J. Parczewski, Anal Wielk. , I, 171 wymieniają przy S. żupnika bydgoskiego, który płacił z 6 1 2 ślad. po złotemu, od 2 zagrod. po 4 gr. , z wójtowskich 2 ślad. oh. po złotemu, z śladu pustego 10 gr. od 2 kół walnych po 24 gr. , razom 10 złp. 21 gr. podatków. Na polu proboszczowskiem, przy drodze do Gorazdowa, wyorano popielnicę, w której znajdowała się fibuła z żelaza. Kościół p. w. św. Jakuba, stawiany z drzewa, istniał już przed r. 1413. Par. , liczącą 2052 dusz, składają Borkowo, Dąbrowa, Gałęzowo, Gałęzowskie Huby, Gorazdowo kośc. filialny, S. , Szamarzewo, Wójtowstwo, Źydowo i Żydowskie Holendry. Szkoły paraf. znajdują się na Hubach Gałęzowskich, w Gorazdowie, Sokolni Sokolniki kach i Szamarzewie, Szpital kościelny stoi w S. ; wspomina o nim wizyta kościelna z r. 1692. Wś ma 36 dm, , 399 mk. 390 kat. , 9 prot. i 737 ha 645 roli, 49 łąk. Dwór miał w 1884 i 754 ha 584 roli, 54, 33 łąk, 7, 47 past. , 86, 66 lasu, 18, 30 nieuż. i 3, 35 wody; cegielnia, młyn parowy, gorzelnia parowa i olejarnia; właścicielom był Julian Lewandowski, który majętność tę sprzedał kolonizacyi niemieckiej. Najnowszy Spis gmin i okręgów z r. 1888 wykazuje okrąg dworski S. z osadami Augusthof i Wójtowstwo; cały okrąg ma 16 dm. , 276 mk. 270 kat, 6 prot. i 574 ha 399 roli, 44 łąk, 101 lasu. 9. S, os. niegdyś, o 5 klm. na płd. od Poznania, na praw. brzegu Warty, w pobliżu Minikowa i Starej Łęki, była własnością katarzynek czyli dominikanek poznańskich i leżała już pustkami w r. 1562. Rzepeckiego Plan miasta Poznania z r. 1764 oznacza ją jeszcze. 10. S. , nadane przez Władysława Łokietka w r. 1296 woj. pomorskiemu Mikołajowi, leżały prawdopodobnie na Pałukach, w okolicy Rogoźna i Wągrowca Kod. Wielk. , n. 751. E. Cal. Sokolniki, folw. dóbr Dąbrowa, w pow. niemodlińskim. Sokolnikowo, pow. newelski, ob. Sokolniki Sokolniszki, wś włośc, pow. wileński, w 2 okr. pol. , o 45 w. od Wilna, 7 dm. , 55 mk. kat. Sokolnowskie Pole, niem. Sakollnower Feld, dwa wyb. do Krajenki należące, pow, złotowski. Pierwszo liczyło 1855 r. 16 dm. i 126 mk. , drugie 11 dm. i 114 mk. Kś. Fr. Sokolski dział al. Sokukulski, Sokolec, pasmo górskie w Karpatach wschod. , ciągnie się od doliny rz. Rybnicy do Czeremoszu z płn. zach. na płd. wschód i od gra. Sokołówki do Rożenia W. , w pow. kossowskim, granicą gm. Babina i Jaworowa, następnie Rożenia Małego i Wielkiego aż na połudn. obszar Tudiowa. Długie 10 klm. Płn. zach. czubek zwie się Sokólski wierch 882 mt. . Z płd. zach. pochyłości spływają liczne strugi, między niemi Czerwony z Lisicą do Rybnicy w stronę płn. zach. , a w stronę płd. wsch. do Czeremoszu pot, Rożeń Wielki al Dubiwski z licznemi dopływami. Z pln. wsch. zbocza spływają wody ku płn. za pośrednictwem Babina do Rybnicy, a ku płd. wsch. za pośrednictwem Rożenia Małego do Czeremoszu. Pokład tego pasma stanowi piaskowiec karpacki, zielonawy; po wach. stronie znachodzą się iły solonośne, oraz piaskowiec bitumiczny, ze źródłami nafty. Nazwa tryszczącego tu potoku Żupnik, dopł. Rybnicy, na granicy Babina i Horoda, jako też połoniny Żupa al. Huta w lesie tersańskimi, wskazują, że istniały tu kiedyś warzelnie soli. W obrębie Babina mamy w tym dziale połoniny; Kamienista, Huta, Seredno i lasy Sokolski, Tersa, Elemski. Br. G, Sokolski powiat, ob. Sokółka. Sokolszczyzna 1. wś i fol. nad rz. Usą, pow. ihumeński, w 1 okr. pol. ; gm. i par. kat. Uzda o 9 w. , odl. o 14 w. od st. dr, żel. mosk. brzeskiej Niehorełe. Wś ma 6 osad, folw. około 8 włók; grunta lekkie w kulturze, łąki wyborno nadrzeczne, dwukośne. Na początku XVIII w. S. należała do Słobodzkicb; w 1768 r. Józef i Franciszek bracia Słobodzcy odprzedali S. braciom Janowi, Kazimierzowi, Bartłomiejowi i Jerzemu Kopciom i w posiadaniu tej rodziny zostawała do połowy b. stulecia, poczem przeszła do Stefanii, córki Bogusława i Julii ze Strękowskich Kopciów, zamężnej Felkerzambowej. 2. S. , zaśc. , pow. miński, w 3 okr. pol i par. kat. Kojdanow, niegdyś w hrabstwie kojdanowskiem Radziwiłłów, teraz Czapskich, należy do domin. Stanków, ma 11 osad zamieszkałych przez szlachtę zagrodową Filonowiczów, Sudników, Szabuniewiczów, Kononowiczów. A. Jel. Sokoluj. , szczyt lesisty w Karpatach bukowińskich, na płd. od wsi Pertestie Dolne, pow. radowiecki, 629 mt. npm. Br. Ch. Sokół, wzgórze na obszarze wsi Witowa, pow. sieradzki, par. Burzenin. Sokół 1. os. rząd. i włośc, pow. kozienicki, gm. i par. Jedlnia, odl. od Kozienic 15 w. , ma 4 dm. , 26 mk. , 15 mr. należących do majoratu rząd. Jedlnia i 15 mr. włośc 2. S. , wś i fol, pow. garwoliński, gm. Sobolew, par. Gończyce, ma 41 dm. , 441 mk. W 1827 r. 29 dm. , 240 mk. , par. Korytnica. W 1887 r. fol. S. rozl. mr. 930 gr. or. i ogr. mr. 478, łąk mr. 66, past. mr. 256, lasu mr. 104, nieuż, mr. 26; bud. mur. 2, drewn. 25; płodozm. 4 i l0pol, las nieurządzony, wiatrak. Wś S. os. 26, mr. 387. Według rog. pob. pow. radomskiego z r. 1568 wś Sokół, Ganczyce i Chotynia, własność Jakuba z Ganczyc, płaciły poboru 24 gr. W w 1569 we wsi S. , w pow. stężyckim, par. Korytnica, Ludwik 0strowski płacił od 1 2 łanu, Wiktor i Scbastyan Brzescy od 1 2 łanu, Krzysztof Ostrowski od 1 2 łanu Pawiński, Małop. , 336, 476. Br. Ch. Sokoł 1. wś w pobliżu lew. brzegu Moży lew. dopł. Bobra, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Uchwały, ma 19 os. pełnonadziałowych; grunta lekkie. 2. S. , zaśc na lew. brzegu rz, Schy, pow, borysowski, w 1 okr. pol. i par. kat. chołopienickiej gm. KiszczynaSłoboda, ma 9 s. ; grunta lekkie. 3. S. , pow. połocki, ob. Sokoliszcze. Sokół 1. al. Sokoły, wś, pow. jampolski, gm. Czerniejowce, ma 154 os. , 594 mk, 37 jednodworców, 961 dz. ziemi włośc, 875 dz. dworskiej; własność Jełowickich. 2. S. , wś, nad Dniestrem, pow. kamieniecki, okr. pol. i Sokolniki Sokolnikowo Sokolniszki Sokolnowskie Sokolski dział Sokolski Sokół Sokoł Sokoluj Sokolszczyzna Sokolniki Sokółka Sokółek Sokołda Sokół Sokół Sokołeczy par. kat. Żwaniec o 10 w. , gm. Hawryłowce sąd Kamieniec, ma 235 os. , około 1100 mk. 43 jednodworców, 911 dz. ziemi włośc, 53 cerkiewnej, 812 dwór. należącej do Heleny z Rożałowskich de Hild i 905 do sukcesorów Romualda Rożałowskiego z Meżyrowem i Kawęczynem. Cerkiew p. w św. Michała, ma 1800 parafian. Podług Marczyńskiego znajduje się tu źródło wody słonej. Stara osa da, w 1530 r. miała już 6 łanów uprawnych. 3. S. dawna nazwa wsi Kurczyce ob. , pow. nowogradwołyński. Dr. M. Sokół, szczyt w Tatrach liptowskich, po zach. stronie doliny Jałowieckiej, w odnodze odrywającej się od Siwego wierchu 1806 mt. , wzn. 1320 mt. npm. Sokół 1. potok, powstaje w. obr. Płoskiego, pow. staromiejski, nad granicą z gm. Wiciowem; płynie przez obszar Wiciowa, gdzie uchodzi do Mszańca, dopł. Dniestru. Długi 3 1 2 klm. 2. S. , potok w obr. gm. Perehińska, pow. doliński, ze źródeł leśnych w do linie między pasmem Todorem a pasmem Syhły. Ubiegłszy 3 klm. uchodzi do Łomnicy. 3. S. , potok, wypływa z pod góry Kąta 561 mt. , na granicy Strutyna Niżniego a Łopianki, pow. doliński; płynie granicą tych gmin i wpada do Krzywej, powyżej jej ujścia do Czeczwy. Długi 2 klm. Br. G. Sokół 1. wś, pow. gorlicki, o 21 klm. na wschód od Gorlic, przy ujściu pot. Sękowy do Ropy i gościńcu z Gorlic do Żmigrodu. Wzn. 284 mt. npm. , na granicach w lesistych wzgórzach sięgają na płn. do 340, na wschód do 349 a na płd. do 312 mt. npm. Składa się z 84 dm. 5 więk. pos. Ap. Szczepanowskiej, 558 mk. , 535 rz. kat. a 23 izr. Obszar więk. pos. wynosi 122 roli, 22 łąk, 18 past. i 124 mr. lasu; pos. mn. ma 244 roli, 28 łąk, 65 past. i 17 mr. lasu. Graniczy na płn. z Kobylanką, na wschód z Dominikawicami a na płd. z Siarami. 2. S. , przys. do Kryłosia, pow. stanioławowski, ma 24 mr. pastw. i 132 mr. lasu dwor. , 121 mr. włośc; 1880 r. 103 mk. Na obszarze S. , na wysokiej skalo, stromo ku Dniestrowi spadającej, wznosi się starożytny klasztor franciszkanów, z kościołem p. w. św. Stanisława. Zapewne jestto dawny klasztor św. Krzyża, założony w Haliczu w 1238 r. przez Bolesława Wstydliwego, odbudowany w 1367 r. a na nowo erygowany w 1422 r. przez Mikołaja Blunickiego. Ponieważ wś Kryłoś, której przysiołkiem jest S. , wedle poszukiwań prof. Łuszczkiewicza, Wojciecha hr. Dzieduszyckiego i kanonika Petruszewicza, zajmuje obszar na którym leżał pierwotny Halicz, który po zniszczeniu przez Tatarów przeniesiony został na obecno miejsce, i ponieważ szczątki dawnego Halicza na Kryłosie sięgają aż do kościoła św. Stanisława w Sokole, przeto prawdopodobnie kościół ten stoi na miejscu, na którem dawniej istniała jedna z cerkwi halickich. Kryłoś i Sokół należą do dóbr stołowych gr. kat. biskustwa w Stanisławowie. Lu. Dz. B. U. Sokół, pustkowie, pow. odolanowski, o 10 klm. na płn. zach. od Ostrzeszowa, nad Strzygową, dopł. Baryczy. Sokół, os. do Wardęgowa, pow. lubawski. Sokołda, wś, pow. sokolski, w 3 okr. pol, gm. Ostrów, o 28 w. od Sokółki. Sokołeczy, lesista góra, na lew. brzegu pot. Litiatyńskiego, w obr. gm. Baźnikówki, pow. brzeźański; wzn. 411 mt. npm. Br, G. Sokółek, kol. , pow. slupecki, gm. i par. Szymanowice, odl. 28 w. od Słupcy, ma 4 dm. , 48 mk. W 1827 r. 4 dm. , 24 mk. Sokółka 1. al. Sokółki, wś i fol. , pow. wę growski, gm. i par. Sadowne, ma 40 dm. , 343 mk. , 567 mr. 237 mr. włośc. Należała do dóbr Kołodziąż. W 1827 r. 12 dm. , 74 mk. 2. S. , wś włośc, pow. rypiński, gm. i par. Skrwilno, odl. 10 w. od Rypina, ma 3 dm. , 39 mk. , 29 mr. 3. S. , fol. , pow. sejneński, gm. i par. StoJeziory, odl. od Sejn 31 w. , 13 dm. , 57 mk. Br. Ch. Sokółka, rzeka, ob. Sokolda. Sokółka 1. pow. borysowski, ob. Sokoły. 2. S. , osada, pow. Słonimski, w 3 okr. pol. , gm. Dereczyn, o 36 w. od Słonima. 3. S. al. Mieduchowo, uroczysko, tamże, gm. Czemery, o 25 w. od Słonima. Sokółka, mto powiat, gub. grodzieńskiej, nad rz. Sokoldą al. Sokółką, przy linii dr. żel. warszaw. petersburskiej, pod 53 26 płn. sz. a 41 13 wsch. dłg. , odl. o 37 w. na płd. zach. od Grodna przy trakcie białostockim a 201 w. od Warszawy, wzniesione jest 765 st. npm. W 1878 r. było tu 17 dm. mur. i 450 drewn. , 3431 mk. 1648 męż. , 1783 kob. , w tej liczbie 411 praw. , 1433 kat. , 18 ew. , 1543 żyd. i 26 machom. W 1867 r. było 458 dm. 14 mur. i 3814 mk. Posiada cerkiew mur. , kaplicę praw. drewn. , kościół kat. mur. , synagogę drewn. i 4 domy modlitwy żydowskie 2 mur. , 8 magazynów drewn. , 61 sklepów 3 mur. , urząd powiat. , st. poczt. , kolejową i telegr. , szkołę, 153 rzemieślników. Bo msta należy tylko 20 dz. gr. or. i łąk, mieszczanie zaś posiadają 2436 dz. Dochód miejski w 1869 r. wynosił 3646 r. Handel nieznaczny, drobiazgowy, odprawiają się tu targi co niedziela oraz trzy jarmarki doroczne 23 kwietnia, 25 lipca i 29 września z bardzo nieznacznym obrotem. Mieszkańcy chrześcianie zajmują się przeważnie rolnictwem, żydzi zaś drobiazgowym handlem i przemysłem. Przemysł fabryczny nieznaczny, ograniczał się w 1877 r. do 6 drobnych zakładów, zatrudniających 9 robotników i produkujących za Sokółka 1175 rs, 1 browar, fabr, świec, 3 garbarnie i garncarnia. Mto składa się właściwie z dwóch ulic głównych Grodzieńskiej i Białostockiej, przy połączeniu których znajduje się obszerny plac, w środku którego wzniesioną została cerkiew, otoczona sztachetami żelaznemi. Nadto znajduje się 6 niewielkich uliczek pobocznych. Była to pierwotnie wś koronna, należąca do ekonomii grodzieńskiej, mieszkańcy której obowiązani byli do hododowania sokołów, podobnie jak mieszkańcy sąsiedniej włości Sobaczyńce od utrzymywania psiarni królewskiej. W ostatniej ćwierci XVIII w. Ant. Tyzenliauz, podskarbi litewski, osadził tu rzemieślników, zabudował pięknie rynek i wyniósł osadę do godności miasteczka. Po trzecim rozbiorze Rzpltej S. wraz z całą zachodnią częścią dzisiejszej gub. grodzieńskiej dostała się Prusom i pozostawała pod ich władzą do pokoju Tylżyckiego. Po przyłączeniu do Rossyi obwodu białostockiego w 1807 r. S. przeznaczona została na miasto powiatowe. Kościół paraf. kat. p. w. św. Antoniego wzniesiony został pierwotnie z drzewa w 1565 r. przez Zygmunta Augusta. W 1779 r. kościół ten zgorzał i nabożeństwo przez długi czas odbywało się w zbudowanej naprędce szopie, dopiero w 1848 r. proboszcz miejscowy kś. Kryszczun wymurował dość okazały z zewnątrz i przestronny kościół. Par. kat. , dekan. sokólskiego, ma 7852 dusz. Par. prawosł. , dekanatu błagoczynia sokolskiego, ma 1268 wiernych. St. dr. żel. warazawsko petersb. , na przestrzeni BiałystokWilno, między st. Czarna Wieś o 19 w. a Kuźnica o 15 w. , odl. jest o 201 w. od Warszawy a 844 w. od Petersburga. Sokólski powiat, leży w płn. zachod. części gubernii, graniczy na płn. z gub. suwalską, na wschód z pow. grodzieńskim, na płd. i zachód z pow. białostockim i podług obliczenia pułk. Strielbickiego zajmuje 47, 26 mil al. 2286, 8 w. kw. podług Schweitzera 41, 38 mil kw. ; podług zaś pomiarów wojennotopogr. 2262 w. kw. al. 235622 dz. . Powierzchnia w ogóle wzgórzysta. Pagórki tutejsze, grupujące się przeważnie w środkowej części powiatu, stanowią dział wodny pomiędzy dopływami Niemna i Wiały. Są one niezbyt wyniosłe. Najwyższy punkt pod wsią Kustyńce dochodzi do 777 et. , w Sokółce zaś do 765 st. npm. Gleba przeważnie piaszczysta lub piaszczystogliniasta, z głębokiem podłożem gliniastem; miejscami znajdują się iły, w dolinach zaś czarnoziem błotnistotorfiasty. Zachodnia, przeważna część powiatu należy do dorzecza Wisły, mniejsza zaś wschodnia do dorzecza Niemna. Przedstawicielką systematu rz. Niemna jest rz. Łosośna dopł. Niemna z Tatarką i drobne lewo dopływy Swisłoczy, Daleko ważniejszemi są rzeki należące do systematu Wisły, mianowicie Bóbr i Supraśl, dopływy Narwi. Dorzecze Bobru zrasza północną, Supraśli zaś południową część powiatu. Z dopływów Bobru ważniejsze Brzozówka z Kumiałką, z dopływów zaś Supraśli Sokolda. Rzeki to w ogóle są niespławne i nieżeglowne. Jezior niewiele i w ogóle drobne; największe w pobliżu Sokółki, dające początek rz. Sokoldzie. Błota znajdują się na całej przestrzeni powiatu, przeważnie jednak w dolinie Sokoldy. Lasów niewiele; w 1877 r. znajdowało się pod niemi 47, 361 dz. 41987 dz. skarbowych, na 46430 dz. ziemi do skarbu należącej, t. j. 20, 17 przestrzeni. W 1869 r. było jeszcze do 56000 dz. lasów, t. j. 26 ogólnej przestrzeni. Grupują się ono przeważnie w południowej części powiatu, w wschodniej natomiast bardzo ich mało. Drzewostan stanowi głównie dąb i jodła, przytem grab, sosna i osina. Podług danych z 1878 r. było w powiecie wraz z Sokółką i miasteczkami 85672 mk. , wypada więc 37, 9 na 1 w. kw. , bez miast zaś 70842 mk. 35120 męż. , 35722 kob. , w tej liczbie 253 szlachty dziedz. , 12 szlachty osob. , 10 stanu duch. prawosł. , 4 katol. , 2 machom. , 4 kupców, 2475 cechowych, 57532 włościan skarbowych, 446 kolonistów, 6884 włościan uwłaszczonych, 113 wojskowych, 3213 żołnierzy urlopowanych, dymisyonowanych i in. , 52 cudzoziemców i 54 innych stanów. Pod względem wyznania było w powiecie w t. r. bez S. i miasteczek 18515 prawosławnych, 50351 katol. , 8 ewang. , 1603 żydów i 365 machomet. W 1879 r. było w powiecie 13 cerkwi 6 murow. , 3 kapl. praw. drew. , 12 kośc. katol. 7 murow. , 3 kap. kat. drew. , 10 synagog 2 murow. , 18 domów modl. żydow. 5 murow. i 1 meczet drewniany. Podług Lebedkina Zap. Imp. R. Geogr. Obszcz. , 1861 r. , cz. III, 154 główną masę ludności stanowią Polacy 48000, dalej Litwini do 7000 i Wielkorossyani do 4000. W powiecie jest 611 miejsc zaludnionych, w tej liczbie 9 miasteczek Dąbrowa, Janów, Korycin, Kuźnica, Nowydwór, Odcisk, Sidra, Suchowola i Wasilków, 350 siół i wsi i 252 drobniejszych osad. Z pomiędzy tych miejscowości 292 ma mniej niż 25 mk, , i 14 od 25 do 50, 118 od 51 do 100, 83 od 101 do 500 i tylko cztery przeszło po 500 mk. Mieszkańcy zajmują się przeważnie rolnictwem i uprawą lnu. Sieją głównie żyto, owies i jęczmień. W 1870 r. zasiano 55000 czet. żyta zebrano 222000, 1800 pszenicy ozimej 7000, 25000 owsa 98000, 13000 jęczmienia 52000, 2000 tatarki 8000, 1000 innych zbóż jarych 4000; zasadzono 15500 czet. kartofli zebrano 93000 czet. . Hodowla bydła dość rozwinięta; w 1877 Sokołojcie Sokołka Sokołów Sokołka Sokołki Sokółki Sokoło Sokołodzin r. było w powiecie bez miasta i miasteczek 14686 sztuk koni, 25329 bydła rogatego, 40264 owiec zwyczajnych, 570 rasy popra wnej, 19256 świń, 35 kóz. Przemysł fabrycz ny, oprócz sukiennictwa, słabo rozwinięty. W 1878 r. było w powiecie 41 fabryk, zatru dniających 265 ludzi produkujących za 645219 rs. , mianowicie 7 fabryk sukna 122 robot. , 404632 rs. produk. , 3 przędzalnie 56 robot. , 139360 rs. , 2 gorzelnie 11 robot. , 65000 rs. , 10 browarów 20 robot. , 25712 rs. , tar tak 6 robot. , 5100 rs. , 10 garbarni 25 robot, 2975 rs. , 5 cegielni U robot. , 640 rs. i 3 fabryki kafli 3 robot. , 1800 rs. . Pod względem administracyjnym powiat po dzielony jest na 3 okr. pol. i 13 gmin, miano wicie do 1 okr. pol. z biurem w Kuźnicy na leżą gminy Kruglany, Makowlany, Grzebie nie i Kamienna; do 2 okr. pol. z biurom w Su chowoli należą gminy Bagny, Trofimówka, Ostra Góra, Nowowola i Romanówka i wreszcie do 3 okr. pol, z biurem w Wasilkowie, należą gminy Czarna Wieś, Ostrów, Kamionka i Zubrzyca. Pod względem kościelnym sokol ski powiat tworzy dekanat błagoczynie pra wosławny sokolski, obejmujący 9 parafii Sokółka, Ostrów, Jurowlany, Siderka, Wasil ków, Samogruda, Krasnystok, Nowydwór i Kuźnica, 14354 wiernych. Oprócz 9 cerkwi paraf, znajdują się w dekanacie 1 cerkiew fi lialna, 4 cmentarne i 2 kaplice. Również i wszystkie parafie katol, w powiecie należą do dekanatu katol, sokolskiego dyecezyi wi leńskiej. Składa on się z 12 parafii Sokółka, Kuźnica, Kundzin, Janów, Suchowola, Sokolany, Dąbrowa, Nowydwór, Odcisk, Korycin, Sidra, Zalesie dawniej jeszcze Rożanystok, Szudziałów i Wasilków i ma 61478 wiernych. Pod względem komunikacyjnym powiat prze rzyna od płd. zach. ku płn. wsch. linia dr. żel. warszawskopetersburskiej, ze stacyami Czarna Wieś, Sokółka i Kuźnica, oraz w tym samym kierunku idący trakt z Grodna do Białegostoku. St. poczt. i telegr. połączono są ze stacyami dr żel. , nadto znajduje się st. poczt. w Sidrze. Marszałkami szlachty pow. sokolskiego byli Zawistowski, Downarowicz, Terpiłowski, Bachra, Ber. J. Krz. Sokołka, mko nad Worsklą, pow. kobielacki gub. połtawskiej, o 18 w. na płd. od Kobielak, ma 151 dm. , 3380 mk. , 4 cerkwie drewniane, szkołę i3 jarmarki, z których najważniejszy na św. Jana Bogosława przywóz wynosi do 400, 000 rs. . W XVIII w. należało do pułku połtawskiego. Sokołki, po łotew. Cybulniki, wś, pow. rzeżycki, w 3 okr. pok. do spraw włośc, gm. i par. katol. Ciskady, własność T. Szostakowskiej. W 1863 r. 329 dusz rewiz. Sokółki al. Sekólki, wólka w obr. gm, Górki, w pow. brzeskim, na praw. brzegu Wisły, 43 dm. , 216 mk Br. G. . Sokółki wś, pow margrabowski, st. p. Cichy; 641 ha, 91 dm. , 549 mk. Wawrzyniec V. Halle, ststa oleckowski, sprzedaje r. 1564 Maciejowi Sokołowi z pow. łeckiego, 4 włóki sołeckie, włókę za 60 grzywien, celem zało żenia wsi dannickiej na 40 włók. boru między Wężewem, Staczami, Żydami i Cichami, przy 10 latach wolności. Synami Macieja byli Ja kub, Wojtek i Wawrzyniec; brat Macieja za trzymuje ojcowiznę w pow. łeckim. Ludność w S. składają w r. 1600 sami Polacy. Ad. N. Sokoło, pow. bydgoski, ob. Łachowo. Sokołodzin al. Buda, os. u źródeł rz. Lu biny, dopł. Buklówki, pow. mozyrski, o 1 w. od gośc. ze wsi Machnowicz do Ostrożanki, w gm. Bujnowicze. A. Jel. Sokołojcie, fol. i wś, pow. wileński, w 4 okr. pol, gm. Worniany, okr. wiejski i dobra Rennów poprzednio Koszczyców Sokołojcie, o 63 w. od Wilna; fol. ma 1 dm. , 22 mk. kat. , wś 31 dm. , 195 mk w 1864 r. 106 dusz rewiz. . Posiada kapl. katol. par. gierwiackiej. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi S. , Antoniszki, Jacyny, Nowosiołki, Pugowicze, Szaterniki i Zawielce, w ogóle 280 dusz rewiz. włośc uwłaszczonych. Sokołów 1. wś włośc, pow. błoński, gm. Helenów, par. Pęcice, odl. 14 w. od Warszawy, ma 336 mk. , 45 os. , 862 mr. W 1827 r. było 35 dm. , 266 mk Wchodziła w skład dóbr Komorów. 2. S. , wś i os. młyn. , pow. łowicki, gm. Nieborów, par. Bolimów, odl. 15 w. od Łowicza, 3 w. od Bolimowa. Posiada młyn wodny, karczmę, kuźnię; os młyn. ma 3 dm. , 17 mk. , 42 mr. wieczystej dzierżawy; wś ma 17 dm. , 152 mk, 357 mr. W 1827 r. było 20 dm. , 108 mk. Wieś ta należąca do dobr Bielawa r. 1444 w skutek działów przeszła na Mikołaja Bielawskiego. W ostatnich czasach należała do dóbr Nieborów. Na początku XVI w. wieś dawała dziesięcinę i kolędę pleb. w Bolimowie Łaski, L. B. , II, 273. W 1762 r. płacono dziesięciny 10 złp. 3. S. , wś i fol, pow. gostyński, gm. Rataje, par. Sokołów, odl. 8 w. od Gostynina, posiada kościół par. drewniany, pokłady torfu, 286 mk. W 1827 r. było 21 dm. , 141 mk. W 1889 r. fol. S. rozl mr. 927 gr. or. i ogr. mr. 541, łąk mr. 60, past. mr. 94, lasu mr. 19l, nieuż. mr. 40; bud. mur. 14, z drzewa 9; plodozm. 9 i U pol; las nieurządzony. Torf na obszarze 100 mr. , grubości do 2 łokci. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 12, mr. 90; wś Dąbrowo os. 4, mr. 124; wś Niecki os. 20, mr. 47; Nieradze os. 11, mr. 19. Kościół i parafią erygował tu 1400 r. Stanisław Grot, dziedzic S. Obecny drewniany, niewiadomo z jakiego czasu, 1843 r. odnowiony. Wspomina S. jako Sokołów wieś kościelną w dyecezyi płockiej, Lib. Ben. Łaskiego II, 485. S. par. , dek. gostyński, 1653 dusz. 4. S. , fol. , kol i o. , pow. gostyński, gm. i par. Kiernozia; kol. ma 61 mk. , 157 mr. ; fol. i wś 98 mk. , 395 mr. dwor. i 8 mr. włośc. W 1827 r. było 16 dm. , 105 mk. S. wchodził w skład dóbr Kiernozia. 5. S. , wś i fol. nad źródlanem ramieniem Bzury, pow. łódzki, gm. Nakielnica, par. Zgierz, odl. 8 w. od Łodzi; wś ma 11 dm. , 182 mk. ; fol. 4 dm. , 18 mk. W 1827 r. było 16 dm. , 220 mk. W 1876 r. fol. S. , z os. młyn. Piła i Wolnik, rozl. mr. 493 gr. or. i ogr. mr. 358, łąk mr. 61, past. mr. 3, wody mr. 5, lasu mr. 22, w 08. mr. 36, nieuż, mr. 8; bud. mur. 3, z drzewa 11; płodozm. 13pol; las nieurządzony. Do fol. należały poprzednio wś S. os. 19, Mr. 130; wś Huta Aniołów ob. 10, mr. 113; wś Okrąglik Górny os. 7, mr. 67; wś Okrąglik Dolny os. 6, mr. 40. W XVI w. dziesięcinę z łanów dwor. i kmiecych tudzież kolędę po gr. z łanu pobiera pleban w Zgierzu Łaski, L. B. , II, 387. W 1576 r. Sokołowski płaci tu od 15 łan. , karczmy, młyna o 1 kole, 12 rzemiośł, po gr. 2, 1 osad. Pawiń. , Wielkp. , II, 63. 6. S. al. Graniczki fol. i os. włośc. , pow. koniński, gm. Dąbroszyn, par. Rychwał, odl. od Konina 16 w. , od Rychwała 2 1 2 w. , ma 4 08. , 84 mk. , 15 mr. włośc. Fol. 8. należy do dóbr Rychwał, ma 362 mr. 212 mr. roli. W XVI w. kmiecie dawali meszne po 1 kor. żyta i 1 kor. owsa pleb. w Rychwale Łaski, L. B. , I, 277. W 1579 r. Złotkowski płaci tu pobór od 3 łan. , Rozrażewski od 1 łana Pawiń. , Wielk. , T, 236. 7. S. , wś i fol, pow. turecki, gm. i par. Goszczanów, odl. od Turka w. 25; wś ma 14 dm. , 135 mk. ; folw. 2 dm. , 23 mk. W 1827r. U dm. , 96 mk. Według reg. pob. pow. sieradzkiego wś S. , w par. Goszczonów, miała w r, 1553, 2 łany, a w r. 1576, 3 łany. Przepołowski płacił od 3 4 łan. Pawiński, Wielk. , II, 224. 8. S. , wś i fol. , pow. sieradzki, gm. Bogumiłów, par. Chojne, odl od Sieradza w. 8; wś ma 15 dm. i wraz z kol. Okrąglica i Dębina 226 mk, ; fol 4 dm. , 35 mk. W 1827 r. 16 dm. , 128 mk. , par. Sieradz. Dobra 8. własność J. Wężyka składały się z fol Sokołów, Okrąglica i Dębiny z attynen. Rudniki, rozl. mr. 1557 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 378, łąk mr. 48, past. mr. 4, lasu mr. 527, nieuż. mr. 12; bud. mur. 3, z drzewa 12; płodozm. 14pol. ; las urządzony w kolei 80letniej; fol. Okrąglica gr. or. i ogr. mr. 344, past. mr. 2, lasu mr. 7, nieuż. mr. 5; płodozmian 13pol; bud. z drzewa 3; fol. Dębina gr. or. i ogr. mr. 225, nieuż. mr. 4; bud. mur. i, z drzewa 2; płodozm. 13pol. Do fol. należały poprzednio wś S. os. 21, mr. 110; wś Okrąglica os. 7, mr. 42; wś Dębina os. 3, mr. 47. Na początku XVI w. S. należy do par. Sieradz, dziesięcinę z łan. fol, pobiera dziekan wieluński; z łanów km. arcybisk, gnieźn. Sakramenta administrował tu pleban z Dąbrowy Szlacheckiej a kolędę po groszu z łanu pobierał prob. w Sieradzu Łaski, L. B. , I, 420, 430, II, 98. W 1553 r. było 7 łan. , a w 1576 r. 8 łan. i łan sołtysi Pawiń. , Wielk, II, 214. 9. S. Dunina, wś i fol. , pow. konecki, gm. Końsk, par. Końskie, odl, od Końskich 9 w. , ma 68 dm. , 385 mk. , 997 mr. ziemi dwor. , 595 mr. włośc. W 1827 r. było 37 dm. , 229 mk. W 1881 r. fol. S. Dunin rozl. mr. 1868 gr. or. i ogr. mr. 495, łąk mr. 80, past. mr. 94, lasu mr. 1175, nieuż. mr. 24; bud. z drzewa 11; płodozm. 10pol; las nieurządzony; pokłady torfu. Wś S. Dunin ob. 59, mr. 596; kol. Śtrzembszów os. 17, mr. 217. W połowie XV w. S. par. Końskie; własność Andrzeja Dzibaltowskiego, miał 6 i pół łan. km. , z których płacono dziesięcino snopową i konopną wartości 3 grzyw. Karczma z rolą, zagr. z rola, płaciły dziesięcinę snopową kantoryi sandomierskiej. Fol. dawał dziesięcinę par. Mokrsko Długosz, L. B. , I, 327, Na początku XVI w. S. stanowił jedną całość dóbr z Dzibałtowem dwie wsi a jeden folw. . Fol. dawał dziesięcinę jednego roku pleb. w Końskich, drugiego kościołowi w Jędrzejowie. Pleban w Końskich mógł jednak sam ją odbierać, dając co drugi rok do Jędrzejowa po 1 1 2 grzyw. Łaski, L. B. , I, 702. Według reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1508 wś Sokołów, Brod i Dzybałtów, własność Jakuba Dzybaltowskiego, płaciły poboru 2 grzyw. 9 den. W 1579 r. Dzibałtowscy płacą od 4 zagr. Pawiń, Małop. , 286. 10. S. Modliński, wś i fol. , pow. opoczyński, gm. Topolice, par. Żarnów, odl. 13 w. od Opoczna, ma 17 dm. , 95 mk. W 1874 r. fol. S. Modliński rozl mr. 427 gr. or. i ogr. mr. 233, łąk mr. 23, past. mr. 43, lasu mr. 109, nieuż. mr. 19; bud. mur. 2, z drzewa 8; płodozm. 10pol; las nieurządzony. Wś S. os. 16, mr. 105. W połowie XV w. ., w par. Żarnów, własność Stan. Sokołowskiego h. Doliwa, miał łany km. , z których dziesięcinę snopową i konopną, wartości grzyw. , dawano scholastyi sandomierskiej. Fol. rycerski płacił dziesięcinę pleb. w Lipie Długosz, L. B. , I, 338. Na początku XVI w. fol. i jeden zagr. dają dziesięcinę do 3ferton. pleb. w Lipie Łaski, L. B. , I, 599, 622. Według reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1508 S. i parva Stawowicze, własność Michałowskich, płaciły poboru 19 gr. 9 den. Pawiński, Małop. , 482. 11. S. Dolny i S. Górny, dwie wsi i fol. nad Nidą, z lew. brzegu, powyżej Sobków, pow. jędrzejowski, gm. i par. Sobków. W 1827 r. S. Dolny miał 30 dra. , 188 mk. , S. Górny 9 dm. , 71 mk, W 1508 r. Sokołów Sokołów S. uterque, w pow. chęcińskim, własność Ja kuba Mokrskiego, daje poboru 1 grzyw. Pawiński, Małop. , 485. Br. Ch. Sokołów, miasto powiatowe gub. siedleckiej, leży śród płasko wzgórza 500 do 600 st. npm. , w pobliżu zródeł rzki Cetyni lew. dopł. Bugu, pod 52 24 7 szer. płn. i 40 0 8 dług. wschód. od F. , odl. 29 w. na płn. od Siedlec i 16 w. na zach. od Węgrowa. Pod miastem przechodzi dr. żel. drugorzędna, łącząca S. linią dr. żel. warsz. terespolskiej od st. Siedlce z linią warsz. petersburską w Małkini. Drogi bite łączą S. z Węgrowem i Siedlcami. Miasto posiada kościół par. murowany, drewniany kościołek św. Rocha, cerkiew, synagogę i dwa żydowskie domy modlitwy, szkołę miejską 2klas. i szkołę 1klas. dla dziewcząt, sąd pokoju okr. III, urząd powiatowy, magistrat, straż ogniową ochotniczą, st. pocz. i tel. , st. dr. żel. o 2 w. od miasta, 346 dm. przeważnie drewn. , 7172 mk. stałych 941 prawosł. , 1249 katol. , 2 ewang. , 4980 żydów i 667 mk. niestałych, przeważnie wojskowych. Do mieszczan należy 517 osad rolnych, mających 4189 mr. W 1827 r. było 350 dm. , 3005 mk. ; 1858 r. 311 dm. 12 murow. i 3964 mk. 2522 żydów; dochód kasy miejskiej wynosił 911 rs. 84 kop. Ludność, prócz rolnictwa, trudni się szewctwem około 500 szewców i wyrobem kożuchów do 200 kuśnierzy. Z zakładów fabrycznych istnieją fabryka octu z roczną prod. na 360 rs, świec 324 rs. , dwie olejarnie 1600 rs. , 6 wiatraków, 5 garbarni 2580 rs. , cegielnia 600 rs. . O 2 w. od miasta znajduje się cukrownia Elżbietów ob. , zatrudniająca do 600 ludzi, przy produkcyi sięgającej do 800, 000 rs. Handel w mieście wyłącznie w ręku żydów jeden sklep kolonialny przez katolika trzymany. Hotelu ni cukierni miasto nie posiada. Straż ogniowa ma 60 członków honorowych i 150 czynnych. Początek miasta nieznany. W akcie nadania ziemi drohickiej przez Władysława Jagiełłę Ziemowitowi mazowieckiemu w 1391 r. wymienione są miasta Drohiczyn, Mielnik, Suraż, Bielsk, i w ogóle wspomniane zamki. Jednym z nich może był S. , jako leżący na pograniczu Podlasia z Mazowszem ziemia liwska. Założenie miasta możnaby odnieść do epoki rządów Witolda, którego dworzanin sekretarz, niejaki Mikołaj Depeński, według akt kościelnych był fundatorom kościoła par. p. w. św. Michała Arch. w 1415 r. Za Zygmunta Augusta S. z przyległemi dobrami należał do rodu Kiszków. W 1578 r. wymieniony w liczbie miast. W 1581 r. Jan Dymitr Solikowski, sekretarz król. , odbiera tu przysięgę od delegowanych miasta Rygi, na warunki udzielone im w Drohiczynie przez króla. Kościół par. zabrany został przez dziedziców Kiszków na zbór i zwrócony katolikom dopiero w 1590 r, W połowie XVIII w. S. należy do Ogińskich. W 1764 r. sejm ustanawia tu jedną z 3 kadencyi sądów ziemskich dla ziemi drohickiej. W 1775 r. taryfa pobór. wykazuje w S. 230 dymów płacących. Michał Kleofas Ogiński, podskarbi lit, , starał się zaprowadzić tu przemysł tkacki. Sprowadził więc robotników z Montbeillard, którzy wyrabiali na domowych warsztatach pasy, chustki jedwabne, kobierce, płótno, byli też między niemi stolarze meblowi. Rozwój przemysłu szewckiego i kuśnierskiego i związany z tem handel materyałami i wyrobami, tudzież umieszczenie władz powiatowych 1867, podniosly znowu ubogie i w niedogodnych warunkach brak wody położone miasteczko. Obecny kościół paraf. murowany, kryty blachą, wzniósł Kobyliński, dziedzic 8. , 1826 r. Drugi kościołek kaplica św. Rocha, drewniany, oparkaniony. W 1861 r. parafia dek. janowski obejmowała 3568 dusz rit. lat. , 1300 rit. gr. , 291 akat. , 2420 izr. ; obecnie parafia dek. sokołowski liczy do 9000, dusz. Dobra S. składały się w 1885 r. z fol. Żanecin iKarlusin, rozl. mr. 1156 fol. Żanecin gr. or. i ogr. mr. 466, łąk mr. 15, past. mr. 59, w placach miejskich mr. 7, nieuż. mr. 27; bud. mur, 8, z drzewa 10; płodozm. 6 i 7pol. ; fol. Karlusin gr. or. i ogr. mr. 374, łąk mr. 10, past. mr. 30, lasu mr. 146, nieuż. mr. 22; bud. mur. 1, z drzewa 7; płodozm. 10pol. , las nieurządzony; browar. W skład dóbr poprzednio wchodziły miasto S. os. 517, mr. 4189; wś Przeździatka os. 54, mr. 311; wś Emilianów os. 14, mr. 23; wś Nowawioś os. 46, mr. 62; wś Ługuścin al. Wesoła os. 3, mr. 7. Sokolowski powiat gub. siedleckiej, utworzony został w 1867 z połowy północnej dawnego pow. siedleckiego. Granicę północną stanowi Bug, oddzielający obszar ten od pow. ostrowskiego, od wschodu tenże Bug oddziela od pow. bielskiego gub. grodzieńskiej, od południa graniczy z pow. konstantynowskim i siedleckim, od zachodu z węgrowskim. Obszar powiatu obejmuje 2345 mil kwadr. Stanowi on część dorzecza Bugu. Środkowa część obszaru wznosi się średnio 500 do 520 st. npm. , sięgając pod Telakami na płd. od Kossowa do 590 st. Ta środkowa wyżyna obniża się w płn. połowie powiatu dość stromą krawędzią w dolinę Bugu, rozszerzająca się stopniowo od 1 wiorsty pod wsią Gródek, do 6 w. między Sterdynia a Ceranowem. W płd. części przejście te odbywa się stopniowo i nieznacznie. Wody środkowej wyżyny obszaru spływają wachlarze wato rozłożonemi dopływami do Bugu i Liwca. Okolica Sokołowa na płd. od miasta stanowi węzeł wodny, rozsyłający drobne strumienie na płd. i Sokołów zachód do Liwca i na wschód i północ do Bugu. Do Liwca uchodzi Grochowski strumień pod Węgrowem, do Bugu naprzeciw Sledzionowa strumień Turna z pod wsi Niemirki o 12 w. na wschód od Sokołowa, dalej z biegiem Bugu Cetynia pod Białobrzegami, Sterdynka al. Chądzynka Chudzina pod Kiełpienicami, strumień od Ceranowa, Kossówka, Treblinka. Rolnictwo stanowi główne, prawie wyłączne zajęcie ludności tego obszaru. W 1878 r. wysiano pszenicy 5240 czetw. , żyta 17, 171 czet. , jęczm. 3647 czet. , owsa 12, 838 czet. , gryki 1631 czet. , kartofli 31, 612 czet. Siana w dolinie Bugu głównie zebrano 1, 231, 845 pudów. Przemysł fabryczny wiąże się ściśle z gospodarstwom rolnem. Główno fabryki spotykamy w wielkich gospodarstwach, jak Przeździatka cukrownia Elźbietów, z prod. na 400, 000 rs. , gorzelnia, browar i w dobrach CeranówSterdyń Ludw. Górskiego, największych w powiecie 6912 mr. . W 1878 r. było w powiecie 25 zakładów przemysłowych, zatrudniających 482 robotn. i produkujących na 246, 207 rs. Przeważna część tej sumy przypadała na produkcyą cukrowni. Inne zakłady 5 gorzelni, O browarów, 3 olejarnie, 4 garbarnie, 4 cegielnie, 1 fabr. świec należały przeważnie do kategoryi drobnych fabryk. Obok drogi wodnej, jaką stanowi Bug opływający obszar powiatu od wschodu i północy, przerzyna ten obszar w kierunku od południa ku północy droga żelazna strategiczna, łącząca Siedlce dr. żel. terespolskiej z Małkinią st. dr. żel. warsz. petersb. po za Bugiem w pow. ostrowskim. Droga ta przerzyna środek powiatu, ma stacyą w Sokołowie. Drogi bito łączą Sokołów z Węgrowem, Siedlcami i Ceranowem. Ludność powiatu, wynosząca w 1867 r. 45, 955 dusz, wzrosła w 1878 do 59, 408 28, 533 męż. , 30, 875 kob. a w 1885 r. wynosiła 61, 941 mk. na 1 wior. kwadr. 546 mk. . Podług wyznań było w 1878 r. 46, 197 katol, 5860 prawosł. , 6545 żydów. 805 protest. W 1883 r. , prócz szkół w mieście Sokołowie, istniały szkoły początkowe w osadach i wsiach Drohiczyn, Korzew, Grodzisk, Sterdyń, Seroczyn, Kossów, Kudelczyn, Elżbietów, Bujały, Jabłonna, Dzierzbie, Krzemień, Kanibród, Gródek, Rogów, Rzepki, Skrzeszów, Wyrożęby, Kożuchów, Skibniew, Grochów. Pod względem kościelnym powiat stanowi sokołowski dekanat, dyec. lubelskiej, składa się z 13 parafii Ceranów, Czerwonka, Jabłonna, Knychówak, Kossów, Kożuchówek, RoybityKa mień, Skibniew, Skrzeszew z filią Wierów, Sokołów, Sterdyń, Wyrozęby i Zembrów. Dekanat błagoczynie prawosławny składa się z parafii Czołomyje, Gródek, Grodzisk, Hołubla, Rogów, Seroczyn, Sokołów, Szkopy. Pod względem sądowym powiat składa się z 1 okr. sądu pokoju dla Sokołowa i 3 okręgów sądów gminnych Sterdyń, Rzepki, Przeździatka, należących do zjazdu sędziów w Siedlcach. Pod względem administracyjnym dzieli się powiat na jedno miasto i 12 gmin Dębe Nowe, Grochów, Jabłonna, Korczew, Kossów, Kowiesy, Kudelczyn, Olszew, Rzepki, Sabnie, Sterdyń, Wyrozęby. Br. Ch. Sokołów al. Sokołowo 1. wś i przysiołek, pow. słonimski, w 1 okr. pol. , gm. Pieski, o 77 i 75 w. od Słonima, na wschód od Berezy Kartuskiej. Za czasów Rzpltej stanowiło sstwo niegrodowe, które według spisów podakarbińskich z r. 1766 było połączone z sstwem zdzitowskiem oraz z wsiami Wójtowo Sioło i Niwa. W tym czasie posiadał je Adam Brzostowski, kasztelan połocki, opłacając łącznie kwarty 2661 złp. 18 gr. Na sejmie z 1773 75r. Stany Rzpltej, z powoda długoletnich sporów o granice tego sstwa, wyznaczyły komisyą do ostatecznego ich oznaczenia. 2. S. , wś, pow. Słonimski, w 3 okr. pol. , gm. Czemiery, o 9 w. od Słonima a 118 w. od Grodna. Posiada zarząd gminy czemierskiej. 3. S. , osada, tamże, o 8 1 2 w. od Słonima. Sokołów 1. mko nad rz. Tużą, prawym dopł. Słuczy, pow. nowogradwołyński, gm. Kurne, o 36 w. na płd. wschód od Zwiahla, przy dawnym trakcie poczt. z Żytomierza do Zwiahla, ma 18 dm. , 112 mk. , 65 osad żydowskich, 312 dzies, ziemi włośc; cerkiew, gorzelnia, browar piwny. Pamiętne porażką wojska polskiego przez Tatarów za Zygmunta I. Prawo miejskie otrzymało w 1765 r. od Stanisława Augusta. Dobra sokołowskie, mające 10438 dzies. ziemi dworskiej, do których należały wsi Kurne, Henrykówka, Nepomucenówka, Teterka, Januszówka, Ług Wielki, Diacowo i osady Jabłonna, Łogulsk i in. , należały do hr. Ilińskich, obecnie rozdrobnione, po większej części osiedlono przez kolonistów Niemców. 2. S. al. Ustinówka, wś, pow. wasylkowski, w 2 okr. pol. , gm. Kowalówka, o 38 w. od Wasylkowa, ma 1723 mk. 3. S. , pow. żytomierski, ob. Sokołowa Góra. Sokołów, szczyt w Karpatach wschodnich, w dziale skolskodelatyńskim, w dziale wodnym Świcy i Czeczwy, na płd. od szczytu Niagryna, a na płn. od Rozkoliska, nad doliną pot. Pohareckiego. Wzn. 927 mt. npm. , na obszarże gm. Lolina, pow. dolińskim. Br. G. Sokołów, potok, powstaje w obr. gm. Solca, pow. drohobyckim, płynie na wschód i na granicy Solca i Kołpca wpada od lew. brzegu do Dubicy, dopł. Słonicy. Długi 2 1 2 klm. Sokołów 1. miasto w pow. kolbuszowskim, pomiędzy Kolbuszową a Leżajskiem, o 3 mile na płn. zachód od Łańcuta, posiada sąd pow. , urząd poczt. , kościół par. rz. kat. . Sokołów Sokołów 4281 mk. Okrąg sądowy sokołowski obejmuje 15 gmin wiejskich i 11 obszarów dworskich, z ludnością 23, 637 głów. Położony w dawnej ziemi przemyskiej, śród rozległych puszcz pokrywających międzyrzecze Wisły, Sanu i Wisłoki, należał do dóbr królewskich. Władysław Jagiełło odbywa w 1410 r. w przyległej wsi Turzy o 3 klm. łowy na tury, dla przygotowania zapasów mięsa solonego na wyprawę przeciw Krzyżakom. Jagiellonowie rozdawali te obszary szlachcie a w części zarządzali niemi przez starostów. Kochanowski Dryas zamochska, powtarzając usłyszane w Zamchu tradycye, podaje iż Iwan Kustra z Krzeszowa był pierwszym kolonizatorem tych stron. On założył Leżajsko, Łukowe, Pszę. Po wygaśnięciu rodu dobra przeszły na własność królewską, W XV w. wielki obszar tych puszcz, z istniejącemi w nich osadami, otrzymali Pileccy. Kochanowski powiada, iż jeden z nich, dziedzic na Zamchu, używał niedźwiedzi do zaprzęgu. W 1569 r. Jan Pilecki, starosta horodelski, otrzymuje przywilej królewski, nadający grawo magdeburskie dla miasta S. , założonego na obszarze dóbr t. n. W tym czasie zapewne powstała tu parafia. Obecnie dobra S. należą do hr. Zamoyskich. 2. S. po rus, Sokoliw, wś, pow. kamionecki, 17 klm. ha płd. od sądu pow. i urzędu poczt. tel. w Kamionce Strumiłowej. Na płn. leżą Nahorce Małe, na wschód Żelechów Mały, na płd. Banunin, na zachód Wyrów. Wieś leży w dorzeczu Wisły za pośrednictwem potoku, płynącego z Żelechowa i wpadającego w Wyrowie do Ostrówki al. Horpinki lew. dopł. Bugu. Zabudowania wiejskie leżą na praw. brzegu potoku. Na płd. wzgórze Marynice 262 mt. . Własn. wiek. ma roli or. 107, łąk i ogr. 8, past. 3; wł. mn. roli or. 480, łąk i ogr. 119, past. 43 mr. W r. 1880 było 71 dm. , 474 mk. w gminie, 1 dm. , 9 mk. na obsz. dwór. 463 gr. kat. , 5 rz. kat, , 15 izr. ; 460 Rusinów, 23. Polaków. Par. rz. kat. w Żelechowie, gr. kat. w Wyrowie. We wsi cerkiew, szkoła fil. i kasa pożycz, gm. z kapitałem 1427 złr. Na początku obecnego stulecia istniała tu kuźnica. 3. S. kolo Stryja, miasteczko, pow. stryjski, pod 41 43 wsch. dłg. od F. a pod 49 10 płn. szer. , 19 klm. na płd. wsch. od sądu powiat. w Stryju, z urzędem poczt. w miejscu. Na płd. leżą Dzieduszyce Małe, na płd. zach. zach. Dzieduszyce Wielkie, na płn. Łany, na wschód Balicze Podróżne i Podgórne pow. żydaczowski, na płd. wschód Turza Wielka pow. doliński. Płd. część obszaru przepływa Świca, lewy dopływ Dniestru, a część płn. Sukiel, dopływ Świcy. Między temi rzekami leży przeważna część miasteczka. Własn. więk. tu i w Łanach ma roli or. 437, łąk i ogr. 307, past, 365, lasu 299; wł. mn. roli or. 364, łąk i ogr. 398, past. 116 mr. W r. 1880 było 96 dm. , 619 mk. w gminie; 15 dm. , 74 mk. na obsz. dwor. 305 rz. kat. , 49 gr. kat. , 329 izr. , 10 innych wyznań; 455 Polaków, 30 Rusinów, 204 Niemców. Par. rz. kat. w miejscu, dek. stryjski. Parafią fundował w 1520 r. Jan Dzieduszycki. Do par. należą Balicze Podgórne i Podróżne, Belejów, Bołochów, Dzieduszyce Małe i Wielkie, Łany, Siechów, Sulatycze, Turza Wielka, Uhełne, Wola i Zaderewecz. Kościół drewniany, konsekrowany w r. 1868 p. w. św. Mikołaja. Par. gr. kat. w Baliczach Podróżnych. W mieście cerkiew p. w. św. Mikołaja i szkoła etat. 1klas. Jan Dzieduszycki otrzymał 15 kwietnia 1511 r. od Zygmunta I przywilej na założenie przy Dzieduszycach miasta na prawie magdeb. na mocy tego przywileju daje w r. 1517 nowo osiedlonym tam mieszczanom przywilej lokacyjny. Miasto to nazywano pierwotnie Dzieduszycami i Sokołowem. Tę drugą nazwę otrzymał od przysiołka Sokołowice, na którego obszarze zostało założone. Dzieduszycki zakładając parafią w 1520 r. wyznaczył plebanowi dziesięcinę od wszystkich rodzajów zboża w Dzieduszycach, Baliczach i innych przyległych swych dobrach, nadał mu grunta i dom z ogrodem Maurycy hr. Dzieduszycki Kronika Dzieduszyckich, str. 50 i 51. W r. 1533 wyjednał u Zygmunta I przywilej na trzy doroczne jarmarki 25 stycznia, 2 maja i 6 sierpnia. W r. 1550 otrzymał Wacław Dzieduszycki od Zygmunta Augusta przywilej na tygodniowe targi. W r. 1580 król Stefan, powodowany sporem sokołowskich mieszczan z celnikiem Rusi, potwierdza przywileje tychże mieszczan, uwalniające ich od opłaty ceł Arch. Bernar, we Lwowie, C. , t. 338, str. 43. W czasie wojen Chmielnickiego S. został spalony i spustoszony. W r. 1656 kazał Mikołaj Dzieduszycki dawać kościołowi w S. dziesiecinę z klucza sokołowskiego, nawet od pustek. W 1658 r. zapisał Franciszek Dzieduszycki, kaszt. kijowski, kościołowi 3000 złp. W r. 1699 udziela August II miasteczku przywilej na dwa jarmarki i targi tygodniowo Arch. Bernar. we Lwowie, , C. , t. 475, str. 1541. Jerzy Dzieduszycki wydal d. 15 marca 1704 uniwersał dla dziedzicznego gniazda S. , w celu zabezpieczenia swobody i bezpieczeństwa osób i majątków. I. 14 czerwca 1704 r. ustanawia August II cztery jarmarki w S. A. G. i Z. , t. I, str. 115. 4. S. , wś, pow. buczacki, o 3 klm. od Potoku Złotego par. rz. kat. , sąd pow. , poczta i tel. . obszar dworski 2120 mr. , włośc. 2365 mr. W 1870 r. 1341 rak. ; w 1880 r. w gm. 1324. na obsz. dwor. 54; rz. kat. 240, gr. kat. 1200, par. w miejscu, dek buczacki. Cerkiew Uśpie Sokołówka nia N. P. M. , murowana, wystawiona 1843 r. Metryki ma od 1784 r. Szkota systemizowana. Właśc. pos. dwor. Mikołaj hr. Wolański. 5. S. , wś, pow. podhajecki, o 2 klm. od Zło tnik par. rz. kat. i urz. poczt. . Obszar dwor. 1053mr. , włośc. 2538 mr. W 1870 r. 1021 mk. ; w 1880 r. w gm. 1191, na obsz. dwor, 24; rz. kat. 800; gr. kat. par. w miejscu, dek. trembowelski. W Sokołowie i Chatkach ra zem 1075 gr. kat. Szkoła etat. o 1 nauczycielu. Kasa pożycz. gm. z kapit. 628 złr. Wła ściciel pos. dwor. Wilhelm hr. SiemieńskiLewicki. Lu. Dz. Br. O, Sokołów Bród, wś, pow. skwirski, w 2 okr. pol, gm. Pawołocz, o 18 w. od Skwiry, ma 253 mk. Sokołowa 1. wś, pow. lityński, gm. , sąd par. kat. Chmielnik o 3 w. , par. praw. Porubińce, o 34 w. od Lityna, ma 110 osad, 515 mk. , 779 dz. ziemi włośc, 731 dwors. Posiada cerkiew p. w. Wniebowzięcia, wzniesioną w 1737 r. Poprzednio wchodziła w skład ststwa chmielnickiego, w ostatnich zaś czasach Rze czypospolitej wraz z przyległemi wsiami Lelotką i Porubińcami stanowiła oddzielne sta rostwo sokołowskie, ostatnim posiadaczem którego był Tomasz LechnoWasiutyński. Podług spisu podatkowego podymnego na ra tę marcową 1789 r. wś S. płaci 178 złp. 15 gr. , Lelotka 94 złp. 15 gr. , Porubińce 119 złp. , razem całe ststwo sokołowskie 392 złp. Po 1794 r. darowane przez cesarzowę Kata rzynę wraz ze ststwem chmielnickim ks. Bezborodko, następnie własność hr. Kuszelewa, dziś Kanszyna. 2. S. , pow. humański, ob. Kobrynowa Hrebla. M. Wasiut. Sokołowa Góra, w dok. Sokołowo Horodyszcze, Sokołów, wś nad rzką Kamionką, pow. żytomierski, na płn. zachód od Żytomierza, niegdyś sioło zamkowe żytomierskie. Sokołowa Wola, wś, pow. liski, par. rz. kat. w Polanie a gr. kat. w Daszówce, leży wzn. 527 mt. na płd. stoku pasma Żukowa, tworzącego dział wodny Sanu i Strwiąża. Wieś jest otoczona wyższemi górami lesistemi, liczy 46 dm. i 268 mk. 232 gr. kat. , 9 rz. kat. , 27 izrael. . Obszar większej posia dłości Liskowackiej wynosi 254 mr. roli, 46 mr. łąk, 18 mr. pastw. i 202 mr. lasu; pos. mn. ma 466 mr. roli, 90 mr. łąk, 62 mr. past. i 16 mr. lasu. Graniczy na płd. z Czarną i Paniszczowem, na zachód z Sokolem, na wschód z Rabem, a na płn. z Daszówką. Mac. Sokołóweczka, wś, pow. humuński, ob, Kobrynowa Hrebla i Sokołówka, Sokołówek 1. wś, pow. radzymiński, gm. Małopole, par. Radzymin, ma 96 mk. , 215 mr. włośc, i 2 mr. dwor. W 1827 r. 21 dm. , 115 mk, 2. S. , fol. , pow. kutnowski, gm. i par. Słownik Geograficzny T. XI Zeszyt 121. Żychlin, ma 2 dm. , 68 mk. , 296 mr. dwor. Na początku XVI w. wś Sokołów, w par. Żychlin, stoi pustką. Dziesięciny z niej pobie rał pleban w Żychlinie Łaski, L. B. , II, 497. Według reg. pob. pow. orłowskiego z r. 1576 wś Sokołówko w par. Oporów, własność Pio tra Busskowskiego, miała 1 łan os. , 2 łany puste Pawiński, Wielkp. , II, 106. 3. S. , dawniej Sokołowe, kol. i oś, młyn. , pow. kolski, gm. i par. Izbica, odl. od Koła 28 w. ; kol. ma 20 dm. , 166 mk. , młyn 2 dra. , 23 mk. Ogólny obszar 530 mr. W 1827 r. 11 dm. , 124 mk. W 1557 r. kaszt. bydgoski płaci tu od 8 łan. Pawiński, Wielkp. , II, 21. Br, CL Sokołowice, wś i fol. w pobliżu lewego brzegu Wisły, pow pińczowski, gm. Filipowice, par. Koszyce. Fol. 8. , oddzielony w r. 1888 od dóbr Malkowice, ma 270 mr. ; wś ma 19 os. , 118 mr. W 1827 r. 21 dm. , 138 mk W połowie XV w. S. , wś w par. Witów, własność Piekarskich h. Nieszoba, miała łany km. , zagr. , karczmę, folw. , z których płacono dziesięcinę, wartości 10 grzywien, kościołowi w Witowie Długosz, L. B. , II, 172. Według reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1490 8. w par. Przemąków, miały 2 łany. W r. 1581 wś S. , w par. Koszyce, dzierżawiona przez Rogozińskiego, miała 4 pólłanki kra. , 2 zagr. z rolą, 4 czynsz. , 3 kom. z bydł. , 6 kom. , bez bydła, 1 chałup. , 1 rybitwę, 2 koła zak. , 1 koło step Pawiński, Małop. , sir. 443, 9. Sokołowicze, wś, pow. nowogrodzki, gm. Stołowicze, 27 osad, A. Jel Sokolowicze, pow. radomyski, ob. Sokoły. Sokołowiec, góra lesista, na płn. zach. od Pasieczny, pow. nadworniański, nad ujściem pot. Buchtowca do Bystrzycy nadworniańskiej, w dziale Czorcina 1178 mt. , wzn. 800 mt. npm. szt. gen. . Na płd. zach. szczyt Liskawica 1031 mt. . Br. G. Sokołowiec, potok, wypływa w obr. gm. Lolina, pow. doliński, z pod góry Sokołowa i na obszarze gm. Wełdzirza wpada do Świcy. Długi 3 klm. Nad źródłami wznosi się Sokołów 937 mt. , na lew. brzegu Jasionów 870 mt. , a na prawym góra 827 mt. . Br. G. Sokołówka, rzeczka, ma początek pod Radogoszczą, na płn. od Łodzi, płynie na zach. północ przez Sokołów i na zachód od Zgierza uchodzi do Bzury z lew. brzegu. Długa 7 w. Sokołówka 1. fol nad rz. Czarną, pow. konecki, gm. Grodzisko, par. Radoszyce, odl. od Końskich 17 w. , 1 dm. , 4 mk, 224 mr. W 1827 r. 4 dm. , 18 mk 2. S. , wś i fol, pow. zamojski, gm. i par. Frampol, leży w obrębie pasu pogranicznego, o 9 w. od Frampola, o 44 w. od Zamościa, ma 27 dm. , 226 mk. kat. , 8 prawosł; 24 osad włośc, z obszarem 245 mr. W 1827 r. 26 dm. , 150 mk. Folw. , własność Lewentala, ma 390 mr. roli, Sokołowa Sokołowa Góra Sokołowa Wola Sokołóweczka Sokołówek Sokołowice Sokołowicze Sokolowicze Sokołowiec Sokołów Bród Sokołów Bród 1200 mr. lasu. Browar wyrabiający piwo zwy czajne 1200 rs. rocznej produkcyi i młyn wodny o 2 kamieniach, przerabiający rocznie 1160 czet w. ziarna. T. Źuk. Sokołówka 1. wś nad rzką t. n. , dopły wem kanału Ogińskiego, pow. piński, w 4 okr. pol. łohiszyńskim, gm. Telechany, ma 19 osad. Niegdyś krolewszczyzna w ststwie ozaryckiem, obecnie własność Skirmuntów. 2. S. , fol. , pow. wiłkomierski, gm. Siesiki, o 17 w. od Wiłkomierza. A. Jel. Sokołówka, rzeczka, prawy dopł. Bernadynki, ma źródła powyżej wsi Sokołówki w pow. olhopolskim, płynie z zach, na wschód, mija wieś Sokołówkę, Lewków i pomiędzy miasteczkiem Obodówką i wsią Stratyjówką uchodzi do Bernadynki. Ujściom swojem odgranicza pow. olhopolski od bracławskiego. Sokolówka 1. wś, dawniej mko na praw. brzegu rz. Koneły, dopł. Tykicza Uhorskiego, pow. humański, w 1 okr. pol. , gm. Mańkowka, par. kat. Humań o 30 w. , o 6 w. na zachód od wsi Kiszczyńce, ma 340 mk. podług spisu urzędowego z 1885 r. , zaś podług Pochilewicza 2349 mk. prawosł. i 502 żyd. . Cerkiew Bogosłowska, murowana, wzniesiona w 1784 r. przez ówczesnego dziedzica Stanisława Potockiego, uposażona jest 33 dzies. ziemi. Rz. Koneła rozlewa się pod wsią w rozległy staw. S. należała do klucza humańskiego dóbr Szczęsnego Potockiego; do 1830 r. była miasteczkiem należącem do Aleksandra Potockiego; od 1830 r. rządowa. W kilka lat po przejściu na rzecz skarbu, żydom kazano wynieść się i z miasteczka urządzono wieś, którą wcielono do okręgu humańskiego kolonii wojskowych; dziś należy do dóbr państwa. Za czasów mka odbywały się tu targi co drugą niedzielę, oraz była apteka. Pod S. połączył się Gonta z Żeleźniakiem ob. t. III, 213. 2. S. , u Pochilewicza Sohołoweczka, wś, pow. humański, w 3 okr. pol. , gm. Talne, par. praw. Kobrynowa Hrebla o 3 w. , o 51 w. od Humania, przy dr. poczt. z Zwinogródki do Humania, ma 611 mk. Podług Pochilewicza było tu w 1863 r. 306 mk. i 890 dzies. ziemi. Por. Kobrynowa Hrebla. 3. S. , sioło nad rzką Hredelką, pow. krzemieniecki, na zachód od mka Bazalii. 4. S. , przedmieście Zińkowa, pow. latyczowski, nad rz. Uszycą, ma 254 dm. 5. S. , wś nad rzką t. n. , dopł. Bernadynki, pow. olhopolski, na pograniczu pow. bracławskiego, okr. pol. Berszada, gm. Ternówka, sąd w Piszczance, par. kat. Obodówka, o 52 w. od Olhopola, 40 w. od Tulczyna, 18 w. od st. dr. żel. kijowskoodeskiej Krzyżopol poczta i telegraf, ma 201 osad, 2162 mk. , 2083 dzies. ziemi włośc, 1799 dwors. , 64 cerkiewnej. Cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , z 2240 parafianami. Dawniej była tu kaplica katol. dekanatu bałckiego. Posiada fabrykę cukru, założoną w 1873 roku, z 12 dyfuzorami na 1374 wiader, która w 1886 7 r. przerobiła 135652 berkowców buraków i wyprodukowała 139500 pudów piasku; młyn parowy, wyrabiający do 12000 pud. mąki. Przy cukrowni założoną została stacya badań meteorologicznych. Własność Brzozowskich. 5. S. Nowa, wś nad rz. Uszycą, pow. proskurowski, okr. pol. , gm. i poczta Jarmolińce, par. praw. Sokołówka Stara, kat. Skazińce. Oddzielona od S. Starej rz. Uszycą, ma 80 osad, 420 mk, , 427 dz. ziemi włośc, 652 dworskiej w dwóch folw. , w tej liczbie 90 dz. lasu, w części zniszczonego. Dobrze zabudowana, posiada wspaniały ogród, piękny park, młyn krupczatny i dwa mniejsze na tak zw. Ługu obok wsi. Dawniej był tu kościołek murowany, dziś w ruinach. Gleba urodzajna, kamień wapienny i do murowania. Dziedzictwo niegdyś Telefusów, następnie zgórą 100 lat Przyłuskich, w 1887 r. nabyta przez Zmączyłę po rs. 155 za dzies. 7. S. Stara, wś nad rz. Uszycą, pow. proskurowski, okr. pol. , gm. , par. kat. i sąd Jarmolińce o 3 w. , ma 70 osad, 427 mk. 27 jednodworców, do 500 dz. ziemi włośc, 523 dwors. 108 dz. lasu, 33 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. Narodzenia N. Maryi P. , z 1209 parafianami; duży młyn krupczatny i gorzelnię, założoną w 1877 r. , zatrudn. 12 ludzi i przerabiającą do 20000 pudów. Kamień wapienny i do murowania. W 1530 r, już istniała i miała 1 1 2łanu uprawnego Jabłonowski, Lustr. . W 1565 r. należała do Karabczowskich i miała 5 łanów uprawnych, od nich zdaje się przeszła do Telefusów, następnie ks. Czetwertyńskich, dziś Orłowskich. 8. S. , wś, pow. skwirski, w 1 okr. pol. , gm. Topory. o 30 w. od Skwiry, ma 59 mk. 9. S. , wś, pow. starokonstantynowski, na mocy tranzakcyi kolbuszowskiej darowana w 1753 r. przez ks. Ostrogskiego ks. Sapieże. 10. S. , wś nad Rotką Rotoką, pow. wasylkowski, w 1 okr. pol. , gm. Hrebionki, par. praw. Hrapacze, o 33 w. od Wasylkowa, ma 541 mk. Pomiędzy S. a wsią Hłuszki znajduje się dawno horodyszcze, otoczone z trzech stron rz. Botką i błotami, z czwartej zaś wałem ziemnym z rowem, mającym do 340 saż. długości. Horodyszcze to zajmuje przeszło 136 dz. i znajduje się, podług podania, na miejscu dawnego grodu Sokołów. Należy do klucza białocerkiewskiego hr. Branickich. Podług Pochilewicza S. stanowi tylko część kąt wsi Chrapacze. 11. S. al. Krasny Bród i Żulinka, wś nad rz. Wysią, pow. zwinogródzki, na pograniczu gub. chersońskiej, w 2 okr. pol. , gm. Petrykówka, par. praw. Kalihorka Sucha o 8 w. , o 86 w. od Zwinogródki, ma 52 mk. Należy do dóbr Tołmacz, poprzednio Łopuchi Sokołówka Sokołówka Sokolówka Sokołówka nych, następnie Benardakich. Na początku XVIII w. należała do dóbr Lisianka, w 1720 r. sprzedanych przez Daniela Wyhowskiego, kasztelana mińskiego, Stanisławowi Lubomirskiemu. J. Krz, Dr. M. Sokolówka, szczyt lesisty w Beskidzie zachodnim, w dziale Magórki, na granicy gm. Straconki i Międzybrodzia Lipnickiego, w pow. bielskim, na płn. od Magórki 913 mt. , nad doliną Ponikwy. Wzn. 858 mt. npm. Ob. Magórka. Br, G, Sokołówka, nazwa średniego biegu rzki Boberki ob. , w pow. bobreckim. Br. G. Sokołówka 1. rus. Sokoliwka, wś, pow. bóbrecki, 8 klm. na płd. od sądu powiat. , urz. poczt. , telegr. i st. kol. w Bóbroe. Na płn. leżą Łany, na wschód Pietniczany, Repechów i Bertyszów, na płd. Dziewiętniki, na zach. Kołohury i Choderkowce. Wś leży w dorzeczu Dniestru za pośrednictwem Boberki, zwanej toż Sokołówka. Zabudowania wiejskie leżą na płn. , na płd. od nich grupa domów Grabina, a płd. część obszaru zajmuje przysiołek Sieniawka al. Sieniawa, rus. Seniwka. Płd. kraniec wsi lesisty. Najwyższy punkt na płn. dochodzi 280 mt. , na płd. 274 mt. Własn. wiek. ma roli or. 247, łąk i ogr. 120, pastw. 42, lasu 347 mr. ; wł. mn. roli or. 479, łąk i ogr. 152, past. 14, lasu 9 mr. W r. 1880 było 101 dm. , 601 mk. w gm. , 2 dm. , 9 mk. na obsz. dwors. 366 gr. kat. , 218 rz. kat. , 26 izrael; 540 Rusinów, 42 Polaków, 26 Niemców. Par. rz. kat. w miejscu. Założyły ją w r. 1594 Anna Stadnicka, kaszt. sądecka, i Zofia Oleśnicka, dziedziczki S. dek. Świrz. Do par. należą Bakowce, Berteszów, Bryńce Cerkiewne i Zagórne, Chlebowiec, Choderkowce, Dziewiętniki, Jatwięgi, Juskowce, Kołohury, Muehlbach, Pietniczany, Repechów, Trybuchowce, Wybranówka i Żabokruki. We wsi jest kościół murow. , konsekrowany w r. 1774 p. w. św. Trójcy. Par. gr. kat. w miejscu, dek. bobrecki. Do par. należą Kołohury, Pietniczany, Muehlbach i Choderkowce. We wsi cerkiew p. w, św. Mikołaja i szkoła etat. 1klas. W r. 1823 lub 1824 założył tu Franciszek Mrozowicki małą fabrykę cukru, która przestała istnieć około r. 1840 Rutowski, Rocznik stat, przemysłu i handlu kraj. , Lwów 1885, str. 7 i 8 2. S. , mko, pow. złoczowski, 30 klm. na płn. płn. zach. od Złoczowa, 12 klm. od sądu pow. w Olesku, 8 klm. od st. kol. i tel. w Ożydowie, urz. poczt, w miejscu. Na płn. leżą Jurze, na wschód Łabacz, na płd. Brachówka, na płd. zach. Bajmaki al. Kobyle część Przewłocznej, na zach. Przewłoczna. Leży w dorzeczu Dniepru, nad lewem ramieniem Styru, płynącem przeważnie wzdłuż granicy, tworzącym podługowaty staw na przestrzeni od przedmieścia Podsokół, aż do grupy domów Sokół. Zabudowania leżą we wschod. stronie obszaru 236 mt. ; na płd. zach. część zwana Grabina, na płd. od niej Ryzany; na zach. od S. fol. i grupa domów Bereźniki. Płd. wschod, część obszaru, tak zw. Wielki Ostrów, jest moczarzysta. Własność wiek. ma roli or. 282, łąk i ogr. 28, past. 186, lasu 619 mr. ; wł. mn. roli or. 1069, łąk i ogr. 556, past. 479, lasu 17 mr. W r. 1880 było 391 dm. , 2167 mk. w gm. , 10 dm. , 62 mk. na obszarże dwors. 1410 gr. kat. , 125 rz. kat. , 694 izrael; 1353 Rusinów, 838 Polaków, 38 Niemców. Par. rz. kat. w Toporowie, gr. kat. w miejscu, dek. oleski. Do par. należą Bajmaki al. Kobyle. W miasteczku cerkiew p. w. Wnieb. Chr. Pana i szkoła etat. lklas. od r. 1858 z językiem wykładowym ruskim i polskim. Mieszkańcy zajmują się głównie rolnictwem, w części tkactwem i bednar stwem; uprawa chmielu rozwija się bardzo pomyślnie. Co drugą środę odbywają się w S. ożywione targi na zboże, bydło, konie i nierogaciznę. S. pamiętną jest zgonem Stefana Czarnieckiego, który raniony ciężko pod ko niec 1664 r. w utarczce z Kozakami u bram Stawiszcza, jak przypuszcza Szajnocha, pró bował naprzód leczyć się w swoim własnym majątku ukraińskim w Ilińcach dziś Lince opodal Niemirowa a potem kazał się wieźć na leki do Lwowa. W drodze spotkał się oko ło 4 lub 6 lutego 1665 r. z nadbiegającym z Warszawy gońcem, który wiózł Czarniec kiemu list króla i przywilej na buławę polną koronną po Lubomirskim. W kilka dni po odebraniu buławy stanął hetman w Brodach Ztąd ruszono ku Lwowu i zdążono do Sokołówki w niedzielę d. 15 lutego. Lubo choroba groziła coraz widoczniej szem niebezpie czeństwem, kazał hetman złożyć się na nosze i puszczono się w dalszą drogę. Wielki śnieg zasypał drogę i utrudniał tak pochód, iż trze ba było wracać do Sokołówki. Uboga chata mieszczańska udzieliła ostatniego przytułku bohaterowi. Tylko kilka osób z orszaku mo gło zmieścić się w niej przy hetmanie. Na życzenie Czarnieckiego wprowadzono do cha ty jego ulubionego rumaka i ustawiono w sie ni przy żłobie. Czując się blizkim zgonu za wezwał księdza Agapita Dąbrowskiego, swekapelana, i wyspowiadał się. Nazajutrz w po niedziałek d. 16 lutego odprawił ks. Agapit mszę ranną i dał wiatyk choremu, który wkrótce po tem skonał Szajnocha, Szkice histor. , t. III, Lwów, 1861. Śmierć Czar nieckiego, str, 414 i inne. Lu. Dz. . Sokołówka, wś, pow. kossowski, o 8 klm. od Kossowa par. rz. kąt. i wszystkie urzędy. Obszar dwor. 854 mr. , włośc. 1185 mr. W 1870 r. 1387 mk; w 1880 r. w gm. 1391, rz. kat. 5; gr. kat, par, w miejscu dek, kos Sokołówka Sokołowo sowski; cerkiew p. w. św. Ducha, drewniana, wystawiona 1866 r. ; metryki ma od 1742 r. W samej S. 1570 gr. kat. , w przyłączonym Babinie 756 gr. kat. Szkoła etat. Należy do dóbr rządowych. B. R. Sokołówko, wś i fol. , pow. ciechanowski, gra. Nużewo, par. Ciechanów odl. o 4 w, , ma 6 dm. , 66 mk. W 1827 r. 6 dm. , 63 mk. Mieszka tu drobna szlachta. W 1868 r. fol. S. rozl. mr. 200 gr. or. i ogr. mr. 168, łąk mr. 6, past. mr. 6, nieuż. mr. 20. Wś S. os. 12, mr. 27. Sokołówko fol. , pow. gnieźnieński Witkowo, o 4 klm. na płn. od Wrześni, pod Sokołowem, 1 dra. i 24 mk. Sokołowo 1. wś i fol. nad rz. Zgłowiączką, pow. włocławski, gm. Piaski, par. Kruszyn, odl. 19 w. od Włocławka, ma młyn wodny, cegielnię, 393 mk. W 1827 r. 24 dm. , 339 mk W 1886 r. fol. S. rozl. mr. 1407 gr. or. i ogr. mr. 959, łąk mr. 53, past. mr. 3, lasu mr. 330, nieuż. mr. 62; bud. mur. 19, drewn. 11; płodozm. 14pol, las urządzony. Wś S. os, 37, mr. 284. W 1266 r. Kazimierz, ks. łęczycki i kujawski, zamienia wsi Drwalewo, Korabniki i młyn w Wieńcu na wsi bisk. kujawskiego Sokołów, Guzlin, Markowo. Mieszkańcy tych ostatnich zwolnieni zostali od dziesięcin a obowiązani dawać biskupowi i kapitule po 2 miary pszenicy, 6 żyta, 4 owsa rocznie z małego łanu flandryjskiego Kod. Mucz. Rz. , II, 71. Władysław Łokietek w 1275 r. sprzedaje sołtystwo we wsi Sokolow za 10 grzyw. Mikołajowi szlachcicowi, dla osadzenia wsi na prawie niemieckiem. Mikołaj otrzymuje dziedziczne sołtystwo. Ma prawo wystawić kościół, dla którego książę daje 2 łany, założyć młyn i karczmę, wykopać sadzawkę. Jezioro i wyspę na nim zastrzega książę sobie i matce dla wystawienia tam dworu. Wieś ma dostarczać 104 miary owsa na potrzeby dworu Kod. Mucz. Rz. , I, 46. W 1564 r. było kmieci 12, na 12 włók. , pustych włók 26; sołtystwa włók 12, w posiadaniu Walentego Lupsińskiego, podkomorz. inowłocł. ; proboszcz szpitala brzeskiego miał włók 4; szlach. Jadwiga Sieroszewska, wdowa po Bartoszu, włók 6 królew. w starej sumie. Młyn król. na rz. Zgowiątce. Dochód wynosił 119 fl. 19 gr. 12 den. Lustr. V, 271 v. Podług rejestrów ekonomicznych z r. 1596 znajdujących się w aktach skarbu koronnego, w dobrach tych wysiano na S. korcy 144, na Goździach kor. 58, razem kor. 202, Zebrano kóp 160, omłócono kor. 387. W r. zaś 1616 wysiano żyta kor. 210, zebrano kóp 360. Podług lustracyi z r. 1767 było 66 wł. w większej części zarosłych lasami. W tymże roku oddane zosłały patentem królewskim w dożywotnie posiadanie Piotrowi Sumińskiei mu, kaszt, brzeskiemu, który trzymał je do inkamerracyi pruskiej. Majątek ten nabyty w stanie opuszczenia przez generała Słubickiego, przyprowadzony został do porządku. Wzniesiono nowe budowle murowane, wykarczowano zarośla i oczyszczono z zarośli łąki. 2. S. , w XV w. Szokolowo duplex, wś i foL. , pow. kolski, gm. Lubotyń, par. Wrząca Wielka, odl. od Koła 10 w. Wś ma 6 dm. , 49 mk. ; fol. 7 dm. , 69 mk. W 1827 r. 14 dm. , 143 mk W 1886 r. fol. S. rozl. mr. 705 gr. or. i ogr. mr. 669, łąk mr. 14, nieuż. mr. 22; bud. mur. 17, drewn. 4; płodozm. 6 i 13pol Wś S. os. 9, mr. 17. Na początku XVI w. dwie wsi dawały z łanów folw. dziesięcinę snopową pleb. we Wrzący, kmiecie zaś płacili za dziesięcinę po 6 gr. z łanu Łaski, L. B. , I, 217, 218. Według reg. pob. pow. konińskiego z r. 1579, we wsi Sokołowo, w par. Wrącza, Albert Gebart płaci od 1 1 2 łanu, a ze wsi Sokołówka od 2 1 2 łan. , 2 pust, 2 zagr. bez roli Pawiński, Wielkp. , I, 240. 3. S. , wś i fol, nad rz, Łydynią, pow. ciechanowski, gm. i par. Grudusk, odl. o 20 w. od Ciechanowa, ma 11 dm. , 111 mk W 1827 r. 7 dm. , 57 mk. W 1885 r. fol. S. rozl. mr. 419 gr. or. i ogr. mr. 321, łąk mr. 89, nieuż. mr. 9; bud. drewn. 15. Wś S. os. 18, mr. 24. 4. S. , wś i fol. nad rz. Narew, pow. pułtuski, gm. Obrytte, par. Zambski, odl. 16 w. od Pułtuska. Posiada gorzelnię 1878 r. , młyn wodny, wiatrak. W 1827 r. było 26 dm. , 295 mk. Pol. S. , z nomenkl. Burakowizna i Doleńszczyzna, rozl. mr. 1826 gr. or. i ogr. mr. 636, łąk mr. 246, past. mr. 331, lasu mr. 455, nieuż. mr. 151; bud. mur 9, drewn. 22; płodozm. 12pol. , las urządzony, Wś S. os. 55, mr. 388; wś Ulaski os. 10, mr. 61. 5. S. , wś włośc, nad rz. Orzyc, pow ostrołęcki, gm. Piski, par. Czerwin, odl. 21 w. na płd. wschód od Ostrołęki, 7 w. od Śniadowa. W 1827 r. było 13 dm. , 64 mk Jedyna to wieś włośc, w gminie złożonej z samych wsi drobnej szlachty. 6. S. wś i fol. , pow. rypiński, gm. Sokołowo, par. Dulek, odl. 20 w. od Rypina, posiada wiatrak, 21 dm. , 175 mk. W 1827 R. yło 19 dm. , 199 mk. W 1873 r. fol. S rozl mr. 1660 gr. or. i ogr. mr690, łąk mr. 100, past. mr. 45, wody mr. 3, lasu mr. 600, zarośli mr. 60, nieuż. mr. 62; bud mur. 8, drewn. 3; płodozm. 10pol, las nieurządzony. Wś S os. 49, mr. 237. W 1357 r. zamienił bisk. płocki Klemens z Uisławom i Klemensem de Orosczicze wieś Levicze za pół Sokołowa Kod. Maz. , 71. Do której z wymienionych powyżej wsi odnosi się ten akt, trudno rozstrzygnąć. Według reg. pob. pow. rypińskiego z r. 1564 we wsi S par. Dulsk był sołtys, 12 kmieci, 9 zagr. , 2 hultaj ów, opanczarz, bednarz, poddani Feliksa Sokołowskiego; 6 kmieci, 3 zagr. szewc, pod Sokołówko Sokołówko Sokołowo dani Jakuba Gorczymskiego, młyn o 3 kołach. Płacono 13 fl. 28 gr. i 2 soldy Pawiński, Wielkp. , I, 294. R. 1789 gen. Działyński wysiewa tu 73 kor. żyta. S. gmina, obejmuje 19, 145 mr. 809 mr. nieuż. , należy do sądu gm. okr. I, liczy 494 dm. , 4705 mk. W gm. znajdują się 2 kościoły paraf. , 1 klasztor, 3 wiatraki, 5 młynów wodnych, browar, 2 cegielnie, st. poczt. W skład gm. wchodzą Adamki, Białkowo, Biedewo, Ciepień osada włośc. , Dąbrówka, Dulsk, FrankowoZbojnow skie, Fr. Dulskie, Głęboczek, Imbirkowo, Kawno, Kamionka, Kazimierzewo, Kielbzak, Klonowo, Kurencya fol, Laskowice, Łukaszewo, Moszczonne, Obory, Pęcherek, Piekiełko, Podolina, Poddulsk, Pulka, Rochal, Rudusk, Ruże, Sadykierz, Sikorz, Słonawy, Sokołowo, Stalmierz, Wojnowo, Wielgie, Wilczewko, Zaremby, Zbójno, Zbójenko, Zosin. 7. S. , fol, pow. lipnowski, gm. Czarne, par. Wiel gie, odl. 10 w. od Lipna, 8 w. od Dobrzynia, przy wsi Tupadły, ma 233 mr. 193 mr. roli, 10 mr. łąk. 8. S. , wś, pow. suwalski, gm. Kuków, par. Głęboki Rów, odl. od Suwałk 8 Br. Ch. w. , ma 30 dm. , 131 mk. Sokołowo 1. wś nad Dzisieńką, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra dawniej Kamieńskich następnie w 1865 r. Wasienków, Stefanpol, o 3 w. od gminy a 15 w. od Dzisny, ma 7 dm. , 71 mk. prawosł. 2. S. , fo. pryw. , pow. wilejski, w 3 okr. pol. , o 63 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. połockiej, 1 dm. , 6 mk. kat. 3. S. , fol. rząd. , pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 46 w. od Wilna, 1 dm. , 10 mk. 6 praw. , 4 kat. . 4. S. , wś i dobra, pow, kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Siechnowicze, o 25 w. od Kobrynia. 5. S. , fol. , pow. słucki, dość dawna własność Wojniłłowiczów, ma 5 1 2 włók. 6. S. , wś, pow, drysieński, gm. Sarya, ma 50 dzies. obszaru. Sokołowo, sioło nad rzMżą, pow. żmijewski gab. charkowskiej, o 12 w. na płn. zachód od Żmijewa, ma 369 dm. , 2965 mk. , 2 cerkwie, 3 jarmarki. Założone zostało w pierwszej połowie XVII w; było mkiem setniczem. Pod koniec XVII i na początku XVIII w. niejednokrotnie ulegało napaściom Tatarów krymskich i Zaporożców. Sokołowo 1. niem. Jankendorf, wś, pow. chodzieski, o 6 1 2 klm. na płd. zach. od Budzynia par. kat. , poczta i st, dr. żel. , par. prot. w miejscu; ma 64 dm. , 617 mk. 133 kat. , 484 prot. i 2531 ha 1997 roli, 100 łąk, 181 lasu; czysty dochód z ha roli 8, 22, z ha łąk 5, 87, z ha lasu 0, 39 mrk; z większych posiadłości ma jedna 247 a druga 203 ha obszaru; obie w ręku Niemców. Kościół prot. istniał już przed r. 1830. S. wchodziło w skład ststwa budzyńskiego. Rząd pruski wcielił S. do domeny Podstolice. W r. 1729 płacono z S. , Ostrówca Ostrówki i Budzynia 200 złp. łanowego. 2. S. , wś nad Smolnicą dopł. Warty, pow. czamkowski, o 11 klm. na płn. od Obrzycka, na pół drogi do Czarnkowa, par. kat. i poczta w Lubaszu, par. prot. Stajkowo, st. dr. żel. w Wronkach o 15 klm. ; 60 dm, , 455 mk. 189 kat. , 266 prot. i 459 ha 342 roli, 6 łąk, 17 lasu. 3. S. , wś, pow. gnieźnieński Witkowo, o 7 klm. na płn. wschód od Witkowa, par, Ostrowite Prymasowskie, poczta w Skorzęcinie, st. dr. żel. w Trzemesznie o 10 klm. ; 19 dm. , 167 mk. kat. i 389 ha 299 roli, 25 łąk. Fol. 16885 ha jest własnością Michała Moszczeńskiego. S. należało do klasztoru lędzkiego Ląd już przed r. 1523 Łaski, L. B. , 1, 101; rząd pruski wcielił jo do domeny Skorzęcin. Między r. 1580 i 1618 były w S. 3 łany osiadłe i 1 zagr. 4. S. , urzęd. Suchel, wś i dwór nad Żeleźnicą dopł. jeziora Trzebieże i Obry, pow. kościański Szmigiel, o 7 1 2 klm. na zach. południe od Szmigla, parafia Dłużyca, szkoła w miejscu, poczta w Szmiglu, st. drogi żel. w Starem Bojanowie o 11 klm. S. leży w dolinie, wśród pagórków; zabudowania, otoczone sadkami drzew owocowych, stoją nad Żeleźnicą, zasilaną w swym biegu źródłami żelazistemi. W środku osady, na zarosłym drzewami kopcu, stoi stara figura św. Jana Nepomucena. Podanie głosi, że pod kopcem spoczywają zwłoki zmarłych od powietrza morowego. Gleba posiada znaczną domieszkę czarnoziemu i gliny; na spodzie zaś margiel i glinę; łąki obfitują w torfowiska. Na obszarze S. wykopywano popielnice. Istnienie tej osady w r. 1397 nie da się stwierdzić na podstawie ówczesnych akt grodzkich pozn. W r. 1580 było w S. 7 pótłanków, 6 zagr. , 3 komor. , 50 owiec, młyn i wiatrak. Dziedzicami byli kolejno Zbąscy, Mielińscy, Borzęccy 1793 i Zabłoccy, od których Ant. Onufry Skarzyński nabył tę majętność w r. 1806. Wieś składa się obecnie z 2 dm. , 19 mk. i wchodzi w skład okr. wiejs. Skarzyn. Dwór ma 17 dm. , 202 mk. kat. i 640 ha 321 roli, 47 łąk, 165 lasu; właścicielem jest Antoni Skarzyński. 5. S, wś i fol. , pow. wrzesiński, o 2 klm. na płn. od Wrześni, przy trakcie gnieźnieńskim; par. , poczta i st. dr. żel w Wrześni. S. istniało już przed r. 1523 Łaski, L. B. ; w r. 1579 było tu 7 1 2 łan. osiadł. ; około 1793 r. dziedziczył wies Marceli Poniński, wojski gnieźn. W d 2 maja 1848 r. zaszła tu potyczka między Polakami pod dowództwem L. Mierosławskiego a Prusakami pod Hirschfeldem, która zakończyła się odwrotem Prusaków; poległych liczono około 700. Na polach wsi wznosi się pomnik, wystawiony dla poległych. o cmentarzysku z popielnicami wspominają archeologowie. Obecnie wieś ma 8 dm. , 61 Sokołowo Sokołowska Słoboda mk. kat. i 106 ha 100 ha roli. Fol. ma 11 dm. , 214 mk. 1 prot. i 659 ha 561 roli, 23 łąk, 20 lasu; właścicielom jest Edward hr. Poniński. 6. S. , niem. Falkennest, os. , par. Chojnica, nie tworzy odrębnej całości. 7. S. , por. Sokola Dąbrowa, E. Cal. Sokołowo Horodyszcze, pow. żytomierski, ob. Sokołowa Góra, Sokołowska Słoboda, pow. radomyski, ob. Sokoły Nowe. Sokolowszczyzna, trzy folw. , pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Godlewo, odl. od Maryampola 46 w. S. ma 5 dm. , 42 mk. , S. Narbuta 3 dm. , 44 mk. , S. Łuszczewskiego 1 dm. , 8 mk. W 1827 r. 6 dm. , 50 mk. Sokołowszczyzna 1. , wś, pow. dzisień ski, w 2 okr. pol. , gm. Jody, okr. wiejski i do bra Łopacińskich w 1865 r. Rafałowo, o 4 w. od gminy, ma 10 dm. , 113 mk. 55 dusz rewiz. w 1865 r. . 2. S. , wś, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra Korsaków w 1865 r. Jazno, o 21 w. od Dzisny, ma 34 dm. , 65 mk. prawosł. w 1865 r. 21 dusz rewiz. . 3. S. , wś nad rzką Peresłówką, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 26 1 2 od Dzisny, ma 7 dm. , 71 mk. prawosł. 4. S. , wś włośc, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. i dobra skarb. Radoszkowicze, o 11 w. od gm. a 62 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Wil na do Mińska, ma 4 dm. , 31 mk. 5. S. , folw. , pow. miński, w 3 okr. pol. i par. katol. Kojda nów, należy do domin. Stańków, hr. Czap skich; grunta dobre, szczerkowe. 6. S. , wś, pow. rossieński, par. chwejdańska. 7. S. , wś, pow. rossieński, par. szydłowska. 8. S. , wś, pow. drysieński, należała do dóbr Ju stynianow o, Szczytów. J. Krz, SokotowyKąt, wś włośc, pow. sierpecki, gm. Gradzanowo, par. Sierpc odl. o 25 w. , posiada dom modlitwy ewang. , szkołę, 2 wiatraki, 27 dm. , 436 mk. , 477 mr. W 1827 r. było 16 dm. , 139 mk. Sokołupiany, folw. nad rz. Szyrwintą, poniżej Stamajć, pow. wyłkowyski, gm. Kibarty, par. Władysławów, odl. od Wyłkowyszek 26 w. , ma 5 dm. , 94 mk. W 1827 r. było 3 dm. , 98 mk. Folw. ten stanowi majorat rząd. , nadany w 1840 r. pułkow. Dokudowskiemu. S. , dobra królewskie w ks. żmujdzkiem, pow. wielońskim, płaciły w XVIII w. kwarty zł. 868. Sokoły 1. os. , pow. nowomiński, gm. i par. Kołbiel, ma 2 mk. 2. S. , wś, pow. nieszawski, gm. Ruszkowo, par. Połajewo, ma 63 mk. 3. S. , os. leś. , pow. kozienicki, gm. i par. Jedlnia, odl. od Kozienic 15 w. , ma 4 dm. , 26 mk. , 15 mr. dwor. , 15 mr. włośc 4. S. Gutkowo, wś, pow. szczuczyński, gm. Szczuczyn, par. Wąsosz; mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. było 7 dm. , 310 mk. 5. S. , pow. szczuczyński, przyl. dóbr. Grajewo. 6. S. , pow. mazowiecki, ob. Kruszewo. 7. S. Nowosiółki pow. mazowiecki, ob. Kruszewo, 8. S. , S. , miejska, dawniej miasteczko, pow, mazo wiecki, gm. i par. Sokoły, leżyśród płaskowzgórza, o kilka wiorst od rzki Sliny, odl. 13 1 2 wna płd. wschód od Wysokiego Mazo wieckiego, 42 w. od Łomży, około 8 w. od Łap st. dr. żel warsz. petersb. . Posiada kościół par. drewniany, synagogę, szkołę po czątkową, dom przytułku dla ubogich, urząd gm. , 4 wiatraki, 94 dm. , 1909 mk. , 496 mr. ziemi należącej do osady. Spis z 1827 r. po minął to miasteczko. W 1858 r. było tu 83 dm. 3 mur. 1518 mk. 1380 żydów. Powsta nie swe zawdzięcza ta mieścina niewątpliwi swemu położeniu w punkcie przecięcia się dróg idących od południa do Tykocina i od zachodu z Łomży i Ostrołęki na Podlasie. Kościół i parafię założyli tę podobno w 1546 r. Sokołowski, Kruszewski i Bruszewscy, dzie dzice sąsiednich wsi. Obecny kościół dre wniany, z 1672 r. , restaurowany w 1836 r. Dokoła osady ciągną się wsi drobnej szlachty, która tu ma swe targowisko. Dawniejsze geo grafie, słowniki geogr. i Encyklopedye mil czą o tej osadzie. Nie pomieszcza jej też Staroż. Polska. S. par. , dek, mazowiecki dawniej tykociński. S. gm. ma 10, 294 mr. obszaru, 777 dm. i 6795 mk. 3393 męż. , 3402 kob. . Sąd gm. okr. U i st. poczt. w os. Wy sokie o 13 1 2 w. W skład gm. wchodzi 37 wsi i osad szlach. Bujny, Drągi, Paszcze, IdźkiMłynowiec, I. Średnie, I. Wykno, Jamiołki Godzięby, J. Kowale, J. Kłoski, J. Piotrowięta, J. Rawki, J. Świetliki, Noski, PerkiBujenki, P. Franki, P. Karpie, P. La chy, P. Mazowsze, P. Wypychy, Penzy, Płonka Kozły, P. Matyski, RoszkiBieńki, R. Chrzczony, R. Leśne, R. Samczyki, R. Wład ki, R. Wochy, Rzońce, SokołyJaźwiny, S. Ruś Stara, TruskolasyLachy, T. Niewisko, T. Odsale, T. Olszyna, T. Stare i T. Wola; 7 wiosek z ludnością mieszaną Bruszewo, Gąsówka Moczydołki, G. Osse, G. Samochy, G. Skwarki, KruszewoBrodowo i K. Wypychy i nakoniec 1 wś włośc. Mazury. 9. S. RuśStara i S. Jaźwiny, wś szlach. , pow. mazo wiecki, gm. i par. Sokoły, W 1827 r. było 9 dm. , 58 mk. W dok. sąd. z 1471 r. wymie nione są S. Ruś Stara, S. Ruś Nowa i 8. Jaź winy Gloger, Ziemia bielska. 10. S. Dzierzbie, wś, pow. kolneński, gm. Stawiski, par. Romany; mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. było 34 dm. , 45 mk. 11. S. , pow. władysławowski ob. Kidule, mylnie za Sakały ob. . Br. Ch. Sokoły 1. okolica szlach. , pow. lidzki, w 1 okr. pol, gm. Żyrmuny, okr. wiejski Horodenka, o 5 w. od gminy a 19 w. od Lidy w Sokolowszczyzna Sokoły Sokołupiany Sokotowy Sokołowszczyzna Sokołowo Horodyszcze Sokołowo Horodyszcze Sokoły stronę Wilna, ma 8 dm. , 95 mk. w 1864 r. 11 dusz rewiz. . 2. S. , wś nad rzką Kojdanową, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Mań kowicze, okr. wiejski i dobra hr. Przeździeckiej Smycz, o 11 w. od gminy a 75 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. płockiej, ma 4 dm. 12 mk. prawosł. i 37 katol. w 1864 r. 18 dusz rewiz. . 3. S. , wś nad Mereczanką, pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. Soleczniki, okr. wiejski i dobra Balińskich Jaszuny, o 12 w. od gminy a 31 w. od Wilna, ma 6 dm. , 25 mk. prawosł, i 56 katol. w 1864 r. 23 dusz rewiz. . 4. S. , dwa pobliskie zaśc. , pow. borysowski, w par. katol. Chotajewicze, gm. Pleszczenice, mają po 7 osad. Bardziej ku północy położony zwie się czasem Sokółka. 5. S. , wś, pow. białostocki, w 1 okr. pol. , gm. Gródek, o 23 w. od Białegostoku. 6. S. , wś, pow. szawelski, gm. Ligumy, o 23 w. od Szawel. 7. S. 1, 2 i 3, trzy wsi, pow. telszewski, w 1 okr. pol. , o 7 i 8 w. od Telsz. Sokoły u Pochilewicza Sokołowicze 1. Nowe, al. Sokołowska Słobodą, Sokolec, wś na lew. brzegu Wereśni, pow. radomyski, w 5 okr. pol. , gm. Przyborsk, par. praw, Karpiłówka o 10 w. , o 113 w. od Radomyśla, na płd. zachód od mka Czarnobyla, ma 330 mk. Podług Pochilewicza jest tu 490 mk. , mających 617 dzies. , z których płacą 182 rs. 70 kop. rocznie. 2. S. Stare, wś, tamże, o 4 w. od Karpiłówki a 105 w. od Radomyśla, ma 261 mk. Podług Pochilewicza 200 mk. , nadzielonych przy uwłaszczeniu 610 dzies. , z których płacą 188 rs. 20 kop. rocznie. Obie wsie należą do Bronisława Wierzbickiego, posiadającego 1010 dz. ziemi uprawnej, 1304 dz. lasów i 215 dz. nieużytków Sokoły, wś na lew. brzegu Bohu, 10 mil poniżej Olwiopola. Na jej obszarze zamierzał gubernator Zubow założyć miasto Wozniesieńsk, które miało być stolicą gubernii t. n. W 1796 r. gubernia ta weszła w skład gubernii noworossyjskiej. Sokoły 1. wś, pow. gierdawski, st. poczt. Muldzie; 225 ha, 14 dm. , 76 mk. ; założona przez kolonistów polskich. 2. S. al. Sokółki, wś, pow. łecki, st. p. Prostki; 271 ha, 29 dm. , 140 mk. Rudolf v. Diepoltstkirchen, komtur ryński, nadaje r. 1509 Mikołajowi, Stańkowi, Janowi, Andrzejowi, Pawłowi i Stańkowi Kitce na prawi magdeb. 15 wł. między Gramackiemi a Wityńskiemi Witenczken, nad strum. Rożanica. 3. S. , wś, pow. gołdapski, st. p. Boćwinka; 174 ha, 9 dm. , 59 mk. 4. S. al. Sokoły pod Górą, dok. Sokoloffzken, wś, pow. jańsborski, st. p. Biała; 319 ha, 29 dm, , 164 mk. Jost von Strupperg, komtur baldzki i wójt natański, nadaje Maciejowi Łysysuniemu na prawie chełm. 30 wł. boru nad Wincentą, z obowiązkiem służby na 3 dobrych ogierach i w pancerzu, oraz wyższe i niższe sądownictwo, 12 lat wolności. Dan w Iławie w dzień św. Dyonizego r. 1428. Król Olbracht odnawia powyższy przywilej Janowi, Walen temu, Mikołajowi, Rafałowi Sokołowskim, braciom, oraz Jakubowi, Stanisławowi i Pa włowi Sokołowskim, również braciom, na dając im prawo magdeb. 5. S. nad Jeziorem, wś, pow. jańsborski, nad jez. Borowo, st. p. W. Rożyńsk; 427 ha, 39 dm. , 196 mk. Erazm v. Reizenstein, komtur baldzki, nadaje Macie jowi Sokołowskiemu na prawie magdeb, 3 wł w dąbrowie między Kumielskiem, Idźkami, Sokołami i Cwalinami. Dan w Baldze w nie dzielę Głuchą r, 1481. Ad. N. Sokorów, wś i dobra, pow. lepelski, w 1 okr. pok. do spraw włośc, gm. Marcinowo, 427 dz. ziemi dwors. ; w 1863 r. 124 dusz rewiz. Własność niegdyś Hlebickich Józefowiczów, z których Aleksander, ststa orszański, w 1737 r. sprzedał razem z Bikulewieczami za 6000 tal. bitych Stanisławowi Siellawie, skarbnikowi smoleń. , z ewikcyą na Nizhołowie. W 1743 r. syna jego Karola Sielawy, który w 1757 r. sprzedał szwagrowi swemu Ignacemu Korsakowi, dalej własność Hrebnickich, Szaumanów, od których nabyła Marya Galofowa, dziś należy do Węcławowiczów. Sokowicze, właściwie Sakowicze, okolica szlach. , pow. trocki, w 3 okr. pol. , o 54 w. od Trok, 12 dm. , 115 mk. kat. Por. Sakowicze 5. . Sokowiszcze, dwa pobliskie zaśc, pow. borysowski, w 3 okr. pol. berezyńzkim, par. kat. Dokszyce, mają razem 6 osad; miejsco wość lesista, grunta lekkie. A. Jel. Sokul, Sokol, mko nad Styrem, pow. łucki, o 35 w. od Łucka, st. p. Kołki o 29 w. , ma 98 dm. , 777 mk. , dwie cerkwie, kościół par. kat. , dom modlitwy żydówski, 2 sklepy, 17 rzemieślników, 2 nieznaczne jarmarki 1 października i 15 sierpnia. Kościół kat. p, w. Wniebowzięcia N. M. P. , z drzewa wzniesiony w 1784 r. przez kś. Wierzbickiego. Par. kat. od 1623 r. , dek łuckiego, ma 460 wiernych; kaplica w Nawozie. Podług przywileju przechowanego w miasteczku, S. otrzymał prawo miejskie od Zygmunta Augusta w r. 1564. Własność niegdyś ks. Zbaraskich, dalej Sokulskich; w 1612 r. należy do Marka kn. Sokulskiego, potem przechodzi do Stefana kn. Sokulskiego, wreszcie drogą wiana za Aleksandrą Sekulską przechodzi do Krzysztofa Bożeniec Jełowickiego, podstolego wołkowyskiego. W 1714 r. jest własnością Dymitra Jełowickiego, wojskiego nowogródzkiego, dalej Konstantego Jełowickiego, stolnika pińskiego, w 1803 r. Ignacego Jełowickiego, sukcesyjnie przeszło do Stępkowskich. Do S. należał Nawóz, który w 1871 r. był własno Sokul Sokowiszcze Sokowicze Sokorów Sokoły Sokule Sokulec Sokur Sol ścią Michała, Krzysztofa, Dymitra i Jana braci Jełowickich, Sokule 1. wś i fol. , pow. błoński, gm. Ży rardów, par. Wiskitki, odl. 20 w. od Grodzi ska, leżą na płd. zach. od Żyrardowa, mają 378 mk. W 1827 r. 25 dm. , 307 mk Dobra S. , w r. 1873 oddzielone od dóbr Guzów, składa ły się w 1885 r. z fol. S. , Ulaski i Botów, rozl. mr. 3100; fol. S. gr. or. i ogr. mr. 627, łąk mr, 73, past. mr. 8, lasu mr. 1120, nieuż, mr. 79; bud. mur. 10, drewn. 34; fol Ulaski gr. or. i ogr. mr. 206, łąk mr. 112, past. mr. 182, lasu mr. 475, nieuż. mr. 8; bud. mur. 2, drewn. 2; fol. Botów gr. or. i ogr. mr. 181, łąk mr. 13, zarośli mr. 4, nieuż. mr. 12; bud. mur. 3; lasy nieurządzone, cegielnia. 2. S. , wś, pow. nowomiński, gm. Ładzyń, par. Sta nisławów, ma 12 os. , 186 mr. , obszar większej własności wchodzi w skład dóbr Libertów. W 1827 r. wś rząd. , 13 dm. , 108 mk 3. S. , fol. , pow. sochaczewski, gm, Chodaków, par. Sochaczew, ma 6 mk. , 90 mr. dwors. 4. S. , wś nad rz. Krzną, pow. radzyński, gm. Kąko lewnica, par. Biała, ma 18 dm. , 112 mk. , 528 mr. 5. S. , wś, pow. radzyński, gm. Żerocin, par. Biała; wś ma 35 dm. , 246 mk. , 330 mr. ; uroczysko 1 dm. , 2 mk. , 4 mr. W 1827 r. 33 dm. , 175 mk. Br, CL Sokulec, ob. Sokolec, Sokulec, wś, pow. buczacki, o 5, 5 klm. od Potoku Złotego par. rz. kat. , urz, pocz. i tel. . Obszar dwor. 302 mr. , włośc. 122 mr. W 1870 r. 205 mk; w 1880 r. w gm. 198, na obszarze dwor. 27; rz. kat. 60, gr. kat. par. Hubin. Właśc. pos. dwor. klasztor bazylianów w Buczaczu. B. R. Sokur al. Pokrowskoje, sioło nad rzką Sokurką, pow, i gub. saratowska, o 50 w. od Saratowa, ma 605 dra. , 3320 mk do 90 Małorusinów, szpital, fabryka potażu jarmark 1 paźdz. Wś należała do ks. Golicyna. Sól, strumień, płynący zapewne od wsi t. n. i uchodzący w okolicy Biłgoraja do rz. Łady, dopł. Tanwi. Sól 1. wś i fol. , pow. biłgorajski, gm. i par. r. g. Sól, r. 1. Puszcza Solska, odl 5 w. od Biłgoraja. Posiada cerkiew par, , sąd gm. I okr. , urząd gm. , gorzelnię z prod. do 20, 000 rs. i browar z prod. do 3360 rs. W 1827 r. 229 dm. , 1814 mk. Cerkiew par. dek. szczebrzeszyński, erekcyi niewiadomej, istniała już 1782 r. Od 1838 r. filia par. Majdan Księżopolski. S. gmina, należy do sądu gm. okr. V w miejscu, st. p. w Biłgoraju, ma 35, 695 mr. obszaru i 6819 mk. 1870 r. . W skład gm. wchodzą Banachy, Biedaczew Stary i Nowy, Brodziaki, Ciosny, Dereźnia Dzierążnia Solska, D. Majdan, D. Zagrody, Jachosze, Korczew, Łazory, Majdan Nowy, Majdan Stary, Margole, Okrągłe, Pszczelne, Ruda Solska, Ruda Zagrody, Rogale, Rogoźno, Smulsko, Sól 2 S. , pow. ostrołęcki, gm. Nasiadka, par. Kadzidło. Br. Ch. Sol, rzeczka w gub. smoleńskiej, dopływ rz, Dniepru z prawej strony. Sól, osada nieistniejąca obecnie, leżała w pobliżu Drohobyczy. Odnoszą się do niej na stępujące przywileje według wykazu zawar tego w rkp. Ossol, Nr. 2836 A. 1518. Revisio escactionis civilis civitati Sol A. 1532. Contubernium sutorum oppidi Sol A. 1543. Privilegium oppidi Sol circa zuppas drohobycensis siti jure theutonico magdeburgense locati cum additione fori annalis et septimanalium. A. 1550. Privilegium oppidi Sol donationis duarum Patelniarum minorum. A. 1551. Litterae oppidi Sol super dandis podwodis. A. 1558. Additio fori annalis oppido Sol Confirmatio litterarum super extirpationem certorum agrorum prope oppidum Sol A. 1564. Privilegium oppidanis Solensibus serviens su per certos partes agri. A. 1566. Privilegium oppido Sol serviens super depositorium salis ruthenicae. A, 1578Confirmatio litterarum oppidi Sol super forum annale et libertatem vendendi, A. 1588, Privil oppido Sol ser viens super aedificationem tabernae in fundo ejusdem civitatis. A. 1599. Privil. oppido Sol super institutionem nundinarum. A. 1618. Concessio trium jatek sutoribus Solensibus. A. 1621. Consensus Stephano Dobrzański ad cedendum de laneo agri in oppido Sol. Oprócz wioski Sol, leżącej w powiecie żywieckim, nie ma dziś innej miejscowości tejże nazwy w Galicyi. Jest natomiast w pow. drohobyckim wieś Solec ob. . Zważywszy, że w jednym z powyższych przywilejów powiedzia no oppidi Sol circa zuppas drohobycenses siti, wnosić należy, że ta wioska zwała się niegdyś Sol i była miastem. Lu. Dz. Sól, niem. Soll, wś, pow. żywiecki, w Beskidzie zachodnim, nad pot. Słonicą, źródłanem ramieniem Soły. Graniczy od wschodu z Rycerką Dolną, od płd. Rycerką Górną, od płn. z Nieledwią i Szarem, od zach. hr. trenczyńskiem. Przez środek obszaru 8. płynie pot. Słonica. W płn połaci wznosi się w środku góra Rachowiec 951 mt. . W płd. zaś nad granicą węgierską szczyty Skalanka 867 mt. , Wrzeszkowski Beskid 863 mt. i Kikuła 1076 mt. , nad granicą Rycerki szczyt Magóra 1067 rat. ; w środku tej połaci góra Osna 952 mt. ; następnie nad granicą Rycerki, dalej ku płn. wsch, Sulawów gron i Słowiaków kopiec. Obszar więk pos. ma roli or. 3, łąk i ogr. 2, past. 9, lasu 2859; mniej. pos. roli or. 1661, łąk i ogr. 378, past. 1434, lasu 7 mr. austr. W r. 1869 było 320 dm. , 1815 mk. ; w 1880 r. 376 dm. , 2020 mk. Zabudowania tworzą następne roty, wólki i Sokule Sola osady Czerna, Graniczne, Gumółka, Kanioki, Kaniówka, Madlówka, Pasiorzówka, Pydyhy, Rakowiec, Radwanka, Skalane, Słanice al. Słonica, Stańcówka, Waliczkowa, Wieczorek, Zagajką, Zwardoń. Na samą wieś, rozłożoną w dolinie Słonicy, przypada 238 dm. , 1315 mk. Par. łac. i st. p. w Rajczy. Szkoła ludo wa w miejscu. Własność arcyks. Albrechta. Nazwa wsi ma pochodzić od słonych źródeł, z których tu niegdyś sól warzono. Jan Kazi mierz przywilejem, danym w Żywcu, 4 czer wca 1669 r. , pozwolił poddanym państwa żywieckiego, ze wsi Rajcza, Rycerka, Radeczka. Sól i Ujsoły, aby w Rajczy na miej scu, gdzie tymczasem krzyż postawiono, zbu dowali kaplico albo kościołek Dr. Janota, Żywiecczyzna, 67. Br. G. Sola, rzeka, prawy dopływ Dniepru górnego, płynie niedaleko od os. Chełm, i wpada powyżej Kriukowa. Solagan, szczyt lesisty w Karpatach wschodnich, w dziale dukielskoskolskim, na granicy gm. Koziowy, w pow. stryjskim, pod 41 5 12 wsch. dłg. g. F. , a 48 56 42 płn. szer. g. , wzn. 949 mt. npm. Na płn. od niego szczyt Omneha 1068 mt, , na płd. Jarowiszcze 909 mt. , a na płd. wsch. Jahistów 886 mt. . Wody z płn. wsch. stoku spływają do Kobylca, z płn. zach. do Orawy, a z płd. zach. do Smorzanki. Okolica dzika. Solainen, dobra, pow. pr. holądzki, st. p. Quittainen; 224 ha, 14 dm. , 78 mk. Solajny, niem. Solainen, fol. do Ośna, pow. kwidzyński, st. p. Prabuty; 2 dm. , 27 mk. Solanka, rzeczka, prawy dopływ Moży, uchodzi do niej pod SłobodąNową, w pow. borysowskim. Solanka, potok w pow. stryjskim, ob. Kłodnica, Solanki, niem. Soolbad i Saline, zakład lecz niczy, tuż pod Inowrocławiem, 5 dm. , 26 mk. i kopalnia soli 5 dm. , 129 mk. Według spra wozdania dyrekcyi kopalni soli w Inowrocła wiu rok 1888 był najpomyślniejszym. Sprze daż soli i gipsu podniosła się w tym roku o 582, 833 centn. , czyli 16, 63. Znaczna część soli idzie za granicę. Dochód wynosił brutto 69, 845 mrk. 1887 r. 55, 666. Do królestwa polskiego wysłała kopalnia w styczniu 1889 r. 152, w lutym 536 a w marcu 686 wagonów soli. W trzech miesiącach tegoż roku wy słano ogółem 3113 wagonów. E. Cal. Solany 1. część Międzybrodzia Lipnickiego, w pow. bialskim, nad Sołą. 2. S. , grupa domów w Wilamowicach, pow. bialski. Dr. G. Solarnia, niem. Salzbergwerk, tuż pod Inowrocławiem, 4 dm. , 66 mk. Solarnia 1. wś, pow. raciborski, par. ew, Kotlarnia Jakobswalde, kat. Dzierzgowice. Wś ma 144 ha, 85 bud. , 669 mk. kat. Dobra 1257 ha, 2 bud. , 29 mk. 1 ew. . 2. S. , wś, pow. lubliniecki, par. kat. i ew. Lubliniec, ma 227 ha, 47 dm. , 401 mk. kat. ; dobra 1827 ha, 2 dm. , 13 mk. 2 ew. . Ob. Dziewczagóra i Łony. Solarzonka, część Grochowiec, w pow. przemyskim. Solarzowa, grupa zabudowań w Rycerce Górnej, pow. żywiecki. Solarzyska, struga, lewy dopływ potoku Adyszowo, w obrębie gm. Manasterzec, pow. liskim. Wypływa z gór zwanych Słonemi. Solben niem. , w pow. międzyrzeckim, ob. Żołwin, Solc Biały, niem. Zuelz, pow. prądnicki, ob. Biały, Solca 1. Wlelka, wś i fol. , pow. łęczycki, gm. Tkaczew, par. Solca Wielka, odl. 7 w. od Łęczycy, 5 w. od Ozorkowa, posiada kościół par. drewniany; fol. ma 2 dm. , 18 mk. ; os. prob. 2 dm, , 6 mk. ; os. karcz. 1 dm. , 7 mk. ; wś kol. 29 dm. , 191 mk. W 1827 r. wś rząd. , 25 dm. , 220 mk. 2. S. Mała, kol. i fol. , pow. łęczycki, gm. Tkaczew, par. Solca Wielka, odl, od Łęczycy 5 w. ; kol. ma 26 dm. , wraz z os. Solca Wielka Dębowiec liczy 242 mk. ; fol. 28 mk. W 1827 r. 25 dm. , 205 mk. W potwierdzeniu posiadłości arcyb. gnieźn. przez Kazimierza W. w 1357 r. wymieniono między innemi wsi Gębice, Mrozowice, Solecz cum adjacenti villa dicta Pracze i oddzielnie w innej grupie wieś, , Solcza minor Kod. Wielkp. , 1354. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1570, z wsi duchownej S. major, dziekan łęczycki płacił od 11 łan. , 2 łan. sołtys. , 3 karczem, z których jedna arcybiskupia, propinator cremati 1, 9 osad, 2 wójt. S. minor, należąca w części do prepozytury łęczyckiej, miała 6 łan. , 1 zagr. laneos vero 3 ministeriales docuit esse desertatos, 1 rzeźnik, 3 łany puste, 14 osad Pawiński, Wielkp. , II, 51. Kościół par. p. w. św. Wawrzyńca założony został przez arcyb, gnieźn. w XIV w. W 1640 r. wystawił nowy arcyb. Jan Lipski, a obecny drewniany na podmurowaniu, wzniósł 1781 r. arcyb. Ostrowski. W 1874 r. odnowiony, cmentarz w 1877 r. opasany murem. Uposażenie proboszcza na początku XVI w. stanowiły trzy łany roli z łąkami. Łany kmiece dawały dziesięcinę arcyb, gnieźn. , sołtys z 3 łan. pleb. miejscowemu za dziesięcinę dawał małdraty po 15 kor. żyta i tyleż owsa. Kmiecie dawali mu tylko kolędę, podobnie i karczmarze Łaski, L. B. , II, 353, 354 i przyp. . Jacek Jezierski, kaszt, łukowski, w 1780 r. nabył część S. , która należała do kollegiaty łęczyckiej. Ponieważ znajduje się tu źródło słone, wystawił więc porządne budynki, sprowadził solarzy i rozpoczął warzenie soli. Warzelnia ta była Sola Solagan Solainen Solajny Solanka Solanki Solany Solarnia Solarzonka Solarzowa Solarzyska Solben Solc Solca Soldan czynną od 1780 do 1795 r. Korzon, Wewn. dzieje, II, 258. S. po przejściu na własność rządu należała do klucza Krzepocin i nadaną została wraz z Tkaczewem jako majorat gen. Pęcherzewskiemu. S. Wielka par. , dek. łęczycki, 1872 dusz. 3. S. , wś i fol, pow. olkuski, gm. i par. Kidów. Leży przy trakcie ze Szczekocin do Pilicy, odl. 42 w. od Olkusza, posiada pokłady kamienia wapiennego i piec wapienny. W 1827 r. miała 25, 240 mk. Dobra S. składały się w 1886 r. z fol. S. i Jasieńca, rozl. mr. 1180 gr. or. i ogr. mr. 509, past. mr. 11, lasu mr. 647, nieuż. mr. 43; bud. mur. 7, drewn. 8; płodozm. 4, 8 i 9pol. , las urządzony. Wś S. os. 25, mr. 376. Według reg. pob. pow. lelowskiego z r. 1581 wś S. , w par. Kidów, własność Czarnoc kiego, miała 2 półłanki km. , 4 zagr. bez roli, 1 komor. bez bydła Pawiński, Małop. , 80. 4. S. , ob. Solcza, Br. CL Solca al. Sólca, rus. Silcia, wś, pow. przemyski, 15 klm. na płd. zach. od Przemyśla, 6 klm. na płd. zach. od Niżankowic sąd pow. , urz. p. , st. kol. i tel. . Na płn. leżą Berendowice i Aksmanice, na wschód i płd. Sierakośce, na zach. Huwniki pow. dobromilski. W lesistej zachod, stronic obszaru powstaje strumyk płynący do Sierakosiec, gdzie wpada do Wiaru. Własn. więk. hr. Aleksandra Krukowieckiego ma roli or. 3, łąk i ogr. 9, lasu 105 mr. ; wł. mn. roli or. 140, łąk i ogr. 41, past. 16, lasu 5 mr. W r. 1880 było 36 dm. , 239 mk. w gm. , 230 gr. kat. , 6 rz. kat. , 3 izr. , wszyscy narodowości rusińskiej. Parafia rz. kat. w Niżankowicach, gr. kat, w Kłokowicach. We wsi jest cerkiew p. w. św. Piotra i Pawła. Do 1774 r. czynną tu była żupa solna ob. Jahrb. der k. k. geolog. Reichsans. , t. 26, str. 178. Dokumentem wydanym 1451 i r. w Samborze potwierdza Kazimierz Jagiellończyk fundacyą kościoła św. Trójcy w mieście Krasnempolu tak nazywały się wówczas N. i dodaje 20 beczek drobnej soli z żup królewskich, de zuppa nostra Soll dicta, in terra Russie et districtu Premisliensi sita Liske, A. G. Z. , t. VI, str. 35. Lu. Dz. Solca, ob. Solka. Solca Izdebnicka, karczma w Izdebniku, pow. wadowicki, w pobliżu grupy domów zwanej Solca. Br. O. Solce Brodzkie, grupa zabudowań w obr. gm. Brody, pow. wadowicki, nad granicą izdębnicką. Br. G. Solce, fol. dóbr Kopciowice, w powiecie pszczyńskim. Solceniki, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Krasna, odl. od Kalwaryi 23 w. , ma 39 dm. , 292 mk. Solcy, os. nad rz. Szełonią, pow. porchowski gub. pskowskiej, o 70 w. na płn. wschód od Porchowa a 173 w. od Pskowa, ma 5822 mk. w 1882 r. . W 1870 r. było tu 780 dm. 47 mur. , 4697 mk. w tej liczbie 1199 jednowierców, 1070 rozkolników, 10 kat. , 5 prot. i 23 żyd. , 2 cerkwie praw. , 1 jednowierców, 63 magazyny, 105 sklepów, 77 rzemieślników, 28 fabryk, w tej liczbie 25 fabryk płóciennych, produkujących rocznie przeszło za 1 milion rs. ; ożywiony handel lnem, płótnem, zbożem i bydłem. W osadzie znajdują się szkoła par. , st. p. i przystań. Targi odbywają się co środy, piątki i niedziele, jarmark zaś od 20 do 28 lipca. Własność osady stanowi 4798 dz. ; dochody w 1869 r. wynosiły 6251 rs. Jestto jedna z najdawniejszych osad w ziemi pskowskiej, wspominana w latopisach od 1391 r. Solcza, rzeczka, , bierze początek pod wsią Górką Kościejowską, w pow. miechowskim, płynie ku wschodowi przez Głupczów, Solkę, Niezwojowice, wchodzi na obszar pow. pińczowskiego, płynie pod Szarbią i pod Skalmierzem uchodzi z praw. brzegu do Nidzicy. Długa 10 w. J. Bl. Solcza al. Solca, wś, pow. miechowski, gm. i par. Pałecznica. W 1827 r. 13 dm. , 103 mk. W połowie XV w. wś S. , w par. Pałecznica, własność Jakuba i Jana de domo medii Salmonis, miała lany km. , zagr. , karczmy Długosz, L. B. , II, 79, 79. Solcia, rzeka w gub. wileńskiej, lewy dopływ Mereczanki. Bierze początek w pow. wileńskim z błot koło mka Soleczniki Wielkie, płynie ze wschodu na zachód, na pewnej przestrzeni stanowi granicę pomiędzy pow. lidzkim i trockim i wreszcie w tym ostatnim wpada w pobliżu mka Olkieniki do Mereczanki, pomiędzy ujściem rzeczek Pircupis i Wersoka. Długa do 50 w. , szeroka do 3 sażeni, głęboka do 1 arsz. , dno ma piaszczyste, brzegi płaskie i równe, pokryte naprzemian łąkami i piaskiem. Ryby poławiane w S. odznaczają się wybornym smakiem. Podczas przyboru wiosennego zdatna do spławu. Oprócz kilku pomniejszych przybiera od praw. bzegu rzkę Wisinczę u Korejwy Wasinkę, nadpływającą od Solennik Małych, którą na wiosnę spławiają pojedynczo sztuki drzewa. J. Krz. Solczyszka, rzeczka w pow. lidzkim, lewy dopływ Solczy, przepływa pod wsią i folw. Kuże, oraz fol. i domin. Mackiszki. Soldan, lesista gora w Karpatach buko wińskich, na granicy Krasnej Prywatnej al. KrasnaIlski i Banilli Wołoskiej, w pow. sto rożynieckim, na lew. brzegu Sereczelu. Wzn. 748 mt. npm. szt. gon. . Br. G. Soldany 1. al. Sołdany, wś, pow. węgoborski, st. p. Kruglanki; 834 ha, 73 dm. , 368 mk. Jan Pusz, ststa węgoborski, podaje 1545 r. do wiadomości, że Cherubin Lipnik z pow. Soldany Solca Solce Solca Solcza Solcy Solceniki Solcia Solczyszka Solec Soldau leckiego nabył od sołtysa sołdańskiego 4 włóki. 2. S. , wś, pow. jańsborski, st. poczt. Kumilsko; 191 ha, 25 dm. , 133 mk. S. istnia ły już r. 1471. Zygfryd Flach v. Schwarz burg, komtur baldzki, nadaje Janowi Jaenn Sołdanowi na prawie magdeburskiem 13 włók w Sołdanach, między Lisakami, Kosakami i rz. Wincentą. Ban w Baldze r. 1478, w dzień św. Wita i Modesta. 3. S. Nowe, fol. , pow. węgoborski, przy wsi t. n. Ad. N. Soldau, ob. Działdowo. Soldaufluss, ob. Dzialdówka. Soldekow 1. 1267 Solchowe, 1295 Sulechowe, wś pod Sławnem na płd. od Nemitz, w Po meranii, pow. Sławiński. W 1267 r. nadaje ją bisk. kamieński Hermann kościołowi w Ne mitz ob. P. U. B. V. Perlbach, str. 183. R. 1295 nadaje rycerz Virchewitz klasztorowi bukowskiemu 50 włók przy pustej wsi, , Sulechowe ob. tamże, str. 484. 2. S. Klein, dobra ryc. w Pomeranii, pow. sławiński, st. poczt. Nemitz. Kś. Fr. Soldowken, ob. Działdówka. Sołdyńskie, jezioro w dorzeczu Odry, z którego wypływa rzka Mietzel, prawy dopływ Odry pod Kostrzynem. SoleBłoto, duże bagnisko lesiste, w pow. ihumeńskim, pomiędzy zaśc. Borki, Mościszcze i Stefanowo, w obrębie gm. Brodziec. Bierze z niego początek rz. Pientryca, lewy dopływ Berezyny. A. Jel. Solec 1. ludowa forma Szulec, w dokum, Solec i Szolec, ulica i przedmieście Warszawy, dawniej odrębne miasteczko jurydyka, pierwotnie targowisko nadrzeczne, zajmuje wschodniopołudn. część Warszawy, w nizinie nadwiślańskiej i na stokach płaskowzgórza warszawskiego. Prawdopodobnie pierwotna osada t. n. leżała nieco dalej ku płd. wschodowi, naprzeciw Ujazdowa i w przedłużeniu Łazienek. U stóp wyniosłości, na której rozłożył się gród książęcy Jazdów, podobnie jak w Solcu sandomierskim, wytworzyła się przy składzie soli książęcej i przewozie na Wiśle, osada zaludniona przez rozwożących sól, przewoźników, rybaków, handlarzy i rzemieślników. Rozległe łąki i pastwiska nadwiślańskie Siekierki i Czerniaków, sprzyjały hodowli koni i bydła, liczne jeziora i łachy wiślane dostarczały ryb. Na przeciwległym brzegu leży wieś Kamień Kamion, Kamionka, stanowiąca pierwotny zawiązek przyszłej Pragi. Wytworzenie się targowiska a następnie miasta, przy nowym grodzie książęcym w Warszawie, wywołało naturalne przesiedlenie się ludności i przeniesienie ruchu handlowego do nowej osady. W dziejach polskich miast zwykle spotykamy takie przenoszenie osad z błotnistych nizin na suche wyniosłości. Skład solny pozostał na Solcu, lecz drugi urządzono pod Warszawą. ,, Stara Żupa mieściła się na Krakowskiem Przedmieściu, niedaleko zamku książęcego. Wraz z nowym kierunkiem traktu handlowego przeniósł się i przewóz wiślany pod Warszawę. Zamek ujazdowski jeszcze w XIV w. służy często za rezydencyą książętom. W 1303 r. Bolesław ks. mazowiecki nadaje w Jazdowie bisk. płockim brzeg Wisły przy wsiach Żerżeń i Drwały. Rzecz naturalna iż S. wcześniej od Warszawy posiadał kościół paraf. , stojący zapewne w pobliżu zamku ujazdowskiego. Anna Jagiellonka przeniosła zrujnowany zapewne kościołek i parafią do Ujazdowa w 1594 r. Lustracya Warszawy z 1660 r. powiada Jus patronatus ibidem in Solec ad ecclesiam quae quondam eo in loco fuerat, ad Sacram Regiam Majestatem spectal Wejnert, Star. Warsz. , V, 168. Gdy z rozwojem Warszawy S. opustoszał i parafia podupadła, wcielono ją jako filią do par. św. Jana w Warszawie. Ztąd wynikła opozycya kapituły, gdy Anna Jagiellonka na nowo wskrzeszała parafią solecką w Ujazdowie. Rzecz naturalna, iż książę mazowiecki zakładając miasto w Starej Warszawie nadał mu na własność S. , w którym zapewne większa część gruntów należała już do kupców lub rzemieślników, którzy przenosili się teraz na nową siedzibę. Opustoszała osada przestała przynosić dochody, ztąd miasto uzyskuje w 1410 r. przywilej ks. Janusza, pozwalający przenieść wieś Solec na inne miejsce, dla łatwiejszego osiedlenia i nadający osadnikom zwykłe swobody. Być może że ten akt jest w związku z nadaniem jakie uczynili mieszczanie warszawscy Piotr Brun i Mikołaj Panczatka, którzy podarowali miastu swe dziedzictwo S. , w tych granicach, jakie zdawna miało zakreślone. Ks. Janusz potwierdził tę darowiznę w przywileju urzędowym 26 maja 1382 r. Była to zapewne część S. Przywilej Bolesława ks. mazowieckiego wydany 5 maja 1474 r. podaje, iż Wisła, zniszczywszy tamę powyżej wsi Solca i zalawszy łąki miejskie, utworzyła łachę, którą książę wraz z rybołówstwem nadaje miastu. Oderwana część łąk utworzyła kępę zwaną Bełg Bełk, jak świadczy potwierdzenie powyższego nadania przez Jana Kazimierza w 1651 r. Idąc za przykładem panów, zakładających na folwarkach i obszarach nabytych pod Warszawą oddzielne miasteczka jurydyki i miasto samo zakłada na S. swą jurydykę, której akta sądowe przechowały się od 1675 do 1794 r. Archiwum akt dawnych. Miasteczko to obejmowało dzisiejsze ulice Smolna, Solec, Czerniakowska. Górna, Rozbrat i drobne uliczki Karpia, Przypust, Naprawa, Okrąg, Szara, w ogóle 111 posesyj od Nr. 2910 do 3040 z wyłączeniami. Ratusz mieścił się w domu Soldowken Soldaufluss Soldau Sole Nr. 2977. Wójtom w 1785 r. był Kowalski, radny miasta Warszawy. W tymże roku znajdowało się na S. 42 składów żywności należących do panów i dygnitarzy, 61 szynków piwa i wódek, 8 browarów, 10 fabryk krochmalu, 2 mydła i świec, 13 handlarzy drzewem, 8 garkuchni. Pozbawiony od kilku wieków własnej świątyni należy do par. Ujazdów, Solec otrzymuje kościół i klasztor trynitarzy. Fundatorem był Otto Felkerzamb, wojew. czernichowski, w 1693 r. Na miejscu pierwotnej drewnianej kapliczki stanął obecny kościół murowany w 1726 r. Klasztor murowany wzniesiony został dopiero 1776 r. Brak funduszów zniewolił zakonników do wynajęcia 1816 r. a następnie wieczystego odstąpienia części klasztoru na zakład fabryczny. Dziś weszły one w skład zabudowań fabryki wyrobów chemicznych. Klasztor istniał do 1864 r. Kościół stał się obecnie parafialnym. Już więc w XVIII w. 8. na nowo odzyskuje pierwotny charakter osady handlowej i przemysłowej. W obecnem stuleciu sianowi on główny centr fabryczny Warszawy. Tu mieszczą się wielkie zakłady żelazne pod firmą Lilpop i Rau. fabryka gazu, wielka fabryka przetworów chemicznych Hirszman i Kijewski, wielki młyn parowy, tudzież liczne składy, magazyny zboża, drzewa i t. p. 2. S. , folw. i dobra, pow. gostyński, gm. Rataje, par. Solec, ma kościół par. drewniany, browar, 210 mk. , 2445 mr. folw. 1290 mr. roli. Gleba w połowie pszenna. W 1827 r. było 17 dm. , 149 mk. Do S. należy Solecka smolarnia 13 mk. , 30 mr. włośc. i os. młyn. Jordanów. Kościół i parafia erekcyi niewiadomej. W 1858 r. odnowiony. S. par. dek. gostyński, 1164 dusz. 3. S. , 1278 r. Solech, w XV w. Solyecz, os. miejska, dawniej miasteczko nad Wisłą, z lew. brzegu, przy ujściu Krępianki, pod 51 7 8 sz. płn. a 36 11 7 dłg. wsch. od F. , pow. iłżecki, gm. i par. So lec, odl. 35 w. od Iłży, 56 w. od Opatowa. Na przeciwległym brzegu Wisły leży wieś Piotrawin. Położony na stokach wyniosłej krawędzi doliny lewego brzegu Wisły, na wzgórkach piaszczystych, posiada kościół paraf. murowany, kościołek drewniany i nad samą Wisłą kościół mur. św. Stanisława kościół poklasztorny spłonął w 1866 r. . seminaryum nauczycieli elementarnych, wzorową szkołę początkową, sąd gm. okr. IV, urząd gm. , st. poczt. , 316 dm. 4 mur. , 3305 mk. i 4959 mr. ziemi należące do mieszczan. W 1827 r. było tu 308 dm. , 1692 mk. ; 1858 r. 319 dm. , 2213 mk. 285 żyd. . Wedle legendy w S. miał zajść w 1078 r. cud wskrzeszenia Piotra, dziedzica Piotrawina, przez biskupa krakow. Stanisława ze Szczepanowa, wobec sądu królewskiego. S. zapewne wieś książęca, przechodzi na własność klasztoru miechowskiego. W XIII w. istnieje tu już kościół parafialny. Na akcie nadania w 1278 r. wsi Szczepanowice klasztorowi miechow, przez Zbrosława Sbroslaus, kanon. krakow. i wrocław. podpisał się między innemi magister Petrus rector ecclesiae de Solech Kod. Małop. , II, 142. W 1327 r. Władysław Łokietek zamienia z klasztorem wieś Krzesławice pow. krakowski za Solec ib. , 257. Nazwa osady wskazuje, iż był tu zdawna skład soli spławianej Wisłą, istniał także gród książęcy na wyniosłej krawędzi doliny Wisły. Prawdopodobnie odbiór wsi od klasztoru jest w związku z założeniem miasta. Kazimierz W. podobno wzniósł nowy kościół i odbudował zamek. Jagiełło w 1412 r. bawiąc w S. , wydaje miastu przywilej na dwa jarmarki Boże Ciało i Wniebowzięcie N. M. P. i pozwala mieszkańcom rozwozić sól z żup królewskich po innych miastach bez opłaty cła i targowego W 1417 r. zabrania król w promieniu trzymilowym od miasta sprzedawać kupcom po wsiach. W połowie XV w. kościół tutejszy p. w. Wniebowzięcia N. M. P. pobierał dziesięcinę z łanów miejskich, przynoszącą do 15 grzyw. Bo plebana należało 9 łanów, w dziewięciu różnych miejscach, 5 ogrodów, dziesięcina rybna z jezior królewskich, utworzonych przez wylewy Wisły i Krępy, tudzież pasieki w lesie zwanym Plebani Łążek Długosz, L. B. , IL 573. Zygmunt I odnawia w 1530 r. zatracone w czasie pożaru przywileje. W 1554 r. zaprowadzono targi w niedziele, jarmarki zaś przeniesiono na inne dni. Według reg. pobor. pow. radomskiego z 1569 r. S. dał szos dwojaki w ilości fl. 19 gr. 16, ode dwu rybitwu gr. 24, od 8 komor. fl. 1 gr. 18, od młyna 2 koła gr. 24, względem dziesięciny z miasteczka fl. 9 gr18, od garnców gorzałczanych fl. 2 gr. 12, czopowego na cały rok od warów fl. 50 gr. 2 Pawiński, Małop. , 326. Batory pozwala w 1578 r. mieszczanom prowadzić handel w całym kraju bez opłaty cła i targowego. Władysław IV w potwierdzeniu przywilejów zastrzega, iżby żydom nadal jak dotąd, nie było wolno mieszkać i nabywać domy i. place. Według lustracyi z 1654 r. ma miasto bor własny o puł mile pod Wólką Solecką; ma iezioro Olszynki pod Dziurkowem y ieziorka Bobrowe, Karaskowskie y Trzcinne, także używanie Wisty. Jezioro na kępie mieyskiey Nieczecz nazwane, zamkowi należące. Bywało miasto nasiadleysze, teraz domow najduie się 246. Browary mieszczanie w domach swoich maią, kto chce piwo robic moze, nic nie dając; piwa swego wolny szynk maią, tak że y beczkami wolno im przedawać. Gorzałkę kto chce pali, daią od garca na rok po zł. 1 gr. 18. Piekarzów Solec 21, każdy płaci gr. 4; rzeznikow 5, daią toporowego po gr. 8 y po kam. łoiu przetapianego. Ci ktorzy nie są w cechu y co w iarmarki przedawac mięso będą, powinni dawac cechowi po gr, 3. Zdun daie gr. 4, prasołow 4 po gr. 4; inni rzemieslnicy nie płacą nic. Bartnikow 10, przychodzi od nich miodu na rok cwierci 8. Zydow nie masz. Targ we czwartek, jarmarków 5. Płacą mieszczanie pien. podwodne in quadruplo fl. 28 gr. 24. Woz woienny wyprawowac powinni parą koni dobrych z woznicą, wszelaką zywnoscią opatrzony, hayduka w barwie z muszkietem, z szablą, prochu y kul z potrzebę mu dawszy; maią tesz dac parę siekier, parę rydlow, motyk, łancuch y insze necessaria. Stawy 4 pod miastem na rzece Krępiance. Przewoz na Wisie nalezy ząmkowi, daie arendarz fl. 200. Jest komora celna w Kamieniu, gdzie cło wodne wybieraią od wszelkich towarow na doł y na gorę płynących; arendarz daie fl. 500. W samym prawic miescie, iest wysoko na gorze zamek; od rynku row go głęmboki dzieli, na nim most na 2 filarach z cegły, poręcze z obu stron, robotą cudną zrobione; w posrodku iest wzwod, drugi wchodząc w brąme, W tey turma na wieznie, nad bromą wieza z zegarem. Łaznia w zamku przy piecu fontana z smokiem z konch albo skorup morskich; w fontanie wanna miedziana, gradusow 5 z kratką do koła, ławy przy jedney scienie, szafwka z kratą gdzie są czopy spizowe z piwnice przez mur dla liquorum przewiedzione. Podworze szerokie w którym bywał ogrod włoski, w iednym rogu belluarda z ziemie usypana. Za miastem o czwierc mile iest folwark Ray zwany, na gorze. Od południa winniczka gdzie sic y wino rodzi y drzewek brzoskwiniowych albo morelowych rodzaynych iest pod pułkopy. Pod gorą iest ogrod włoski wielki, figarnia porządna, w niey drzew figowych 39, wszystkie dobrze obrodziły; drzewa brzoskwiniowego, morelowego y innego koło 300 sztuk; tamże 2 ogrody warzywne. Zwierzyniec długi i szeroki, w nim gaik olszowy. Bywało tu zwierza nie mało, teraz tylko 4 łanie a piąto mało, bywały y bawoły. Salaria Podstaroscięmu z zoną y czeladzią oprocz zywnosci fl 300, pisarzowi prowęntow. 100, wrotnemu 50, ogrodnikowi 150, leszniczemu 60, dwornikowi z dworniczką 20, dziewkom dwiema 8, gumiennemu 8, pastuchowi z botami 4. We dwa lata potem nastała wojna szwedzka, zamieniła miasto w gruzy, o czem świadczy lustr. 1660 r. Po spaleniu nieprzyiaciela, niezostało było ieno szesc chałup na ustroniu, teraz iest domków 40. Zamek spalony y znacznie zruinowany, nieprzykryty, ieno kilka pokoiow. Folwark Ray spalony, pałac pozostał; ogrod włoski opustoszał, figarnia desolowana, drzewa powycinane, zwierzyniec zniszczony. Verdum. podróżując przy końcu XVII w. , widział tu zamek na górze wysokiej, połączony z miastem długim mostem po nad głęboką doliną. W mieście był kościół parafialny murowany, szpital drewniany; klasztor franciszkanów. Na południe od miasta niągnęła się iłowata równina ku Wiśle, pokryta dębami Liske, Cudzoz. w Polsce, 108. Wspomniany tu klasztor franciszkanów, był właściwie klasztorem reformatów, który założył w 1625 r. po powrocie z poselstwa do Konstantynopola Krzysztof Zbaraski, koniuszy kor. i ststa solecki. Jako Votum ofiarował dar od sułtana kielich kryształowy w złoto oprawny. Kościołek św. Stanisława nad samą Wisłą zbudowała pobożna mieszczanka solecka. Istniał jeszcze kościołek św. Barbary. Podczas drugiej wojny szwedzkiej, sprzymierzeniec Augusta II, car Piotr Aleksiejewicz zjechał tu z synem Aleksym 14 września 1709 r. ; obejrzawszy obozem stojące swe wojsko pod dowództwem barona Goltz i skonfederowane pułki polskie, pośpieszył do Torunia. Lustr. 1765 r. wyraża. Sstwa niegr. possessorem jest X. Jakób Alex. Lubomirski, gener. infant. wojsk saskich, Domów z przedmieściem 179; szewcy mają cech, piekarzy 7, prasołow 3, żyd rzeznik za miastem. Targów ani jarmarków nie bywa. Zamek zniszczony, sklepienia pozawalane, podłogi i belki pogniłe, posadzki marmurowe rozwalinami poprzywalane; z galeryi zrobiono szpichlerz; dziedziniec murem obwiedziony, nadrujnowanym. Raj pałacu znaku nie masz i ludzie go nie pamiętają; w ogrodzie jest nieco drzew owocowych; zwierzyniec połową wycięty, gdzie sieją zboże, druga połowa zarosła krzakami. Udając się Stan. August do Kaniowa, przeprawiał się tu przez Wisłę 2 marca 1787 r. Stanęliśmy, pisze Nuruszewicz, w zamku niedbalstwem przeszłych wieków zrujnowanym, a staraniem teraźniejszego Ssty Przebendowskiego Marsz. Rady Niest. z ruin swoich dźwiganym, pomnożonym i już po większej części mieszkalnym. Przed wjechaniem do miasta, witały N. Pana cechy biciem z dział i kahał żydowski. Dokładniejszy opis zamku podają lustr. 1789 r. mury i szańce około zamku zniszczałe. Wchodząc po prawej ręce apartament, w którym pokojów 3 z garderobą i przedpokojem. Apartament drugi po lewej stronie, nowo erygowany, na dole zaś magazyn, sień i stancya; reszta pokojów górnych i dolnych spustoszało. Suma intraty Sstwa zł. 37046 gr. 4, z której 2 kwarty provenit do skarbu. Soleckie starostwo, w wojew. sandomierskiem, pow. radomskim, powstało zapewne z części I radomskiego. Podług lustracyi z r. 1765 skła Solec Solec dało się z miasta S. z zamkiem i ze wsi Sadkowice, Zemborzyn, Jarontowice, Dziurków, Wola Solecka, Baranów, Świesielice, Kawę; czyn i Kamień. W r. 1771 posiadała je Karolina ks. Lubomirska, opłacając zeń kwarty złp. 5724 gr. 16 a hyberny złp. 5170 gr. 6. Na sejmie jednak z r. 1773 75 Stany Rzpltej nadały te dobra narodowe w posiadanie emfiteutyczne Chomentowskiemu, wojskiemu j stężyckiemu. Wreszcie, ponieważ tenże Chomentowski ułożył się z Franciszkiem Ignacym Przebendowskim, woj. pomorskim, który utracił cztery starostwa przez zabór kraju, zatem Stany zatwierdziły posiadanie tego sstwa Przebendowskiemu na sejmie z r. 1776 i jednocześnie sumę złp. 300, 000 dla niego na tymże sstwie zabezpieczyły. 3. S. Poduchowny, os. , pow. iłżecki, gm. i par. Solec, odl. od Iłży 35 w. , 4 dm. , 22 mk. , 68 mr. włośc. 4. S. , pow. opoczyński, par. Gowarczów, ob. Sielec 4. . 5. S. , pow. opoczyński, gm, Topolice. par. Żarnów, odl. od Opoczna 10 w. , ma 17 dm. , 137 mk. W 1827 r. było 13 dm. , 83 mk. W 1884 r. folw. S. rozl. 390 mr. ; gr. or. i ogr. 280 mr. , łąk 31 mr. , pastw. 46 mr. , nieuż. 32 mr. ; bud. mur. 1, z drzewa 10; płodozm. 8pol. Wś S. os. 17, mr. 183; wś Sylwerynów os. 21, mr. 235. W połowie XV w. wś miała łany km. , z których płaciła dziesięcinę snopową i konopną, wartości 6 grzyw. , scholastykowi sandom. Dziesięcinę tę zabrał gwałtem, według wyrażenia Długosza, arcyb. gnieźn. Długosz, L. B. , t. I, 336. Lib. Ben. Łaskiego I, 622 wymienia tę wieś ale o niej milczy. W 1508 r. z S. płaci Małgorzata Solecka gr. 28. Według reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1577 we wsi Solecz Ramultis, w par. Żarnów, Leonard Strasz ex sortibus Górski et Ramult płacił od 1 i 3 4 łana Pawiński, Małop. , 289, 481. 6. S. , wś, pow. stopnicki, gm. Zborów, par. Solec, leży na lewo do drogi bitej ze Stopnicy do Korczyna, w pobliżu Zborowa, posiada kościół par. murowany, szkołę początk. , szpital św. Edwarda w letnich miesiącach na 20 łóżek, zakład kąpieli siarczanych. W 1827 r. było 35 dm. , 271 mk. Kościół i parafia istniały tu już zapewne od początku XV w. W 1367 r. Wenczeslaus, pleban de Szolecz, i Piotr, dziedzic wsi, zamieniają dziesięcinę ze wsi Pawęzów w pow. tarnowskim, par. Lisiagóra na pieniężną in fertones Kod. Małop. , III, 212. W połowie XV w. dziedzicem wsi jest Jan Feliks Tarnowski h. Leliwa. We wsi jest kościół par. murowany, do którego należą 2 łany folw. , 3 łąki, karczma z rolą i 1 zagr. z rolą. Wieś, mająca 7 łan. km. , karczmę z rolą, zagrod, z rolą, folwark, dawała pleban. dziesięcinę snopową i konopną, wartości do 8 grzyw. Długosz, L. B. , II, 427. W 1508 r. I S. ze Zborowem i innemi dobrami należał do Andrzeja Zborowskiego. W 1579 r. Andrzej Zboroski płaci tu od 2 łan. , 8 osadn. i biedn. Pawiń. ; Małop. , 212, 487. Obecny kościół wzniosła z muru w 1832 r. Maryanna Wielogłowska, dziedziczka wsi. S. par. , dek. stopnicki, 2600 dusz. Przy osadzie istnieje zakład leczniczy kąpieli siarczanosłonych, oparty na odkrytem tu źródle. Już w połowie XVIII w. użytkowano z tutejszych źródeł i wywarzano sól; opuszczona studnia zapadła się i zaszła ziemią. W 1815 r. radca górniczy Becker rozpoczął poszukiwania soli kuchennej i po zapuszczeniu świdra na 350 stóp napotkał zamiast soli, słoną wodę, która zapełniła otwór. Gdy poznano własności lecznicze źródeł Buska, wtedy, około 1824 r. , zaczęto używać wody soleckiej do kąpieli. Oddalenie od kolei żelaznych, większa skuteczność kąpieli poblizkiego Buska, mała wydajność źródła, nic pozwalają zakładowi temu rozwinąć się pomyślniej. Woda solecka ma temperaturę 12 R. , jest przezroczysta, słonogorzka, z zapachem jaj zepsutych. W składzie swoim zawiera chlorek sodu, jodek i bromek sodu, chlorek magnezu, siarczan magnezyi i wapna, siarek magnezu, z gazów zaś siarkowodor i kwas węglany. Przy zakładzie istnieje z ofiar prywatnych szpital na 20 ubogich. Oprócz łazienek istnieje apteka, stały lekarz, restauracya, czytelnia, sala balowa i teatralna, liczne domki mieszkalne. O źródle tutejszem pisał dr. Liebchen w dziełku Woda solecka, jej działanie i sposób użycia, Warszawa 1851 r. , tudzież Roman Wawnikiewicz; Woda mineralna słonosiarczano alkaliczna solecka, Warszawa 1869 r. Opisy S. podał Tyg. Illustr. z 1868 r. t. III, Nr. 104 i Kłosy Nr. 872. 7. S. , wś, pow. stopnicki, gm. i par. Szydłów, posiada szkołę początkową, młyn wodny, olejarnię. W 1827 r. było 46 dm. , 281 mk. W połowie XV w. S. , wieś w par. Szydłów, dawała dziesięcinę z łan. folw. pleb. w Lisowie, zaś z łan. kmiecych zapewne do Szydłowa Długosz, L. B. , II, 391, 392. W 1579 r. S. regalis płaci od 7 osad. , 3 1 2 łan. , 1 zagr. z rolą, 1 kom. , 3 ubog. , 1 łan sołtysi Pawiń. , Wielkop. , 224. Br. Ch. Solec, w XVI w. Sól, wś, dawniej podobno miasto, pow. drohobycki, 5 klm. na płd. od Drohobycza sąd pow. , st. kol, urz. poczt. i tel. . Na płd. leży Drohobycz, na wschód Kołpiec, na płd. wschód Stebnik, na płd. Truskawiec, na zach. Modrycz. W płd. zach. stronie obszaru powstaje pot. Dubica, lewy dopł. Słonicy dopł. Tyśmienicy i płynie na płd. wschód do Kołpca. Płd. część obszaru przepływa pot. Struha, uchodzący w Kołpca do Dubicy. W płn. zach. stronie pot. Sokołów, lewy dopł. Dubicy. Przez wś idzie droga z Solec Solec Solec Drohobycza do Truskawca. Płn. część obsza ru lesista. Wznies. wynosi na granicy zach. 361 mt. , na płd. 359 mt. , w dolinie Struhy 317 mt. Własn. więk. rząd. ma łąk i ogr. 3 mr. , pastw. 3 mr. , lasu 186 mr. ; wł. mn. roli or. 634 mr. , łąk i ogr. 454 mr. , pastw. 343 mr. W r. 1880 było 201 dm. , 1015 mk. w gm. ; 7 dm. , 22 mk. na obsz. dwor. 887 gr. kat. , 99 rz. kat. , 47 izr. , 4 innych wyzn. ; 993 Rusinów, 3 Polaków, 41 Niemców. Par. rz. kat. w Drohobyczu, gr. kat. w Modryczu. We wsi cerkiew p. w. św. Pantalemona, szkoła etat. jednoklas. i kasa pożyczk. gmin. z kapit. 1403 Vir. W XVII w. była tu żupa solna ob. Jahrb. der geolog. Reichsanst. , t. 26. str. 176. Por. Sól Lu. Dz. Solec al. Solcze, , niem. Solza, osada w gm. Karwin, pow. i obw. sąd. frysztacki. W r. 1880 było 63 dm. , 527 mk. ; katol. 482, prot. 35, i ew. 10; Polaków 370, Czechów 112, Niemców 45. Przez osadę płynie pot. Solec z pod góry Łazów 297 mt. , dopł. Stonawki z lew. brzegu. Okolica malownicza. Na wzgórzu wzn. 282 mt. wznosi się zamek, zbudowany przez hr. Larisch a r. 1873. Stąd widok na rozległą dolinę Olszy. Z licznych źródeł słonych tutejszych i w Orłowie, już benedyktyni orłowscy wydobywali sól. Ks. Wacław Wenzel i jego syn myśleli o zużytkowaniu solanek. Utrzymywanie warzelni nie opłaciło się z powodu małej zawartości soli. R. 1678 cesarz Leopold wskrzesił warzelnie, lecz wkrótce je zamknięto. W pobliżu zamku bije dziś jeszcze obfite źródło słone. Br. O, Solec 1. urzęd. Silz, wś, pow. babimoski, o 4 1 2 klm. na płd. wschód od Kębłowa par. katol. , przy trakcie ze Wschowy do Wolsztyna par. prot. , st. dr. żel. o 10 klm. , śród łęgów i kanałów Obry, poczta w Mochach Manche z karczmą Solecką 3 dm. , 23 mk. tworzy okrąg wiejski, mający 70 dm. , 485 mk. 348 katol, 137 prot. i 452 ha 247 roli, 94 łąk, 11 lasu; czysty dochód z ha roli 2, 74 mrk, z ha łąk 7, 44, z ha lasu 3, 92 mrk. W r. 1580 należał S. do Jana Chlebowicza, kaszt. mińskiego, i do Stanisława Łąckiego; pierwszy miał 6 zagr, , O rybaków, 2 kom. i 1 rzemieślnika, a drugi 6 zagr. , rybitwę i 1 rzemieśl. Między r. 16017 posiadali tu części Łąccy, Poklateccy i Zbijewscy; r. 1793 wchodził S. w skład dóbr Wolsztyn i był własnością Gajewskich. 2. S. Kujawski, urzęd. Schulitz, ztąd Szulec i Sulec, miasto, pow. bydgoski, o 17 klm. na wschódpłd. od Bydgoszczy, 31 klm. na płn. od Inowrocławia, na lew. brzegu Wisły, 8 klm. od ujścia Brdy, stacya dr. żel. bydgoskotoruńskiej. Wzn. 44 mtr. npm. , w okolicy lesistej i piaszczystej. Miasto ma 2 kościoły katol. i prot. , szkołę, st. tel. , urząd poczt, urz. stanu cywilu, i 4 jarmarki, 139 dm. , 380 rodzin, 1857 mk. 468 katol, 1304 prot, 85 żyd. ; 881 męż. , 976 kob. i 1421 ha 129 roli, 90 łąk, 980 lasu; czysty dochód z ha roli 8, 62, z ha łąk 19, 97, z ha lasu 2, 35 mrk. Na pieczęci miasta jest herb ziemi kujawskiej z głoską S w środku; u spodu wstęga z datą 1325 r. Ludność zajmuje się uprawą roli, handlem drzewa, żeglugą i flisactwem. W r. 1871 było 1035 mk. 290 kat, 697 Prot, 48 żyd. ; 1858 r. 653 mk. ; 1837 r. 509 mk. i 60 dm. ; 1831 r. 54 dm. , 434 mk 204 kat, 190 prot, 40 żyd. ; 1811 r. 56 dm. , 351 mk. ; 1788 r. 35 dm. , 316 mk Około 1580 r. było 6 piekarek, 4 szewców, 3 krawców, po 2 cieśli, powoźników i garncarzy, 1 kowal, bednarz i kołodziej, 14 komorników, 8 łanów osiadłych i 1 ćwierć roli; soszu i podatku opłacało 31 złp. 24 gr. Kościół katol, z drzewa, p. w. św. Stanisława, stanął w miejsce starego około r. 1750, staraniem Moszczeńskiego, kaszt. brzeskokujawskiego. Mikołaj, pleban Sotecensis Solecensis, zachodzący w dyplomatach kujawskich z r. 1382 Ulanowski, str. 337, wyraża może plebana soleckiego. Nazwa Sotec nie da sprowadzić się do żadnej, znanej w okolicy Bydgoszczy osady. Par. , liczącą 500 dusz, składają; Chrośna Krosno, Fletnowo I, Jeziorze, Kabat, Makowiska Steindorf, Otorowo, Otorowski Młyn, Przyłubie Polskie i Niemieckie, Rudy, Siedmiogóry, Solec, Soleckie Wypaleniska, Holendry Miejskie i Zamkowe, Trzcianka, Żółwiu i Żuzela Susen. Par. prot. liczyła około 1860 r. w 12 osad. 1937 prot. obok 360 katol. S. był miastem królewskiem. Miały tam niegdyś istnieć warzelnie ałunu ob. Cellarius, Regn. Pol, 249. Przywilej z r. 1244 Kod. Wielk. , n. 242, na który powołują się niektórzy dla poparcia starożytności osady, odnosi się do S. Biskupiego. Nie wątpliwem natomiast świadectwem istnienia S. Kujawskiego jest przywilej ks. Przemysława z r. 1325 Kod. Dyp. Pol Rzyszcz. , II, 654 i Wuttke, Staedt. d. L. Posen, 19, z niektóremi odmianami; książę ten, przekazując Tomaszowi z Jaksic na własność dziedziczną wójtowstwo miejscowe, nadał istniejącemu już wówczas miastu prawo niemieckie. Równoczesne wzmaganie się dwu innych Solców, t. j. biskupiego nad Wartą i sandomierskiego nad Wisłą, sprowadza częste mieszanie tych osad z Solcem Kujawskim, który przedstawiał dogodny punkt dla rokowań z Krzyżakami. W 1389 r. wyznaczono w tym celu wyspę na Wiśle, między S. a Czarnowem, a w r. 1413 proponowali Krzyżacy zjazd w samym S. W r. 1402 uzyskali mieszkańcy S. pozwolenie wolnego handlu w dzierżawach krzyżackich. Pobyt króla Władysława w S. w r. 1421, 1423 i 1430 zdaje się wątpliwym, za pewne odnieść to trzeba do S. sandomierskiego. Proponowany zjazd w S. przyszedł do skutku w r. 1422, lecz spełzł na niczem Kod. Litew. Racz. , 289 i Cod. Epist. V t. , 561. W r. 1424 król Władysław darował bisk. włocławskiemu Janowi kawał ziemi nad Wisłą, między S. i Fordoniem, pozwalając wystawić tam dwór, domy i szpichlerze; stąd powstało może mylne mniemanie, jakoby S. był miastem biskupiem. Wr. 1441 i 14, 43 zastawił król Władysław Mikołajowi z Sciborza z Szarleja, kaszt. inowrocławskiemu, S. i inne dzierżawy, a w r. 1457 król Kazimierz Janowi z Kościelca, podkomorzemu dobrzyńskiemu Kod. Dyp. Pol. Rzyszcz. , II. W r. 1458 dostawiło miasto jednego żołnierza pieszego na wyprąwę malborską. Przywilej lokacyjny z r. 1325 potwierdzili Zygmunt I w r. 1538, Stefan, Zygmunt III, Władysław IV, Jan Kazimierz, Michał, Jan III i August II w r. 1702. Z dzierżawy soleckiej miasto, folw. i holendry opłacał w r. 1771 Tadeusz Jaraczewski 1000 złp. kwarty i 469 złp. 21 gr. hyberny. Następnego roku 1772 dostał się S. pod panowanie pruskie. W r. 1848 znajdował się przez pewien czas w ręku Polaków. Ob. Soleckie Holendry. 3. S. Biskupi, wś kośc. i okrąg miejski, pow. i dekan. średzki, o 6 klm. na zach. płn. od Nowego Miasta i 15 klm. na płd. od środy, na praw. brzegu Warty stare koryto, par. i szkoła w miejscu, poczta w Nowem Mieście Neustadt a. d. W. , st. dr. żel. na Chociczy Falkstaedt o 4 1 2 klm. ; 50 dm. i 338 mk. S. znany już był w r. 1244 Kod. Wielk. , n. 242 i stanowił własność biskupów poznańskich. Tu zmarł w r. 1253 Boguchwał II i stąd wysyłał Boguchwał III w r. 1257 Kod. Mazow. , str. 22 bisk. mazowieckiemu pozwolenie na poświęcenie kościoła w Sochaczewie i 2 ołtarzy w Błoniu. W r. 1301 stanęła tu między duchownymi ugoda, odnosząca się do Głogowy z pod Raszkowa; r. 1303 bisk. poznański Andrzej przekazuje grunta biskupie kościołowi w S. , bierze w zamian za nie Szeligi, nabyte przez proboszcza miejscowego, i wciela takowe do Witowa. R. 1355 zmarł w S. bisk. Wojciech Pałuka. Przywilej króla Kazimierza z d. . 1 marca 1357, potwierdzający posiadłości arcyb. gnieźnieńskich Kod. Wielk. , n. 1354, wymienia nie ten Solce lecz osadę pod Opatówkiem, w Kaliskiem. W r. 1360 biskup Jan nakazuje składać daniny z Winnej Góry do S. , który przeto już wówczas był centrem klucza i niezawodnie miał dwór, gdzie zmarli wspomniani powyżej biskupi; r. 1432 bisk. Stanisław wystawić tu kazał młyn wodny; r. 1642 bisk. Szołdrski pozwala Hieronimowi z Pigłowic Manieckiemu, podsędkowi poznańskiemu, porobić w okolicy 8. , na Warcie, upusty do młyna, z zastrzeżeniem mielenia tamże słodu do browaru soleckiego. Według inwentarza dochodów biskupich, spisanego w r. 1564 ks. Jabczyński, Rys hist. m. Dolska, 104 9, było w S. łanów 6 1 2, kmieci osiadłych na połłankach 10, każdy z nich składał baraniego po 5 gr. , żolędnego po 2 wiertele owsa, 2 kapłony i 15 jaj. Łanów pustych było 1 1 2; karczma miejscowa opłacała 28 gr. a ogród karczmarski 6 gr. Więciornego, gdy stawiają więcierz na wylewkach rzecznych, od każdego stawienia dają groszy pięć. Z łąk, zwanych Staciwy i Pod Osinami, zbierano około 7 kup siana. Ogrodów było trzy na pożytki dworskie. Na Warcie stał młyn, z którego młynarz składał trzeciznę, wynoszącą około 6 małdrów i tyczył dwa wieprze dla dworu. Pod S. były wówczas gęste lasy, gajo i zarośla. Dochody biskupie z całego klucza soleckiego wynosiły 87 1 2 grzywien 6 gr. 6 den. , czyli 140 flor. gr. 6 den. w gotówce, 8 małdrów 1 1 2 ćwiertni owsa czynszowego, 24 1 2 kóp i 25 jaj, 2 małdry 10 ćwiertni owsa żolędnego i 116 kur małgorzatek. Klucz ten składał się z osad Brzezie, Chrustowe, Krzykosy, Mądre, Nadziejewo, Ołaczewo, Pętkowo, Pieczkowo, Rogusko, Solec, Winnagóra, Witów i Zajezierzw. Rząd pruski zabrał tę majętność; po wkroczeniu atoli Francuzów do Polski nadał ją Napoleon I, oprócz Nadziejewa, Pętkowa i Mądrego, generałowi Henrykowi Dąbrowskiemu, którego spadkobiercy sprzedali S. Aleksandrowi ks. Czartoryskiemu. W r. 1578 zarządzał S. Franciszek Solnik, urzędnik pana bydgoskiego; było wówczas 16 zagrodn. , 6 komorn. i karczma z rolą; w r. 1618 płacono od 16 zagrodn. z rolą po 6 gr. z kwarty karczmarskiej 7 1 2 gr. , od 2 komorn. bez bydła po 2 gr. i od koła korzecznego 24 gr. , czyli razem 4 złp. 11 gr. 9 den. podatku. Pod S. odkopano grobowisko skrzynkowate, w którem znaleziono popielnicę ze szczątkami przedmiotów żelaznych i bronzowych. Kościół pod wez. św. Katarzyny, istniał już przed r. 1302; spustoszony podczas wojny szwedzkiej, dźwignął się około 1659 r. ; bisk. poznański Wojciech Tholibowski poświęcił w nim trzy nowo ołtarze. Stawiany z drzewa, kilkakrotnym ulegał przebudowom. W r. 1639 istniało przy nim bractwo miłosierdzia. Księgi kościelne zaczynają się od r. 1746. Par. liczącą 2787 dusz składają Baba, Bogusławka, Borowo, Borowskie Holendry, Bronisław, Ciołki, Kokczynowe, Krzykosy, Kurzydół Koepernik, Lubrza, Małaszok, Młodzikowo, Młodzikowskie Holendry, Rogusko, Solec, Sulęcin, Sulęcińskio Holendry i Przymiarki, Wiktorowo i Witów. Szkoły parafialne znajdują się w Krzykosach, Solcu, Wiktorowie i na Holendrach Sulęcińskich. Szkoła istniała w S. w r. Solec Solecka Karczma Soleckie Solecka Karczma Solecka Bąkowa Solecka Woda Solecka Wola Soleczniki 1639 i 1727, a szpital w r. 1661 i 1737, w r. atoli 1784 nie było już ani szkoły ani szpitala. W skład okr. wiejskiego wchodzą Kurzydół, Małoszek i Sulęcińskie Przymiarki; cały okrąg ma 62 dm. , 447 mk. 431 kat. , 16 prot. i 624 ha 383 roli, 34 łąk, 77 lasu; czysty doch. z ha roli 5, 48, z ha łąk 12, 92, z ha lasu 0, 78 mrk. 4. S. , pow. gnieźnieński, ob. Sulin. Solecka Karczma, niem. Baerkrug i Silzkrug, os. , pow. babimoski, pod Solcem, na północnej kończynie jez. Mochy, przy zetknięciu się Kopanicy z kanałem Obry; par. Kębłów, okr. wiejski Solec, 3 dm. , 23 mk. E. Cal Solecka Bąkowa, wś i dobra, pow, iłżecki, ob, Bąkowa. Solecka Woda, strumień w pow. prądnickim, płynie przez wieś Racławice Polskie. Solecka Wola, wś i fol, pow. iłżecki, gm. Dziurków, par. Solec, odl. od Iłży 35 w. , le ży tuż pod Solcem, ma 152 dm. , 1415 mk. , 529 mr. dwor. , 2299 mr. włośc. W 1827 r. 75 dm. , 528 mk. W połowie XV w, S. Wola, wś królewska, w par. Solec, miała łany kmie ce, karczme, 2 zagr. z rolą, 2 łany sołtysie, z których dziesięcinę płacą bisk. krakowskie mu Długosz, L. B. , II, 573. W 1569 r. wś Wola Solecka, należąca do ststwa soleckiego, ma 11 półłanków, 1 kom. , 1 łan wójtowski Pawiński, Małop. , 323. Br. CL Soleckie, jezioro na obszarze wsi Solec, w pow. gostyńskim, ma 90 mr. obszaru. Soleckie 1. Holendry, urzęd. SilzHauland, pow. babimoski, o 7 klm. na wschódpłd. od Kębłowa, śród łęgów Obry, graniczą z Solcem; par. prot. Wolsztyn; 50 dm. , 306 mk. 17 kat. , 289 prot. i 478 ha 227 roli, 148 łąk, 9 lasu. Część Holendrów leśniczówka wchodzi w skład okr, dworskiego Wroniawy. 2. S. Holendry Miejskie, urzęd. SchulitzStadt hauland, pow. bydgoski, tuż pod Solcem, mają 81 dm. , 729 mk. 105 kat. , 620 prot. , 4 żyd. i 449 ha 173 roli, 41 łąk, 8 lasu. 3. S. Holendry Zamkowe, urzęd. SchulitzSchlosshaulaud, tamże, od Solca na płd. zachód; mają 74 dm. , 744 mk. 89 kat. , 704 prot, 1 żyd i 600 ha 292 roli, 50 łąk, 138 lasu. Zabrane przez rząd pruski, wcielone do domeny bydgoskiej. 4. S. Nedleśnictwo, urzęd. Schulitz, pow. bydgoski, pod Solcem, składa się z leśniczówek Chrośna Krossen, Jeziorze Gruensee, Kabat i Trzcianka. Mieszkańcy protestanci. 5. S. Wypaleniska al. Ogniska, niem, Feyerland, dawniej Schulizer Feuerlaender, wś, pow. bydgoski, o 6 klm. na zach. południe od Solca par. , poczta i st. dr. żel. śród lasów, na obszarach miejskich; ma 30 dm. , 208 mk. 2 kat. , 206 prot. i 50 ha. Ob. Feyerland. E. Cal. Soleczniki 1. Wielkie, w kronikach krzyżackich Salseniken al. Saletzniken, mko i dobra nad rzką Solczą dopł. Mereczanki, pow. wiSłownik Geograficzny T. XI. Zeszyt 121. leński, w 5 okr. pol. a 7 rewirze sądowym, gm. Soleczniki, przy trakcie z Wilna do Lidy, odl. o 42 1 2 w. od Wilna a 46 1 4 w. od Lidy, ma 520 mk. W 1866 r. było tu 31 dm. , 459 mk. 9 praw. , 316 kat. i 134 żyd. . Fol. w t. r. miał 35 mk. 30 kat. i 5 ew. ; huta szklana, młyn na Solczy i gorzelnia. Posiada kościół par. kat. drewn. , dom modlitwy żydowski, kaplicę protestancką na cmentarzu grzebalnym, st. poczt. Ludność mka, wyjąwszy włościan wsi S. W. , proboszcza ze służbą kościelną, dozorcy i utrzymującego pocztę, strażnika policyjnego uriadnika, stanowi kilkanaście familii żydowskich, trudniących się szynkarstwem, nędznemi rzemiosłami i drobnym handlem i zamieszkujących karczmę i do dziesięciu domków zbudowanych na gruncie dziedzica. Kościół kat. p. w. św. Piotra apost. , założony w XIV w. , uposażony przez Jana Hlebowicza w XVI w. podług rubryceli założony 1523 r. przez Jana Chodkiewicza, powiększony przez Alfonsa Lackiego, podkomorzego wileńskiego, w 1622 r. , dziś dobrze utrzymywany staraniem miejscowego proboszcza ze składek parafian. Parafia kat. , dek. raduńskiego, ma 4104 wiernych. Filia w Solecznikach Małych, kaplica w Montwiłowszczyźnie. Dobra mają 291 dzies. ziemi uprawnej i 2730 dzies. lasu. Własność niegdyś Hlebowiczów, w XVI w. przeszły do Chodkiewiczów, w posiadaniu których pozostawały do 1824 r. , dziś są własn. Wagnerów. 2. S. Male, mko nad Wisińczą dopł. Solczy, tamże, również przy trakcie poczt. z Wilna do Lidy, odl. o 35 w. od Wilna, ma 131 mk. W 1866 r. było tu 12 dm. , 82 mk. 72 kat. , i 10 żyd. . Ludność mka, z wyjątkiem włościan kilku chat wsi S. M. , stanowi kapelan ze służbą kościelną, pisarz gminny i pięć familii żydowskich, zamieszkujących karczmę i dwa domki należące do dziedzica S. M. Posiada zarząd gminy, szkółkę wiejską, kościół kat. drewniany p. w. św. Jerzego, filialny do 8. W. , podług podania współczesny z nim, prawdopodobnie jednak fundowany w XVII w. przez Alfonsa Lackiego, przebudowany w 1834 r. kosztem Mikołaja Mianowskiego, od 1866 do 1878 r. zamknięty, dziś staraniem włościan ma stałego kapelana, utrzymywanego kosztem okolicznych mieszkańców. Fol. w 1866 r. miał 13 mieszkańców katolików; młyn na Wisińczy. Dobra mają 148 dz. ziemi uprawnej i 586 dz. lasu. Własność do 1824 r. Chodkiewiczów, przeszły następnie do Mianowskich, w posiadaniu których do dziś pozostają. Gmina Soleczniki graniczy od północy z gm. rudomińską, od wschodu z ilińską do 1864 r. zwaną kierdejowską i wraz z nią stanowi wązki południowy pas pow. wileńskiego, otoczony pow. trockim, lidzkim i Solencin oszmiańskim i należy do 2 okr. pokojowego do spraw włośc, oraz 2 rewiru konskrypcyjnego. Większość wsi tej gminy należy do par. Soleczniki, kilka tylko do par. Turgiele oraz Rudniki. Gmina dzieli się na 5 okręgów wiejskich 1 S. Wielkie, obejmujący wsi S. W. , Bohusze, Czużekompie, Gudełki, Kiderańce, Nowokiemie, Nowosiołki, Paszkowszczyzna, Sałki Małe i Załamanka z karczmą przy gośc. poczt. oraz zaśc. Milwidy. 2 S. Małe z wsiami S. Małe, Czauszkli, Jackany, Jaglimońce z karczmą przy gościńcu, Jundziliszki, Nowosiady, Powisińcze, Skubiaty, Stasiły, Zawiszańce, Zielonowo i Złoukszty, oraz zaśc. Bohumiliszki, Krugłowo, Rohoźyszki z karczmą i Tartak. 3 Karolin z wsiami Dawciuny, Dejniszki, Dej nowo, Podwerańce, Sałki Wielkie, Sosenkowszczyzna i Trybańce oraz zaśc. Poberż. 4 Kamionka z wsiami Biekiany, Dejnówka, Deksznie, Kamionka, Misztołtany, Nowosiady, Obały 1 i 2, Pieckiele, Piepie, Słobódka, Smogóry, Szyrwie i Tarakańce. 5 Jaszuny obejmuje wsi Bujki, Czetyrki, Dejnowo, Jaszuny, Morozy, Nowosiołki, Pasieki, Piełokańce, Skierdzimy, Sliżuny, Sokoły i Wojcieszuny, oraz zaśc. Dziaguszki i Benkarty. Ogólna ludność włościańska, wynosi 4692 dusz. Trudni się rolnictwem, sieje żyto, owiec, grykę i sadzi kartofle; hodowla koni i bydła małoznaczące. W skutek corocznej wyprzedaży lasów prywatnych, a tem samem łatwości zarobku przy dostawie drzewa opałowego i desek do Wilna, oraz uprawy trzebieży, z łatwością wydzierżawianych, dobrobyt włościan znacznie się zwiększył. Podług spisu z 1865 r. było w gminie 54 dusz rewizyjnych włościan skarbowych, 1413 włościan uwłaszczonych, 35 jednodworców i 14 ludzi wolnych. Oprócz wymienionych powyżej wsi i zaśc. włośc. w obrębie gminy mieści się 7 okolic wsi szlacheckich Dawidowszczyzna 2 właścicieli, 57 dzies. ziemi upr. , Jundziliszki 3 właśc, 164 dz. z. upr. , 89 dz. lasu, Montwiłowszczyzna 4 właśc, 82 dz. z. upr. , 8 dz. lasu; kaplica kat. , drewn. słomą kryta, Obały 2 właśc, 60 dz. z. upr. , Posolcz 13 właśc, 535 dz. z. upr. , 34 lasu, Puciatowszczyzna 2 właśc, 44 dz. z. upr. , Sengiełowszczyzna 11 właśc, 620 dz. z. upr. , 101 dz. lasu oraz 14 zaścianków; Alteracya 51 dz. z. upr. , 20 dz. lasu, Bohdziuny 2 dz. z. upr. , Czużekompie 20 dz. , Dziejaki 35 dz. , Janopole dwa, razem 74 dz. , Jencieliszki 46 dz. z. upr. , 35 dz. lasu, Leondoły dwa, razem 37 dz. z. upr. , 4 dz. lasu, Milwidy 20 dz. , Miszkinie 14 dz. , Piełokańce 24 dz. , Praneliszki 53 dz. , Soleczi niki 37 dz. z. upr. , 40 lasu; st. p. , Szynabuda 14 dz. z. upr. , 20 lasu, Zacharzyszki 54 dz, z. upr. , 21 lasu. Nadto gmina obejmuje następująco dobra szlacheckie S. Wielkie Wagnerów, S. Małe Mianowskich, Gaściewicze Mierzejewskich, 215 dz. z. upr. , 404 lasu, Brusznice Ranardów, 95 dz. z. upr. , 150 lasu, Anuliszki i Błużnie Trzaskowskich, 197 dz. z. upr. , 828 lasu, Bohumiliszki i Świniec Sielanków, razem 565 dz. z. upr. , 811 lasu, Trybańce, Janopol i Karolin Borowskich, razem 239 dz. z. upr. , 531 lasu, Jaworów Wędziagolskich, 153 dz. z. upr. , 75 lasu, Poberże Szulców, 101 dz. z. upr. , 281 lasu; wszystkie dotychczas wymienione do 1824 r. były własnością Chodkiewiczów, lecz w skutek eksdywizyi przeszły w posiadanie różnych właścicieli; Jaszuny Balińskich, w zeszłym wieku Radziwiłłów, 1300 dz. z. upr. , 3290 lasu, młyn, tartak i hamernia na Mereczance a także huta szklana, Smagóry od zeszłego wieku Balińskich, 92 dz. z. upr. , 53 lasu, Stoki Narzymskich, w zeszłym wieku Romerów, 419 dz. z. upr. , 100 lasu, gorzelnia i huta szklana, Kamionka od przeszło wieku Wierzbowiczów, 364 dz. z. upr. , 629 lasu, Skubiaty b. lenny, od Lackich przeszły do Mielnikowa, 244 dz. z. upr. , Kiejdzie Moszkowa, w zeszłym wieku Radziwiłłów, potem Naborowskich, 551 dz. z. upr. , Zacharzyszki Cierpińskich, dawniej Radziwiłłów, 253 dz, z. upr. , 310 lasu, Gudełki Wagnerów, w zeszłym wieku Tyszkiewiczów, 68 dz. z. upr. , 1195 lasu; Gumby Iwanowa, w zeszłym wieku Tyszkiewiczów, potem Tyszeckich, 256 dz. z. upr. , Rudowszczyzna Jankowskiego, Koczana i Bołtucia, dawniej Korzeniowskich, 119 dz. z. upr. , 109 lasu, Trudy i Wincipole Krzyckich, w zesz. w. Wierzbowiczów, 307 dz. z. upr. . J. Wierzbowicz. Solele, folw. , pow. wiłkomierski, gm. Wiżuny, o 68 w. od Wiłkomierza. Solencin, niem, Saulwitz, wś. włość. , pow. olawski, par. kat. Sobacisko, ew. Sillmenau. W 1842 roku 18 dm. , sołtystwo, 128 mk. 63 ew. . Wś była dawniej własnością klasztoru na Piasku we Wrocławiu. Solenica al. Sołonica, wś włośc nad rzką Waką, pow. trocki; w 1 okr. pol. , gm. Troki, okr. wiejski i dobra skarbowe Kowieńska Waka, o 16 w. od Trok, ma 4 dm. , 42 mk. katol w 1864 r. 9 dusz rewiz. . Soleniki 1. wś włośc, pow, trocki, w 4 okr. pol, gm. i dobra skarbowe Merecz, okr, wiejski Soleniki, o 12 w. od gminy, 99 dusz, rewiz. W skład okr. wiejskiego wchodza wsi S. , Bugance, Klepacze, Miżańce, Taruciany, oraz zaśc. Kreksztany i Naszkuny, w ogóle 261 dusz rewiz. włośc skarb. 2. S. , wś i dobra nad stawem, pow. wileński, w 6 okr. pol. , gm. Rudomino, okr. wiejski Tatarka, o 6 w. od gminy a 8 10 w. od Wilna; folw. ma 1 dm. , 30 mk, katol, wś zaś 13 dm. , 4 Solele Solele Solenica Solęczyno Solica mk. prawosł. i 50 katol w 1864 r. 48 dusz rewiz. ; własność Wróblewskich. 3. S. , wś, pow. słonimski, w 3 okr. pol, gm. Czemery, o 12 w. od Słonima. J. Krz. Solenny al. Solenny, potok, wypływa w płd. zach. stronie gm. Laszek Murowanych, pow. staromiejski; w płn. wsch. stronie uchodzi do Strwiąża z praw. brzegu, długi 3 klm. Solęczyno, ob. Suleczyno. Solica, mała rzeczka w pow. borysowskim, prawy dopływ Moży, ma ujście po za wsią Słoboda Nowa. Soliczny, potok, dopł. pot. Obidzy, w pow. nowosądeckim. Solidow, jedno z terytoryów pruskiej Natangii. Solihacz al. SolHalicz, u ludu Balickie Soli, mto pow. gub. kostromakiej, w równinie, na pr. brz. rz. Kostromy, pod 59 5 płn. szer. , a 59 57 wsch. dług. , o 217 w. na płn. wsch. od Kostromy odległe, ma 3295 mk. w 1883 r. . W 1774 r. było tu 6 cerkwi mur. i 2 drewn. , 119 dm. i do 1000 mk. ; w 1792 r. 7 cerkwi, 560 dm. 1 murow. i 2747 mk. ; w 1867 r. 9 cerkwi murow, , z soborem p. w. Narodz. J. Chr. z 1664 r. , 549 dm. 6 murow. , 3185 mk. 39 katol, 10 rozkoln. , 4 ewang, i 14 żydów, 34 sklepów, szkoła powiat. i paraf. , szkółka duchowna, szpital, więzienie, 246 rzemieślników, w tej liczbie 68 kowali, wyrabiających przeważnie topory. Własność mta stanowi 351 dzies. ziemi; dochody miejskie w 1870 r. wynosiły 2667 rs. W samem mieście znajduje się źródło słono, znane już od połowy XIV w. , z którego początkowo wywarzano sól, później zaś zarzucono, a natomiast w 1841 r. otworzono zakład kąpielowy, znacznie rozszerzony w 1858 r. i dość licznie nawiedzany. Podług latopisów kn. halicki Fieodor Siemionowicz w 1335 r. pośród wielkiego lasu założył monaster z cerkwią Zmartwychwstania, w około którego powstała wkrótce osada. Gdy niedługo potem odkryto tu źródło słone i poczęto wywarzać sól, osada otrzymała nazwę Sole Halickie. Około 1340 r. S. wraz z Haliczem nabyty został przez kn. moskiewskiego Iwana Kalitę; w 1450 r. włączony ostatecznie do ks. moskiewskiego; po 1609 r. S. tworzył oddzielne województwo, w 1719 r. włączony do gub. archangieło grodzkiej, od 1778 r. mto pow. gub. kostromskiej. Mto niejednokrotnie ulegało pożarom, zwlaszcza zaś w 1649, 1752 i w 1803 r. , oraz klęskom wojennym. Solihalicki powiat, zajmujący płn. zach. część gubernii, podług obliczenia Schweitzera ma 71, 21 mil al. 3446 w. kw. Powierzchnia powiatu, leżącego w górnym biegu rz. Kostromy, stanowi najbardziej wyniosłą część gubernii i ma pochylenie od płn. wschodu na płd. zachód. Najwyżej wzniesione punkta znaj dują się pod wsią Bogojawlenie Ramonie, 860 str. npm. i Wysokoje 804 st. npm. . Pod względem geognostycznym powiat nale ży do formacyi permskiej. Oprócz zdrojów słonych w S. , znajduje się wapień w dolinach rz. Swieticy i Selmy, oraz na całym prawie obszarze torf. Gleba przeważnie gliniastopiaszczysta, trudna do obrobienia. Prawie cała powierzchnia zroszona jest rz. Kostromą z jej dopływami; wyjątek stanowi nieznaczna część północna, z której biorą początek do pływy Tamaksy dopł. Suchony. Z dopływów Kostromy najważniejsze Serochta, Szugoma, Świetica, Selma, Tutka, Kojwa W. i Weksa. Jezior nie ma wcale, natomiast bar dzo wiele błot. Lasy, pomimo nioracyonalnego wyniszczania, zajmowały w 1870 r. do 70 ogólnej przestrzeni. Podług danych w 1867 r. było w powiecie bez mta powiat. 48902 mk. , zamieszkałych w 912 przeważnie drobnych osadach, w liczbie których tylko dwie mają przeszło po 50 dusz. Główno za jęcie mieszkańców stanowi rolnictwo, jakkol wiek, z powodu nieurodzajności gleby i suro wego klimatu, niezaspakaja potrzeb miejsco wych. Sieją przeważnie żyto i owies, w ma łej ilości pszenicę jarą i i jęczmień, pszenicy zaś ozimej wcale nie uprawiają. Również i kartofle sadzą w nieznacznej ilości. Ważne znaczenie dla mieszkańców ma przemysł le śny, mianowicie ścinanie i spław drzew, oraz wyrób dziegciu i smoły. Hodowla bydła, z powodu obfitości łąk, dość rozwinięta. Prze mysł fabryczny ograniczał się w 1870 r. na dwu gorzelniach, zatrudniających 26 ludzi i produkujących za 163656 rs. W 1869 r. w po wiecie znajdowało się 49 cerkwi 42 muro wanych. J. Krz. Solikamsk, mto pow. gub. permskiej, nad rzką Usołką dopł. Kamy, pod 59 39 płn. szer, a 74 25 wsch. dług. , o 207 w. na płn. wsch. od Permu, ma 16848 mk. w 1883 r. . W 1867 r. było tu 493 dm. 21 murow. , 3950 mk. w tej liczbie 177 katol, 7 rozkolników i 3 machometan, 7 cerkwi, monaster męzki, 53 sklepów, szpital miejski, szkoła powiat, i parafialna, bank miejski, założony w 1860 r. , z kapitałem 15000 rs. , 230 rzemieślników do 80 kowalów, 2 warzelnie soli, zatrudniające 387 robotników i produkujące średnio rocznie 750000 pudów soli, oraz 10 niewielkich fabryk, produkujących rocznie za 3710 rs. Własność mta stanowi 1939 dzies. ziemi i 40 sklepów. Dawniej liczba warzelni soli była znacznie większą; w 1579 r. było ich 16, w 1623 r. 37, w 1793 r. znowu tylko 16. Niewiadomo napewno kiedy S. został założony, wszystkie bowiem dokumenty uległy zniszczeniu w licznych pożarach miasta. Po Solenny Soliczny Solidow Solihacz Solikamsk Solenny Solimos Solimos Solinie Solinka dług niektórych badaczy osada założoną została w 1430 r. przez Kalinnikowych, zajmujących się przemysłem solnym w tych okolicach, podług innych zaś początek miasta odnieść należy do drugiej połowy XVI w. , kiedy Strogonowie otrzymali ziemie nad Kamą, leżące od Czerdyni do Czusowej. To tylko pewne, ze od czasu Strogonowych S. oprócz przemysłowego, otrzymał ważne znaczenie handlowe, przez miasto bowiem przechodził nowy trakt do Syberyi i założoną tu została komora celna, zniesiona w połowie XVII wieku. W skutek przeprowadzenia nowego traktu syberyjskiego przez Ekaterynburg S. utracił poprzednie znaczenie handlowe. W 1708 r. S. został włączony do gub. syberyjskiej; od 1719 r. mto prowincyonalne; w 1727 r. przyłączony do gub. kazańskiej, został w 1781 r. mtem powiatowem namiestnictwa a w 1796 r. gub. permskiej. Miasto niejednokrotnie ulegało pożarom, i tak w 1581 r. w skutek napadu Tatarów syberyjskich, dalej w 1635, 1672, 1688, 1695, 1711, 1717, 1745, 1753 i 1759 r. Solikamski powiat zajmuje zachodnią, europejską część gubernii i podług obliczeń pułk. Strelbickiego ma 533, 10 mil, al. 25774, 8 w. kw. Powierzchnia powiatu przerzniętą jest od północy na południe przez rz. Kamę na dwie równe prawie części, pochylające się ku rzece. Część wschodnia opiera się o góry Uralskie, stanowiące granicę odpow. wierchoturskiego i dochodzące na tej przestrzeni do znacznej wysokości w szczytach Konżakowski kamień 5135 st. , Suchogowski kamień 3920 st. i Padwiński kamień 3078 st. . Od gór Uralskich oddzielają się na zachód łańcuchy gór, towarzyszące brzegom rzek i tworzące działy wodne pomiędzy nimi. Zachodnia część powiatu przedstawia równinę, przerzniętą niewiełkiemi wzgórzami. Gleba przeważnie kai mienista i błotnista tundry. Z ciał kopalnych najważniejsze rudy żelazne w części wschodniej powiatu i sól kuchenna, wywarzaj na w Nowousolu, Solikamsku i in. Nadto znajduje się tu gips, glina, kamienie granitowe i in. minerały. Cała powierzchnia powiatu należy do dorzecza rz. Kamy, przerzynającej powiat na przestrzeni 120 w. Z dopływów Kamy ważniejsze Kondas, Inwa i Obwa z prawej i Jajwa i Koswa z lewej strony. Kama ma ważne znaczenie ekonomiczne, na niej bowiem spławiane są produkty miejscowe aż do Niżnego Nowogrodu. Znaczniejszych jezior nie ma, mniejsze zaś znajdują się w dolinach rzek, zwłaszcza zaś Kamy. Błota rozrzucone są na całej przestrzeni powiatu. Lasy, pomimo wielkiego wyniszczenia, zajmowały w 1870 r. przeszło 1, 400, 000 dzies. , t, j. do 55 ogólnej przestrzeni, w tej liczbie było 1, 059, 100 dzies. lasów skarbowych na 1, 180, 200 dzies. ziemi do skarbu należącej. W 1867 r. było w powiecie bez mta S. 172049 mk. 2569 jedynowierców, 170 rozkolników, 7 katol, 15 protest. . Mieszkańcy zajmują się rolnictwem, które, z powodu nieurodzajności gleby i surowego klimatu, za wyjątkiem tylko płd. zchd. części powiatu, nie wystarcza na miejscowe potrzeby. Ważniejsze źródło dochodu dla mieszkańców stanowi praca w fabrykach, warzelniach i kopalniach, wypalanie węgla, wycinanie drzewa, pędzenie smoły i terpentyny, oraz myślistwo. Pod względem przemysłowym w 1870 r. było w powiecie 45 fabryk, zatrudniających 4858 robotników i produkujących za 7, 208, 893 rs. Najważniejsze z nich 7 warzelni soli 4, 604, 792 rs. prod. i 9 hut i fabryk żelaznych 2, 546, 310 rs. prod. . Solimos węgier. ob. Gaujacowce. Solinie, jezioro, w pow. sejneńskim, w pobliżu jez. Dumbel, ma 12 morg. obszaru. Solinka, rzeka, powstaje w obr. gm. t. n. , w pow. lisieckim, z połączenia dwu strug, jednej z pod Strybu 1014 mt. , szczytu granicznego pasma Karpat, a drugiej od płn. z pod Rozsochy 1093 mt. , schodzących się u zach. podnóża wierchu Kiczurki 909 mt. Płynie przez wś Solinkę, przeszedłszy pod Matragórą 991 mt. na obszar Żubraczego, zwraca się na płn. wschód. Przepływa wś Cisną, poniżej której wygina się na płn. wschód, zraszając osady Dołżycę, Buk, Polanki i Terkę; odtąd płynie na płn. przez Bukowiec, Dołkowyję, Zawóz, a na ubszarze Soliny, naprzeciwko wsi, wpada do Sanu z lew. brzegu, Dolina rzeki górska. Na górnym biegu, na praw. brzegu, rozpościera się dział Hyrlaty, ze szczytami Hyrlatą 1103 mt. , Berdą 1043 mt. i Rozsochą 1093 mt. ; po lewym zaś dział Wołosania, ze szczytami Wołosaniem 1070 mt. , Sazówką 969 mt. , Berestem 942 mt. , Osiną 962 mt. i Honym groniem 820 mt. . Na obszarze Dołżycy dolina zwarta od płn. zach. działem Łopiennika 1069 mt. , a od płd. wsch. działem Krzemiennej 937 mt. i Falowej 965 mt. . W dalszym ciągu od Terki począwszy od zach. wznoszą się Korbania 894 mt. i Jaworysz 588 mt. , a od wschodu dział Tołsty 748 mt. , rozpościerający się między Sanem a Solinką. Spad wód 750 mt. połączenie się źródl. strug; 724 mt. pod kościołem w Solince; 578 mt. ujście Rostoki; 564 mt. pod kościołem w Cisny; 508 mt. ujście Dołżyczki; 460 mt. pod Terką; 370 mt. ujście. Przyjmuje z praw. brzegu Rostokę, Dołżyczkę, Bowański pot. , Wetlinę i Grabnik; z lew. brz. Wołosań, Ciśniankę, Zwór, Uniacki pot. , Bukowiec, Kanlienny, Wołkowyjkę i Łukowski pot. Długość biegu 45 klm. W rzece żyją ryby bzdyrka Solistówka Solinko Solistówką Soliszki Soliwka Solka al czerewuszka, dunka al. płotka, jelec, kiełb, łososiopstrąg, łosoś, maryna, marynka, mię tus, pstrąg, śliz i węgorz. Br. G. Solinko, ob. Sawulinko. Solino, ob, Sawulino. Soliny, wś, pow. suwalski, gm. Kadaryszki, par. Wiżajny. Odl od Suwałk 26 w. , ma 14 dm. , 106 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kadaryszki. Solipsy, wś włośc, pow. warszawski, gm. Pruszków, par. Służewo, leży na wschód od wsi Włochy, ma 214 mk. , 160 mr. W 1827 r. było 17 dm. , 262 mk. Solisko 1. wzgórze, w płn. stronie gm. Morawczyny, pow. nowotarski, nad granicą z Pyrówką. Od płn. wsch. płynie pot. Syraczka, dopł. Lepietnicy. Wzn. 734 mt. npm. szt. gen. . 2. S. , szczyt lesisty w dziale wodnym między Kamienicą a Kamionką, jej dopływem, na granicy Rybienia pow. nowosądecki a Kamionki Wielkiej pow grybowski. Wzn. 684 mt. npm. Na płd. wsch. Margoń Niźni 777 mt. , a na płn. zach, Kania 697 mt. i Skolnik 672 mt. . Wody z płn. stoku spły wają do Kamionki, a z płd. do Kamienicy. 3. S. Od szczytu Furkoty 2437 mt. , w dziale Krywania, w Tatrach liptowskich, w płn. zach. narożniku doliny Młynicy, odrywa się ku płd. wsch. odnoga górska, Soliskiem zwa na, oddzielająca dolinę Młynicy od doliny Furkockiej, opadając zwolna ku wyżynie, na której legł staw Szczyrbski. Długość odnogi dochodzi 5 klm. Szczyty płn. 2417 mt. , śre dni 2314 mi, płd. 2111 mt. npm. szt. gen. . 4. S. , szczyt lesisty w Magórze Spiskiej, w hr. spiskiem, w obr. Frankowy Małej, tuż nad granicą z gm. Osturnią. Wzn. 1122 mt. npm. Br. G. Solisko, grupa zabudowań w obr. gm. Ujsoła, pow. żywiecki. Solisko, węg. Szoliszko, os. w gm. Jurgów, hr. spiskiem Węgry, w pow. magórzańskim, na płd. zach. pochyłości góry Bryi 1011 mt. , nad pot. Klorówką, dopł. Białki. W r. 1878 było 63 mk. Solistowa Góra, pow. szczuczyński, gm. Pruska, par. Bargłowo. Solistówka, rzeczka, poczyna się na płd. od wsi Rutki, w pow. augustowskim, na gra nicy od Prus, płynie kręto ku połud. przez Pomiany, Żrobki i za Solistówką, pod wsią Barszcze pow. szczuczyński, wpada do je ziora Dręstwo, którego wody odprowadza rzeczka Jegrznia, Długa 13 w. J. Bl. Solistówką, wś i fol nad rz. t. n. , pow. augustowski, gm. Bargłów, par. Rajgród, odl. od Augustowa 18 w; wś 30 dm. , 272 mk. ; fol a dm. , 28 mk. W 1827 r. było 25 dm. , 158 mk. W 1866 r. folw. rozl 1050 mr. gr. orn. i ogr. 366 mr. , łąk 195 mr. , lasu 458 mr. , nieuż. 31 mr, ; las nieurządzony. Wś 8. 38 os, , 434 mr. Soliszki, wś nad rzką Horodeńką, pow. lidzki, w 2 okr, pol, gm. Aleksandrowo, okr. wiejski i dobra hr, Potockich Horodenka, o 10 w. od gminy, 24 w. od Lidy a 9 w. od Ejszyszek, ma 20 dm. , 199 mk. katol. Soliwka, szczyt górski w Tatrach spiskich, na obszarze gm. Mniszek, nad Popradem, wzn. 829 mt. Solka, potok, powstaje w płd. zach. części gm. Solki, pow. radowieckim, z pod góry Pietra Moierilor 943 mt. ; płynie parowem Pustą doliną na płd. wsch. Od płd. wznosi się wierch Zofia al Zofleu 1065 mt. . Przy pierwszych chatach soleckich przyjmuje od lew. brz. pot. Izwor i płynie przez miasteczko Solkę na płd. wschód, tworzą granicę gm. Solki od gm, Arbory; przerzyna wś Arborę i wreszcie podąża granicą gm. Jazłowca i Arbory, a następnie granicą Mileszowiec Górnych i Arbory, na obszar Jakobestie al Fogodestie, gdzie wpada do Suczawy od praw. brzegu. Z lew. brz. przyjmuje Glitt z dopł. Saką i Adeukatą i pot, Jazłowiec. Długość biegu 25 klm. Br. Gr. Solka al. Solca, miasteczko, pow. radowiecki, z rotami Arborą, Dudanem, Komanem i Saką, na płd. zach. od Radowiec odl 17 klm. , nad pot. Solką. Graniczy od wsch. z Arborą i Pojenami, od płd. z Sołońcem Nowym, od płd, zach, z KlosterHumorą, od płn. zach, z Mardziną, a od płn. z Glittem, Wzdłuż płn, granicy płynie pot. Saka, dopł. Glittu. Okolica pagórkowata. Na płd. zach. granicy szczyt Zofia al. Zofleu 1065 mt. , ponad źródłami Solki; na granicy zaś płn. zach. szczyty Petra Moierilor 943 mt. , Hultur 986 mt. . Wieś legła po obu stronach pot. Solki, na wznies. 522 mt. , w dolince zamkniętej pagórkami, obszar obejmuje 4679 ha 80 ar. W r. 1869 było 336 dm. , 1783 mk. ; w 1880 r. 415 dm. , 2015 mk; 851 kat. . 1073 gr. orm. , 71 żyd, 20 in. wyzn. ; co do narod, 1082 rum. , 680 niem. , 55 rusiń. , 198 miesz. W miejscu par. rz. kat, i gr. wschd. W r. 1856 zbudowano kaplicę p. w, św. Michała arch. ; 1875 r. wyniesiono ją do godności kościoła paraf. Do par. łac, oprócz S. , należą jeszcze Arbora, Glitt, Jazłowiec, Keszwana, Lichtenberg i Pojeni. W całej par. w 1884 r. było 2031 rz. kat. , 368 ew. , 10, 198 nieunit. , 7 ormian, 358 żyd. Cerkiew gr. orient. p. w. św. Piotra i Pawła, murowana, zbudowana 1615 r. jako kościoł klasztorny przez władcę mołdawskiego Stefana Tomżę, ukończona około r. 1623. Przez 160 łat przeszło był klasztor ten siedliskiem zakonników i rozszerzał swe posiadłości przez zapisy, kupno i darowiznę. R, 1785 zniesiono klasztor; Budynek klasztorny przechował się dotychczas. Do parafii gr. orm. Solisko Solipsy Solinko Soliny Solino Solistowa Góra Solonka należy os. Glitt. Według szem. gr. orm. dyec. I buk. z r. 1885 było w S. 208 rodzin, 1128 gr. orm. Są tu dwie szkoły ludowe 2 klas. męzka i 1 klas. żeńska. W 1784 r. urządzono w S. próbne warzelnie soli, które przesłały w krótce funkcyonować. Miejscowość ta dziś jest miejscem letniego pobytu mieszkańców Czerniowiec. Znajduje się tu sąd obwod. , obejmujący włości Arborę, Botuszanę, Glitt, Jazłowiec, Kaczykę, Keszwanę, Lichtenberg, Pertestie Górne i Dolne, Pojeni, Solkę i Sołoniec Nowy. Urząd podatk. i st. poczt. w miejscu. Leśnictwo, zarząd leśniczy, browar i młyny. Własność funduszu relig. gr. orient. Br. G. Solki, ob. Sołki. Solkieniki, folw. nad jez. Wiesa, pow. trocki, w 1 okr. pol. , o 10 w. od Trok, 1 dm. , 17 mk. katol. Był tu meczet tatarski. Dobra S. w 1850 r. składały się z 3 folw. i 9 zaśc, miały 5061 dzies. rozległ. i były własnością Chmielewskiego. I Sollau 1. Adelig, wś, pow. iławkowski, st. poczt. Creuzburg O Pr. ; 85 ha, 6 dm. , 42 mk. 2. S. Kglich, wś, tamże, 411 ha, 29 dm. , 192 mk. 3. S. Alt, folw. do dóbr Kilgis należący, tamże, 3 dm. , 27 mk. 4. S. Neu, folw. , tamże, 2 dm. , 54 mk. Por. Natangia. Ad. N. Sollecken, wś, pow. świętosiekierski, st. poczt. Kobbelbude; 314 ha, 21 dm. , 109 mk. Sollnicken, 1. wś, pow. iławkowski, st. poczt. Kobbelbude, 198 ha, 22 dm. , 104 mk. 2. S. ., folw. do dóbr Tyckrigehneu należący; 1 dm. , 11 mk. Ad. N. Sollschwitz, wś, pow. wojrowicki, par. Wojrowice, kat. Wittichenau, ma 596 ha, 39 bud. , 240 mk. 25 ew. . Solnica al. Słonica, Słoniec, potok, bierze początek w obr. gm. Landestreu, w pow. ka łuskim, płynie na wschód przez obszar tejże gminy, następnie przez Nowice i Uhrynów Stary, gdzie wpada do Bereźnicy z lew. brze gu. Długi 5 1 2 klm. Br. G. Solnice, wzgórze w obr. gm. Łastówek, w pow. drohobyckim, na lew. brzegu Stryja; dochodzi 727 mt. npm. Na wschód od niego czubek Szczerbin 824 mt. . Br. G. Solnice, niem. Sollnitz, w par. rozłazińskiej, pow. lęborski, pół mili od Rozłazina. W 1780 r. 9 mk. ew. ob. Wizyt. Rybińskiego, str. 98. Solniczki, wś, pow. białostocki, w 1 okr. pol. , gm. Zabłudowo, o 8 w. od Białegostoku. Solniki 1. wś, pow. białostocki, w okr. pol. , gm. Zabłudowo, o 18 w. od Białegostoku. 2. S. , folw. , tamże, o 7 w. od Białegostoku. 3. S. , wś, pow. bielski, w 2 okr. pol, gm. Aleksin, o 23 w. od Bielska. Solniki, mylnie, ob. Salnik, Solniska, szczyt lesisty, w Beskidzie Zachodnim, w dziale Babiogórskim, na granicy gm. Stryszany i Lachowic, w pow. żywieckim, między Stryszawką od wsch. a jej dopł. Lachówką od zach. . Lud zowie ten szczyt Jaworzyną. Wznosi się 848 metrów npm. Br. G. Solnówko, ob. Sułnówko Solnowo, niem. Szolnowo, jezioro pod Sycęhutą, w pow. kościerskim, na płd. od jez. Sudomi, z którem się łączy. Struga wije się z niego przez Grzybowo, Ludwigsthal i Wawrzyniec do Czarnej wody ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. , Ver. , XV, str. 110. Kś. Fr. Solnowo, ob. Sulnowo. Solobczyk al. Rostoki Solobczyki, część gm. Orawczyka. Solona, rzeczka, lewy dopływ Gniłego Jełańca lew. dopł. Bohu. Solonetz, ob. Sołoniec. Soloniszki, zaśc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Malaty, okr. wiejski Czulsk, o 19 w. od gminy, 2 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Inturki. Solonka, rzeczka we wschodniej stronie pow. borysowskiego, w obrębie gm. Uchwały, drobny lewy dopływ Moży. A. Jel. Solopinki, zaśc nad rz. Drujką, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 55 w. od Dzisny, 3 dm. , 34 mk. 1 praw. , 33 kat. . Solownia, kol. na obszarze gm. Dzieszowice, w pow, wielkostrzeleckim. Solowy Wierch, szczyt w Beskidzie za chodnim, na granicy Galicyi pow. żywiecki i Szlązka, przy zejściu się granic Galicyi, Szlązka i Węgier. Wzn. 848 mt. npm. Ze sto ków tej wyniosłości wypływa pot. Czerna, dopł. Słonicy. Br. G. Solska Puszcza, ob. Puszcza 12. Soltnick, folw. dóbr Silginnen, pow. gierdawski, st. poczt. Skandau, 3 dm. , 120 mk. Soltnitz, dobra ryc. w Pomeranii, pow. szczecinkowski, st. poczt. Szczecinek. Soluczka, potok, bierze początek na wsch. stronic góry Kobyły al. Kobylej 753 mt. ., w płn. zach. części gm. Terszowa, pow. staromiejskim; płynie na płd. wsch. doliną leśną przez obszar tejże gminy i ubiegłszy 3 klm. wpada do Leniny z lew. brzegu. Br. G. Solwyczegodzk, u ludu Sol, mto pow. gub. wołogodzkiej, na pr. brz. rz. Wyczegdy, pod 61 10 płn. szer. a 64 31 wschd. dług. , o 543 w. na płn. wschód od Wołogdy odległe, ma 200 dm. 5 murow. , 1317 mk. 12 katolików, 1 protest. , 4 mahomet. , 13 cerkwi prawosł. , z wspaniałym soborem Podwyższenia Krzyża św. , wzniesionym w XVII w. przez Strogonowych, monaster męzki, 30 sklepów, szkoła powiat. i parafialna, szkoła duchowna, 29 rzemieślników. Własność mta stanowi 2220 dzies. ziemi; dochód w 1869 r. wynosił 1832 rs. S. , pomimo że leży na rzece żeglownej, niema ani handlowego ani przemysłowego zna Solki Sollschwitz Solnica Solnice Solniczki Solniki Solniska Soln wko Solnowo Solobczyk Solona Solonetz Soloniszki Solopinki Solownia Solska Puszcza Soltnick Soltnitz Soluczka Solwyczegodzk Solki Solkieniki Sollau Sollecken Sollnicken czenia. Osada, zwana pierwotnie Sol Wyczegodzka, następnie zaś Usolsk, powstała w XV w. W 1517 r. przodek rodu Strogonowych założył tu warzelniec soli i wpłynął na porządne zabudowanie miasta, które wiele ucierpiało od pożaru w 1579 r. i napadu Lisowczyków w 1613 r. Od 1796 r. mto pow. gub. wołogodzkiej. Przemysł solny chylił się do upadku od połowy zeszłego wieku, obecnie zupełnie upadł. Solwyczegodzki powiat znajduje się w płn. zach. części gub. i podług pułk. Strelbickiego zajmuje 770, 10 mil al. 37, 262 w. kw. Po wierzchnia powiatu, rozłożona na brzegach Dźwiny północnej i Wyczegdy, przedstawia zupełną równinę. Gleba przeważnie błotnistogliniasta, zimna, na brzegach rzek piaszczy sta. Z ciał kopalnych znajdują się źródła sło ne w Solwyczegodzku oraz w niektórych miejscach ruda żelazna. Powiat należy do do rzecza Dźwiny północnej, przerzynającej płd. zach. jego część na przestrzeni 200 w. Z do pływów Dźwiny ważniejsze Wyczegda, Uftiuga, Erga i Tojma. W płn. wsch. części po wiatu bierze początek rz. Pinega. Jeziora, w ogóle nie zbyt rozległe, skupiają się w doli nach rz. Dźwiny i Wyczegdy. Błota znajdują się na całej przestrzeni, największe z nich w kącie pomiędzy ujściem Wyczegdy do Dźwi ny. Lasy pokrywają prawie całą powierz chnię powiatu 90 ogólnej przestrzeni. Drzewostan w nich stanowi sosna i jodła, z przymieszką brzozy i osiny. W 1867 r. by ło w powiecie bez S. 85, 013 mk. 3210 rozkolników, 40 katol. i 3 protest. , zamieszka łych w 1682 osadach 2 mta S. i Krasnoborsk, 20 siół, 35 pogostów, 1626 wsi, 1 chu tor. W 1869 r. było w powiecie 59 cerkwi 45 murowanych. Mieszkańcy zajmują się głównie przemysłem, wyjąwszy niewielkiej części południowej, gdzie przeważa rolnictwo. Sieją głównie żyto i jęczmień, mniej owsa; w ostatnich czasach rozszerza się uprawa kar tofli. Hodowla bydła dość rozwinięta. Z po między gałęzi przemysłu najbardziej rozwi niętym jest przemysł leśny, mianowicie wy rąb i obróbka drzewa, pędzenie smoły i dzieg ciu, wyrób naczyń drewnianych, budowanie statków oraz spław drzewa. W północnej czę ści powiatu ważną gałęź przemysłu stanowi myślistwo. Przemysł fabryczny nie istnieje; handel koncentruje się w miastach i na dwóch jarmarkach. J. Krz. Soła, os. , pow. maryampolski, gm. Jaworowo, par. Igłówka, odl. od Maryampola 21 w. , ma 3 dm, , 36 mk. W 1827 r. 1 dm. , 14 mk. Soła 1. zaśc, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Mejszagoła, okr. wiejski i dobra Wołłowiczów Izabelin, o 7 w. od gminy, 4 dusze rewiz. 2. S. , dwór, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , o 18 w. od Kowna. Soła, rzeczka, prawy dopł. Dniepru w górnym biegu, płynie niedaleko osady Chełm i uchodzi powyżej osady Kriukowa, między ujściem rzeczek Niemoszczony i Wopiecia. Sola, rzeka, powstaje poniżej wsi Rajczy, w pow. żywieckim, z połączenia pot. Słonicy, uważanej za główne źródlane ramię Soły. Płynie na płn. wązką doliną aż po Milówkę; od wschodu przypiera dział Suchej Góry 1042 mt. a od zach. Zabawa 864 mt. . Od Milówki aż po Cięcinę dolina się rozszerza; od wsch. łagodnie opada dział Prusowa 1009 mt. i Ostrego wierchu 686 mt. ; daleko stromiej przypierają działy górskie zachodnio ze szczytami Małą Baranią 658 mt. i Glinnem 1021 mi. Od Cięciny aż po Żywiec góry rozstępują się od zach. , a natomiast przysuwają się do S. od wsch. , kończąc się stromym Grojcem 612 mt. nad ujściem Koszarawy do S. Od Rajczy po Żywiec płynie S. wprost na płn. przez obszary Rajczy, Milówki, Ciśca, Cięciny, Wieprza i Żywca, Odtąd podąża w niezmiennym kierunku ku płn. przez obszary Żywca Starego, Zarzecza, Zadziela, Tresny, Czernichowa, Międzybrodzia, Porąbki, Kobiernic, Kęt, Hecznarowic, Nowej wsi, Bielan, Łęk, Skidzina, Rajska, Łaz i Oświęcimia. Pod Oświęcimiem, na obszarze Babic, zwraca się na zachód i w Broszkowicach wpada do Wisły od praw. brzegu. Od Żywca po Tresnę dolina S. rozpostarła się w szeroką równinę, która od Tresny począwszy nagle się zwęża, będąc zamkniętą obustronnie pasmami wzgórzy. Od wschodu przypiera dział Kocierza ze szczytami Jaworzyną 864 mt. , Wielkim Czysownikiem 853 mt. , Kiczerą 831 mt. , wreszcie Palenica 781 mt. ; od zach. Magórka 913 mt. i Hrobaca Łąka 830 mt. , jakoteż Zasolnica 567 mt. nad Porąbką. Do Porąbki dolina S. jest dziką, kamieńcem zasuta. Poniżej Porąbki wypływa na równie i rozlewa się szeroko, wyrządzając wylewami znaczne szkody. Aż do ujścia odsypuje S. wielkie zaspy kamieńca i mułu. Z obu brzegów zabiera mnóstwo krótkich górskich potoków, które staczają wielkie rumowiska skał w jej dolinę. Znaczniejsze są od praw. brzegu Nikulina al. Niekulina, Milówka, Tynionka, Żabnica, Cięcinka, Juszczynka z Bystrą, Koszarawa, Moszczanica, Rękawka, Isepnica, Mala i Wielka Puszcza, Domaczka i Roczynka; od lew. brzegu Sucha Nieledwia, Kamesznica, Glinna, Przybodza al. Przybędza, Radziechówka, Rybny, Leśna, Źarnówka, Kaina z Kalonką, Żylca, Rostoka, Poniwka, Żarnawka, Węgierka, Leśniówka i Pisarzówka. Wody gościnne bywają na S. o św. Janie pierwsze, o św. Jakubie drugie. Spławy chodzą na średniej wodzie. Czas Soła Soła Sołacz korzystny do żeglugi trwa bardzo krótko, na mniejszej wodzie osiadają spławy na rapach, a na większej jest pęd wód za nagły i kierowanie statkiem niepodobne. Głębokość 45 20 cmi jest najdogodniejszą do spławu; na takiej to wodzie płynie się zwykle od Żywca do Wisły 15 16 godzin. Tratwy składają się z 6, 8, 10 pni okrągłych, z sobą spojonych; na nie ładują drzewo tarte, jako to deski, łaty, szwale, gąty niekiedy. Na górnym biegu przeszkadzają spławom częste groble rybackie i młyńskie, tamy porwane i nieraz w środku łoża rzeki osadzone, wreszcie rumowiska skał z łomami drzew, które S. w czasie powodzi unosi, zatykają często jej koryto. Wody S. bu jają szeroko; ztąd częste mielizny i zaspy; naj większą przykrością jest dla flisaków na tej rzece, że spław przez 16 godz. nieprzerwanie trwać musi, gdyż pomyślny stan szybko prze mija. Po obudwu brzegach S. leży 23 wsi, 3 miast. Na górnym biegu aż po Kęty mieszkają ubodzy górale, zajmujący się głównie spławem. Spławy 8. zaopatrują drzewem miasto Białe i Andrychów od Kęt na osi idzie. Drzewo w okrągłych pniach lub tarte, na budowlę i opał, idzie aż do Krakowa, a ztamtąd dalej na większych tratwach. Dług. biegu S. wyno si 70 klm. Dawniej odgraniczała księstwo cie szyńskie od oświęcimskiego, a dziś Szląsk au stryacki od Galicyi. Cyfry spadu wód są 499 mt. połączenie się źródlanych strug, 405 mt. ujście Żabnicy; 384 mt. ujście Przybodzy; 330 mt. ujście Żylcy; 290 mt. pod mostem w Kobiernicach; 241 mt. pod Rajskiem; 228 mt. ujście. S. jest rybną i zawiera tarliska łososia, pstrąga, świnki, cyrty. Żyją tu ry by boleń, brzanka, cyrta, dubiel, głowacz, jazgarz, jaź, jelec, karaś, karp, kiełb, kolka, kózka, leszcz, lipień, lin, łosoś, miętus, minożek, okoń, parma czyli brzana, piskorz, płoć, podleszczyk, pstrąg, siekierka, słonecznica al. błyskotka, strzebla al. strzewęga, sum, szczupak, śliz, świnka, ukleja, węgorz. W gó rach do Kobiernic używają rybacy włóka i saka, od Kobiernic do ujścia sieci, grabacza, pokrywki, ości trójżębnej, samotrzasku przy młynach. Łodzie rybackie są zbito z 4 de sek, z których dwie stanowią dno, a dwie bo ki. Dla S. istnieje w Oświęcimiu oddział kra jowego towarzystwa rybackiego. Dyrekcya dóbr arcyksiążęcych w Żywcu stara się o chów pstrągów w Kamesznicy i Żabnicy. W S. i Koszarawie pod Żywcem wpuszczono 1880 r. narybek łososia kalifornijskiego w ilości 100 sztuk, tamże i w Kamesznicy łososia bał tyckiego 45000 sztuk. Nad dolnym biegiem S. i jej dopływów liczne gospodarstwa sta wowe, jak nad Białką, Łękawką, pod Wila mowicami. Br. G. Soła, niem. Saale, al. Solawa. Sala, rzeka, lewy dopływ Łaby, bierze początek w Smreczanych Górach FichtelGebirge, na ziemi bawarskiej, w płn. wsch. zakątku kraju, płynie ku płn. koło miasta Hof, przechodzi w ziemię Reuss; mija miasta Saalburg, Ziegenrueck, Saalfeld w kierunku płn. zach. a od Rudolstadt podąża ku płn. wsch. koło Orlamuende, Jeny, Kamburg, Naumburg, Weissenfels, Merseburg, Halle, Wettin, Alsleben, a poniżej Calbe, w ziemi magdeburskiej, wpada do Łaby od lew. brzegu. Długość biegu 330 klm. 44 mil. Przyjmuje od praw. brzegu nieznaczne strugi, od lewego zaś między innemi Unstrut, Wipper i Bode. Br. G. Sołacki młyn, al. Sołacz, Solaczski w r. 1395, dawniej Niestachowski, nad rz. Bogdanką, dopł. Warty, tuż pod Sołaczem, w pow. poznańskim, niewykazany w Spisie gmin i okręgów. Młyn niestachowski istniał już w r. 1343, dziedzic miejscowy Mikołaj nadał go młynarzowi Piotrowi Kod. Wielk. , n. 1229; w r. 1395 prawowali się o ten młyn mieszczanie poznańscy Jan Kazirola i Janusz Linde Akta gr. pozn. ; r. 1554 posiadali go Górkowie i sprzedali Janowi Suszce za 100 grzyw. z warunkiem, aby co tydzień 2 ćwiertnie mąki żytnej oddawano do szpitala w Szamotułach. Miasto Poznań nabyło później ten młyn i wypuszczało go w dzierżawę J. Łukaszewicz, Op. m. Pozn. , I, 244. E. Cal. Sołacz, pierwotnie Niestachowo, 1253 r. Nyestathkow 1292 r. Nyestachowo 1. majętność, pow. poznański, o 3 klm. na zach. płn. od Poznania, między Urbanowem, Jeżycami, Goleńcinem i Winiarami, par. św. Wojciech, poczta i st. dr. żel. w Poznaniu; z Ubanowem, Urbanówkiem, cegielniami i fortem VI wysuniętym tworzy okrąg dworski mający 17 dm. , 313 mk. 174 kat. , 138 prot. , 1 żyd. i 377 ha 284 roli, 49 łąk, 23 lasu; czysty doch. z ha roli 9, 79, z ha łąk 13, 32, z ha lasu 0, 78 mrk; gorzelnia parowa, szkółki owocowe. Przemysław I, zakładając w r. 1253 nowe miasto Poznań na lewym brzegu Warty, nadał mu między innemi Niestachowo, które wyszło z rąk miasta, nie wiadomo jakim sposobem; w r. 1343 posiadał je Mikołaj z N. a między r. 1389 i 1399 pisali się już z Sołacza następcy jego Jan i Bodzanta, synowie Bogusławy; Jan utrzymał się przy 2 częściach S. w r. 1395 Akta gr. pozn. . W r. 1554 posiadali tę osadę Górkowie Łukasz, Andrzej i Stanisław; w r. 1580 miał tu Łukasz Górka, woj. poznański, 15 zagr. z rolą, 8 bez roli i 1 komor. Folw. należał do miasta w r. 1599; sprzętu było 135 kóp żyta, 35 kóp pszenicy, 8 wozów grochu, pół kopy prosa i tyleż lnu; inwentarz składał się z 27 sztuk bydła rogatego, 116 owiec i 31 świń; czystego dochodu przyniósł 474 zł. i 19 gr. W pierwszych la Sołacki młyn Soła Sołacki młyn Sołdany Sołdeni Sołakiszki Sołasze Sołek tach XVII w. było w S. 7 kmieci, którzy, prócz małej robocizny, płacili miastu po 24 gr. W r. 1717 dzierżawił S. od miasta Paweł Patun, rajca poznański, który wystąpiwszy po wojnie szwedzkiej z pretensyami do miasta, stał się prawdopodobnie właścicielem S. Około r. 1730 posiadała tę osadę Radziejewska, podkomorzyna poznańska J. Łukaszewicz, Op. m. Pozn. , I, 229 230, a w r. 1793 Andrzej Kurcewski. Przed kilkoma laty rozkopano tu pagórek piaszczysty, w którym odkryto grobowisko z 30 popielnicami Dr. F. L. W. Schwartz, II Nachtr. z. d. Mater. z. praeh. Kartogr. d. Pr. Posen, 26. Niektórzy mieszają S. z Solcem, posiadłością biskupów pozn. 2. S. , ob. Sołacki Młyn. E. Cal. Solakiszki, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 70 w. od Nowoaleksandrowska. Sołasze, ob. Lityn. Solawa, ob. Soła. Solawka, rzka w pow. trockim, ob. Kotołowszczyzna. Sołdaciszki, zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Androniszki, o 51 w. od Wiłkomierza. Sołdacka 1. Słoboda, os. nad rz. Mrogą, pow. brzeziński, gm. Dmosin, 2 dm. , 7 mk. , 29 mr. 2. S. Sł. , wś, pow. rawski, gm. Gortatowice, ma 7 dm. , 41 mk. , 160 mr. 3. S Sł. , os. , pow. kolneński, gm. Czerwone, 91 mr. 84 mr. roli. 4. S. Sł, os. pow. augustowski, gm. Dowspuda, par. Janówka, odl. od Augustowa 14 w. , ma 2 dm. , 43 mk. Osady te utworzone zostały po 1864 r. , na gruntach pokościelnych zwykle, nadawanych wysłużonym żołnierzom. Soldackoje 1. Wielkie, sioło nad rz. Sudżą, pow, sudżański gub. kurskiej, o 25 w. od Sudży, przy trakcie poczt. kurskim, ma 200 dm. , 1540 mk. , st. p. 2. S. , sioło nad rzką Ołymczyk, pow. jelecki gub. orłowskiej, o 60 w. od Jelca, ma 259 dm. , 2453 mk. 3. S. , sioło nad rz. Kotłą, pow. niżniediewicki gub. woroneskiej, o 50 w. od mta pow. , ma 202 dm. , 1937 mk. , cerkiew p. w. Narodzenia J. Chr. z 1760. Sołdagiry, folw. , pow. wiłkomierski, gm. Androniszki, o 53 w. od Wiłkomierza. Sołdany 1. folw. , pow sokołowski, gm. i par. Kossów, 1 dm. , 12 mk. , 300 mr. 2. S. , Szczepkowo, wś, pow. mławski, gm. Szczopkowo, par. Janowiec, Sołdeni 1. dwa poblizkie zaśc, pow. wileński, w 1 okr. pol, o 13 1 2 i 14 w. od Wilna, mają po 1 dm. i po 7 mk. kat. 2. S. , karczma, tamże, o 13 w. od Wilna, 1 dm. , 5 mk. żydów. Sołectwo 1. Iwanowice, pustka, pow. częstochowski, gm. Opatów, 148 mr. ziemi rząd. 2. S. Truskolasy, folw. , pow. częstochowski, gm. Panki, par. Truskolasy, 1 dm. , 11 mk. , 124 mr. 3. S. Staropole, ob. Staropole. 4. S. Zarębice, ob. Zarębice, Sołeczczyzna, młyn nad strumien. b. n. , pow. piotrkowski, gm. Bujny, 1 dm. , 9 mk. , 58 mr. dwor. Sołeczna, urzęd. Soleczno, wś i dwór, pow. wrzesiński, o 6 klm. na wsch. płd. od Wrześni poczta i st. dr. żel. , par. Gozdowo. W ak tach ziems. pyzdrskich fol. 133 znajduje się pod 1396 r. akt zastawu łanów kmiec, w S. W r. 1581 rozgraniczono S. z Węgierkami, Bierzglinem i Goniczkami. Między r. 1578 i 1618 należała S. do Młodziejowskich, z któ rych Blizbor miał 3 zagr. i 1 kora. a Chryzo stom 3 ślady os. i 3 zagr. Około r. 1793 dzie dziczył tu Romowski, pisarz ziemski gnieźn. ; później Żylińscy. Wieś obecnie ma U dm. , 110 mk. 109 kat. , 1 prot. i 84 ba 77 roli. Dwór z fol. Karczewem tworzy okr. dworski, mający 9 dm. , 175 mk. kat. i 560 ha 473 ro li, 8 łąk, 45 lasu; właścicielem jest Wojciech Grudzielski. E. Cal. Sołek 1. osada leżąca na granicy Sleszyna Wielkiego i Małego Sleszynka, w pow. kutnowskim. Na jej obszarze stał kościół parafialny do 1835 r. Gdy uległ ruinie, wzniesiono nowy w Sleszynie i zmieniono pierwotną nazwę parafii. W 1827 r. wioska miała 3 dm. , 18 mk. 2. S. , wś włośc. nad rz. Drzewiczką, pow. opoczyński, gm. Krzczonów, par. Sołek, odl. od Opoczna 5 w. , posiada kościół par. drewn. , 8 dm. , 33 mk. , 88 mr. W 1827 r. 3 dm. , 18 mk. Wieś ta, podobnie jak poprzedni Sołek, jest właściwie cząstką tylko wsi Wygnanów, zwanej pierwotnie Damujowice al. Damniewice. Kościół paraf. istniał tu już w XV w. Fundatorem miał być w 1445 r. Mszczuj ze Skrzynna, ststa opoczyński, a jednocześnie Wincenty Kot, arcyb. gnieźn. , nadał dziesięciny z Gielniowa i Damniewskiej Krzczonowskiej Woli. Do parafii należała wieś szlachecka Wygnanów, zamek z osadą dziś fol. Zameczek, wś Gielniów, zapewne i Krzczonów. Na początku XVI w. w skutek utworzenia parafii w zamienionem na miasto Gielniowie, do parafii należy tylko Wygnanów i zamek Damujowski. Kościół parafialny drewniany, pod wez. św. Barbary, miał proboszcza i wikarego. Dziesięcina z folwarku zamkowego wynosiła około 2 grzywien i tyleż dawały łany Gielniowa. Zdaje się, że w połowie XVI w. parafia przestała istnieć może dla braku funduszów. Regestra poborowe nie wymieniają jej wcale. W 1662 r. Damujowska Wola należy do par. Drzewica. Wzrost ludności i powstanie nowych osad wywołało zapewne w XVIII w. przywrócenie parafii, która przybrała nazwę Sołek od części nieistniejących już Damujewic Dłu Sołeczna Sołectwo Sołdaciszki Sołdacka Sołdagiry Sołkiłpury Sołhutów Sołodkowce Sołocin Sołochy Sołobkowce Soło Sołny Sołkówka Sołki Sołhutów gosz, L. B. , I, 335, 358; Łaski, L. B. , I, 692 i przypisy; tudzież Pawiński, Małop. , 57 a. S. par. , dek. opoczyński, 1012 dusz. Br. CL Sołhutów, wś nad Bohem, pow. olhopolski, na pograniczu pow. hajsyńskiego, okr. pol. Berszada, gm. Ujście, par. kat. Czeczelnilc, sąd Bałabanówka, o 45 w. od Olhopola, ma 147 osad, 712 mk. , 948 dz. ziemi włośc, 972 dwors. z futorem Ujściańskim i 34 cer kiewnej. Cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , wzniesiona w 1868 r. , ma 1037 parafian. Na leżała do Moszyńskich, Szembeków, dziś Buharyna. Dr. M. Solki 1. wś włośc, pow. radzymiński, gm. Rudzienko, par. Dobre, ma 161 mk. , 343 mr. 2. S. al. SolkiWale, fol. i os. karcz. nad rzką Krzemienicą, pow. rawski, gm. Czerniewice, par. Krzemienica, odl. 7 w. od Rawy; fol. ma 5 dm. , 30 mk. ; os. młyn. 1 dm. , 36 mr. ; wś Wale 13 dm. , 140 mk. , 90 mr. W 1827 r. Wale, wś pryw. , ma 23 dm. , 130 mk. W 1885 r. fol. S. rozl. mr. 850 gr. or. i ogr. mr. 569, łąk mr. 80, past. mr. 4, lasu mr. 166, nieuż. mr. 31; bud. drewn. 16; las nieurządzony, pokłady torfu Wś Wale os. 16, mr. 91. 3. S. , pow. szczuczyński, gm. Bełda, par. Rajgród. Br. Ch. Sołki, wś, pow. wileński, w 3 okr. pol, gm. Giedrojcie, okr. wiejski i dobra Kiersnowskich w 1864 r. Łabejkiszki, o 19 w. od gminy, 51 dusz rewiz. Sołkiłpury, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 72 w. od Nowoaleksandrowska. Sołkówka, pow. radzymiński, gm. i par. Jadów. W 1827 r. 1 dm. , 3 mk. , par. Sulejów. Sołkówka, mylnie Sułkówka, Sułkowce, wś skarbowa nad Śniwodą, dopł. Bohu, pow. lityński, okr. pol. Stara Sieniawa, gm. Kaczanówka, par. kat. Kumanowce, sąd Chmielnik, o 48 w. od Lityna, ma 83 os. , 624 mk. , 1135 dz. ziemi włośc. Czarnoziem z glinką pomie szany. Należała do ststwa czudynowskiego wraz z Maryanówką, Łozową, Skarzyńcami, Torczynem i Uhlami, nadana w 1806 r. pra wem emfiteutycznem na 50 lat bez opłaty kwarty hr. Augustowi Ilińskiemu. Dochód roczny wynosił 5058 rs. Dr. M. Solno, wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Plissa, okr. wiejski i dobra dawniej Potrykowskich, następnie Kamieńskich, Mniuta, o 10 w. od gminy, 5 dusz rewiz. Por. Sojno. Sołny, jezioro w pow. święciańskim, na płn. zach. od Ignalina, w pobliżu jezior Łusza, Uchaje, Dryngie, Gawis, Ławka i Liminie. Soło al. Soły, błoto w płn. zach. części pow. nowoaleksandrowskiego, na pograniczu Kurlandyi, na płn. od mka Oknista, zajmuje do 20 w. kw. ; nieprzebyte. Od wschodu opływa je rzka Skirsa, dopływ rz. Sussej. Sołobkowce pow. uszycki, ob. Sołodkowce. Sołochy, wś, pow. grodzieński, w 1 okr. pol, gm. Hoża, o 10 w. od Grodna. Sołocin al. Słoboda, wś nad rz. Ołą, pow. bobruj ski, w 1 okr. pol, gm. Stopy, ma 22 osad; grunta lekkie, łąki obfito. A. Jel. Sołodkowce, mylnie Sołobkowce, Sołotkowce, wieś zwana mkiem, u zbiegu Studni ze Studenicą źródła Uszycy, pow. uszycki, na pograniczu pow. latyczowskiego, kamienieckiego i proskurowskiego, okr. pol i sąd Dunajowce o 25 w. , gm. i par. S. , przy drodze z Jarmoliniec do Uszycy, odl. o 12 w. od Jarmoliniec st. p. i tel. a 40 w. od Uszycy. Położone na małym wzgórku, między wądołami od płd. i płn. otaczającemi je, ma 488 dm. , 2445 mk. , w tej liczbie 930 żydów, 195 jednodworców, 1310 dz. ziemi włośc. Mko ubogie, z drzewa przeważnie zbudowane, posiada dwie cerkwie, p. w. Wniebowzięcia, z muru wzniesioną w 1888 r. i uposażoną 145 dz. ziemi, z 1667 parafianami, oraz filialną drewn. , w środku mka, uposażoną 50 dz. ziemi, kościół kat. mur. podominikański, synagogę drewn. , dom modlitwy żydowski, 12 sklepów, 64 rzemieślników, szkołę gm. 1klas. z 71 uczniami, zarząd gminy, 26 targów. Kościół katolicki parafialny pod wez. św. Józefa, około 1650 r. kosztem Jacka Szomberga, wymurowany. Ignacy Humięcki w 1750 r. szpital dochodem opatrzył. Parafia kat. , dekanatu uszyckiego, ma 2892 wiernych. Oprócz S. należą do parafii wsi Andryjówka, Czerkasówka fut. , Głuszkowce, Hajdamaki, Kadłuby folw. , Kornaczówka, Łóżkowce, Malinówka Głuszkowiecka Słobódka, Pokutyńce, Proskirówka, Prymusówka Pokutyniecka Słobódka, Pohoń Francuzki i Żydowski, Strychowce folw. , Tarasówka i Teodorówka. Gmina obejmuje 11 okręgów wiejskich starostw, 1522 osad, 8479 włościan, posiadających 6040 dz. ziemi 5167 ornej. Oprócz tego w obrębie gminy zamieszkuje 971 osób innych stanów, ziemi prywatnej i skarbowej 12080 dz. 7459 dz. ornej, cały więc obszar gminy obejmuje 18120 dz. 12626 dz. ornej i 9450 mk. W skład gminy wchodzą S. , Andryjówka Andrejówka, Udryjowce, Czerkasówka fut. , Hajdamaki, Kadłuby folw. , Kornaczówka, Malejowce ze Słobódka, Morozów z Majdanem, Pohoń Francuzki i Żydowski, Pokutyńce, Proskirówka, Prymusówka Pokutyniecka Słobódka, Strychowce, Tarasówka, Tarnawka i Tomaszówka. Niewiadomo kiedy i przez kogo S. zostały założone. W wykazie majętności z 1530 roku są już wzmiankowane i miały wtedy 5 łanów upraw. a w 1565 r. już 10 łanów upraw. , należących do Korapczowskiego i 1 łan popowski Jabłonowski, Źródła dziejowe. Następnie należa Soloducha Sołoki Sołojewszczyzna Sołowhubowce Sołohubów Sołohoszcza Sołodziszki Sołodzieniewicze Sołodyry ły do Humieckich, posiadających w tej okolicy znaczne majątki. Na początku XVIII w. używały praw miejskich. Stefan Humiecki, pozostałe po sobie dobra podolskie testamentem z 1734 r. podzielił na dwie części S. , Tynna, Tarnawa, Tomaszówka i część w Proskirówce dostały się starszemu synowi Ignacemu, stolnikowi koron. , Sokólec zaś, Ruczaje, Nagórzany, Borsukowce, Kuryłowce Zielone, Wachniowce, Szeleściany, Hubarów, Rychta, zkąd pisali się, i Słobódka poszły na część Józefa. Obok leżący folwark Pohoń należy do Hasdorfowej, dom i folwark w mieście do Belcikowskiej. Drugą połowę otrzymała Teofila z Chełmińskich Orzechowska, dziś jej syna Tadeusza 930 dz. , grunta od strony wsi Sadziniec i fol. zwany także Pohonią. Drobne części mają dziś sukcesorowie Sokołowskich, ksiądz praw. Horpaczewski i Łoziński część Kobielskiego. W okolicach S. , zwłaszcza od granic Sawiniec, mnóstwo jest mogił, niewiadomo z jakich czasów pochodzących. Dr. M. Sotoducha, uroczysko, pow. prużański, w 4 okr. pol. , gm. białowieskoaleksandrow ska, o 52 w. od Prużany. Sołodyry, w dok. także Saładyry, wś nad dopł. Irszy, pow. żytomierski, na płd. zach. od mka Horoszki. Sołodzieniewicze, wś i cztery folw. nad rz. Sliżanką, lew. dopł. Ilii, pow. borysowski, w 2 okr. łohojskim, gm. Hajna, par. kat. Łohojsk poprzednio Hajna. Wś ma 23 osad pełnonadziałowych. W 1811 r. w S. było 193 dusz; miały 125 włók i 15 mr. W pierwszej polowie b. stulecia właścicielami byli Giżyccy 38 poddanych pł. męż. , Charewiczowie z 36 poddanymi, Makowieccy z 19 poddanymi i Zebrowscy z 15 poddanymi. obecnie posiadają w S. Olga Giżycka 60 dz. , Emilia Kraśnicka 158 dz. , Tomasz Fiedorowicz 165 dz. i mieszczanin Mieczysław Anti 204 dz. ziemi dworskiej. Niegdyś S. były własnością Timofieja Szereja, później syna jego Alfonsa i córek Tomiły Lewkowiczowej i Nadziei Hołubowej; do 1595 r. własność Ihnata Chodkiewicza, który zapisuje Hrehoremu Wańkowiczowi a wnuk jego Stanisław sprzedaje za 10000 złp. Klarze z Laskowskich Romanowej Unichowskiej, podstolinie witebskiej; ta w 1605 r. ustępuje córce swej Konstancy, która sprzedaje za 10000 złp. Mikołajowi i Annie z Sydowiczów Oziębłowskim, podst. grodzieńskim, od tych zaś nabywa Andrzej Hrehory i Anna z Grużewskich Okoszkowie, ststowie horbowscy. Od Okoszków w 1705 r. kupują S. Teodor Antoni i Teresa z Wierzbickich Winklerowie, horodn. inflanccy. W 1727 r. nabywa S. od Teresy Winklerowej Mikołaj Bułharyn, podwoj. nowogródzki, wreszcie w 1733 r. sprzedaje za 19500 złp. Michałowi Wołodkowiczowi, stście hajeńskiemu. S. graniczyły z Januszkiewiczami Jeśmanów, Ejnarowiczami Konar skiego, Rodziewiczami Prószyńskich, Hubieniczami Janowskich i Romanowiczami Siwickiego. A. Jel. A. K. Ł. Sołodziszki zaśc. szlach. nad jez. Iłmedą, pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 52 w. od Święcian, 1 dm. , 7 mk. kat, Sołohoszcza, olbrzymio błoto w pow. słuckim, w obrębie gm. Wyzna, rozciągające się od płn. na płd. od wsi Wioski ku rz. Morocz i od zach. na wschód od wsi MałyRożan aż po za wieś Powarycze, ma około 70 w. kw. Pośród błota znajduje się pełno wysp lesi stych, zwanych ostrowami. A. Jel. Sołohubiszki, dobra, pow. nowoaleksandrowski, par. Jużynty, stanowiące część klucza Osokna Osokino, dawniej Rozalii Platerowej, dziś Benedykta hr. Tyszkiewicza. Sołohubów al. Sołohubowo, fol. , pow. mozyrski, w 3 okr. pol. turowskim, gm. Tonież, około 13 włók, od 1871 r. Harcewicza; grunta piaszczyste, łąk błotnych dużo. A. Jel. Sołowhubowce, wś włośc, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. Szczuczyn, okr. wiejski Krasne, o 7 w. od Szczuczyna, ma 9 dm. , 95 mk. w 1864 r. 37 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbWasiliszki. Sołohubówka, pow. lipowiecki, ob. Sałohubówka. Znajduje się tu kaplica kat. par. Oratów dek. berdyczowskiego. Sołojewszczyzna, wś, pow. augustowski, gm. Kuryanki, par. Teolin, odl. od Augustowa 39 w. , ma 7 dm. , 28 mk. W 1827 r. było 3 dm. , 31 mk. , par. Lipsk. Sołoki, żmujdzkie Sałakas, mko nad jez. Łodzie, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , o 21 w. od Nowoaleksandrowska, ma 81 dm. , 1083 mk, , kościół katol. paraf. , 3 domy modlitwy żydowskie, zarząd okr. policyjnego, urząd gminny, szkołę ludową. Kościół paraf. katol. p. w. św. Piotra i Pawła, pierwotnie w 1716 r, z drzewa wzniesiony, a w 1865 r. przez parafian odnowiony. W 1857 r. ze składek parafian wymurowano przy kościele dzwonnicę, oraz 14 kapliczek ze stacyami drogi krzyżowej i opasano kościół murem. Na cmentarzu grzebalnym kaplica Ukrzyż. J. Chr. , w 1785 r. erygowana przez hr. Manuzi. Parafia katol. , dek. nowoaleksandrowskiego, 12737 dusz. Filia w Duksztach i Wojaszyszkach, kaplice w Ligumach, Narunach i Wardziukienach. Gmina, należąca do 2 okr. pok. do spraw włośc, składa się z 4 okr. wiejskich starostw i obejmuje 89 miejsc zamieszkałych, mających 1952 mk. włościan. Okręg policyjny obejmuje 10 miasteczek, 301 wsi, 508 zaśc. i ma 17046 mk. W okolicach mka są liczno Sołokija Sołonicza Sołokucza Sołokija 204 mt. pod Ostobużem; 200 mt. pod Bełzem; 198 mt. ujście. W wodach S. koło Bełza żyją ryby karaś, kleń, kobei, lin, miętus, okoń, piskorz, węgórz. Dawniej pojawiał się sum; zaginął jednak od lat 24. Rzeka ta wraz z przyległemi jej bagniskami i jeziorkami posiadała niegdyś europejską sławę z obfitości pijawek. Dom kupiecki z Hamburga Van der Mosten et Co posiadał nad rzeką na gruntach wsi Domaszowa magazyny pijawek, składające się z dwu wielkich basenów, wyłożonych szczelnie na dnie i po bokach dębowemi dylami. Kanaliki do przepływu wody opatrzone były gęstemi drewnianemi siatkami. Baseny owe zapełnione były pijawkami, łowionemi bezpośrednio przez nadzorcę pijawczarni i kupowanemi za bezcen od okolicznych mieszkańców, następnie Wielkiemi partyami spławione były do Krystynopola i do Bugu, a ztamtąd do Gdańska. Dziś po usunięciu prawie z medycyny pijawek, handel niemi ustał zupełnie, a z pijawczarni domaszowskiej pozostały tylko 2 doły błotniste po basenach. Sołokije, wś, pow. tomaszowski, gm. Jar czów, par. Chodywanie, leży nad granicą ga licyjską, ma 5 dm. , 47 mk. , 68 mr. gruntu piaszczystego. Ludność trudni się rolnictwem i przemytnictwem. X S. S. Sołokucza, rzeczka w pow. mozyrskim i rzeczyckim, prawy dopływ Prypeci. Zaczyna się w pow. mozyrskim za wsią Mioki, w gm. Michałki, płynąc w kierunku południowym dociera do granicy pow. rzeczyckiego, za folw. Trościenica Obuchowiczów ma młyn, pod wsią Prawciuki pow. rzeczycki porusza młyn na rozlewie, dalej zatacza półkole na wschód pod wieś WierchniMłynok i za wsią NiżniMłynok ma ujście, zwróciwszy się całkiem na południe; długość biegu około 2 mil. Sołonicza al. Sołoncza, jezioro w pow. kamienieckim, o 2 w. od rz. Zbrucza, między Szydłowcami a Wiktorówką, ma wodę tylko na wiosnę, latem zaś wysycha. X. M. O. Sołomejówka, pow. olhopolski, ob. Salamejówka, Solomereckie, jezioro, pow. miński, uformowane z zatamowania rzki Sołomereczy, Sołomerecza, rzeczka w pow. mińskim, bierze początek około wsi Maćki; płynie z początku w kierunku zachodnim, następnie południowym około wsi i folw. Bucewicze młyn, Uhlany młyn, zaśc. Hałowiny; pod mkiem Sołomerecze rozlewa się w jezioro na 1 1 2 w. długie i 1 2 w. szerokie, w końcu jeziora obraca młyn i folusze; od wsi Wieszkowa przybiera nazwę Siatkówki ob. . Sołomerecze, mko i dobra nad jeziornym rozlewem rz. Sołomereczy pr. dopł. Wiaczy, pow. miński, w 1 okr. pol. mińskim, gm. siemkurhany, które lud uważa za szwedzkie okopy. J. Krz. Sołokija al. Zołokija, rzeka, bierze początek pod Szarą Wolą, na płn. zach. od Tomaszowa, w pow. tomaszowskim; płynie na płd. wschód; na płn. wschód od Tomaszowa przyjmuje z praw. brzegu strugę od Rogóźna; opływa miasto od wschodu i podąża przez obszar Łaszczówki i Przeorska, zasilając w obu wsiach znaczne stawy. Pod osadą Leliszką wchodzi w pow. rawski Rawa Ruska, granicą gm. Lubyczy i Żurawiec podąża na płd. wschód, przyjąwszy pod wólką lubycką Netrebą od pr. brzegu pot. Krynicę, następnie zrasza obszar Tyniatysk, gdzie również od praw. brzegu zabiera pot. Łukawicę od Lubyczy. Poniżej Mostów Małych przyjmuje z praw. brzegu pot. Prudnik Pruśnik; tu nagle zwraca się S. na wschód aż po wś Kornie, a odtąd na płn. wschód. W tym kierunku płynąc zrasza obszar Wierzbicy, Poddubiec i Uhnowa. W płn. stronie Uhnowa zwróciwszy się na wsch. , podąża przez Karów, następnie granicą gm. Korczowa i Stajów od płn. , a Domaszowa i Ostobuża od płd. ; minąwszy obszary Domaszowa, Woronowa, Tehlowa, wchodzi na płd. obszar Bełza, w pow. sokalskim, ztąd w kierunku wschodnim przechodzi na obszar wsi Góry, gdzie od lew. brz. przyjmuje pot. Rzeczycę, poczem granicą gm. Żuźla od płn. , a Góry i Waniowa od płd. podąża do Głuchowa i Ostrowa, a ztąd do Krystynopola, poniżej którego w płd. wsch. stronie wpada do Bugu od lew. brzegu. Na obszar Krystynopola wpływa S. kilku ramionami, które się łączą w odległości półtora klm. od ujścia. Dolina S. jest przeważnie bagienna i moczarowata. Błota poczynają się pod mstkiem Uhnowem i ciągną się w dół aż po Krystynopol, zajmując przestrzeń 10000 morg. żyznej gleby wzdłuż gmin Uhnowa, Nowodworu, Domaszowa, Korczewa, Stajów, Ostobuża, Woronowa, Tehlowa, Prusinowa, Witkowa, msta Bełza, Góry, Żuźli, Żabcza Murowanego, Waniowa, Głuchowa i Ostrowa, i tworząc bagnisko zarosłe trzciną, zielskiem, chwastami, rzęciną, tak że śród tej gąszczy trudno koryta samej rzeki doszukać. Rozpoczęte już r. 1830 roboty około osuszenia tych bagien, kilkakrotnie przerywane, ukończono dopiero r. 1859 z uregulowaniem kanału rzeki i zniesieniem jazów młynowych. Kanał ciągnie się od gm. Stajów po Bełz na przestrzeni 9 klm. Długość biegu wynosi 84 klm. , z czego na powiat tomaszowski przypada 15 klm. Prąd wody leniwy. Spad wskazują liczby 253 mt. przy wejściu w pow. rawski; 243 mt. powyżej ujścia Łukawicy; 236 mt. ujście Prudnika; 232 mt. pod Korniami; 223. mt. pod Wierzbicą; 212 mt. pod Uhnowem; kowskogródecka. Posiada cerkiew p. w. O Sołokije Sołomejówka Sołomerecza Sołomerecze Sołomianka Sołomianka Sołomieniszki Sołomienka pieki N. M. P. , fundacyi Wołodkowiczów, z obrazem słynącym za cudowny, bogato uposażoną około 28 dzies. ziemi i znaczną przestrzenią lasu. Parafia ma około 1500 wiernych. Kaplice w Bucewiczach, uposażona 4 włókami lasu, w Sknarewiczach, Koszewiczach p. w. św. Elijasza, fundacyi obywatela Czarneckiego, i wreszcie w Wojnarowiczach p. w. Wniebowstąpienia. Poprzednio był tu monaster, fundowany w 1558 r. przez kn. Iwana Sołomereckiego i siostrę jego Annę Hlebowiczową, na który w 1576 r. zapisali wsi Borowlany i Bondaczy. W cerkwi przy monasterze tym były groby rodzinne kn. Sołomereckich ob. Archimandryty Mikołaja, Opis hist. eparchii mińskiej, str. 100 1. Dobra S. miały 128 dm. , 434 dusz pł. męz. i 2402 dzies. ziemi dworskiej. Do dóbr należały wsi i folw. ; Zadworzany 10 dm. , 80 dusz, 140 dzies. , Kołonica 20 dm. , 66 dusz, 200 dzies. , Słoboda 20 dm. , 97 dusz, 180 dzies. , Zarzecze Większe 43 dusz, 120 dzies. , Zarzecze Mniejsze 11 dusz, 80 dzies. , Wyszków 15 dm. , 61 dusz. 310 dzies. , Bułasze 4 dm. , 11 dusz, 50 dzies. , Hołownia 12 dusz, Słobodą 14 dusz, folw. i wś Wojnarowicze 17 dm. , 48 dusz, 180 dzies. , Bieńkowiec 17 dm. , 65 dm. , 205 dzies. , folw. i wś Sołodzieniewicze 31 dm. , 116 dusz, 300 dzies. , Hubienicze 3 dm, 10 dusz, 20 dzies. , i Kozaryn 8 dm. , 2 dusze, 20 dzies. . Lasy prawie wyłącznie jodłowe. Dwa młyny na rzeczce, karczmy i gorzelnie znaczny przynoszą dochód. Gleba szezerkowogliniasta, urodzajna, produkuje żyto, owies, jęczmień, len i t. p. W okolicy pełno kurhanów i okopisk ob. Archeograficzeskij Sbornik, t. 1, 44. Dawna bardzo siedziba, niegdyś gniazdo kniaziów Sołomereckich, wywodzących ród swój podług jednych od Rurykowiczów, podług innych zaś np. Kuropatnicki, t. I, 37 i Wielądek, t. I, 198 od Kiejstuta. Ród ten po mieczu wygasł pod koniec XVII, a dobra Sołomereckie po kądzieli dostały się innym rodom ob. t. II, 827 9, gdzie też podane zostały szczegóły o rodzie kn. Sołomereckich. Kolejno cały obszar dóbr sołomereckich posiadali; Stetkiewiczowie, Suchodolscy, Połubińscy, Sapiehowie. W 1745 r. w posiadanie Gródka Siemkowskiego wchodzi Antoni Chmara, skarbnik miński, Sołomerecze zaś w 1751 r. nabywa za 110000 złp. Michał Golejewski, cześnik smoleński, ten zaś w 1763 r. odstępuje S. Michałowi i Katarzynie z Galimskich Wołodkowiczom, sstom hajeńskim, w rodzie których do dziś pozostaje. Do 1883 r. S. było własnością Józefa Wołodkowicza, poczem przeszło sukcessyjnie do syna jego Wincentego, sędziego honorowego pow. lepelskiego. W 1674 r. S. były w zastawie u Krzysztofa Michała i Eufrozyny z Jurewiczów Szpilewskich; w 1745 48 r. w za stawie trzymał je Rafał Szpilewski, horodniczy mścisławski; w 1748 51 r. Michał Go lejewski. A. Jel. A. K. Ł. Sołomianka, wś, pow. sejneński, gm. i par. Berzniki, odl od Sejn 7 w. , 1 dm. , 3 mk. Sołomianka 1. wś, pow. święciański, ob. Słomianka 3. Leży nad rzką Konciarzyn, o 28 1 2 w. od Święcian, ma 8 dm. , 111 mk. katol. 2 S. , karczma, tamże, ma 1 dm. , 4 mk. żydów. 3. S. , karczma, pow. borysowski, na gośc. wiodącym do Hniezdziłowa, w pobliżu rzki Poni, w gm. Witunicze. 4. S. , karczma nad bezim. dopł. Moczki, pow. miński, w gm. Raków o 2 w, , przy gośc. handlowym mińskorakowskim. 5. S. , karczma, pow. miński, przy drodze ze wsi Bizony do wsi Giniewicz. 6. S. , karczma, pow. nowogródzki, gm. NowaMysz, przy gośc. z Darewa do Baranowicz, st. dr, żel. mosk. brzeskiej, 7. S. , karczma nad Niemnem, pow. nowogródzki, gm. Jeremicze. 8. S. , karczma, pow. piński, na gośc. wołyńskim, o 4 w. na zachód od Pińska. 9. S. , wś, pow. rzeczycki, w gm. Karpowicze, ma 4 osady; należała do dom. Eutuszkiewicze Horwatów. 10. S. , uroczysko, pow. białostocki, w 1 okr. pol. , gm. Zabłudowo, o 13 w. od Białegostoku. 11. S. , wś, pow. białostocki, w 2 okr. pol. , gm. Obrubniki, o 35 w. od Białegostoku. 12. S. , folw. , pow. grodzieński, w 3 okr. pol. , gm. bogorodzicka, o 42 w, od Grodna. 13. S. , uroczysko, pow. Słonimski, w 2 okr. pol. , gm. Żyrowice, o 17 w. od Słonima. 14. S. , uroczysko, tamże, w 4 okr. pol. , gm. Kozłowszczyzna, o 26 w. od Słonima. 15. S. 1 i 2, dwie wsi, pow. sokólski, w 1 okr. pol. , gm. Makowlany, o 17 w. od Sokółki. 16. S. , ob. Słomianka, Sołomianka 1. uroczysko na gruntach wsi Hrebienie, pow. kijowski, posiada karczmę i 3 osady. Od 1686 r. do 1795 r. była tu komora pograniczna. 2. S. ,, ob. Sołomienka. Sołomieniszki, wś, pow. kowieński, w 4 okr. pol. , o 43 w. od Kowna. Sołomienka 1. przedmieście Kijowa, przy dworcu drogi żelaznej, zamieszkałe przeważnie przez robotników warsztatów kolejowych. 2. S. , ob. Sołomianka. Sołomiennyj Zawod, st. poczt. w pow. aleksińskim gub. tulskiej, ob. Dmitriewskoje Sioło, Sołomieść, żmujdzkie Sałamiestis, mko i dwór nad rzka Raszną, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 42 w. od Poniewieża, ma 5 dm. 64 mk. , kościół katol. p. w. N. M. P. , w 1818 r. z drzewa wzniesiony przez hr. Morykoni, filialny par. Wobolniki, kaplicę ewangielickoreform. , dom przytułku dla ubogich, gorzelnię i browar. Parafia ewang. reform. ma 55 dusz. Własność niegdyś ks. Radziwiłłów linii bir Sołomiennyj Sołomieść Sołonica Sołoniec Potok Sołonęcin Sołomija Sołomin Sołomina Dolina Sołominka Sołomir Sołomirka Sołomirz Sołomka Solomna Sołomochówka Sołon Solona Sołona Sołońcowe Solończa Sołoncza Solonczanka Sołone Wikno żańskiej, następnie hr. Morykonich, nabyta w 1819 r. przez Michała hr. Tyszkiewicza. Sołomija, Sałamija urzęd. , pow. olhopolski, ob. Salamejówka. Sołomin al. Sołomyn, wzgórze, na lew. brz. Czeremoszu, na obszarze Załucza, pow. śniątyński, w paśmie rozwijającem się między Czeremoszem a Rybnicą, dopł. Prutu. Wzn. 259 mt. npm. Na zach. leży Wysoki Obiez 300 mt. , dalej na zach. Podhirż 308 mt. , wreszcie Korabin nad Rudnikami 350 mt. . Sołomina Dolina, w obr. gra. Jawcza, pow. rohatyński, ciągnie się od płn. zach, ku płd. wschod, aż na obszar gm. Koniuszek. Wzn. płn. zach. krańca 275, płd. wsch. 258 mt. ; moczarowata. Br. G. Sołominka, zaśc. pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 35 w. od Dzisny, 1 dra. , 3 mk. Sołomir, folw. , pow. piński, w 3 okr. pol. stolińskim, gm. Raczysk, pomiędzy wsiami Wiczówka i Wieszni. A. Jel. Sołomirka, wś skarbowa nad Bohem, pow. lityński, na pograniczu pow. Winnickiego, okr. pol. St. Sieniawa, gm. , par. kat. i sąd Chmielnik o 12 w. , o 23 w. od Lityna, ma 112 osad, 660 mk. 116 jednodworców, 1144 dzies. ziemi włośc, 39 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Jana, wzniesiona w 1784 r. , ma 1334 parafian. Należała do dóbr starościńskich, w 1817 r. nadana radcy st. Hołochwastowowi, z opłatą kwarty 553 rs. Hołochwastow wkrótce ustąpił prawa swoje Janowskiej. Lr. M. Sołomirz, wzgórze, na płn. od wsi Soroki, w pow. skałackim, 350 mt. npm. Br. G. Sołomka, futor, pow. latyczowski, par. Latyczów. Solomna, wś, pow. proskurowski, okr. pol. , sąd i st. poczt. Satanów, gm. Juryńce, par. katol. Tarnoruda o 8 w. , o 25 w. od Felsztyna, ma 288 osad, 1128 mk. 4 jednodworców, 1373 dzies. ziemi włośc, 1364 dworskiej z Rypną al. Rybną i Sarbinowem; cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , wzniesiona w 1765 r. , ma 1140 parafian. Piękny ogród. Należała do klucza Satanowskiego Odrowążów, Kostków, Sieniawskich i Czartoryskich, w ostatnich Czasach Iwanowskich, obecnie drogą wiana za Jadwigą Iwanowską, Zaleskich. Dr. M. Sołomochówka, część wsi Mironówki, w pow. kaniowskim. Sołon, rzeczka w pow, bobruj skim, drobny, bagnisty lewy dopływ Oressy. Zaczyna się w okolicy wsi t. naz. , płynie lesistemi mo czarami w kierunku południowym, przecina dawną szosę brzeskobobrujską i ubiegłszy przeszło 2 mile uchodzi naprzeciwko zaśc. Zaproże. A. Jel. Sołon, wś nad rzką t. n. , pow. bobruj ski, w 3 okr. pol. hłuskim, gm, Horki, przy dawnej szosie brzeskobobrujskiej, ma 27 osad; grunta piaszczysto. A. Jel. Solona 1. wś, pow. oszmiański, w 4 okr. pol, gm. i dobra Wołożyn, okr. wiejski Ponizie, o 60 w. od Oszmiany, ma 16 dm. , 135 mk. , w tej liczbie 100 prawosł. , 26 katol. i 9 żydów w 1864 r. 63 dusz rewiz. . 2. S. , wś nad Dobośną, pow. rohaczewski. Poniżej S. Dobośna uchodzi do Dniepru. Sołona, rzeka w pow. i gub. ekaterynosławskiej, bierze początek na pograniczu pow. wierniednieprowskiego, płynie równolegle z Bazawłukiem lew. dopł. Dniepru, do którego uchodzi od lew. brzegu na pograniczu gub. chersońskiej. Sołońcowe al. Tyń, błoto, w pow. nieżyńskim gub. czernihowskiej, przerznięte rz. Udaj, ma 25 w. długości i do 30 szerokości. Niedostępne, zarosłe jest krzakami. Solończa, rzeczka w pow. lepelskim, ob. Kozińka. Sołoncza, jezioro, pow. kamieniecki, ob. Solomcza, Solonczanka, rzeczka w pow. lepelskim, ob. Kozinka. Sołone Wikno słone okno, źródło słone na obszarze Kołtowa, w pow. złoczowskim. Sołonecki Potok, powstaje z dwu potoków, z których jeden płynie od Sołonki Wielkiej, drugi z Śołonki Małej, w pow. lwowskim, oddziela je wzgórze Horb. Połączywszy się wchodzą na obszar gm. Maliczkowic, gdzie od lew. brzegu wpadają do SzczerBr. G. ku. Długi 6 klm. Sołonęcin, wzgórze polne w gm. Ipotestie, w pow. suczawskim, 402 mt. npm. Na płd. od niego wzgórze Rediul 432 mt. . Z pod S. pły nie ku płd. pot. Niemirie. Br. G. Sołonica, pow. trocki, ob. Solenica, Sołonica 1. rzeka w gub. kostromskiej i jarosławskiej, prawy dopływ Wołgi. Bierze początek w lasach pow. nerechteńskiego, zra sza pow. nerechteński i jarosławski, płynie kręto w kierunku płn. zachodnim, i ubiegłszy do 80 w. uchodzi do Wołgi w pobliżu mona steru św. Mikołaja na Bajbakach. Szeroka od 8 15 saż. , głęboka od 2 4 arszynów, dno ma w górnym biegu ilaste, w dolnym glinia ste i piaszczyste. 2. S. al. Matyaszowka, rzka w pow. łubieńskim gub. połtawskiej, le wy dopływ rz. Suły. Bierze początek w po bliżu granic pow. mirgorodzkiego i chorolskiego i ginie w błotach Suły poniżej mta Łubny. J. Krz, Sołonica, chutor, pow. krzemienczucki gub. połtawskiej, na prawo od drogi transp. z Krzemieńczuga do Połtawy, ma 357 dm. , 1978 mk. Sołoniec, jezioro w pow. lepelskim, prze Sołonecki Sołomija pływa przez nie rzka Kozinka, zwana także Sołończą al. Sołonczanką. Sołoniec, wś, pow. lepelski, w 1 okr. pol. do spraw włośc, gm. Miniczany Minicze, w 1863 r. 23 dusz rewiz. Sołoniec 1. potok, powstaje w Kamionce Wielkiej, pow. horodeńskim; płynie kręto na wschód i uchodzi do Gruszki od praw. brzegu na obszarze Jakubówki. Długość 3 klm. 2. S. al. Sołonec, rzeka, powstaje w gra. Pertestie Górne, pow. radowieckim, u źródeł leśnych, u płn. podnóża Frazyna Frassin, 934 mt. ; płynie na wschód przez Majdan i Nowy Sołoniec, następnie przez Pertestie Górne i Dolne. Tu przyjąwszy od praw. brzegu strugę Werwatę, zwraca się ku płn. wschod, przez wś Łudyhumorę, Sołoniec, Teodorestie i Parhowce Parhoutz, poniżej których wpada do Suczawy od praw. brzegu. Długość biegu wynosi 33 klm. Znaczniejsze dopływy od prawego brzegu są Blondec i Werwata al. Warwata, a od lew. Rakowa i Keszwaną. Spad wód 900 mt. źródło; 490 mt. w Nowym Sołońcu; 338 mt. poniżej ujścia Keszwany, 316 mt. ujście. 3. S. al. Sołonec, potok, bierze początek ze źródeł leśnych, na zach. zboczu Kiczery 787 mt. , w obr. Wyżnicy, pow. wyżnickim, płynie zrazu na płn. , wchodzi na obszar Berhometu Serockiego, płynie pod lasem Sołońcem i wzgórzem Sławcem 501 mt. , a na Jeremiem polu wpada do Mihodry. Długi 7 klm. i pół. 4. S. , potok, powstaje z połączenia S. Wielkiego i Ś. Małego. Oba potoki mają źródła w obr. Banili, pow. storożynieckim, na wschod. stoku góry Stajki 876 mt. ; S. Wielki płynie ku wsch. , a potem na zachód, S. zaś Mały płynie ku wsch. , a potem ku płn. Oblewają oba połogie wzgórze Slatynę 745 mt. , u której podnóża łączą się w jeden. Odtąd S. płynie dolinką szerszą i uchodzi wkrótce do Seretu Małego w obr. Banili. Długi 10 klm. 5. S. , potok, powstaje w obr. gm. Krasny Ilskiego, w pow. starożynieckim, u płd. podnóża góry Kruzylora Crusilor, 871 mt. wys. Płynie leśnym parowem na wschód, i uchodzi do Serecela z praw. brzegu. Długi 11 klm. 6. S. , także Negryczyna, Negostyna, potok, powstaje w obr, Negostyny, pow. sereckim, tworzy granicę kraju na niewielkiej przestrzeni, poczem płynąc ku płn. zrasza obszar Negostyny, następnie Seretu, wpada do Seretu z praw. brzegu. Długi 4 klm. Br. G. Sołoniec, wś, pow. rohatyński, o 2 klm. od Rohatyna par. rz. kat. , gr. kat. par. Wierzbołowce. Obszar dwor. i włość, należy do gm. Załuże. Własność Ludwika hr. Krasińskiego. W 1870 r. 316 mk. ; w 1880 w gm. 278. W Żółkwi 28 listopada 1688 r. Jan III potwierdza cessyę wsi Solonico, wójtowstwa Kupisze Balinieckie w Halickiem, uczynioną przez Anielę Olewińską, wdowę po Andrzeju Kamińskim, podsędku lwowskim, na rzecz Ja na Gładkowskiego, pułk, król. Akta gr. i ziem. , t. X, str. 359, ust. 6017. B. R. Sołoniec 1. niem. Solonetz, Sołonec, wś, pow. i obw. sąd. suczawski, nad pot. Sołoń cem, który przybywa z Komanestie i płynie ku płn. wsch. do Todorestia Theodorestie, a ztąd do rz. Suczawy. Obszar S. graniczy od płn. wsch. z Todorestiem i po części z Kostyną, od płd. Baluczaną, od płd. zach. z Komanestiem, a od zach. Keszwaną. Obejmuje 1360 ha 35 ar. Z obszaru Keszwany spływają po toki; Rososz i Keszwaną do Sołońca. W płn. zach. zakątku wznosi się lesiste wzgórze Miestecin 433 mt. . Płd. wsch. połać obszaru S. zajmuje las Dąbrowa, z górami Budegan 443 mt. i Goratur 486 mt. . Wznies. wsi nad rz. Sołońcem 336 mt. W r. 1869 było 136 dm. , 679 mk. W r. 1880 było 147 dm. , 731 mk. ; 708 gr. orm. , 5 katol. , 18 żyd. ; 708 Rumun. , 19 Niemc, 3 Rusin. , 1 innej narodow. Wła sność barona Mikołaja Kapri. Par. rz. katol. i gr. katol. w Kaczyce, gr. orm. i st. poczt. w Todorestiu. Jest tu cerkiew filialna gr. orm. p. w. św. Mikołaja, zbudowana z drze wa 1764 roku, przez Diamastata Grebencea, 2. S. , niem. Solonetz, wólka, w gm. Banili Mołdawskiej, pow. suczawski, nad pot. t. n. W r. 1880 było 58 dm. , 289 mk. 3. S. , wólka, w obr. gm. Todorestia, pow. i obw. sąd. suczawskim. W r. 1880 było 7 dm. , 4 mk. 4. S. al. Bożydar, niem. Solonetz, kopalnia węgla brunatnego w obr. Karapczowa nad Czeremoszem, w pow. wyżnickim. 5. S. No wy, niem. NeuSolonetz, z przys. Majdanem, wioska, w pow. serockim, w obw. sąd. sole ckim, tworzy z Pertestiami Górnymi jednę gminę, nad potokiem Sołońcem, w okolicy górskiej i lesistej, liczy 126 dm. , 752 mk. 744 rz. kat. , 2 gr. orm. , 6 żydów, z togo na Majdan przypada 15 dm. , 75 mk. W r. 1869 było 82 dm. , 640 mk. Jest tu szkoła jednokl. ludowa. Własność funduszu rel. gr. orm. Par. rz. kat. i st. poczt. w Kaczyce. Br. G. Sołoniewicze, dobra, pow. lepelski, w 4 okr. pok. do spraw włośc, gm. Sielisze, własność niegdyś Sielickich, następnie Sielawów, dziś drogą wiana Szyrynów. Należą do dóbr Hermanowicze Nowe. S. i Sieliszcze, miały 3005 dzies. rozległości i były własnością Piotra Kmitynicza Sielawy, 1861 r. ob. Złota księga, VII, 202. Sołoniewo, w dokum. Słonwa, Słońwa, sioło nad Styrem, pow. dubieński, na płd. od Boremla. Solonka Mała i Wielka, wś, pow. lwowski, 10 klm. na płd. od Lwowa. Na płn. leżą Sokolniki, na wschód Żubrza i Żyrawka, na płd. Porszna, na zach, Nagórzany. Wś leży w Sołoniec Solonka Sołoniewo Sołoniewicze Sołoniec Sołonowaty dorzeczu Dniestru. Wodę z płn. części obszaru uprowadzają potoki Sołonecki Mały i Wielki na zach. ku Szczerkowi, a z płd. strony Kower, dopł. Szczerka. Najwyższe wznies. dochodzi 348 mt. na płd. wschd. Na płn. zach. Horb 334 mt. Przez wschodnią część wsi idzie gościniec lwowsko stryjski. Własność wiek, ma łąk i ogr. 9; wł. mn. roli or. 1610, łąki ogr. 281, past. 253 morg. W r. 1880 było 184 dm. , 879 mk, w gminie 82 dm, 393 mk. w S. Małej, 102 dm. , 486 mk. w S. Wielkiej 817 gr. kat. , 49 rz. kat, 9 izrael. , 4 innycn wyznań; 828 Rusinów, 51 Polaków. Far. rz. kat, w Zubrzy; gr. kat. w Sołonce Wielkiej, dek. szczerzecki. We wsi jest cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , szkoła etat. jednokl. i kasa pożyczk. gm. z kapit. 350 złr. Dokumentem wystawionym w Zubrzy d. 4 maja 1433 r. poświadczają Wincenty z Szamotuł, kaszt. międzyrzecki i ssta ruski, i Dobko ze Sprowy, podkomorzy ruski, że na rozkaz króla odgraniczyli wsie Żubrzę i Sołonkę Liske, A. G. Z. , t. V, str. 71. W Piotrkowic d. 8 lutego 1501 r. określa Jan Olbracht, z powodu zniszczenia dokumentów wsi Sołonki i Żyrawki, prawa i obowiązki mieszkańców tychże wsi, zaś w dwa dni później wydaje tamże starostom lwowskim zakaz zabierania spuścizny po zmarłych mieszkańcach wsi Sołonki i Żyrawki, przeznaczając ją krewnym l. c. t. IX, str. 188, 191. W Grodnie d. 22 marca 1522 r. zakazuje Zygmunt I Adamowi Korzbokowi, poborcy żydów, obciężać podwodami poddanych z S. i Żyrawki. D. 4 czerwca 1553 r. poleca Zygmunt August Janowi z Mielca, woj. podolskiemu, sście grodeckiemu i chmielnickiemu, aby bronił przywilejów S. i Żyrawki, dotyczących dostarczania podwód, D. 11 września 1561 nakazuje Zygmunt August poddanym wsi S. , aby zjawili się przed komisarzami królewskimi w sprawie ich z popem Eliaszem o dziesięcinę. D. 28 kwietnia 1563 r. król, na skargę mieszkańców 8. o nieprawne wybieranie dziesięciny, nakazuje Piotrowi Barzy z Błażowa, kaszt. przemyskiemu i sście lwowskiemu, by spór ten zbadał i załatwił. D. 30 października 1564 rozstrzyga Piotr Barzy spór między Eliaszem, parochem, a kmieciami. Dnia 9 stycz. 1569 przyrzekają cywun i poddani S. nienastawać na życie Eliasza i zawierają z nim ugodę o dzierżawę. D. 12 wrześ. 1569 Zyg. Aug. dowiedziawszy się, że Piotr Borecki przywłaszczył sobie niektóre części S. i Porszny, rozkazuje Andrzejowi Barzemu, zastępcy star. lwow. , wejrzeć w tę sprawę. D. 26 lipca 1570 poleca Zyg. Aug. Wojciechowi Starzechowskiemu, podkomorzemu lwow. , ustanowić granicę między wsią Miłonowice, do Kunatów należącą, a królewskiemi wsiami Porszną i S. D. 30 marca 1577 potwierdza Stefan Batory dokument Zyg. Aug. wydany w Wilnie 28 stycz. 1561 dla wsi S. i Żyrawki. I. 25 sierp. 1578 potwierdza król wybór popa dokonany przez gromadę wsi S. i aprobowany przez ststę lwowskiego Herburta z Fulsztyna. D. 5 czerw. 1593 uwalnia Zygmunt III mieszkańców wsi S. od podatków Arch. Bern. , C. , i 348, str. 1190. D. 2 maja 1596 podwala Zygmunt III Steczkowi Chwiedkowiczowi odstąpić synowi swemu Mikołajowi ciwuństwo we wsi S. 1. c. , T. , t. 38, str. 350. Dnia 4 grud. 1641 zatwierdza Władysław IV wyrok komisarzy swoich w sprawie sporu S. ze Stanisł. Mniszchem, ststą lwowskim. D. 12 maja 1661 r. potwierdza Jan Kazimierz wyrok swoich kornisarzy, rozstrzygający spór poddanych S. ze ststą lwowskim D. 25 paździer. 1671 pozwala król Michał poddanym wsi S. sprzedawać od św. Małgorzaty do św. Agnieszki w każdą sobotę mięso we Lwowie. D. 20 października 1679 uwalnia Jan III poddanych S. od ciężarów wojskowych. Szereg przytoczonych tu aktów i wiele innych mniej ważnych, tyczących S. , mieści Archiwum Bernard, we Lwowie. W Volum. legum Petersburg, t. VII, str. 161 spotykamy następną uchwalę sejmu z d, 3 grudnia 1764 r. Zważając szczupłe bardzo starostwa naszego grodowego lwowskiego prowenta, a jeszcze i tych umniejszenie skasowaniem na teraźniejszym Sejmie foraliorum, tudzież mając sprawiedliwo względy, że ststa teraźniejszy na reparaoyą zamku dla trybunału małopolskiego i utrzymywanie starościńskich ludzi, expensę mieć będzie znaczną, zaczem wsie nasze S. i Żyrawkę w woj. ruskiem, ziemi lwow. leżące i zdawna ku star. lwowskiemu należące, do tego starostwa i prowentu jego, wraz z propinacyą przywracamy i przyłączamy. A uchyliwszy na stronę dawne tych to wsianów obojej wsi na wypełnienie pewnych nam posług, dano od przodków naszych przywileje i uwolniwszy onych od tychże posług, aby odtąd na ich miejsce staroście lwowskiemu podobna powinności czynsze i daniny, jak i inne wsie nasze w okolicznych pełnią starostwach, oni także wypełniali, stanowimy, salva pendenda quarta proventuum z tychże wsi, jakie się pokażą, ad aerarium Reipublicae. Lu. Dz. Sołonowaty, strumień, uchodzący do ruczaju Horochowatyj, dopływu Ingułu. Sołopele, wś, pow. rossieński, par. lalska, Sołopiaciszki, wś włośc. i fol prywatny, pow. lidzki. w 2 okr. pol. o 37 w. od Lidy, a 19 w. od Ejszyszek, 43 mk. kat. A. T. Sołosz, jezioro w pow. lucyńskim. Solosz, po łotew. Soloszs, wś, pow. lucyński, w 3 okr. pol do spraw włośc, gm Lau Sołopele Sołopiaciszki Sołosz Sołonowaty Sołotwin Sołotwina Sołotcza Sołota Sołotino Sołotkowce Sołota der, par. Brygi, od 1680 r. własność Kublickich; w 1863 r. 148 dusz rewiz. . Sołota, jezioro w pow. wileńskim, pod zaśc. Dworzyszcze. Sołotcza, siołe nad rzką t. n. , pow. i gub. riazańska, a 18 w. od Riazania, przy drodze do Włodzimierza, ma ll6 dm. , 1235 mk. , cerkiew, monaster męzki, założony w 1390 r. przez w. ks. . Olega Iwanowicza, szkoła. Sołotino Suche, sioło nad rzką Suchą Sołotinką, pow. obojański, gub. kurskiej, ma 173 dm. , 1546 mk. Sołotkowce, mylnie, ob Sołodkowce. Sołotwa al. Hedwiśnia, potoka ob. Smolinka. SołotwiańskaBystrzyca, ob. Bystrzyca 1. . Sołotwin 1. w dok. także Sołotwin, wś, pow. kowelski, na pograniczu pow. włodzimierskiego i łuckiego, na pld. wschód od Kowla a na wschód od sioła Kaspieczowa pow. włodzimierskiego, niegdyś własność biskupów włodzimierskich. 2. S. , sioło nad rzką Kodenką, dopł. Hujwy, pow. żytomierski, o 6 w. na płd. od mka Kodni par. kat. , okr, pol. Kotelnia, gm. Sołotwin, o 19 w. od Berdyczowa. Własność hr. Ledóchowskiego. Urządzono tu filią muzeum pszczelniczego. Gospodarstwo pasieczne prowadzi się w 800 ulach. Sołotwina 1. góra kwinta, na granicy Hutara i Tucholki, w pow. stryjskim, na dziale wodnym między Rostoką odnogą Brynówki a Wądrówką, w paśmie lesistem zwanom Romaniowcami. Wznies. 830 mt. npm. 2. S. , wzgórze polne, na płn. od Rożnowa, pow. śniatyński, na lew. brzegu pot. Chomczyna, dopł. Rybnicy. 2. S. , szczyt lesisty w Karpatach wschodnich, dziale skolskode latyńskim, w obr. Lolina, pow. doliński, w paśmie Czornyj Horb, tuż na zach. od działu górskiego Mszany 1724 mt. ; nad źródłami Mszanki i Sołotwiny. Od niej na płd. zach. szczyt Hyczowa 1277 mt i Kruhła Młaka 1261 mt. nad źródłami. Na płn. bieży grzbiet ze szczytem Szywaną 1650 mt. , łączący się z pasmem Jąjców 1683. Wzn. 1355 mt. npm. szt. gen. . Ob. Hyczowa. Jajce, Mszana. 4. S. , wzgórze polne, na wschód od Botkowa, pow. złotkowski, na praw. brzegu Gołogórki i jej dopł. Sołotwiny. Wzn. 242 mt. npm. Br. G. Sototwina 1. potok, w dolnym i średnim biegu Papiernią zwany, powstaje w obr. Dziewięcierza, pow. rawski, z pod grupy chat, Sołotwiną. zwanej; płynie na zach. u płd. podnóża góry Buczyny 362 mt. , opływa płn. zach. brzeg lasu Puhary 284 mt. , mija wieś Horyniec gdzie od praw. brzegu zabiera pot. Glinianec, zwraca się wyżej ku zach. , od ujścia pot. Radrużki, przerzyna obszar Wólki Słownik Geograficzny T. XI. 121. Horynieckiej a w obr. Baszni, poniżej przys. Słotwiny, wpada do Smolinki al Sołotwy. Długi 15 klm. 2. S. , w dolnym biegu Panną zwany, potoka wypływa w obr. gm. Zyndranowej, w pow. krośnieńskim, z pod Jałowej Kiczery; płynie na płn. przez Zyndranowę i płd. wschodni obszar Tylawy górską doliną; w Tylawie przyjmuje od lew. brz. Mszanę al. Mszankę i zwraca się na płn. wschód, ucho dząc na granicy Tylawy i Zawadki do Jasiołki z lew. brz. Długi 12 klm. Z dopływów ważniejsze są Miśko, Doszczanka i Matesin. 3. S. , potok, powstaje na granicy gm. Pola ny ł Seredniego Malego, w pow. liskim, z płn. pochyłości Odrytu, z pod Hulskiego Wierchu 846 mt; płynie na płn. , uchodząc w Polanic do Czarnej praw. dopł. Sanu. Długi do 4 klm. 4. S. , potok górski, także Czornyi Horb, wypływa w Lolinie, pow. doliński, z pod góry Sołotwiny 1355 mt. ; plynie skalistym wą wozem na płn. zach. przez las Czornyja Horba, uchodząc pod lasem Sołotwiną, naprzeciw góry Megli Małej 1240 mt. , do górnego ramienia rz. wicy. Długi 4 1 2 klm. Ujście leży 934 mt. npm. 5. S. , struga, powstaje w obr. Lackiego Wielkiego, w pow. złoczowskim, na płn. od wsi, na łąkach moczarowatych; plynio na płn. zach. rowom dla oszuszenia łąk wykopanym, po pod fol. Kazimierówkę, przerzyna obszar Olszanicy i Bortkowa, gdzie u płd. krańca wsi wpada do Gołogórki z praw. brzegu. Długa 14 klm. ; spad wód powolny. 6. S. al Słotwina, potok, powstaje w obr. Humnisk, pow. kamionecki, gajów Za potokiem; opływnąwszy wieś zwraca się na wschód, dąży do Czuczman Humniskich, przepływa przez środek miasta Buska, oddzie lając Długą i Krótką strono od wnętrza mia sta i poniżej Wolan i Ostapkowiec, przed mieść buskich, wpada do Bugu praw. brze gu. Długi 12 Mm, 7. S. , potok górski, powastaje w obr. Libohory, pow. turczański, pod działu górskiego Kindrata 1158 mt. , w Rostoce Laohowej, i ubiegłszy 4 1 2 klm. wpada do Syhły, dopł Oporu. 8 S. , potok, po wstaje u północ. podnóża góry Leksora 1016 mt. , w obr. gm. Kalny, pow. doliński; tworzy granicę gm. Kalny i Rostoczek i na obszarze Rostoczek wpada od praw, brz. do Rostoczek. Długi 5 klm. Na lew, brzegu potoku Kockowa góra 703 mt, . 9. S. , nazwa dolnego biegu pot. Putny. 10. S. , potok, dopł. Buchiy, ob. Słotwina. Br. G. Sołotwina, dawniej też Krasnapol, mko nad rz. Bystrzycą, pow. bohorodczański, odl, 15 klm. na płd. od Bohorodczan, Obszar dwor. l677 mr. 1526 mr. lasu, gminny 2980 mr. W 1870 r. było 2751 mk. ; w 1880 r. w gm. 3117, na obsz. dwor, 49. Sąd pow. , poczta, 5 Sołotwa Sołowiec Sołotwina Sołotwinki Sołoty Sołowa Sołowarce Sołowicze Sołowiecki Sołotwina teleg. , par. rz. kat. i gr. kat. w miejscu. Kościół par, rz. kat. istniał przed 1666 r. , zaś 1740 r. Paweł Benoe, instygator królewski i ststa solotwiński, pomnożył dotacyą i wzniósł kościół drewn. p. w. Niepok. Poczęcia N. P. M. Parafian w samej S. 130, wcielonych 21 miejscowości Babcze, Bitków, Bogrówka, Chmielówka, Dzwiniacz, Głęboka, Hlebówka, Jabłonka, Kosmacz, Kryczka, Krzywice, Manasterczany, Maniawa, Markowa, Mołotków, Porohy, Rakowiec, Rosólna z Banią, Starania, Zarzycze, Żuraki, w nich rz. kat. 592, izrael. 2000 Cerkiew par. dek, bohorodczański, dyecezya stanisławowska istniała już w XVI w. Miasteczko to otrzymało w XVII w. nazwę Krasnopol, o czem świadczy dawna pieczęć gromadzka z napisem Sigillum Civitatis Crasnopoliensis S. R. M. Nazwa ta jednak nie utrzymała się. Cerkiew p. w. Narodzenia N. P. Maryi drewniana, z 1775 r. Do r. 1799 było w S. trzy cerkwie z odrębnemi parafiami św. Mikołaja z metrykami od 1711 r. ; Uśpienia N. P. Maryi z metr. od 1707 r. i Narodzenia N. P. Maryi z metr. od 1698 r, W 1799 r. nastąpiła koncentracya 3 parochi w jednę a cerkiew Narodz. N. P. M. stała się macierzystą i metryki zaczęto od 1801 r. prowadzić dla tej cerkwi i dla cerkwi Uśpienia N. P. M. jedne, a dla przyłączonej Zarzyczki zaprowadzono osobne. Obecny patron Jan i Teodor baron. Liebig. Cerkiew Uśpienia nie istnieje obecnie. W głównej parafii gr. kat. 1386, w przyłączonej Zarzyczce cerkwi nie ma, lecz w 1801 r. przeznaczono dla tej parafii cerkiew św. Mikołaja z 1700 r. w mku S. , sami zaś gr. kat. należeli do parochii Rakowiec, od której odłączeni zostali około 1830 r. Ogólna liczba gr. kat. w obu parafiach 2220. W S. znajduje się szkoła etat. 2klas. ; na cmentarzu kaplica św. Trójcy. Według lustracyi z 1663 r. Krasnopole alias Sołotfina dzierżawa mieszczanie zamyślają podać prośbę do Króla JMci o nadanie prawa magdeb. Jest tu bania solna. Lustr, z 1765 r. podaje Sołotwina, dzierżawa w possesyi Rafała Skarbka, chorąż. kołomyjskiego, gospodarzów w mieście i na przedmieściu katol. 146, żyd. 82 z komornikami, domów rynkowych 44, zatylnych 160, fara, cerkwi 3; Rogowszczyzna, gostyna od owiec, dziesięcina pszczelna, oczkowe od pni, czynią zł. 5478 gr. 21; sadowina, kiedy zrodzi, 10te drzewo na dwór zawiązuje się. Dochód z dzierżawy zł. 23387 gr. 25 den. 6, dochód zaś z bań zupnych zł. 5117 gr. 17 den. 10, potrąciwszy wydatek pozostaje czystej intraty zł. 25, 013 gr. 5 den. 10. Warzelnia soli zamkniętą została około 1788 r. Sołotwińskie albo krasnopolskie starostwo niegrodowe, w woj. ruskiem, ziemi halickiej, podług lustracyi z r. 1764 obejmowało mko Sołotwinę i wsie Manasterczany, Rakowiec, Krzywice, Jabłon kę, Bogrówkę, Porohy i Kryczkę. W r. 1771 posiadał jo Rafał Skarbek, chorąży kołomyj ski, wraz z żoną Teresą z Bohuszów, którzy zeń opłacali kwarty złp. 6253 gr. 8, a hy berny złp. 1011 gr. 14. Zajęte przez rząd austryacki d. 18 maja r. 1779, sprzedano przezeń zostało po części Franciszkowi Kwiat kowskiemu w r. 1812 a w pozostałej reszcie spółce r. 1868. B. R. Sołotwina 1. al. Słotwina grupa domów w Baszni Górnej, pow. cieszanowski. 2. S. , kol. w Mizuniu, pow. doliński. 3. S. , domy w Wełdzirzu, pow. doliński. 4. S. , zagroda włośc. w Olszanach, pow. przemyski. 5. S. , część Dziewięcierza, w pow. Rawa Ruska. 6. S. , grupa domów w Potyliczu, pow. Rawa Ruska. 7. S. , ob. Potażarnia. Lu. Dz. Sołotwina 1. Wielka, węg. Nagy Szlatina, wś, w hr. ungwarskiem Węg. , kościół filial. gr. kat. ; obszerne lasy. Do S. należą kąpiele Derene; 498 mk. 2. S. Mała, węg. Kis al. PusztaSzlatina, wś, w hr. ungwarskiem; winnice, lasy, 227 mk. Sołotwinki, mylnie, ob. Saliwonki. Sołoty, jezioro i wś, pow. grodzieński, ob. Sałaty, Leżą przy linii dr. żel. warsz. peters burskiej. Sołowa, wś, pow. przemyślański, odl. 3 klm. od Kurowic urz. poczt. , o 16, 5 klm. od Przemyślan. Obszar dwor. 602, włośc. 627 mr. W 1870 r. 453 mk. ; w 1880 r. w gm. 460, na obszarze dwors. 65; rz. kat. 105, par. Wyżniany, gr. kat, 293, cerkiew św. Micha ła, par. Kurowice; szkoła filial. Właśc. pos. dwors. spadkobiercy Alfreda hr. Potockiego klucz Kurowice. B. R. Sołowarce, wś włośc, nad Mereczanką, pow. trocki, w 4 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Orany, okr. wiejski Mergażery, o 6 1 2 w. od gminy a 62 w. od Trok, ma 9 dm. , 62 mk. kat. i 7 żyd. w 1864 r. tylko 19 dusz rewiz. ; młyn wodny. Sołowicha i Kamionka, zaśc. pryw. , pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Łuczaj, o 76 w. od Wilejki, 2 dm. , 25 mk. kat. Sołowicze, wś nad rz. Turyą, pow. kowelski, na pograniczu włodzimierskiego, na płd. zachód od mka Turyjska, niegdyś sioło zamkowe włodzimierskie. Sołowiec, folw. , pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Ratajczyce, o 31 w. od Brześcia. Sołowiec, Solowiec 1773 i Sulowice 1789 r. , pustkowie do Jastrzębia, w pow. świeckim. W 1777 r. 2 gburów, 1 kom. ; dziś nie istnieje. Sołowiecki, monaster męzki stauropigialny, w gub. archangielskiej, na wyspie Sołowieckiej, na morzu Białem. Założony w pier Sołowinki Sołowje Sołowiówka Sołowieje Sołowijówka Sołowieckie Sołowiejówka wszej połowie XV w. przez błog. Hermana i św. Zosima, w 1594 r. opasany murem z wieżami i strzelnicami, posiada obecnie 6 cerkwi z soborem Przemienienia Pańskiego z 1558 r. , kilkanaście kaplic, zbrojownię, bibliotekę zawierającą wiele dawnych nadań, ksiąg i rękopisów. Uposażenie jego składa 6 wysp Sołowieckich do 640 w. kw. . Zaprowadzenie ksiąg religijnych, poprawnych przez patryarchę Nikona, doprowadziło w 1667 r. w monasterze Sołowieckim do zbrojnego powstania, które uśmierzone zostało dopiero w 1676 r. siłą zbrojną przez wojewodę kn. Meszczerskiego. Solowieckie al. Sołowki, grupa wysp na morzu Białem, o 43 mile od Archangielska, na zachód zatoki Uńskiej, przy wejściu do zatoki Onegskiej. Z kilkunastu tych wysp ważniejsze są Sołowiecka 4, 33 mil al. 233, 5 klm. powierzchni, Anzerska, Muksałmy Wielka i Mała i Zajęcze Wielka i Mała. Gleba po większej części nieurodzajna; klimat surowy i mglisty. Mieszkańcy trudnią się głównie połowem ryb i zwierząt morskich. Sołowieje, wś włośc, pow. augustowski, gm. i par. r. g. Łabno, par. r. 1. Adamowicze, odl. od Augustowa 58 w. , ma 17 dm. , 135 mk. , 721 mr. W 1827 r. było 12 dm. , 69 mk. Wchodziła w skład majoratu rząd. Łabno. Sołowiejówka 1. wś nad rz. Czaplą, dopł. Bohu, pow. Winnicki, okr. pol. Strzyżawka, gm. Hawryszówka, par. praw. Parpurowce, par. kat. i sąd Winnica o 15 w. , w pobliżu linii dr. żel. kijowskoodeskiej, ma 22 osad, 100 mk. , 150 dz. ziemi włośc, 261 dwors. Własność niegdyś dominikanów Winnickich, następnie Wyleżyńskich, obecnie Timoszenki. 2. S. , ob, Sołowijówka. Dr. M. Sołowiewo, st. poczt. w pow. i gub. smoleńskiej, na trakcie moskiewskim, o 44 1 2 w. od Smoleńska, pomiędzy st. Kudrymowo o 24 1 2 w. a Michajłówką w pow. dorohobuskim, o 19 1 2 w. . Sołowijówka 1. wś, pow. olhopolski, należy do Olszanki Berszadzkiej ob. . 2. S. , wś nad bezim. lewobocznym dopł. Irpenia, pow. radomyski, na pograniczu pow. skwirskiego, w 1 okr. pol. , gm. Wodotyj, o 40 w. od Radomyśla a o 8 w. od mczek Brusiłowa i Kornina, ma 2554 mk. Podług Pochilewicza jest tu 3594 mk. praw. i 54 żyd. Włościanie zostali uwłaszczeni na 2622 dzies. , ocenionych na 53671 rs. , ze spłatą roczną po 3184 rs. 49 kop. We wsi znajduje się cerkiew drewniana p. w. św. Mikołaja, wzniesiona w 1789 r. na miejsce dawniejszej, opisanej w wizyt. dziekana chwastowskiego z 1746 r. i uposażona 55 dz. ziemi. Bo par. praw. należy wś Morozówka, o 2 w. odległa. W pobliżu wsi przechodzi dział wodny pomiędzy Zdwiżem a Irpeniem, najwyższym punkt którego na płn. wschód od wsi wznosi się na 666 st. npm. Wś ogołocona z lasów, posiada glebę średniej urodzajności i dla tego większość mieszkań ców zajmuje się przemysłem i wychodzeniem na zarobek. Własność od 1811 r. Michałow skich, przed niedawnym czasem przeszła do skarbu, który sprzedał ją niebawem za 34000 rs. ks. Szyryńskiemu Szychmatowowi, po je go śmierci w 1884 r. rozprzedana przez spadkobierców. Obecnie największe części posiadają Petrowowie 999 dz. ziemi użytko wej, 372 lasów i 36 nieużytków, oraz wło ścianin Iwanczenko 301 dz. . 3. S. , ob. So łowiejówka i Sołtanówka 1. . J. Krz. Sołowiówka 1. al. Sołowiewka, kol. , pow. kolski, gm. Czołowo, par. Borysławice, odl. od Koła 12 w. , 5 dm. , 57 mk. , 52 mr. Wchodziła w skład majoratu rządow. Kościelec. 2. S. , kol. , pow. opoczyński, gm. Skrzynno, odl. od Opoczna 25 w. , 1 dm. , 9 mk. 121 mr. Sołowin w dokum. , pow. kowelski, ob. Sołotwin. Sołowińce, mylnie Sałowińce, wś, pow. bracławski, okr. pol. , gm. i par. kat. Niemi rów o 4 w. , ma 38 os, 638 mk. , 816 dz. zie mi włośc, 37 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. Wniebowzięcia, wzniesioną w 1767 r. , z 851 parafianami. Należy do klucza niemirowskiego, dawniej hr. Bolesława Potockie go, potem Strogonowych, dziś ks. Szczerbatowych. Dr. . M. Sołowinki, pow. wasylkowski, właściwie Saliwonki ob. . Sołowje 1. folw. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. i par. Miory o 10 w. , o 18 w. od mka Drui a 40 w. od Dzisny, ma 6 dm. 35 mk. 15 męż. , 20 kob. , 53 sztuk bydła i koni, 351 mr. 126, 75 gruntu or. , 58, 50 lasu, 108, 25 łąk, 29, 25 pastw. , 19, 50 pod fermą, 9, 75 nieuż. Gleba szara. 2. S. , zaśc. nad rzką Straczą. pow. święciański, w 4. okr. pol. ,o 41 w. od Święcian, ma 1 dm. , 5 mk. kat. 3. S. , białorus. Sałaui własność ziemska nad bezim. rzeczułką, pow. miński, w 2 okr. pol. , gm. i par. kat. Raków, dawne dziedzictwo Zelwowiczów, ma około 7 włók. ; miejscowość wzgórzysta, grunta szczerkowe. 4. S. , ob. Sałaui, Sołowji i Słowiki, Sołowje, wś na prawym brz. Horynia, pow. Ostrogski, o 5 w. na wschód od Ostroga, od północowschodu zasłonięta lasami, zwanemi Wielbowieńskiemi. Pola orne znajdują się za lasem, we wsi zaś włościanie mają przy sadybach ogrody, rozległe od 4 do 6 mr. , w których uprawiają nietylko rozmaito warzywa i włoszczyznę, ale nadto sieją jęczmień i konopie. Gleba popielatka, niskiej klasy, mało urodzajna, natomiast znajdują się obfite wypasy i dobne łąki nad Horyniem, w skutek Sołowin Sołowińce Sołtanów Sołtanowka Sołtanówka Sołtanowa Sołtanka Sołtaniszki Sołpa Sołowskie Sołowji Sołowjewa Sołowjew Sołowjew-Przewóz Sołtyk Sołtuszków Sołtupki Sołtrogi Sołtmany Sołtany Sołtanowszczyzna czego włościanie trzymają dosyć koni, jak również wiele bydła rogatego, z powodu ła twości zbytu nabiału w pobliskim Ostrogu. Nadto chodują owce, trzodę chlewną i ptac two domowe; niektórzy mają pasieki. W ogó le włościanie są zamożni. Wś ta należała pier wotnie do ks. Ostrogskich, potem przeszła do ks. Jabłonowskich, w 1856 r. do hr. Zubowej, od której w 1864 roku nabył Izaak Her man. Z. Roż, SołowjewPrzewóz, wś nad Dnieprem, pow. dorohobuski gub. smoleńskiej, przy drodze ze Smoleńska do Moskwy, miejscowość słynna dwu bitwami stoczonemi w 1812 r. przy przeprawie najprzód wojsk ruskich, następnie francuzkich. Począwszy od S. P. Dniepr zaczyna być spławnym. Sołowjewa al. Sołowijówka, wś nad rz. Turyą, pow. kowelski, na płd. wschd od mka Milce, niegdyś własność monasteru mileckiego. Sołowji 1. uroczysko, pow. grodzieński, w 1 okr. pol. , gm. Hoża, o 10 w. od Grodna. 2. S. , wś, pow. wołkowyski, w 2 okr. pol. , gra. Tołoczmany, o 18 w. od Wołkowyska. Sołowskie, jezioro w pow. rzeźyckim, przepływa przez nie rzeka Malta. Sołpa, w dokum. Sałpa Mała i Wielka, dwie wsi, pow. rówieński, na pograniczu pow. nowogradwołyńskiego, na płd. od mka Meżyrycza, ; ob. Niewirków t. VII, 136. Sołtaniszki, wś włośc, pow. sejneński, gm. i par. Lejpuny, odl. od Sejn 33 w. , ma 7 dm. , 65 mk. , 522 mr. Wchodziła w skład dóbr Lejpuny. Sołtaniszki, wś i dobra nad rz. Kotrą, która do S. nosi nazwę Naczy, pow, lidzki, w 4 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Zabłoć o 13 w. , o 36 w. od Lidy a 22 w. od Ej szyszek; folw. ma 40 mk. katol. , 20 żydów, gorzelnię i młyn wodny, wś zaś 24 dm, 221 mk. katol. w 1864 r. 100 dusz rewiz. ; własność hr. Potockich. Sołtanka, folw. , pow. słucki, należy do ordynacyi nieświezkiej ks. Radziwiłłów, ma 2 włóki. A. Jel. Sołtanów al. Sołtanowo, wś i dobra nad rz. Wiedrec, dopł. Dniepru, pow. rzeczycki, o 1 1 2 mili na zachód od Rzeczycy, o 2 w. od toru dr. żel. pińskorzeczyckiej, w 4 okr. pol. i par. kat. Rzeczyca, gm. RówieńskaSłoboda, par. praw. DemichowskaSłoboda. Wś ma 32 osad; cerkiewka p. w. św. Eliasza z 1855 r. , wzniesiona przez obywatela Mikołaja Wołka. Dobra, około 200 włók, dziedzictwo niegdyś Pereświet Sołtanów, posiadających dotąd przyległe dobra Pereświtowo, od 1853 r. są własnością Mikołaja WołkaŁaniewskiego, b. marszałka pow. rzeczyckiego. Młyn parowy i gorzelnia, zabudowania folwarczne i gospodarstwo wzorowe; grunta lekkie w kulturze, łąk j obfitość. Miejscowość nizinna, w ostatnich czasach skanalizowana w stronę Dniepru. Sołtanowa al. Sołtanówka, przysiołek, pow. dubieński, należy do wsi Moszczanica. W 1753 r. na mocy tranzakcyi kolbuszowskiej darowana Lubomirskiemu, od 1775 r. hr. Duninów Karwickich. Sołtanówka, st. dr. żel. landwaroworo meńskiej, w obrębie gm. St. Rudnia, na przestrzeni HomelMińsk, między st. Budą Koszelewska o 18 w. a Chałacz o 10 w. , o 395 w. od st. Wilejska, 222 w. od Mińska, 244 w. od Bachmacza a 317 w. od Romien. Sołtanowka 1. Wielka, wś nad rz. Stuhną, pow. wasylkowski, w 2 okr. pol, gm. Ksaworówka, o 13 w. od Wasylkowa, ma 870 mk. 2. S. Mała, dawniej Sołowijówka, wś, tamże, położona o 2 w. od S. Wielkiej a 16 w. od Wasylkowa, ma 812 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 665 mk. Posiada cerkiew drewnianą, wzniesionąw początku zeszłego wieku; uposażenie stanowi 43 dzies. ziemi. Znajduje się tu na wysokiej górze, nad jarem, dawne zamkowiszcze, otoczone wałem. Wś przyparta do rz. Stuhny, leżała na samej kra wędzi pól i lesistego obszaru, nazwanego puszczą Sołowijowską. E. Rul. Sołtanowszczyzna, wś poradziwiłowska i fol. ordynacyi nieświeskiej, nad rz. Wynią, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Howiezna. Wś ma 19 osad, folwark 14 1 2 włók; grunta pszenne, łąki dobre. Niegdyś S. należała podobno do PiereświetSołtanów. A. Jel. Sołtany 1. wś, pow. oszmiański, w 5 okr. pol. , gm. Krewo, okr. wiejski Rakowce, o 6 w. od gminy a 38 w. od Oszmiany, ma 2 dm. , 17 mk. prawosł. w 1864 r. 7 dusz rewiz. , należała do dóbr Krzywsk Soroków. 2. S. , wś i dobra, pow, oszmianski, w 2 okr. pol, gm. Połoczany, o 7 w. od gminy. S. , folw. i wś, tamże, o 58 1 2 w. od Oszmiany; folw. ma 1 dm. , 4 mk. katol. , wś zaś 24 dm. , 110 mk. prawosł. i 18 katol. Sołtmany 1. wś, pow. węgoborski, st. poczt. Kruglanki; 1308 ha, 100 dm. , 585 mk. S. założyli r. 1546 bracia Jan i Paweł Sołtmanowie. 2. S. , wś, pow. łecki, st. poczt. Prostki; 344 ha, 36 dm. , 158 mk. S. istniały już r. 1553. W r. 1564 dostaje Wojtek Kar wowski, który ks. Olbrachtowi odstąpił so łectwo swe w pow. węgoborskim, 2 włóki w 8. pod Prostkami. Ad. N. Sołtrogi, dwór, pow, kowieński, w 2 okr. pol. , o 70 w. od Kowna. Sołtupki, potok, lewy dopł. pot. Półhoranki, w hr. orawskiem. Sołtuszków por. Brygidówka, mylnie za Jołtuszków. Sołtyk, pow. jędrzejowski, gra. Mierzwin, par, Wrocieryż. Sołtysy Sołtyszki Sołtysi Młyn Sołtysie Sołtysiak Sołtysia Sołtysa Woda Sołtysa Góra Sołtys Sołtyków Sołtyków Sołtyski Łan Sołtyski Sołtyków 1. wś włośc, pow. radomski, gm. Gębarzew, par. Radom, odl. od Radomia 5 w. , ma 23 dm. , 272 mk. , 363 mr. 2. S. , wś, pow. konecki, gm. Blizin, par. Odrowąż, odl. od Końskich 20 w. , ma 2 dm. , 21 mk. , 27 mr. włośc. Wchodziła w skład dóbr Chlewi ska. Br. CA. Sołtys, góra na obszarze Nowej wsi, w pow. nowosądeckim, nad pot. Rostoka, nad granicą gm. Kamienny pow. grybowski, wzn. 757 mt. npm. Br. G. Sołtysa Góra, wzgórze polne, w Jodłówce, pow. jasielski, nad granicą Rzepiennika Biskupiego, wzn. 401 mt. npm. Br. G. Sołtysa Woda, potok, powstaje w Lipniku Wielkim, hr. spiskiem, pow. magórzańskim, z pod góry Reniawy 1005 mt. . Płynie na płn, dolinką, nad którą od wschodu wzbił się Widorny wierch 1110 mt. , Kwaśna gó ra 1020 mt. , Domkowa 834 mt. i Czerteż 790 mt. , a od zachodu Fećkowa góra 979 mt. , Kobyla Głowa 957 mt. i Bukowinka 851 mt. . Wpada w Lipniku Wielkim do pot. Lipnickiego. Długi 7 klm. Br. G, Sołtysia, wólka, w obrębie Grywałdu, pow. nowotarski. W r. 1880 było 14 dm. , 94 mk. Sołtysiak, pow. wieluński, ob. Kowale. Sołtysie, dwie grupy domów w Kamionce Wołoskiej, pow. Rawa Ruska. Sołtysie 1. młyn w Kwiatoniu, pow. gor licki. 2. S. , młyn i pila w Uściu Ruskim, pow. gorlicki. Br, G, Sołtysi Młyn, młyn w Szaflarach, na Du najcu Białym, pow. nowotarski. Br. G. Sołtyski, wś, pow. lecki Kętrzyński, w spisach urzędowych nie umieszczona. Sołtyski Łan al. Sołtysów, część Niedźwie dzy, w pow. drohobyckim, nad pot. Niedźwiedzińską Wodą al. Brońcą. Br. G. Sołtyski Młyn, w Wierchomli Wielkiej, pow. nowosądeckim, nad pot. Wierchomlą. Wzn. 530 mt. npm. szt. gen. Br. G. Sołtyski Potok, lewy dopływ Półhoranki, w hr. orawskiem, u płd. zach. podnóża Babiej Góry 1725 mt. . Długi 3 klm. Br. G. Sołtyski Wierch, czubek w paśmie Magóry Spiskiej, na obsz. gm. Osturni, w hr. spiskiem, pow. magórzański, między pot. Bystrym a Kremeniakiem, dopływami Kacwińskiej rzeki. Wzn. 1088 mt. npm. Br. G. Sołtysowce, część wsi Repisko, w pow. magórzańskim. Sołtystwo 1. fol. i S. Porąbka, os. nad Białą Przemszą, pow. będziński, gm. OlkuskoSiewierska, fol. ma 2 dm. , 8 mk. , 45 mr. ; os. 1 dm, , 9 mk. , 18 mr. 2. S. , pow. pińczowski, gm. Zagość, par. Wiślica. Sołtystwo 1. folw. i karczma w Trześniowy, pow. brzozowski. 2 S. , folw. w Odporyszowie, pow. dąbrowski. 3. S. , grupa domów w Mszalnicy, pow. grybowski. 4. S. , osada w Zamieściu, pow. limanowskim. 5. S. , role w Czarnej Wodzie, pow. nowotarskim. 6. S. , folw. na obszarze Krościenka, pow. no wotarski. 7. S. , grupa zabudowań w Kiczniu, pow. nowosądecki, nad pot. Zakiczewskim. 8. S. , grupa zabudowań w obr. Czerchawy, pow. Samborski. 9. S. , grupa zabudowań w gm. Czeremcha, pow. sanocki. 10. S. , grupa za budowań w Woli Wyżniej, pow. sanocki. 11. S. , rota czyli grupa zabudowań w Zukotynie, pow. turczański, 9 dm. , 40 mk. 12. S. Dolne, folw. w Zagórzycach, należący do Góry Ropczyckiej, pow. ropczycki. 13. S. Niźnie, role w obrębie Hańczowy, pow. gorlickim. 14. S. Niźnie i Wyżnie. , w Ropkach, pow. gorlicki. 15. S. Polańczańskie, część Polanek, pow. li ski. 16. S. Wyźnie, role w obr, gm. Hańczo wy, w pow. gorlickim. Br. G. Sołtysy 1. wś, pow. opoczyński, gm. Stuźno, par. Petrykozy, odl. od Opoczna 14 w. , ma 19 dm. , 139 mk. , 546 mr. dwór. , 294 mr. włośc. W 1827 r. było 8 dm. , 50 mk. 2. S. , pow. chełmski, ob. Grędków. 3. S. Pańków, pow. tomaszowski, ob. Pońków. Sołtysy 1. część Truskowca, pow. drohobycki. 2. S. , grupa domów w Lityni, pow. drohobycki. 3. S. al. Tynów Mały, grupa domów w Tynowie, pow. drohobycki. 4. S. , część Stronnej, pow. drohobycki. 5. S. , część Starzysk, pow. drohobycki. 6. S. , grupa domów w Smolinie, pow. Rawa Ruska. 7. S. , część Hrebennego, pow. Rawa Ruska. 8. S. , część Lubyczy Kameralnej, pow. Rawa Ruska. 9. S. , grupa domów w Nihowicach, pow, rudecki. 10. S. , część Boryni, pow. turczański. 11. S. , część Butelki Wyżnej, pow. turczański. 12. S. , część Butli, pow. turczański. 13. S. , część Jabłonowa, pow. turczański. 14. S. , część Zawadki, pow. turczański. 15. S. Diaki, część Chotylubia, pow. cieszanowski. Sołtyszki, wś nad rzką Konopelką, pow. łucki, między Didowiczami i Swozem. Sołuki, przys. Karaczynowa, w pow. gródeckim. Sołuków al. Sułuków, rus. Sołukiw, wś, pow. doliński, 10 klm. na płn. zach. od Doliny sąd pow. , st. kol. , urz. poczt. i tel. . Na płn. leży Jakubów, na wsch. Słoboda Bolechowska i Dolińska, na płd. Dolina i Jaworów, na zach. Podbereż. Przez wieś płynie pot. Łuczawa, prawy dopł. Świcy i przyjmuje kilka strug od praw. brzegu, W dolinie Łuczawy leżą zabudowania wiejskie. Na płn. wschód on nich wzgórze Sołuków 417 mt. . Wsch. i zach. część obszaru lesista. Własn. mn. ma roli orn. 300 mr. , łąk i ogr. 879 mr. , pastw. 327 mr. W r. 1880 było 109 dm. , 488 mk. w gm. ; 418 gr. kat. , 42 rz. kat. , 18 izr. , 10 innych wyznań; 453 Rusinów, 10 Polaków, 25 Niemców. Sołuki Sołuków Sołtyski Młyn Sołtyski Potok Sołtyski Wierch Sołtysowce Sołtystwo Sołupie Par. rz. kat. w Dolinie, gr. kat. w miejscu, dek. bolechowski. Bo par. należą Jakubów i Jaworów. Wo wsi cerkiew pod wez. św. Mikołaja i szkoła jcdnoklasowa niezorganizowana. Lu. Dz. Sołupie, dwór i zaśc. nad Wilią, pow. kowieński, w 4 okr. pol, par. Kormiałów, st. dr. żel. Janów o 10 w. , o 20 w. od Kowna; gleba uboga, piaszczysta. Sołysko, szczyt górski na obszarze gm. Królowa, w pow. grybowskim. Soły 1. jezioro w północnowschodniej części pow. wiłkomierskiego, otoczone wielu wioskami, około 6 w. dł. a 1 2 w. szer. Z zachodniej strony wypływa rzką Iłga, dopływ Szatekszni. 2, S. , ob. Soło. Soły 1. , mko i folw. na lewym brzegu Oszmianki i przy linii dr. żel. lipaworomeń skioj, pow. oszmiański, gm. , okr. wiejski i par. katol. Soły, o 16 w. od Oszmiany a 67 od Wilna, ma 55 dm. , 285 mk. 7 prawosł. , 144 katol. , 134 żydów, kościół katol. paraf. , kaplica katol. , dom modlitwy żydowski, st. dr. żel. , poczt. i telegr. , zarząd gminy, szkoła ludowa. W 1882 r. było 421 mk. Folw. ma 67 mk. 5 praw. , 54 katol, 8 żydów, gorzelnię i młyn wodny. Kościół paraf. p. w. N. M. P. Różańcowej, z drzewa wzniesiony w 1849 r. przez kś. Piotra Żylińskiego przy pomocy parafian, na miejsce zgorzałego w 1812 r. Parafia katol, dekanatu oszmiańskiego, 8009 wiernych. Filia w Daukszyszkach, kaplice w S. , Słobódce, Raczunach, Proniunach i Hudogajach. St. dr. żel. lipaworomeńskiej, na przestrzeni WilejkaMińsk, pomiędzy st. Słobódka o 14 w. a Smorgonie o 19 w. , odległą jest o 48 w. od st. Wilejka, 126 w. od Mińska, a 664 od Romien. Dobra mają około 1000 dzies. Okręg wiejski obejmuje mko S. i wsi; Dziegiesic, Iwaszkowce, Kropiwno, Łapacie, Narbutowszczyzna, Osipany, Podbłocie, Wasiuki, w ogóle w 1865 r. 292 dusz rew. włościan uwłaszczonych, 54 b. włośc, skarbowych i 19 jednodworców. Gmina, należąca do 1 okr. pok. do spraw włośc, do 2 rewiru konskrypcyjnego, obejmuje 95 osad, mających 552 dm. i 6099 mk. włościan. Składa się z 9 okr. wiejskich Kuszelewszczyzna, Kowale, Daukszyszki, Ząjeziorce, Kuszlany, Soły, Gauciewicze, Zabłocie i Żuprany. Podług spisu z 1865 r. było w gminie 1894 dusz. rewiz. włośc. uwłaszczonych i 542 b. włościan skarbowych. 2. S. , zaścianek, powiat oszmiański, w 1 okr. pol, gm. Polany, okr. wiejski Sylwestrowo, o 13 w. od gminy, 4 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Daukszyszki. 3. S. 1 i 2, dwie wsi włośc. nad jez. Solna i Ałksnas, pow. świeciański, w 2 okr. pol, gm. i dobra skarbowe Łyngmiany, okr. wiejski Antolkiema, o 7 w. od gminy a 28 w. od Święcian. Pierwszy z nich ma 2 dm. , 17 mk. katol, drugi zaś 1 dm. i 9 mk. t. wyzn. w 1865 oba razom 11 dusz rewiz. . 4. S. , zaśc, podług spisu z 1866 r. wś, pow. trocki, w 3 okr. pol, gm. Hanuszyszki, okr. wiejski i dobra Zajdlerów w 1864 r. Żyliny, o 12 w. od gminy a 36 w. od Trok, ma 2 dm. , 14 mk. katol 5. S. , wś, pow. grodzieński, w 1 okr. pol, gm. Górnica, o 3 w. od Grodna. 6. S. , dwor, pow. szawelski, gm. Szawlany, o 29 w. od Szawel 7. S. , dobra, nad jez. t. n. , pow. wiłkomierski, gm. Androniszki, par. Świadoście, o 79 w. od Wiłkomierza. Wspaniała rezydencya z pałacem, parkiem i zwierzyńcem, pomiędzy dwoma je ziorami położona. Kościół filialny drewniany p. w. J. Chr. , fund. w 1782 r. przez Moryko nich, a 1867 r. odnowiony. Własność niegdyś ks. Radziwiłłów, potem hr. Morykonich, z ktorych Lucyan sprzedał hr. Rajnoldowi Tyzenhauzowi, dziś siostry jego hr. Przeździeckiej. J. Krz. Sołyhy, grupa domów w Szkle, w pow. jaworowskim. Somia, pow. szczuczyński, gm. Ruda, par. Białaszewo. Somianka, wś, fol i dobra nad rz. Bug, pow. pułtuski, gra. Somianka, par. Barcice, odl. 21 w. od Pułtuska, posiada gorzelnię 1875 r. , browar, cegielnią, pokłady żwiru i kamienia wapiennego. W 1875 r. dobra S. al. Słomianka składały się z fol S. , Płudy i Wólka Somiańska, nomenkl Struga i Kępa, rozl mr. 4372 fol S. gr. or. i ogr. mr. 725, łąk mr. 186, past. mr. 67, lasu mr. 1070, zarośli mr. 390, wody mr. 55, nieuż. mr. 50; bud. mur. 12, z drzewa 22; płodozm. 7 i 10 pol; fol Płudy gr. or. i ogr. mr. 413, łąk mr. 30, pastw. mr. 150, lasu mr. 100, wody mr. 1, zarośli mr. 63, nieuż. mr. 23; bud. mur. 3, z drzewa 6; płodozm. 9 pol; fol Wólka Somiańska gr. or. i ogr. mr. 695, łąk mr. 25, pastw. mr. 38, lasu mr. 20, zarośli mr, 10, wody mr. 1, nieuż. mr. 58; bud. mur. 2, z drzewa 12; płodozm. 7 i 13polowy; os. Struga mr. 23; os. Kępa mr. 170; las urządzony. W skład dóbr przed 1864 r. wchodziły wś S. os. 72, z gr. mr. 624; wś Wólka Somiankowska os. 28, z gr. mr. 251; wś Płudy os. 35, z gr. mr. 278; wś Barcice os. 13, z gr. mr. 379; wś Kępa os. 2, z gr. mr. 1; wś Zacisze os. 6, z gr. mr. 74; wś Ulasek os. 25, z gr. mr. 290; wś Jasielec ob. 11, z gr. mr. 145; wś Somianka os. 50, z gr. mr. 120; wś Skorki os. 3, z gr. mr. 15; wś Wolka Somiankowska os. 5, gr. or. 27. Klucz S. , składający się z folw. t. n. i 4 wsi zarobnych Somianki, wolki Somiańskiej, Płudów i Barcic, wchodził w skład Biskupczyzny, następnie, po zabraniu dóbr biskupich na rzecz skarbu, został włączony do Soły Sołupie Sołyhy Somia Somianka Sołysko Somitoje Sommerau Somerau Sommerberg Sommerfeld Sommerhof Sommerkau Sommerkauerfliess Sommerort Sommersin Sommersteinhof Somonin Sommin dóbr narodowych Brańszczyk al. Leszczydót. Podług pomiaru z 1798 r. folw. posiadał 3041 morg. , wś 1497 morg. , pustych gruntów 225 morg. W 1819 r. we wsi 4 gospodarz. czte rodniowych, wysiewających po 4 korc. ja rzyny i tyleż oziminy, odrabiających po 104 dni sprzęż i tyleż pieszych i oddających po 8 złp. hyberny, 1 gęś. , 30 jaj, 2 kapł. i 3 łokc. przędzy; 27 gospodarzy trzydniowych, wysiewających po 3 kor. jarz. i tyleż ozimi ny, odrabiających po 78 dni sprzężaj. i tyleż pieszych i oddających po 6 złp. hyberny, gęś. , 20 jaj, 2 kapł. i 5 łokci przędzy, kowal płaci 4 złp. hyberny; arendarz; razem we wsi 158 mk. 33 męż. , 32 kob. , 32 syn. , 19 córek młodszych i 11 syn. , 5 cór. starszych nad 10 lat, 20 parob. , 6 dziew, , w tej liczbie 7 żyd. ; 16 koni, 56 woł. , 46 krów, 27 jałow. , 94 świń, 75 owiec. Na folw. 20 mk. 5 parob. , 5 dziewek, 3 pasterz, 3 chłopak. , 2 włodarz. , 2 owcza rzy; 12 koni, 10 wołów, 56 krów, 28 jałow. , 41 świń, 990 owiec; wysiew wynosił 3 korc. pszenicy, 180 żyta, 150 owsa, 20 jęczm. , 4 grochu, 30 gryki, 3 prosa; przy fol. było pół morgi chmieln. , wś płaciła wytyczną dziesię cinę proboszcz, z Barcic; z pustych zaś grun tów 340 złp. 27 gr. W 1827 r. było 36 dm. , 278 mk. Somianka gmina, należy do sądu gm. okr. IV w os. Wyszków st. poczt. , o 11 1 2 w. , ma 15996 morg. obszaru i 5609 mk. 1867 r. . Lu. Krz. Somin, folw. , pow. ihumeński, niegdyś Ratyńskich, następnie Bykowskich, ma 720 dziesięcin. A. Jel. Somin, sioło, pow. włodzimierski, na pograniczu pow. kowelskiego, na wschód od mka Lubomli. Sominko, jezioro pod Sycęhutą, pow. kościerski. Somino, jezioro, pow. piński, w obrębie gm. Telechany, na 1 w. długie, 3 4 w. szero kie; położono wśród lesistych dzikich mocza rów. Na brzegu zachodnim nędzna wieś t. naz. A. Jel. Somino 1. , wś nad jeziorem t. n. , pow. piński, w 4 okr. pol, łohiszyńskim, gm. i par. Telechany, ma 15 osad. Własność Pusławskich. 2. S. Dubjo uroczysko leśno, pow. piński, niegdyś w puszczy królewskiej pomiędzy Smorodzkiem i WiteckiemSiołem, wspomniane w dokum. z 1558 r. ob. Rewi zya Puszcz, str. 10. 3. S. , uroczysko, pow. Słonimski, w 5 okr. pol. , gm. Szydłowicze, o 3 w. od Słonima. A. Jel. Somino, sioło nad rz. t. n. , pow. ustiuźski gub. nowogrodzkiej, o 25 w. od Ustiuga, ma 67 dm. , 345 mk. ; st. poczt. i przystań, z której wypływa do 4000 statków, z ładunkiem do 10 milionów rs. , przybywa zaś około 5100 statków, z ładunkiem do 11 1 2 mil rs. Somińskie, błoto, w gub. nowogrodzkiej, na pograniczu pow. tychwińskiego i ustiużskiego, pomiędzy rz. Sominą, Czagodoszczą, Ładią i jeziorami Szygoła, Tutik, Tutoka, Kajguma i Bobrowice. Zajmuje do 410 w. kw. przestrzeni, w tej liczbie 118 w. pod lasem. Sominy, ob. Suminy. Somitoje al. , Sominoje, małe jezioro, pow. mozyrski, o 1 milę na południe od wsi Radziłowicze, w gm. Tonież, ma około 20 mr. Sommerau, kol. niemiecka w Letni, wsi pow. drohobyckiego ob. Brodetzki, Historischer Beitrag zum deutschon Colonialwesen in Europa, Berlin, 1812. Sommerau, ob. Ząbrowo. Somerau, dobra, pow. ragnecki, st. p. Szillen; 655 ha, 31 dm. , 176 mk. Sommerberg, leśnictwo, pow. kościerski, st. p. Kościerzyna; ob. Filipy, Sommerfeld, pol. Kaczkówko, posiadłość, w pow. węgrowieckim Żnin, o 7 klm. od Żernik, 8 klm. na płd. od Żnina poczta, nad jez. Kaczkowskim; par. Cerekwica, st. dr. żel. w Janówcu i Damasławku Elsenau o 11 klm. ; 4 dm. , 105 mk. 98 kat. 7 prot. i 248 ha. Kaczkówko zawsze tworzyło całość od rębną od Kaczkowa, wsi włośc. wchodzącej da wniej w skład dóbr Świątkowo. Już akta grodz. kcyńskie rozróżniają w r. 1452 Kaczkowo większe od mniejszego Kaczkówka; toż samo spotykamy w regestrach z 15771618 r. i w spisach miejscowości aż do roku 1871. Por. Kaczkowo. E. Cal. Sommerfeld 1. wś, pow. frydlądzki, st. p. Domnau; 375 ha, 19 dm. , 149 mk. 2. S. , dobra, tamże 185 ha, 10 dm. , 52 mk. 3. S. , wś, pow. licbarski, st. p. Arnsdorf; 933 ha, 75 dm. , 431 mk. 4. S. , wś, pow. pr. holądzki, st. p. Goestchondorf; 1316 ha, 137 dm. , 684 mk. Ad. N. Sommerhof, wyb. do Bolszewa, pow. wejherowski, st. p. Wejherowo; 4 dm. , 39 mk Sommerkau, ob. Ząbrcz. Sommerkauerfliess, ob. Reknica. Sommerort, wś na Żuławach, pow. malborski, 2 1 2 mili od Malborka, st. p. Starepole, paraf. kat. Koenigsdorf, gm. Kaczynos. W skład wsi wchodzą os. Weisse i Neue Wachtbudo i VierWerderhufen, razem U włók i 23 morg. W 1869 r. 67 mk. , 14 kat. , 53 ew. , 9 dm. ; w 1885 r. 4 dm. , 32 mk. Sommersin, ob. Zamrza, Sommersteinhof, pierwotna nazwa Zamarstynowa ob. . wsi pow. lwowskiego, wzięta od nazwiska założyciela, mieszczanina lwowskiego, Sommersteina. Sommin niem. , ob. Suminy. Somonin, 1710 r. Somonino, niem. Semlin, dok. 1241 r. Semanino, Semagnino, wś na Kaszubach, pow. kartuski, nad Radunią, wzn. 495 Somin Somin Sominko Somino Somińskie Sominy Sona Ujfa Somos i S Sonioszyn Somów Somowica Somowicze Sompława Sompolinek Sompolna Sompolno Somry Somschitz Somsiory Somus Somusz Soń Somos stóp npm. , st. p. Hopy 3, 5 km. odl. , par. kat. Goręczyn; 531 ha 400 roli orn. . W 1885 r. 53 dm. , 79 dym. , 423 mk. 178 kat. 245 ew. , z których na wyb. Kl. Semlin przypada 24 dm. 167 mk. , na Somoniński Młyn 1 dm. , 70 mk. , na OberSemlin 19 dm, , 96 mk. i na wyb. Wilhelmshof 2 dm. , li mk. Lud okoliczny nazywa te wybud. Somonińskiemi Pustkami. Większa część S. , bo 287, 74 ha, stanowi większą posiadłość; oprócz tego mają gburzy 33 posiadłości, a chałupnicy 9. Szkoła ewang. liczyła 1887 r. 94 dzieci. R. 1241 ustępuje Sambor, ks. pomorski, bis. kujawskiemu Michałowi za dziesięciny snopowe z całego księstwa swego całą kasztelanią goręczyńską, obejmującą też i Somonin ob. F. U. B. V. Perlbach, str. 63, i Majątki bisk. p. ks. Kujota, str. 10. Od r. 1311 należy S. do wójtowstwa tczewskiego. R. 1380 nadaje w. m. Winrich v. Kniprode cały S. 60 wł. braciom Nitschin i Barczelow, z obowiązkiem służby rycerskiej, udziela im także sądy als das ande ritter und knechte yn dem lando czu Pomeren haben; uwalnia ich także od wszelkich ciężarów, do których inne dobra na pol. osadzone prawie były zobowiązane. R. 1462 ustępuje szlachetny Maciej, dziedzic S. i Goręczyna, połowę obudwu wsi kartuzyanom w Kartuzach ob. Goręczyn, II, str. 705. Roku 1662 posiadali tu kartuzyanie folw. , tartak i młyn, owczarnię w Borczu; rolę uprawiali tu uprzeżą i ludźmi z Somonina i kolonistami z Borcza. Klasztor uzyskał w sporze z spadkobiercami Barth Geschkow mocą dekretu królewsk. z 1751 r. 19 włók. W 1662 było w S. 27 koni i źrebców, 30 wołów, 17 krów, 16 jałowic, 13 cielaków, 14 kóz; r. 1621 został folw. nowowybudowany, gdyż dawniejszy spalił się był przed dwoma laty. Młyn dawał wówczas 2 łaszty, tamże było 5 ogrodników, 2 ratajów i 1 owczarz. Wyjąwszy młyn i rybołówstwo w Raduni była reszta wydzierżawiona Stanisławowi Pawłowskiemu na 3 lata za 333 zł. 20 gr. rocznie ob. Zeitsch. des Westpr. Gesch. Ver. , XV, 179. R. 1710 pobierał prob. w Goręczynie z folw. tutejszego tylko kolendę, z młyna korzec pszennej mąki ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 18. Po kasacie zakonów puścił rząd r. 1780 S. w wieczystą dzierżawę jako folw. , na którym później powstało kilka wybudowań. Tegoż roku liczył S. 76 kat. i 6 ew. ob. Wizyt. RyKs. Fr. i Drinow227. Ujfału, bińskiego, str. ob. Drinow Somos i S. ska Nowa Wes. Sonioszyn, las w pow. grudziąskim, ob. Orle 1. Somów, wś, w gub. podolskiej; znaleziono tu dłuta i siekiery krzemienne. Somowica al. Samowica sioło nad rzką Samowicą al. Bobrykiem, pow. zołotonoski gub. połtawskiej, na płd. wschd. od Zołotonoszy. Za czasów hetmańszczyzny należała do pułku perejasławskiego. Somowicze zaśc, pow. borysowski, ob. Mościszcze. Sompława, ob. Sampława. Sompolinek, właściwie Sąpolinek, wś. i fol, pow. nieszawski, gm. Wierzbie, par. Sompol no, ma 144 mk. W 1827 r. było 17 dm. , 142 mk. W 1866 r. fol. S. rozl. mr. 211 gr. or. i ogr. mr. 87, łąk mr. 4, lasu mr. 112. Do folw. należały poprzedniowś Olszewo os. 7, mr. 82; wś Szczerkowe os. 10, mr. 225; wś Wymysłowo os. 6, mr. 219; os. Sompolinek mr. 87; os. Mniszki mr. 82; os. Janowo mr. 73. Sompolna, ob. Sępolna. Sompolno, właściwie Sąpolno, w XVI w. Szapolno i Sąpolno, os. miejska i folw. , w po bliżu rzeki Noteci, przy drodze z Izbicy do Slesina, pow. kolski, gm. i par. Sąpolno, odl. 24 w. od Koła, 168 w. od Warszawy. Posiada kościół par. murowany, kościółek p. w. św. Hieronima, kościoł par. ewang. , szkołę po czątkową ogólną, szkołę ewang. , szpital ewang. , szpital przytułek dla ubogich, urząd gm. , stacyą poczt. fabrykę kotłów i innych wyrobów metalowych, z obrotem rocznym na 60, 000 rs. , browar, dystylarnią wódek słod kich, trzy olejarnie, 162 dm. , 1598 mk. W 1827 r. było 131 dm. , 1254 mk. ; 1858 r. było 52 dm. murow. , 99 drewn i 1714 mk. , w tej liczbie 315 Niemców i 455 żydów. Dochód miasta wynosił wtedy 1404 rs. Obecnie obok osady jest folw. poduchowny 1 dm. , 9 mk. , i kolonie 24 dm. , które w 1827 r. miały 21 dm. , 124 mk. Br. Ch. Somry, wś u źródeł rzki Swirydówki, pow. borysowski, gm. Jeśmany, ma 21 os. ; grunta piaszczyste, lekkie, w okolicy wielkie pu szcze rządowe. A. Jel. Somschitz niem. , ob. Zamczysko, Somsiory, wś nad jeziorem, pow. rypiń ski, gm. i par. Żałe, odl. o 12 w. od Rypina, posiada szkołę ewan. , karczmę, 41 dm. , 221 mk. , 260 mr. Somus al. Somusz, folw. w gm. ukaczestie, pow. suczawski. Br. G. Somusz, rzka, lewy dopływ Mołdawy na Bukowinie. Soń, góra w gm. Nowosielcach Kozickich al. Sońkowy, pow. dobromilski, między pot. Wiarem a Sieńkowcem. Wzn. 537 mt. npm. Sona al. Sonia, rzeczka, bierze początek pod Wolą Wierzbowską, w pow. ciechanowskim, przepływa koło Wilkowa, przez Osyski, Długołękę, Mirosy, Kołaczkowo, Łęki, Nieradowo, Obidzino, Ciemniewko, Sońsk, Gościmin, Łopacin, Nowe Miasto i pod Popielżynem w pow. płońskim wpada do Wkry, przepły Sonnaxt Sonina Sonkiele Sonkladyszki Sonkulówka Sonkury Sonik Sonnenberg Sonczyca Sondaki Sondakowszczyzna Sondarowo Sondary Songajliszki Songąjłowszczyzna Songąjły Songiałowszczyzna Songiejle Songiniszki Sonicze nąwszy około 40 w. Pod Ciemniewkiem przyj muje kilka dopływów, z których najgłówniejszy przychodzi od Nieradowa; dopływ ten dalej przechodzi w strugę łąkową, słabo są czącą się latem, a sięga aż do szosy przasnysko ciechanowskiej, zachowując ciągle nazwę Bony. Inne dopływy townicż przechodzą w smugi łąkowe, jeden dochodzi do Przedwojewa, na wspomnionej szosie; smugi te także się zowią Soną, tak iż w płd. części pow. cie chanowskiego S. prawie wszędzie się znaj duje, gdzie tylko łąkami woda przepływa i ztąd pochodzi trudność wskazania jej źródeł. Począwszy od Sońska ku ujściu, t. j. na dłu gość 25 w. , ma wiole młynów. J. Z. Sonczyca, wś nad bezim. dopł. Izówki, pow. nowogrodzki, gm. Horodeczna, ma 5 os. ; miejscowość falista, grunta urodzajno. A. Jel. Sondaki, wś nad jeziorom t. n. , pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Jezno, okr. wiejski Sabowa, o 10 w. od gminy a 53 w. od Trok, 24 dm. , 277 mk. kat. ; podług spisu z 1864 r. wraz z zaśc. Kiermaszyna i Rajna 84 dusz rewiz. ; należała do dóbr Jechno, Bryndzów. Bobra w 1850 r. miały 609 dz. Por. Sadaki. Sondakowszczyzna, okolica szlach. , pow. lidzki, w 4 okr. pol. , o 35 w. od Lidy a 1 2 w. od Wasiliszek, ma 10 dm. , 47 mk. wyznania mahometańskiego. A. T. Sondarowo, dwór, pow. drysieński, par. Rosica, własność Zajkowskich, Sondary, pow. dyneburski, ob. Sądary. Songajliszki 1. wś nad ruczajem Berupie pow. kowieński, w 4 okr. pol. , par. Skorule, gm. Żejmy o 8 w. , o 41 w. od Kowna; gleba urodzajna, ludność litewska. 2. S. , pow. rossieński, ob. Sagajliszki, 3. S. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Szaty, o 38 w. od Wiłkomierza. 4. S. , folw. , tamże, gm. Wiżuny, par. Leluny, własność Makowskich; nabyty z dóbr Wiżuny, Czapskich. 5. S. , folw. , tamże, gm. Androniszki, o 38 w. od Wiłkomierza. Songąjłowszczyzna, dobra, pow. Słonimski, w 5 okr. pol, gm. Luszniewo, o 36 w. od Słonima. Songąjły 1. al. Sągajly, mylnie Sigalji, zaśc, pow. mozyrski, w 2 okr. pol. , gm. i par. kat. Petryków, przy drożynie z Holickiej Rudni do Sielatycz, ma 4 osady. 2. S. , okolica, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , o 30 w. od Telsz. 3. S. , wś, tamże, o 63 w. od Telsz, w pobliżu mka Gorżdy. 4. S. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Wiżuny, o 57 w. od Wiłkomierza. Songiałowszczyzna w spisie urzędow. , właściwie Sengiełowszczyzna, okolica szlach. nad bezim. rzką, pow. wileński, w 5 okr. pol, gm. Sołeczniki, okr. wiejski Kamionka, o 4 w. od gminy a 30 w. od Wilna, ma 8 dm. , 128 mk. , w tej liczbie 118 kat. i 10 żyd. ; 620 dz. ziemi uprawnej, 101 dz. lasu. Należy do dóbr skarbowych Tarakańce. Songiejle, wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 33 w. od Poniewieża. Songiniszki, okolica szlach. , pow. lidzki, w 2 okr. pol. , o 43 w. od Lidy a 37 w. od Ej szyszek, 7 dm. , 59 mk. kat. A. T. Sowici al. Sopycz, sioło nad rzką Klewanią, pow. głuchowski gub. czernihowskiej, o 40 w. od Orłowa, ma 180 dm. , 1642 mk. Sonicze, wś, pow. augustowski, gm. Wołowiczowce, par. Teolin, odl. od Augustowa 52 w. , ma 23 dm. , 188 mk. W 1827 r. było 13 dm. , 74 mk. Sonik Mały, rzka, ob. Rosochowata. Sonina, wś, pow. łańcucki, na wschód ad Łańcuta, nad pot. Głuchówką praw, dopł. Wisłoka, w okolicy lekko sfałdowanej, urodzajnej 231 mt. npm. . Graniczy na płd. z Wysoką, na wschód przez pot. Przyrwę z Kosiną a na płn. z Głuchowem. Gleba jest glinką urodzajną. Par. w Łańcucie o 3 klm. . S. składa się z 239 dm. 15 na obszarze wiek. posiadł. Rom. hr. Potockiego, liczy 1267 mk. , 1261 rz. kat. i 6 izrael. Pos. wiek. wynosi tylko 33 roli, 5 łąk i ogr. i 3 mr. past. ; pos. mn. 1163 roli, 118 łąk i 75 mr. past. Sonkałaby, zaśc, pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. Ilino, okr. wiejski Balejki, o 6 1 2 w. od gminy, 11 dusz rewiz. ; należał w 1864 r. do dóbr Taboryszki, Ważyńskich. Sonkawa, błędnie Sonkwy; por. Siedliszki potok. Br. G. Sonkiele, dwór, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 24 w. od Poniewieża. Sonkladyszki, zaśc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Malaty, okr. wiejski Czulsk, o 10 w. od gminy, 6 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Inturki. Sonkulówka, rzeka w gub. samarskiej, dopływ Wołgi, do której uchodzi pod kolonią niem. Priwalnaja Wagenburg. Sonkury al. Sankury, Sankuny, wś, pow. sejneński, gm. Krasnowo, par. Łoździeje, odl. 14 w. od Sejn, ma 8 dm. , 82 mk. W 1827 r. wś rząd. Sankuny, w par. Urdomin, miała 6 dm. , 64 mk. Sonnaxt 1. Gross, łotew. Szunnakste, dobra koronne z kośc. ewang. , okr. zelburski, pow. frydrychsztacki, par. zelburska Kurlandya. Do dóbr należy folw. Peterbusch. 2. S. Adelich al. Klein, łotew. WilkaMuiża, dobra prywatne, tamże. Sonnenberg Gross i Klein, ob. Gorowychy i Spikora. W Gorowychach mieszkali 1303 r. Prusacy Algande, Stańko i Sarchz, oraz ich bratanek Bundotes czyli Bundo ob. Kętrz. , O narod. pols. , str. 193. Sonnenberg 1. wybud. przy Pasymiu, pow. szczycieński, 2 dm. , 45 mk. 2. S. , do Sonczyca Sonkałaby Sonkawa Sonnenberg Sonnwalde Sonska Sontag Sontaki Sonnigkeim Sontekle Sonnenwalde Sonnensthul bra ryc, na niem. Warmii, pow. brunsberski, st. poczt. Frombork; 278 ha, 17 dm. , 84 mk. 3. S. , dobra, pow. darkiejmski, st. p. Karpowo; 356 ha, 20 dm. , 113 mk. Ad N. Sonnenberg, 1370 r. Sunnynberg, wś, pow. niemodliński, par. ew. Niemodlin, kat. Grueben. Wś ma 206 ha, 69 bud. , 564 mk. 22 ew. . Dobra 732 ha, 9 bud. , 63 mk. 13 ew. . Sonnenborn 1. wś, pow. morąski, st. p. Morąg; 1283 ha, 166 dm. , 867 mk. 2. S. , dobra, tamże; 5 dm. , 87 mk. Sonnenburg 1. folw. do dóbr Silginnen należący, pow. gierdawski, st. p. Skandau; 4 dm. , 72 mk. 2. S. , młyn, pow. frydlądzki, st. p. Korsze; 29 ha, 1 dm. , 13 mk. 3. S. Gross, dobra, tamże; 462 ha, 23 dm. , 139 mk. Sonnenfeld, wś, pow. brunsberski, st. p. Melzak; 520 ha, 28 dm. , 178 mk. Sonnenhof, folw. dóbr prywat. Stebben, okr. zelburski, pow. frydrychsztacki, par. zelburska Kurlandya. Sonnensthul, dobra ryc, pow. świętosiekierski, st. p. Brunsberga; 513 ha, 22 dm. , 121 mk Sonnenwalde 1. dobra, pow. suski, st. p. i par. kat. Prabuty, 5 klm. odl, 231 ha 44 lasu, 43 łąk, 139 roli or. . W 1885 r. 3 dm. , 9 dym. , 37 mk. , 12 kat. , 25 ew. Folw. ten założony 1862 r. na obszarze dóbr spikorskich. 2. S. , ob. Róg, Kś. Fr. Sonnenwalde, niem. nazwa łużyckiego, zniemczonego miasta Groziszczo, w pow. łukawskim, Sonnigkeim, dobra, pow. królewiecki wiejski, st. p. Neuhausen; obejmuje razem z Siebencichen 265 ha; 16 dm. , 79 mk. Sonntagkehmen, ob. Kiddeln. Sonnwalde, wś, pow. brunsberski, st. p. Lichtenau; 1399 ha, 114 dm. , 624 mk. Sońsbork, niem. Sensburg, ob. Ządzhork. Sońsk, wś i fol. nad rz. Sonią, pow. ciechanowski, gm. i par. Sońsk, odl. o 10 w. od Ciechanowa, posiada kościół par. mur. , urząd gm. , sąd gm. IV okr, , szkołę począt. , kasę wkładowozaliczkową, 14 dm. , 291 mk. W r. 1827 było 16 dm. , 116 mk. W 1885 r. folw. S. rozl. mr. 486 gr. or. i ogr. mr. 383, łąk mr. 34, past. mr. 11, lasu mr. 36, nieuż. mr. 22; bud. mur. 1, drewn. 11; las nieurządzony. Wś S. os. 15, mr. 17. Wś leży przy linii dr. żel. nadwiślańskiej, o 5 1 2 w. od Gąsoćina. Na obszarze wsi starożytny kopiec, mający 312 kroków obwodu i około 20 stóp wysokości. Kościół i parafia założono zostały w 1519 r. przez Jana z Chróścic, kan. płockiego, pierwszego proboszczą w S. Kościół ten, w części tylko murowany, p. w. św. Wita i Modesta, posiada 4 ołtarze i kaplicę św. Pawła. W 1871 r. odnowiony gruntownie i otoczony murem z kamieni. S. par. , dek. ciechanowski, 3177 dusz. S. gm. , należy do sądu gm. okr. IV, ma 18114 mr. obszaru 344 nieuż. , 564 dra. , 5746 mk. W gm. znajdują się 3 kościoły, dom modlitwy, st. dr. żel, 2 szkoły, O kar czem. W skład gm. , wchodzą BieńkiKarku ty, B. Bucice, E. Śmietanki, B. Skrzekoty, Bątkowo Burkaty, ChrościceŁyczki, Ch. Wielkie, Ciemniewo, Ciemniowko, DamiętaNawroty, D. Przasty, D. Prosty, Drążewo, Gąsocin, Gołotczyzna, Janówko, KomoryDą brówne, K. Błotne, KoźniewoŁysaki, KosmyWielkie, K. Pruszki, ŁebkiWielkie, ŁebkiKryszpy, Ł. Janusy, Łopacin, Marusy, Mieszki Wielkie, NasiorowoDolne i Górne, Niesłuchy, Olszewko, Orły, Pękawka, Pogąsty Łyczki, SarnowaGóra, Sońsk, Skrobocin, Spędoszyn, Strusin, Strusinek, Soboklęszcz, Szwejki, Wyszczele. Br. Ch. Sonska, 1245 r. dok. Sosneca, Sosnika, Sosuka, Szosnik, wieś zaginiona pod Gniewem, pow. kwidzyński. W 1233 r. własność cy stersów w Oliwio. liazom z ziemią wąską przeszła w ręce Krzyżaków ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 645. Kś. Fr. Sontag, ob. Zyndaki Sontaki, pow. władysławowski, ob. Santoka. Sontaki 1. Małe, wś nad rz. Gawią, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Iwo, okr. wiejski Sontaki, o 10 w. od gminy, 65 w. od Oszmiany a 36 w. od Dziewieniszek, mają 14 dm. , 17 mk. praw. i 112 kat. w 1864 r. 46 dusz rewiz. ; należała do dóbr Bohnapol Antoniego Brochockiego. 3. S. Wielkie, wś, tamże, o 10 w. od gminy, ma 25 dm. , 89 mk. praw. i 230 kat. w 1864 r. 98 dusz rewiz. ; należała do dóbr Gawie Władysł. Brochockiego. W skład okr. wiejs. wchodzą wsi S. Małe i Wielkie i Dziamonty, w ogóle 235 dusz rewiz. włościan uwłaszcz. 3. S. , wś nad rz. Gawią, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm Lipniszki, okr. wiejski Rusaki, o 10 w. od gminy, 59 w. od Oszmiany a 31 w. od Dziewieniszek, 23 dm. , 172 mk. kat. w 1864 r. 73 dusz rewiz, ; należała do dóbr Lipniszki Wolskich. 4. S, ob. Sontoka i Sontaki. Sontekle, dwór pryw. , pow. szawelski, w 2 okr. pol. , o 59 w. od Szawel; w najnowszym spisie niepomieszczony. Pomiędzy S. i Wiekszniami Wyrwita uchodzi do Wenty. Sontkowa, pow. jasielski, ob. Sadkowa. Sontoczno, ob. Sątoczno, Sontoka 1. wś włośc. nad Wilią, pow. wileński, w 1 okr. pol. , o 33 w. od Wilna, 3 dm. , 13 mk 10 kat. , 3 żyd. . 2. S. , zaśc nad potokiem, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Janiszki, okr. wiejski i dobra sukcesorów ks. Wittgensteina, Baranowo, o 17 w. od gminy a 38 1 2 w. od Wilna, ma 2 dm. , 6 mk. kat. 3. S. , zaśc. nad pot. Lokaje, pow. wileński. Sonnenberg Sonnenborn Sonnenburg Sonnenfeld Sonnenhof Sontkowa Sontoczno Sontoka Sonntagkehmen Sopechy Sontoki Sonżyła Sonżyły Sooben Sopanów Sopel Sopeńki Sophiadamn Sophienau Sophienberg Sophienfelde Sophienhoch Sophienhoehe Sophienhof Sophienruh Sophienthal Sontoki w 3 okr. pol. , o 78 w. od Wilna, ma 1 dm. , 11 mk. kat. 4. S. , ob. Sontaki i Sontoki, Sontoki 1. zaśc. rząd. nad rz. Szyrwinczą, pow. wileński, w 2 okr. pol. , o 57 w. od Wilna, 2 dm. , 11 mk. kat. 2 S. , wś rząd. , pow. wileński, w 5 okr. pol. , o 20 w. od Wilna, 4 dm. , 34 mk. 9 praw. , 25 kat. . 3. S. , zaśc, pow. wileński, w 6 okr. pol. , gm. Mickuny, okr. wiejski Ławaryszki, o 16 w. od gminy, 5 dusz rewiz. ; w 1865 r. należał do dóbr Jazowo, Jaszczołdów. 4. S. , wś, pow. telszewski, w 3 okr. , pol. , o 39 w. od Telsz. 5. . S. , wś, pow. rossieński, par. Erżwiłek. 6. S. , ferma, pow. rossieński, ob. Santoki. 7. S. , zaśc. pryw. przy ujściu rz. Świętej do Wilii, pow. wiłkomierski, okr. pol. pogiełoski, gm. i par. Wieprze, o 28 w. od Wiłkomierza, 2 dm. , 10 mk. 1859. Przeprawa przez rzekę po drodze z Janowa do Giegużyna. Własność Downarowiczów. 8. S. , ob. Sontaki i Sontoka. Sonżyła, rzeczka w gub. kowieńskiej, prawy dopływ Niewiaży, uchodzi między Sestrowtą a Sidortirą. Sonżyły, folw. , pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 8 w. od Poniewieża. Sooben, folw. dóbr Falkenstein, st. p. Loki, pow. ostródzki; 2 dm. , 53 mk. Sopanów, w dok. Sapanów, sioło nad rz. Ikwą, pow. krzemieniecki, na płn. od Krzemieńca. Sopechy, dawna nazwa wsi Jednorożec, w pow. przasnyskim ob. t. IX, 123. Sopel 1. folw. i os. fabr. nad rz. Mrogą dopł. Bzury, pow. łowicki, gm. Lubianków, par. Waliszew, odl. 23 w. od Łowicza, posiada fabrykę wyrobów wełnianych, urząd gm. , 53 mk. na folw. i 73 mk. w os. fabr. W 1827 r. 5 dm. , 29 mk. Fol. S. rozl. w 1877 r. mr. 416 gr. or. i ogr. mr. 163, łąk mr. 42, past. mr. 193, nieuż. mr. 18; bud. mur. 2, drewn. 4; płodozmian 4pol. Do folw. należały poprzednio wsi Gawronki os. 7, mr. 143; Wola Mąkolska os. 80, mr. 1263; Feliksów os. 10, mr. 267; Mąkolice os. 124, mr. 2160; Wola Zbroszkowa os. 32, mr. 1060. Do fabr. należy 33 mr. S. powstał zapewne w XV w. na obszarze Ziewanie Małych Ziewaniczek, które rozpadły się na Z. Gawronki dziś Gawronki i Z. Soplowe Sopel. W 1576 r. płaci tu Jan Zbrożek Szopel od młyna o 2 kołach Pawiń. , Wielkp. , II, 104. Wspomina tę osadę i L. B. Łaskiego II, 436. Po wydzieleniu osady młynarskiej, powstał później i folw. t. n. , stanowiący obecnie oddzielną całość. Przy osadzie młyn. założył Wilhelm Treumer w obecnem stoleciu papiernię. Po zamknięciu takowej założono tu przędzalnię wełny i bawełny o 20 warsztatach i 1320 wrzecionach. Motorem jest siła wody. Około 1880 r. pracowało tu do 40 ludzi. Wartość materyału surowego przerabianego tu wyno siła od 35000 do 45000 rs. , produkcya roczna około 60000 rs. dochodziła do 90000 rs. . Właścicielem był Długoszewski. Z pomocą danych zebranych przez R. Ocz. . 2. S. , os. . włośc. nad Prosną, pow. wieluński, gm. Galewice, par. Cieszęcin, odl. 31 w. od Wielunia, ma 5 os. , 38 mk. , 137 mr. W 1827 r. 5 dm. , 37 mk. Br. CL Sopeńki, wś nad Dniestrem, w gub. podolskiej, w pobliżu znajduje się cmentarzysko przedchrześcijańskie. Sophiadamn, pol. Brzostowska osada, pow, wyrzyski, na praw. brzegu Noteci, o 2 klm. na płd. Miasteczka Friedheim, 8 dm. , 59 mk. ; wchodzi w skład okr. dwor. Brzostowo urzęd. Brostowo. Sophienau, ob. Chwaliszew, Sophienau, wś, pow. wałbrzychowski, par. ew. Charlottenbrun; 34 bud. , 450 mk. 75 kat. Sophienberg, pow. czamkowski, ob. Zofijowo. Sophienberg 1. dobra ryc, pow. gierdawski, st. p. Friedenberg; 491 ha, 17 dm. , 103 mk. 2. S. , dobra, pow. iławkowski, st. p. Schrombchnen; 237 ha, 19 dm. , 103 mk. 3. S. , leśn. , tamże; 1 dm. , 29 mk. Sophienberg, kol. na obszarze Gorzowa, w pow. olesińskim. Sophienfelde, os. , pow. szubiński Żnin, o 5 klm. od Żnina poczta, w pobliżu Januszkowa; 2 dm. , 49 mk. ; wchodzi w skład okr. wiejskiego Wilczkowo. Sophienhoch, pol. Janów, folw. , pow. krotoszyński, o 8 klm. na zach. płd. od Raszkowa, w pobliżu Orpiszewa, poczta w Roszkach; ma 1 dm. , 55 mk. wchodzi w skład księstwa krotoszyńskiego. Sophienhoehe, wś, pow. nizinny, st. p. Neu Argeningken; 70 ha, 14 dm. , 67 mk. Sophienhof 1. fol. dóbr pryw. Strasden, w okr. tukumskim, pow. talseński, par. kandawska. 2. S. , folw. dóbr pryw. GrossKru ten, w okr. hazenpockim, pow. grobiński, par. durbska Kurlandya. Sophienhof 1. fol, pow. chodzieski, o 10 klm. na wschódpłn. od Szamocina, tuż pod Antoniną, par. i okr. dwor. Jaktorowo, poczta w Lipie; 1 dm. i 33 mk. 2. S. , folw. , pow. inowrocławski, tuż pod Strzelnem; 2 dm. , 16 mk. 3. S. , folw. , pow. międzyrzecki, pod Pszczewem; 1 dm. , 27 mk. 4. S. , folw. do Zbarzewa, pow. wschowski; 1 dm. , 21 mk. 5. S. , por. Zofijowo, Sophienhof 1. folw. dóbr Klein Steegen, st. p. Wildenhoff; 2 dm. , 43 mk. 2. S. , os. , pow. olsztyński, st. p. i dr. żel. Olsztyn; 3 dm. , 48 mk. Sophienruh, pow. niborski, ob. Lasek. Sophienthal, pow. bydgoski, ob. Zofin. Sophienthal Sopociszki Sopolej Soponin Sophienthal Sopocki Majdan Soplik Soplicowo Soplewo Sople Sopiuka Sopino Sopin Sopilcze Sopieszyn Sopiełki Sopie Sophienthal, pow. lubawski ob. Białogóra st. p. i kol. Nowy Folwark Weissenburg, 2 kim. odl. , par. kat. Sampława; 634 ha 252 lasu, 10 łąk, 325 roli orn. . W 1885 r. 10 dm. , 31 dym. , 162 mk. , 115 kat. , 47 ew. , gorzelnia, cegielnia, młyn do szrótowania zboża, hodowla bydła holend. i fryskiej rasy. Dziedzic Henryk Kilbach na Rakówcu. Sophienthal 1. folw. dóbr Lawo, pow. frydlądzki, st. poczt. Frydląd; 4 dm. , 78 mk. 2. S. , ob. Rychnowska Wola, 3. S. , folw. dóbr skopskich, pow. lecki; 3 dm. , 44 mk. 4. S. , folw. dóbr Kozłowskich, st. p. Rybno; 1 dm. , 32 mk. Ad. N. Sophienthal 1. wś, pow. namysłowski, par. ew. Wierzbice Polskie, kat. Wallendorf, ma 161 ha, 30 bud. , 184 mk. 51 kat. . 2. S. , wś, pow. górski Guhrau, par. ew. Gimmel, kat. Koeben, ma 53 ha, 18 bud. , 87 mk. 6 kat. . Dobra 599 ha, 8 bud. , 68 mk. 1 kat. . 3 S. , wś, pow. rybnicki, par. ew. Loeslau, kat. Górny Jastrząb; 27 ha, 11 bud. , 86 mk. 10 ew. . 4. S. , wś, pow. kluczborski, par. ew. i kat. Konstadt; 37 ha, 10 bud. , 70 mk. 16 kat. . Sophienwalde 1. folw. do Piotrkowa, pow. suski, st. p. Ząbrowo. 2. S. , wyb. do Dziemian, powiat kościeński. Sophienwalde, dobra, pow. gierdawski, st. p. Nordenburg, 4 dm. , 67 mk. Sopie, wś, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze, odl od Władysławowa 32 w. , ma 4 dm. , 47 mk. W 1827 r. 4 dm. , 36 mk. Sopiełki, sioło nad rz. Wołgą, pow. i gub. jarosławska, o 22 w. od Jarosławia, ma 56 dm. , 379 mk. ; zarząd okr. polic. W końcu XVIII w. wzięła tu początek sekta religijna, t. zw. biegunów al. stranników, założycielem której był zbiegły żołnierz Eufemiusz. Sopieszyn 1. 1686 Sopieszyno, niem. Soppieschin, wś na Kaszubach, pow. wejherowski, o milę na płd. od Wejherowa st. p. i kol. , par. kat. Luzino, 81 ha 2 lasu, 6 łąk, 60 roli. W 1885 r. 10 dm. , 15 dym. , 74 mk. , 57 kat. , 17 ew. Szkoła kat. 2. S. , dobra ryc, tam że, wchodzą w skład klucza wejherowskiego. W 1885 r. 7 dm. , 95 mk. R. 1710 dawał mesznego 2 kor. żyta i tyleż owsa ob. Wi zyt. Szaniawskiego, str. 30. R. 1780 S. po siadał dobra Przebendowski Wiz. Rybińskie go, str. 187. Było wówczas 52 mk. 36 kat. i 16 akatol. . Ks. Fr. Sopilcze w dok. , ob. Tarnopol. Sopin, wś u źródeł błotnistej rzki Olszanki lew. dopł. Desny, pow. berdyczowski, w 2 okr. pol, gm. Swityńce, o 73 w. od Berdyczowa a 7 w. na zach. od wsi Ordyńce, na wschód od mka Przyłuki, przy drodze poczt. z Berdyczowa do Lipowca, ma 721 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 889 mk. praw. , 44 kat. , 2262 dz. ziemi. Cerkiew Uspieńska, drewniana, wzniesiona w zeszłym wieku, uposażona jest 46 dz. ziemi. Należy do dóbr Ordyńce Jaroszyńskich. Sopino, zaśc. pryw. nad rz. Zujką, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Parafianowo, o 70 w. od Wilejki, 1 dm. , 4 mk. praw. Sopiuka, mylnie Sopinka, ob. Sopówka, Sople, część wsi Bihale i leśniczówka tamże, pow. cieszanowski. Soplewo, wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Zaleś, okr. wiejski i dobra Korsaków Urzecz, o 4 w. od gminy, 12 dusz rewiz. Soplicowo, okolica szlach. u źródeł rzki Piotuchówki, lew. dopł. Serwecza, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, par. kat. Worończa, ma 9 os. ; grunta wyborne, brak lasu. Upamiętniona w Panu Tadeuszu. Soplik Mały, uroczysko na gruntach wsi Osietczyna, pow. orłowski gub. czernihowskiej. Sopocki Majdan, pow. tomaszowski, ob. Majdan 99. . Sopociszki, wś, pow. kalwaryjski, gm. Balkuny, par. Mirosław, odl. 42 w. od Kalwaryi, ma 13 dm. , 100 mk. W 1827 r. było 5 dm. , 51 mk. Sopoćkinie, os. miejska i dobra, pow. augustowski, gra. Wołowiczowce, par. Teolin, odl. 60 w. od Aucrustowa, leży o 4 w. od kanalu augustowskiego, w kotlinie błotnistej, między dwoma wyniosłościami, przy szosie z Sejn do Grodna o 21 w. , posiada kościół par. kat. w os. Teolin, cerkiew mur. , sąd gm. okr. III, urz. gm. , st. poczt. , olejarnię, 173 dm. drewn. , 2457 mk. W 1827 r. było 98 dm. , 733 mk. ; 1858 r. 160 dm. 3 mur. , 1568 mk. 1239 żyd. ; dochód kasy miejskiej wynosił 268 rs. 28 kop. Ludność trudni się wyrobem kaszy. Na obszarze dóbr przy osadzie jest huta szklana, tartak, fryszerka i młyn wodny. Dobra S. składały się w 1889 r. z fol. Borowszczyzna, nomenkl. Tartak, Sopoćkinie i wsi Kadysz, rozl. mr. 802 gr. or. i ogr. mr. 311, łąk mr. 4, past. mr. 68, lasu mr. 246, w odpadkach mr, 158, nieuż. mr. 15; bud. mur. 7, drewn. 7; płodozm. 4pol. , las urządzony; kanał Augustowski przepływa. Os. S. os. 168, mr. 1211; wś Kadysz os. 11, mr. 383. Sopolej, potok, ob. Sapolej. Soponin, niem. Supponin, 1349 Supanino, 1415 Grossuponyn 1565 Supanin, 1649 Saponino, 1710 Soponino, dobra ryc, pow. świecki, nad strugą b. n. dopływ Wisły, przy drorze do Topólna, nad granicą w. ks. poznańskiego, st. poczt. , tel. i kol. Kotomierz Klarheim, par. kat. Niewieścin, 348 ha 330 roli, 3 łąk. W 1885 r. 10 dm. , 21 dym. , 128 mk. , 97 kat. , 31 ewang. ; hodowla bydła i owiec tucznych. Przez S. szła stara droga z Świecia do Bydgoszczy i Torunia. Po raz pierw Sopoćkinie Soponino Sophienwalde szy zachodzi S. w traktacie kaliskim r. 1349 jako wś graniczna. Krzyżacka księga czynszowic z XV w. opiewa, że S. obejmuje 22 włók, sołtys ma 2 wolno, od reszty płacą po 16 skojców i 2 kury na św. Marcin, osiadłych jest 3. Krzyżacka księga czynszowa z r. 1415 donosi, że karczma płaciła 5 wiardunków ob. Ein pomersches Herzogthum von Wegner, II, 435. R. 1565 należał S. do sstwa świeckiego, został jednak później jako tenuta razem z Soponinkiem oddzielony. R. 1669 i 1676 dzierżył oba dobra woj. malborski Jan Konarski. R. 1720 zezwala August IE, izby wdowa Ludwika Czapnika dzierżawę S. , pomimo dożywocia, do którego miała prawo, odstąpiła Ignacemu i Teofili Czapskim. R. 1755 dzierży S. Aleksander Ostaszewski, r. zaś 1773 Dorpowski ad diem vitae. Po śmierci wdowy Dorpowskiej przypadły dobra królowi, które je r. 1792, z wyjątkiem wolnych włók soleckich, nadał kapitanowi Antoniemu Krzysztofowi v. Wussow z prawem dziedzicznem i szlach. , także z sądownictwem. Nabywca zobowiązany był płacić 33 tal. 3 gr. kontrybucyi, 22 tal. 4 gr. 9 fen. czynszu, 12 tal. 46 gr. 12 fen. kwarty, 20 tal. 60 gr. innych podatków. R. 1793 obejmował S. 40 magd. włók i 18 mor. , roczny dochód szacowano na 410 tal. 16 gr. R. 1819 nabył S. Reudiger za 13, 500 tal. ; odtąd pozostają w, rękach Niemców. R. 1565 obejmował S. 22 włók średniej roli 3 posiadał sołtys, za co był zobowiązany do czynszu i tłoki, reszta była wydana 10 gburom, którzy płacili po 2 grzywny i 2 kury od włoki, czyniąc nadto tłokę na folw. zamkowym w Grodku. Dwie karczmy z ogrodami i 1 morgą roli, z każdej płacono 2 1 2 grz. czynszu; 8 gburskich ogrod. , wolnych od czynszu i tłoki. Roczny czynsz z S. do zamku świeckiego wynosił więc 45 grz. , 40 kur, nadto tłokę. Mesznego dawało r. 1649 9 gburów po korcu żyta i 2 kor. owsa, sołtys zaś jeszcze raz tyle. R. 1648 płacili tu poddani summatim 20 fl. . 16 gr. ob. Roczn. Tow. P. N. w Pozn. , 1871, str. 180. Soponinek, niem. Supponinek, 1415 Clegne supponym, 1676 Suponinek, wolne sołectwo nad lew. brzeg. Wisły, pow. świecki, st. p. Kotomierz o 9 km. , par. kat. Niewieścin, 247 ha 20 roli orn. , 9 łąk, 34 lasu; 1886 r. 3 dm. , 4 dymy, 16 mk. kat. Niedaleko Wisły znale ziono tu wiele urn. Za czasów krzyżackich należał S. do komturstwa świeckiego. We dług krzyżackiej księgi czynszowej z r. 1415 obejmował S. 24 ogrodów, z których jeden sołtys posiadał wolny; od reszty płacono po 1 grz. i 2 kury od każdego; ale tylko 2 były osadzone. Kś. Fr. Soponińska Kępa, niem. Supponiner Kaempe, posiadłość na praw. brzegu Wisły, pow. chełmiński dawniej świecki. W 1885 r. 2 dm. , 37 mk. , gm. Kokocko. Kś. Fr, Soposzyn wś, pow. żółkiewski, 3 klm. na płd. wschód od Żółkwi, sąd pow. , st. kol. , urz. poczt. i tel. . Na płd. leży Macoszyn, na zach. Skwarzowa stara i Żółkiew, na płn. Żółkiew, na wschód Błyszczy wody i Smereków. Płd. zach. część wsi przepływa pot. Świnia, praw. dopływ Raty wpadającej do Bugu. W dolinie potoku leżą zabudowania. Przez wieś idzie gościniec lwowskożółkiewski. Własn. wiek. ma roli or. 354, łąk i ogr. 38, pastw. 229, lasu 151 mr. , własn. mn. roli or. 1018, łąk i ogr. 268, past. 30 morg. W r. 1880 było 148 dm. , 748 mk. w gm. ; 9 dm. , 46 mk. na obsz. dwor. 587 gr. kat. , 188 rz. kat. , 19 izrael. ; 593 Rusinów, 185 Polaków, 12 Niemców. Par. rzym. kat. w Żołkwi, gr. kat. w Macoszynie. We wsi jest cerkiew i szkoła filialna. W pamiętniku krechowskiego monasteru jest wzmianka o klasztorze bazyliańskim, istniejącym niegdyś w S. Szematyzm prowincyi św. Spasytela, czyna św. Wasylia we Lwowie, 1867, str. 189. W Żółkwi d. 21 listop. 1690 r. zapisuje Jan III Błażejowi Bamburze, swemu kucharzowi, dwie części dworzyska Spodynkowskiego w S. Arch. Bernard. we Lwowie, C, t. 545, str. 1732. Sopot, rzeczka, bierze początek pod wsią Husiny, na wschód od Józefowa, w pow. bił gorajskim, na granicy tomaszowskiego, pły nie na połud. zach. przez Ciotuszę, Majdan Sopocki, hamernią i młyn Sopot i pod Osuchami uchodzi do Tanwi z praw. brzegu. Dłu ga 18 w. J. Bl. Sopot, w XVI w. Sopoth, folw. i kol, pow. radomski, gm. i par. Błotnica, odl. od Rado mia 20 w. ; kol. ma 9 dm. , 65 mk. , 368 mr. ; folw. , S. Adamszczyzna 2 dm. , 21 mk. , 125 mr. 113 mr. roli. W 1827 r. było 6 dm. , 48 mk. Na początku XVI w. dziesięcinę ze wszystkich łanów, wartości do 5 grzyw. , po bierał pleb. w Błotnicy Łaski, L. B. , I, 678. Braneccy płacili od 6 1 2 łan. Pawiński, Ma łop. , 310. Br. CL Sopot, potok, zwany też Majdański potok, wypływa w obr. Sopotu, w pow. skolskim, z pod Szerokiego Wierchu 1181 mt. , w lesie Jedlinie; płynie jarem leśnym na płn. , przez Majdan Sopocki i wś Sopot, w której wpada do Stryja z praw. brzegu. Ujście 436 mt. npm. szt. gen. . Długi 6 klm. Nad ujściem od wsch. Leszkin wierch. 712 mt. . Br. G. Sopot, folw. na obszarze Niska, pow. ni ski, po drodze do Malca. Br. G. Sopot 1. wś, pow. stryjski, 40 klm. na płd. zach. od Stryja, 20 klm. na płn. zchd. od Skolego sąd pow. , st. kol. , urz. poczt. i tel. . Na płn. wschód leżą Podhorodce, na płd. Kruszelnica, na zach. kol niem, Mallmannsthal. Soponińska Kępa Soponinek Soponinek Sopot Soposzyn na płn. zach. Dolhe dwie osiatnie w pow. drohobyckim. Wzdłuż granicy płn. płynie Stryj od zach. na wschód, tworząc łuk na płn. wygięty. Środkiem obszaru płynie pot. Sopot, praw. dopływ Stryja, powstający na płn. wschod, stoku Szerokiego Wierchu 1181 mt. , znak triang. . W dolnej części doliny Sopotu leżą zabudowania wiejskie 475 mt. , a na płd. od nich, grupa domów Majdan. Płd. część obszaru lesista las Jedlina. Własn. wiek. ma roli or. 99, łąk i ogr. 54, pastw. 48, lasu 1090 mr. ; wł. mu. roli or. 435, łąk i ogr. 641, past. 115 morg. W r. 1880 było 79 dm. , 499 mk. w gm. ; 4 dm. , 24 mk. na obsz. dwor. 501 gr. kat. , 10 rz. kat. , 11 wyzn. izr. ; 503 Rusinów, 9 Polaków, 11 Niemców. Par. rzym. kat. w Stryju; gr. kat. w miejscu, dek. skolski. We wsi jest cerkiew p. w. św. Michała. Ludność należy do górskiego rodu Bojków. Z początkiem XIX w. była tu kuźnica żelazna Kołaczkowski, Wiadomości tyczące się przemysłu itd. , Kraków, 1888, str. 273. 2. S. Mały i S. Wielki, część Radruża, pow, Rawa Ruska. Lu. Dz. Sopot, mylnie Copot, Copoty, Sobótka, Soboły, niem. Zoppot, dok. 1283 Sopot i Sopoth, wś na Kaszubach, nad zatoką gdańską, słynna z kąpieli morskich, 12 klm. na płn. zach. od Gdańska, 3, 6 klm. na płn. od Oliwy kościół par. , przy szosie i kolei gdańskoszczeciń skiej, w pow. wejherowskim. Z płd. strony okala ją rzeczka przymorska Godding, z płd. zaś struga graniczna Grenzfluss. Za wsią ciągnie się pas górzysty, tak że między nim a morzem zostaje tylko miejsce na domki, lasek i na wązkie piaszczyste wybrzeże. S. posiada st. kol. , urząd poczt. III klasy, kaplicę ewang. i kaplicę katol. , w której latem co dzień odprawia się msza św. Szkoła 7 klasowa symultanna liczyła 1887 r. 7 naucz. i 050 dzieci, oprócz tego jest wyższa szkoła prywatna dla chłopców i dla dziewcząt i kilka ogródków dziecięcych, apteka, teatr, gazowwnia, browar, cegielnia, tartak i kilka młynów wodnych. Razem z przyległościami obejmuje gmina 889 ha 255 lasu, 34 łąk i 408 roli orn. . W 1885 r. było 432 dm. . 929 dym. , 4081 mk. , 2481 kat. , 1549 ewang. , 31 dyssyd. , 20 żyd. Z tego przypada na wś Karlikowo 10 dm. , 117 mk. , na dobra Karlikowo 5 dra. , 71 mk. , Siemirów 43 dm. , 719 mk. , Steinfliess 19 dm. , 230 mk. , Thalmuchle 2 dm. , 7 mk. W S. samym tylko mała część klasy ludowej jest polską Kaszuby. Urzędowo S. jest wsią tylko, ale właściwie jestto osada kąpielowa. Domki czyste, niekiedy nawet ozdobne, zawsze otoczone ogródkiem, mają przynajmniej jedną przystawkę od ulicy otwartą, w której mieszkańcy domu większą część dnia przebywają. Sklepy i sklepiki zaopatrzone są wo wszystko, co do życia i kąpieli niezbędne. Nowy, gustowny gmach kąpielowy Kurhaus, o dwóch wieżach, frontem zwrócony ku morzu, posiada na piętrze salę balową, jadalnią i czytelnię, a na dole sztuczną grotę i bufet. Między morzem a tym centrem życia kąpielowego ciągnie się plac dość obszerny, przyozdobiony klombami i fontannami i estradą dla muzyki. Wygodne, schludne łazienki i daleko w morze sięgający pomost Seesteg, który wieczorem gromadzi tłumy kąpielowych. Ponieważ zatoka gdańska od Bałtyku przedzielona jest długim półwyspom Helą, dla tego morze tu zwykle spokojne, gładkie. Wyjątkowo tylko przy północnych i wschodnich wiatrach tworzą się nie zbyt wielkie fale. Woda morska zawiera mało soli, jest jednak dosyć chłodną, dochodzi bowiem rzadko 15 st. R. , a często schodzi niżej 14. Kąpiele tutejsze zdawna ściągały licznych gości i polskich, zwłaszcza dzieci. Wedle przechowującej się tradycyi, zbierano w sąsiedztwie lub pokrewieństwie gromadkę całą słabowitych dziatek, i wyprawiano je do S. pod opieką zaufanego sługi lub rezydenta, wraz z licznym zastępom piastunek i ochmistrzyń. Nie małą zaletą S. jest blizkość Gdańska, pozwalająca gościom urozmaicać pobyt zwiedzaniem ciekawych zabytków grodu. Okolicę Sopotu wystroiła przyroda jak najchojniej. Wybrzeże zatacza tu półkole, którego ostatni punkt północny w morze się wsuwający tworzy wzgórze zwano Adlers Horst, wznios. 204 stóp npm. Urządzony tu zakład jest celem przechadzek lub wodnych przejażdżek. Z lesistego grzbietu wzgórza roztacza się szeroki widok na morze, na lewo mamy półwysep Helę, zatokę pucką, wrzynającą się w głąb lądu, na prawo zaś widnieją wdali wieżo Gdańska, Nowy port Neufahrwasser, z latarnią morską. Dalej na południc leży wś Kolebki z ładnym do morza sięgającym lasem i wąwozem, z pięknym kościołkiem wśród owocowego sadu, z okazałym dworom i folw. nad stawem. Przy wsi góra Kapellenberg 305 st. wzn. Bliżej, a raczej już w S. samym, stoi willa Stolzenfels, z cienistym i cichym ogrodem, przerzniętym przez strumyki. Z drugiej srrony graniczy z S. wś Karlikowo z starym dworem, jednopiętrowym. Dokumenta, przechowywane przez dzierżawcę wsi, wykazują, że dwór ton stanowił rezydencyą Jana Kazimierza podczas zawierania traktatu oliwskiego. Bliżej Gdańska wznoszą się stare i wspaniałe letnie mieszkania bogatych Gdańszczan, prawdziwe pałace z XVII i XVIII w. , wśród strzyżonych ogrodów, oparte z tyłu o lasy. Szczególnie romantyczny widok przedstawia się z pagórka Thalmuehle w pobliżu S. , gdzie są Sopot Sopot Sopotnica Sopotnia Sopotnia Sopotnik jeszcze szczątki tarlaka. Tu pokazują wielki kamień, na którym poeta niemiecki Justus Kerner utworzył jednę ze swych pieśni. Na wzmiankę zasługują także wzgórza Koenigshoche, Kaiserstuhl z bardzo ładnym wido kiem i gęstym, cienistym laskiem, dalej Geisberg, Schlossberg, gdzie podobno jakiś zamek się zapadł, Augustusberg Josephshoche i in ne W okolicy S. znajduje się wielo głazów eratycznych. W 1886 roku odkryto tu na gruncie Goldela grób skrzynkowy z 5 ur nami, między temi 2 twarzowe, które właści ciel oddal do muzeum gdańskiego. Na przed historycznej mapie Prus Zach. dr. Lissauera zaznaczony jest w pobliżu S. okop starożytny. Dzieje osady podane już pod nazwą, Copoty ob. . Co się tyczy nazwy, rozmaicie objaśnianej i używanej, to przyjęta w niniejszem opisie forma Sopot utrzymuje się dotąd w ustach ludu i występuje w najstar szym przywileju z roku 1289. Nazwa ta oznacza osadę na miejscu zdroistem, sapowatem, jakiem jest obszar niższej części Sopotu. Źródła Słownik Koszubski ks. Po błockiego, s. v. Sobótka. Okrężne, 1885 r. , str. 22. Land und Leute des Landkr. Danzig von Brandstaeter, str. 176 177. Der Seeba deort Zoppot in histor. topogr. , etc. Hinsicht von Brandstaeter. Danzig 1859. Szkice z zie mi i historyi Prus Królewskich, Lubińskiego, str. 89 92. Z Prus Królewskich hr. St. Tarnowskiego, str. 12 17. Kś. Fr. Sopotnia, rzeka, powstaje w gm. Jeleśni, pow. żywieckim, z połączenia Sopotni Wielkiej i Sopotni Małej, a S. Wielka wypływa w gm. Sopotni Wielkiej, pow. żywiecki, na hali Marszałkowej, na płn. wsch. pochyłości Lipowskiej Góry 1324 mt. . Płynie na płd. wsch. górską doliną, nad którą od zach. rozpościera się dział Romanki 1366 mt. i Juraszkowej 1156 mt. , a od wschodu lasy Gudzichowa i Uszczawny, pokrywające płn. zach. zbocza Pilska 1577 mt. i Szczawiny 1356 mt. , pod Krzyżówką 725 mt. tworzy granicę S. Wielkiej od Krzyżowej i wchodzi na obszar Jeleśni. Długa 13 klm. b S. Mała powstaje w gminie t. n. pow. żywieckim, w lesie Juraszkowym, na płn. zach. pochyłości Romanki 1366 mt. ; płynie na płn, wsch. , wszedłszy na obszar Jeleśni łączy się z S. Wielką, tworząc potok Sopotnię. Długi 10 klm. Między obu ramionami rozpostarł się piękny dział górzysty Romanki 1366 mt. i Juraszkowej 1150 mt. . Po złączeniu obu ramion S. płynie przez obszar Jeleśni i uchodzi tara do Koszarawy z lew. brzegu, tuż niedaleko mostu na gościńcu z Jeleśni do Żywca. Długi od połączenia się ramion 3 klm. Z dopływów S. Małej ważniejsze Juraszkowa, a S. Wielkiej Uszczawny, Kotarny, Cebula i Marszałkowa. Ujście S. wzn. 419 mt. npm. Na dol nym biegu obszerno kamieńce. Br. G. Sopotnia 1. Mala, wś, pow. żywiecki, nad pot. t. n. Graniczy od wschodu z S. Wielką, od płn. z Jeleśnią, Świnnż i Przyłękowem, od zach. z Janczyną i Bystrą, a od płd. zach. z Żabnicą. Na granicy S. Małej, Wielkiej i Żabnicy szczyt Romanka 1366 mt. , z któ rego rozległy widok na plątaninę, działów babiogórskich. Poludn. obszar zajmuję las Juraszkowy 920 mt. . Górny koniec wsi wzn. 503 mi, dolny 494 nu. npm. W r. 1869 było 150 dm. , 858 mk. ; w 1880 r. 181 dm. , 940 mk. 2. S. Wielka, wś, w tymże pow. , nad pot. Sopotnią Wielką, graniczy od zach. z Żabnicą i S. Małą, od płn. z S. Małą, od wsch. z Krzyżową i Korbielową. Od płd. granica galicyjskowęgierska, wzdłuż niej dział gór ski Szczawiny 1356 mt. Domostwa legły w dolinie potoku. W płd. stronie hala Mar szałkowa, las Gudzichowa, we wschod, las Uszczawny, w zach. las Łyszniowska i Latynka. Obszar większej posiadłości w obu S. ma roli orn. 14, łąk i ogr. 8, pastw. 2, lasu 5050 mr. austr. ; mn. pos. roli orn. 2063, łąk i ogr. 427, pastw. 1304, lasu 30 mr, austr. W r. 1809 było w S. Wielkiej 155 dm. , 1049 mk. ; w 1880 r. 170 dm. , 1080 mk. ; 1038 Polak. , 42 Niemc; 1009 rz. kat. , 11 żyd. Obie S. należą do par. łac. i st. poczt. w Jeleśni. W S. Wielk. kaplica drewniana. Należy do dóbr arcyks. Albrechta. Br. G. Sopotnica, potok, wypływa w obr. Szczaw nicy Wyźniej, pow. nowotarskim, z pod Przechyby Malej 1175 mi; płynie leśnym paro wem i w Szczawnicy Wyźniej wpada do Ru skiej Wody od praw. brzegu. Długi 9 klm. Doliną S. wiedzie drożyna, a w końcu ścieżka popod Dzwonkówkę 984 mt. na przełęcz Obidzką, ztąd do wsi Obidzy i Jazowska. Tę dy mają przeprowadzić drogę bliższą z Jazow ska do Szczawnic. Br. G. Sopotnik, potok, powstaje we wsi t. n. , w pow. dobromilskim, tworzy aż do swego ujścia granicę między gm. Sopotnikiem, Pacławem i Huwnikami od wschodu a Leszczy nami i Makową od zach. Na granicy Mako wej z Huwnikami wpada do Wiaru zlew. brz. Długi 4 1 2 klm. Br. Gr. Sopotnik, rus. Sopotnyk, wś, pow. dobromilski, 10 klm. na płn. zach. od Dobromila sąd pow. , st. dr. żel. i telegr. , 7 klm. od urz. poczt. w Rybotyczach. Na płn. wschód leży Pacław, na płd. wschód Paportno, na zach. Borysławka, na płn. zach. Borysławka i Leszczyny. Wschod, część obszaru przepływa pot. Sopotnik, lewy dopł. Wiaru. W dolinie potoku leżą zabudowania. Najwyższo wzn. w lesie Widły wynosi 607 mt. Na płd. wznosi się, Kiczora Wysoką do 580 mt. , Sora Sorau Sorbaum Sorbehnen Sopuch Sopry Soppau Sopówka Sopów Sopoty Sordaki Sopoty Sorge Sorgau Sorenczany na płn. opada poziom do 370 mt. Własn. wiek. rządowa ma lasu 244 mr. ; wł. mn. roli or. 462 mr. , łąk i ogr. 61 mr. , pastw. 73 mr. , lasu 84 mr. W r. 1880 było 40 dm. , 285 mk. w gm. 271 gr. kat. , 8 rz. kat. , 6 izrael. ; 279 Rusinów, 6 Niemców. Par. rz. katol. w Kalwaryi Pacławskiej, gr. kat. w Paportnie. Lu. Dz. Sopoty, nad rz. Omulew, pow. ostrołęcki, ob. Białobrzeg. Sopów, wś, pow. kołomyjski, o 5, 6 klm. od Kołomyi urzędy i par. rz. katol. . Obszar dwor. 998 mr. , włośc. 2077 mr. W 1870r. l206 mk. ; w 1880 r. w gm. 1243 mk, na obsz. dwor. 129 mk. ; 18 rz. kat. , gr. kat. par. w miejscu, dek, pistyński. Cerkiew p. w. N. P. M. , drewniana, z 1852 r. ; metryki ma od 1744 r. Gr. katol. w S. 1315; w przyłączonych Kujdańcach cerkiew św. Kozmy i Damiana, drewniana, z 1852 r. 888 gr. katol. , razem 2203 gr. katol; szkoła etat. systemizowana w 1878 r. , dzieci w wieku szkol. 186, kasa pożyczk, gm. z kapit. 1849 złr. Właśc. pos. dwor. Adolf Mueller. Istniała tu warzelnia soli do 1787 r. Sopówka al. Supowka, wś, pow. mohylowski, okr. pol. Łuczyniec, gm. i par. katol. Śnitków, na płn. od Mohylewa, ma 120 osad, 674 dzies. ziemi włośc, 271 dworskiej, należącej do Klonowskich i 401 do Kruszyńskich, dawniej Dzierzków, 43 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. św. Jana, wzniesioną w 1875 r. , z 732 parafianami. Sopówka al. Sopiuka, mylnie Sopinka al. Łuczka, rzeka górska, powstaje z połączenia pot. Ropiennego, Berezówki i Petryczowa, w obr. gm. Rungur, pow. kołomyj skim; pły nie na płn. przez Rungury i Peczeniżyn, tu zwraca się na wschód, zraszając okszar Sopowa, a w Werbiążu Niźnim wpada do Łuczki z lew. brz. Przyjmuje liczne dopływy, mię dzy nimi z lew. brz. Puncewę Punczewę, a z praw. brz. Kluczówkę. Długa 18 klm. Wo dy rwące; w dolnym i średnim biegu obszer ne kamieńce. Br. G. Soppau, wś, pow. głupczycki, par. rz. kat. Soppau, ew. Mocker; ma 831 ha, 148 bud. , 740 mk. 4 ew. . Sopry, wś. , pow. rzeźycki, gm. Ciskady, w części przez cyganów zaludniona. Sopuch, potok, wypływa z pod Czyraka, szczytu w paśmie Sekula 1283 mt. i płynie na płd. zach. granicą Różanki Wyźniej i Niźniej w pow. stryjskim. Wpada do Sekuła, dopł. Różanki. Długi 2 1 2 klm. Br. G. Sopycz, ob. Sonicz. Sora, rzką, w pow. święciańskim, ob. Niemenczyniany, Sorat al. Sorot, rzeka w gub. pskowskiej, prawy dopływ rz. Wielkiej Muldowy, dopływu jez. Czudzkiego. Bierze początek z połączenia się kilku rzeczek, mianowicie Udy, Milii i Lsty, z których Uda może być uważą ną za właściwy początek S. i ma do 60 w. dług. Od połączenia się tych ramion S. ma około 60 w. dług. , od 30 60 saż. szerokości a od 3 6 arsz. głębokości; dno piaszczystoilaste, brzegi równe, bieg spokojny. Rozlewa na wielkie przestrzenie, miejscami od 6 7 w. Sorau niem. , miasto na Szlązku pruskim, zwykle zwane Żóraw, właściwie Żdżar. Sorbaum Zerbuń, wś, na niem. Warmii, pow. reszelski, w dok. bisk. Fabiana z r. 1515. Biskup daje braciom swym Hansowi i Olbrachtowi Luzianom S. i Nerwickem za inne dobra pod Reszlem. Por. Luzyany i Moldyty, Sorbehnen, wś, pow. morąski, st. poczt. Zełwald; 303 ha, 25 dm. , 230 mk. Sorbla, rzka w pow. borysowskim, mały prawy dopływ rz. Bredni, w obr. gra. Bytcza. Zaczyna się za zaśc. Horodnia, płynie w kierunku północnym na przestrzeni około 5 w. Sorchow niem. , ob. Żarchowo. Sorcza, wś, pow. lepelski, w 4 okr. pok. do spraw włość. , gm. Kublicze. Sorczyn, grupa zabudowań na obszarze Mordarki, w pow. limanowskim, na wach. po chyłości Łysej 785 mt. a płd. Sałaszu 900 mt. . Br. G. Sordachy, kol. , pow. łecki, st. poczt. i tel. Ełk; 367 ha, 26 dra. , 147 rak. Jerzy Ramung V. Ramek, komtur ryński, nadaje Janowi Sordachowi, na prawie magd. , 20 włók wolnych od tłoki i pańszczyzny nad jez. Selmętno, w kierunku ku Ryglowi, Rygielnicy i Budzi łowu, oraz 12 mr. łąk pod Dąbrowskiemi. Dan w Ełku r. 1484. Ad. N. Sordaki, w, spisie z 1827 r. Sorakiszki, wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Wyłkowyszki odl. 3 w. , ma 31 dm. , 392 mk W 1827 r. wś rząd. , miała 6 dm. , 50 mk Sorehnen, folw. dóbr Reichertswalde, pow. pr. holądzki, st. poczt. Libsztat; 4 dm. , 32 mk Sordelówka, grupa zabudowań w obr. Rzyk, pow. wadowickim, na płn. pochyłości Potrójnego Beskidu 888 mt. . W pobliżu grupy chat Moskówka, Praczakin i Hatale. Br. G. Sorenbohm, wś nad Bałtykiem, na Pomo rzu, pow. koszaliński, kąpiele morskie. W 1885 r. 520 mk. 517 ew. , 3 żyd. . Kś. Fr. Sorenczany, wś, pow. święciański. Własność dawna Rudominów, później Morykonich, dziś Kątkowskiego. Sorgau 1. przy Herzogswalde, dobra, pow. grotkowski, par. ew. Grotków, kat. Horzogswalde, 120 ha, 10 bud. , 39 mk. 14 ew. . 2. S. , wś, pow. walbrzychowski, par. ew. i kat. Nieder Salcbrunn, 80 ha, 81 bud. , 1049 mk 242 kat. . Przy wsi stacya dr. żel. z Wrocławia do Halbstadt, o 66 klm. od Wrocławia a o 4 klm. od Altwasser. Sorge 1. folw. , pow. międzyrzecki, o 3 Sorehnen Sordelówka Sorenbohm Sorchow Sorcza Sorczyn Sordachy Sopycz Sorat Sorgiany klm. na płn. od Międzyrzecza par. , poczta i st. dr. żel. , 4 dm. , 95 mk. , ob. Kwiecie, 2. S. , 1793 r. Zorga, folw. do Przytoczni, pow. międzychodzki Skwirzyna, należał niegdyś do Gliszczyńskich. 3. S. , ob. Stare i Nowe Kwiecie, pow. czamkowski Wieleń, Kłopot i Klein Sorge, w pow. inowrocławskim. Nowy Kamień, dawniej Neusorge, Nowa Sorga mapa Chrzanowskiego, pow. międzychodzki. Sorge 1. folw. do Szczytna, pow. człuchowski, st. poczt. Człuchowo, par. kat. Przechlewo. W 1885 r. 5 dm. , 64 mk. ; 1868 r. 9 bud. , 3 dm. , 37 mk. 17 kat. , 20 ew. . 2. S Neu, wyb. , pow. gdański, st. poczt. Szydlice. Sorge i. folw. dóbr Neu Dollstaedt, st. poczt. Alt. Dollstaedt. 2. S. Neu, wybud. przy Rastemborku, 3 dm. , 31 mk. Sorge, rzką w pow. morąskim, ob. Dzierżgoń. Sorge 1. folw. , pow. wrocławski, ob. Rothsyrben, 2. S. , wś, pow. niemodliński, par. ew. i kat. Schurgast; 32 ha, 9 bud. , 49 mk. 15 ew. . Dobra 117 ha, 1 dm. , 4 mk. ew. Sorgen 1. Neu, dobra koronne, w okr. mitawskim, pow. bowski, par. ekawska Kurlandya. Do dóbr należy folw. Missholm. 2. S Klein, folw. dóbr pryw. GrossEkau, tamże. Sorgenau, wś, pow. rybacki, st. p. Germau; 121 ha, 97 dm. , 455 mk. Sorgenfrei 1. folw. dóbr pryw. Lauzensee, w okr. zelburskim, pow, iłukszteński, par. dyneburska Kurlandya. 2. S. , folw. dóbr pryw. Paulsgnade dawniej Ekhof, w okr. i par. mitawskiej, pow. dobleński Kurlandya. Sorgenfrei, fol. dóbr Abscherningken, pow. darkiejmski, st. p. Trempen; 2 dm. , 49 mk. Sorgenfrei, folw. dóbr Kirchberg, w pow. niemoduńskim. Sorgenort al. Sorgenhorst, wś na Żuławach, pow. malborski, nad rz. Dzierzgonia, tuż nad granicą pow. holądzkiego, 4 1 2 mili na wschód od Malborka; st. p. AltDollstaedt, par. kat. Thiergarth; razem z wsią Kuehborn 1885 r. 6 dm. , 43 mk. obejmuje 105 ha żyznej roli. W 1885 r. liczyły obie osady 240 mk. , 236 ew. , 4 kat. ; uwłaszczenie nastąpiło tu r. 1783. Mieszkali tu menonici ob. t. V, 957. Kś Fr. SorgenSee niem. , ob. Dzierzgoń, Sorgenstein, dobra ryc, pow. rastemborski, st. p. Barciany; 231 ha, 14 dm. , 72 mk. Sorgiany, wś, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , o 5 w. od Kowna. Sorgowce, wś włośc, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Niestaniszki, o 8 w. od gminy, 27 dusz rewiz. Sorgowicze, wś, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, gra. Poczepowo, ma 10 osad; miejscowość mocno wzgórzysta, grunta urodzajne. W pobliżu przechodzi goSłownlk Goegraficzny T. XI. Zeszyt 122. ściniec z mka Poczepowa do mka Mołczadzi w pow. Słonimskim. A. Jel. Soritsech, 1514, Soritz, wś, pow. kładzki, par. ew. i kat. Kładzko; 80 ha, 13 bud. , 83 mk. kat. Soritten, wś, pow. licbarski, st. p. Siegfriedswalde; , 382 ha, 45 dm. , 276 mk. W r. 1346 nadaje bisk. warmiński Hermann, , fideli Johanni dicto Pewtune 20 włók. Przy wsi istniało jezioro Mutilis ob. . Sorkholm, wyspa u wejścia do zatoki Parnawskiej Bałtyku, na wschód od wyspy Kuehn est. Kihno, o 27 w. na płd. zach. od Parnawy, ma około 1 w. dług. a 50 do 100 saż, szerokości. Na południe od wyspy znajduje się niebezpieczna skała podwodna. Sorków, ob. Zarkowo. Sorkwity, dobra ryc, pow. ządzborski, st. p. i tel. w miejscu, 13 klm. na zach. od Ządzborka, między jez. Lampackiem i Galent, wzn. 135 mt. npm. , w okolicy lesistej; 2565 ha obszaru, 71 dm. , 431 mk. , trudniących się rolnictwem i chowem bydła. Ludność ewang. , przeważnie polska. Wielu trudni się rybo łówstwem, mianowicie łowem raków, w które obfitują poblizkie jeziora. Łąki i pokłady tor fu. Gorzelnia parowa. Piękny zamek wśród parku. Własność Mirbachów. Znajduje się przy wsi cmentarzysko przedhistoryczne. W. mistrz Winryk v. Kniprode nadaje braciom Kiersztanowi i Otonowi z Olszyn v. Oelsen na prawie chełmiń. 150 włók między jez. Ga lent i Stama, wraz z ostatniem jeziorem, oraz wolne rybołówstwo. W sprawach sądowych z Prusakami, na pruskiem prawie siedzącymi, odpowiadać mają przed komturem. Z tych dóbr czynią 5 służb konnych. Dan w Iławie r. 1379. Późniejsze dokumenty podano już w art. Miłuki ob. . Ad. N. Sorniowa al. Soromowa, wś nad Wołgą, pow. bałachniński gub. niżegorodzkiej, o 25 w. od mta pow. , przy trakcie poczt, kostromskim, ma 183 dm. i 1299 mk. , zajmujących się, oprócz rolnictwa, ogrodnictwem i uprawą cebuli oraz wykuwaniem gwoździ żelaznych. O 1 2 w. od wsi znajduje się fabryka maszyn parowych, założona w 1849 r. przez Benardaki. Sormówka, wzgórze w Międzyczerwonem, pow. nowotarski, nad granicą ze Starembystrem i Maruszyną, między pot. Czerwonym od płd. a Rączym od płn. . Wznies. 732 mt. npm. Br, G, Sorocka Mytnica, ob. Mytnica 3. . Soroćki, wś, pow. kobryński, w 4 okr. pol. , gm. Bezdzież, o 69 w. od Kobrynia. Sorocko z Mytnicą, wieś, pow. skałacki, o 2, 5 klm. od Iławcza urz. poczt. , o 12, 18 klm od sądu pow. i tel. w Skalacie. Obszar dwor. 1598 mr. , włośc 3226 mr. W 1870 r. 2104 mk. ; w 1880 r. w gm. 2108, na obsz. d wor. 6 Sorge Sorgen Sorgenau Sorgenfrei Sorgenhorst Sorgowce Sorgowicze Soritsech Soritten Sorkholm Sorków Sorkwity Sorniowa Sormówka Sorocka Mytnica Soroćki Sorocko Sorge Soroka 82 mk. ; rz. kat. 148, par. Baworów, gr. kat. 1926, par. w miejscu, dek. skałacki. Szkoła etat. o 1 nauczyc, kasa pożycz. gm. z kapit. 5414 złr. Właściciel pos. dwor. Michał hr. Baworowski. B. R. Sorocza Nóżka, uroczysko, pow. prużański, w 4 okr. pol. , gm. Masiewo, o 77 w. od Prużany. Soroczanka, rzka w pow. święciańskim, przepływa pod zaśc. Ginkiszki i wsią Łosie. Sorocie al. Tumki, jezioro w pow. święciańskim, pod folw. Podlipie. Sorocze, wś nad Soroczanką, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Aleksandrowo, okr. wiejski Stracza, o 3 w. od gminy a 40 w. od Święcian, ma 8 dm. , 88 mk. kat. , 1 ew. i 3 żyd. ; młyn wodny i folusz; w 1864 r. należała do dóbr Sidoryszki, Paszkiewiczów. Soroczka al. Soroka, potok, powstaje w obr. Iławcza, dow. trębowelski, przepływa stawek i płynie ku płn. Na obszarze gm. Serocka zwraca się na zach. , poczem dostaje się na obszar Kozówki pow. tarnopolski; w Skomorochach wpada do Gniezny od praw. brzegu. Dług. 15 klm. , spad wód powolny. Na górnym biegu przyjmuje pot. Kierniczki od praw. brzegu. Na Kummersberga mapie Galicyi sekc. 34 potok ten nazwany Snoczka. Soroczy, wś nad Oressą, pow. bobruj ski. w pobliżu mka Lubań, w 3 okr. pol. hłuskim, gm. Zabołocie, ma 22 osad; grunta lekkie, łąki obfite. A. Jel. Soroczy Bród, uroczysko w pobliżu Chwastowa ob. i I, 664J. Soroczy Mostek, wś, pow. sokolski, w 3 okr. pol. , gm. Ostra Góra, o 23 w. od Sokółki. Soroczyce al. Saroczyce, wś nad Skidlicą, pow. grodzieński, w 4 okr. pol. , gm. Dubno, o 43 w. od Grodna. Soroczyn, wś nad rz. Kaszlanką, dopł. Bohu, pow. bracławski, gm. Łuka, par. Woronowica, ma 24 osad. Składa się z 4 futorów Horaka 56 dz. , Dziewulskich 28 dz. , Michniewiczów 28 dz. i sukcesorów Popowskich 28 dz. ; ma 56 dz. ziemi włośc. Należy do klucza woronowickiego Możajskiego, dawniej hr. Grocholskich. Dr. . M. Soroczyńce al. Soroczeńce w dok. , mko nad rz. Pslą, pow. mirgorodzki gub. połtawskiej, o 4 w. na płn. wschód od Mirgorodu, przy drodze z Mirgorodu do Zieńkowa, ma 1150 dm. , 7167 mk. , 5 cerkwi 2 mur. , szkołę wiejską, zarząd okr. pol, 2 gorzelnie, 3 fabryki saletry, 5 jarmarków, st. poczt. Istniała już w połowie XVII w. ; za czasów hetmańszczyzny główne stanowisko pułku mirgorodzkiego, później miasto setnicze. Soroczynka, strumień w pow. bałckim, lewy dopływ rzki Sekretarki. Soroczynka, wś nad rzką t. n. , dopł. Sekretarki, pow. bałcki, okr. pol. i par, kat. Krzywejezioro, gm. i par. praw. Tryduby, sąd Bohopol, o 64 w. od Bałty, ma 10 osad, 80 mk. , 56 dz. Należała do Soroczyńskich, dziś Gordieja Horasza. Lr. M. Soroczyno 1. wś włośc, w spisie z 1866 r. zaśc, nad rzką Antą, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Jazno, okr. wiejski i dobra skar bowe Ugolniki, o 16 w. od Dzisny, ma 1 dm. , 13 mk. 2. S. , folw. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 10 w. od Dzisny, ma 1 dm. , 6 mk. 2 praw. , 4 kat. . 3. S. , zaśc, pow. dzisień ski, w 3 okr. pol, gm. Mikołajewo, o 12 w. od Dzisny, 2 dm. , 8 mk. kat. 4. S. , wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. i dobra ks. Druckich Lubeckich Mańkowicze, okr. wiejski Soroczyno, o 1 w. od gminy, 26 dusz rewiz. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi S. , Czerniaty, Kabajły, Łotwa, Słabkowszczyzna, Szałkowszczyzna i Szobany, w ogóle 258 dusz rewiz. włościan uwłaszcz. 5. S. , wś, pow. lepelski, w 1 okr. pok. do spraw włośc, gm. Apanaśki, w 1863 r. 99 dusz rewiz. Ma 40 dz. ziemi dwor. ; należała do dóbr Mosarz, dawniej Józefa Szczytta, dziś wnuczki jego Józefy Zabiełłowej. 6. S. , dobra, pow. le pelski, 555 dz. ziemi dworskiej, własność Mi kołaja Korsaka. J. Krz. Soroczyńskie, sioło nad Samarą, pow. buzułucki gub. samarskiej, o 75 w. od Buzułuka, przy dr. poczt. z Orenburga do Buzułuka, ma 556 dm. , 3470 mk. , 2 cerkwie, st. poczt. , więzienie etapowe, targi tygodniowe, 3 jarmarki. Sorohi al. Sorogi, wś, pow. bobruj ski, w 3 okr. pol. hłuskim, gm. Horki, ma 94 osad; grunta lekkie. Niegdyś należała do ks. Ra dziwiłłów. W moczarach za wsią S. bierz początek rzka Otoczka. A. Jel. Soroka 1. rzeka w pow. ostrogskim, pod Annopolem tworzy staw i przyjmuje rzkę Czołomin, uchodzi do Korczyka dopł. Słuczy. 2. S. , rzka, lewy dopł. Sobu, zaczyna się pod wsią Sebastyanówką w pow. hajsyńskim, przepływa północną część tegoż powiatu od Gródka do Narajówki i uchodzi do Sobu powyżej mka Kitajgrodu. W gub. kijowskiej tworzy 15 stawów na przestrzeni 7 wiorst. Dopływem jej Terlica. Ob. Chciajdówka. 3. S. , struga w pow. taraszczańskim, bierze początek pod wsią Litwinówką i uchodzi do rzki Torczy dopł. Tykicza we wsi Sorokotiaha. Soroka 1. słobódka, pow. kamieniecki, o 9 w. od Kamieńca. 2. S. , mogiła na gruntach wsi Tiekucza, pow. humański. 3. S. , mogiła pod Kalnikiem, pow. lipowiecki ob. t. III, 707. 4. S. , nad Sobem, wielka mogiła. Por. Noryńsk. Soroka, rzeka, prawy dopł. Borzny, lew, dopł. Desny Dnieprowej. Sorocza Nóżka Soroczka Soroczy Soroczy Bród Soroczy Mostek Soroczyce Soroczyn Soroczyńce Soroczynka Soroczyno Soroczyńskie Sorocze Sorocie Soroczanka Sorocza Nóżka Sorohi Soroka, strumień, dopływ Pełtwi, płynący na płd. pochyłości wzniesienia łyczakowskiego, w obrębie dzisiejszej ulicy Piekarskiej, między nią a ulicą na Rurach, we Lwowie. Nad nim istniała jeszcze r. 1763 t. zw. Attermajerowska prochownia, zwana od Jana Attermajera, burmistrza lwowskiego około r. 1655, fundatora gmachu. Por. Pełtew. Br. G. Soroka, wś, . pow. skałacki, o 4, 5 klm. od Chorostkowa urz. poczt. i tel. , sąd powiat. Grzymałów. Obszar dwor. 943 mr. , włośc 1217 mr. W 1870 r. 773 mk. ; w 1880 r. w gm. 967, na obsz. dwor. 46 mk. ; rz. kat. 250, par. Touste, gr. kat. 866, par. Dubkowce. Szkoła fil. , kasa pożyczk. gm. z kapit. 1963 złr. w. a. Własność hr. Pinińskiego. Sorokalnie, folw. , pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. Łabonary, okr. wiejski Syłguciszki, par. Łyngmiany; w 1864 r. własność Uziębłów, nabyta z dóbr kukuciskich od Franka. Por. Ksawerynowo. Sorokany al. Sorokowska Słobódka, przys. i folw, pow. uszycki, okr. pol. Żwańczyk, gm. Kosikowce, par. praw. Borsukowce, par. kat. Sokólec, obok wsi Borsukowce, ma 11 dm. ; własność Juliana Iżyckiego. X. M. O. Soroki 1. sioło, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Głębokie, okr. wiejski Wincentowo, o 7 w. od gminy, 37 dusz rewiz. ; własność Rudominów. Posiada cerkiew p. w. św. Jana Chrzciciela, drewn. , wzniesioną w 1842 r. Była tu st. p. na trakcie z Wilejki do Dzisny, między st. Krypnie a Łużki, odl. o 71 w. od Dzisny. 2. S. , wś rząd. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 41 w. od Dzisny, 4 dm. , 45 mk. praw. 3. S. , trzy poblizkie wsi włośc, pow. dzisieński, w 4 okr. pol, gm. Jazno, okr. wiejski i dobra skarb. Pawłowicze, razem 13 dusz rewiz. 4 S. , zaśc, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. Żyrmuny, okr. wiej. Apolin, o 3 w. od gminy a 10 w. od Lidy, ma 2 dm. , 19 mk. ; w 1865 r. należał do dóbr Rekście Sosanków. 5. S. , wś włośc, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. i okr. wiej. Orla, o 57 w. od Lidy, 12 dm. , 105 mk. ; należy do dóbr skarb. Derażna. 6. S, wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Hermaniszki, o 2 w. od gminy, 16 dusz rewiz. ; w 1864 r. należała w części do dóbr Starzyn Chmarów 9 dusz, w części zaś do dóbr Kasperowszczyzna Gnatowskich, 7. S. , wś, pow. wi lejski, w 1 okr. pol. , gm. Horodek, okr. wiej. Piotrowszczyzna, o 7 w. od gminy, 7 dusz re wiz. ; w 1864 r. należała do dóbr Kancewszczyzna Kalinowskich. 8. S. , wś i dobra nad rz. Norycą, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Duniłowicze, okr. wiejski Krzykały, o 10 w. od gminy a 86 w. od Wilejki; folw. ma 1 dm. , 9 mk. kat. , wś zaś 10 dm. , 42 mk. pra wosł. i 88 kat. w 1864 r. 57 dusz rewiz. . 9. S. , wś, pow. grodzieński, w 4 okr. pol. , gm. Kamionka, o 51 w. od Grodna. 10. S. , chutor, tamże. gm. Mosty, o 58 w. od Grodna. 11. S. , dwór i dwie wsi nad Markiją, pow. telszewski, w 1 okr. pol, , o 10 11 w. od Telsz; młyn wodny. 12. S. , ob. Sroki. J. Krz. Soroki, wś na praw. brzegu rz. Sobu, pow. lipowiecki, w 1 okr. pol. , gm. i par. praw. Żądany, po drugiej stronie Sobu leżące, par. kat. Lince Ilińce, o 4 w. od Kalnika a 20 w. od Lipowca, ma 239 mk. Należy do dóbr daszowskich hr. Potockich. Osada S. al. Żadanówka osiedlona została w 1728 r. przez Fał kowskiego, gubernatora dóbr kalnickich ks. Józefa Czartoryskiego. J. Krz. Soroki, miasto pow. gub. bessarabskiej, w głębokiej dolinie praw. brz. Dniestru, na wprost mko Cekinówki w pow. jampolskim, pod 48 10 płn. szer. a 45 53 wsch. dłg. , o 176 w. na płn. zach. od Kiszyniewa. Amfiteatralnie zbudowane, ma 9225 mk. , w tej liczbie 4500 żyd. w 1882 r. . Podług danych z 1867 r. było tu 617 dra. 108 mur. , 7758 mk. 50 kat. , 4351 żyd. , cerkiew prawosł. , synagoga i 3 domy modlitwy żydowskie, 92 sklepy, szkoła pow. i par. , szpital, 158 rzemieślników, st. poczt. i przystań. Do miasta należy 2036 dz. ; dochód miejski w 1869 r. wynosił 5050 rs. Około 100 rodzin chrześian zajmuje się rolnictwem, do 40 rodzin żydowskich uprawą tytuniu, główne jednak zajęcie mieszkańców stanowi uprawa i wyrób wina. Na wyniosłościach otaczających miasto znajduje się około 100 winnic, z których otrzymują do 10, 000 wiader wina. Nadto mieszkańcy prowadzą znaczny handel zbożem i tytuniem. Na miejscowej przystani w 1868 r. naładowano 663, 827 pud. , wartości 226, 229 rs. Na miejscu dzisiejszego mka w XII al. XIII w. znajdowała się kolonia genueńska, zwana Olchionia, która upadła po zajęciu Konstantynopola przez Machometa II. W XV w. wojewoda mołdawski Stefan IV, dla obrony swych granic, wzniósł na miejsce dawniejszej Olchionii twierdzę Soroki od rumunskiego sorokubogi, sierota. Sorocki powiat leży w płn. wschodniej części gubernii i podług pułkow. Strielbickiego zajmuje 82, 06 mil al. 3971 w. kw. Powierzchnia powiatu, objęta prawym brzegiem Dniestru i lewym brzegiem rz. Reutu, przerznięta jest od płn. zachodu na płd. wschód gałęzią wzgórzy, wychodzącą z pow. chocimskiego i przechodzącą dalej do pow. orgiejowskiego. Najwyższe wzniesienie dochodzi 1160 st. pod wsią Wodeni. Glebę stanowi glina i margiel, przykryte czarnoziemem. Cały powiat należy do dorzecza Dniestru, oddzielającego na przestrzeni prawie 150 w. pow. sorocki od gub. podolskiej. Z dopływów Dniestru naj Soroka Sorokalnie Sorokany Soroki Soroka Sorokino Sorokiszki Sorokoduby Sorokopeń Sorokoszycze Sorokotiaha Sorokotiażyńce Soroki ważniejsze Kietros i Reut z Kubałtą i Kajnarą. Błota znajdują się w dolinach rzek Kubatty, Kietrosy, Kajnary i Reutu. Lasów bardzo mało zaledwie 6 ogólnej przestrze ni. W 1867 r. było w powiecie bez miasta S. 114, 960 mk. 212 kat. , 72 ormianogregor. , 1106 rozkolników, 119 prot. , 11, 826 żydów, przeważnie Mołdawianów 71, zamieszka łych w 209 osadach 3 miasteczkach Ataki, WaduRaszków i Floreszty, 9 koloniach, 18 słobodach, 107 siołach, 60 wsiach, 12 osadach. Pod względem zajęcia mieszkańców powiat należy do czysto rolniczych. Oprócz uprawy roli zajmują się plantacyami tytuniu, uprawą winnic i sadownictwem. W 1865 r. było w powiecie 2060 plantacyi tytuniu, zajmują cych 703 dzies. , z których otrzymano 31, 596 pudów. W niektórych wsiach nad Dniestrem zajmują się hodowlą jedwabników. Chów by dła znajduje się na wysokim stopniu rozwo ju. Przemysł fabryczny ogranicza się prawie wyłącznie na gorzelnictwie. W 1867 r. było 8 gorzelni, które wyprodukowały 111, 661 wiader spirytusu. Handel znajduje się wy łącznie w ręku żydów i koncentruje się na jarmarkach odbywających się w Atakach d. 5 stycznia i 23 kwietnia. W obrębie powiatu, na przeciwko Mohylewa, przy drodze do So roki, leżą pola Cecorskie, pamiętne śmiercią hetmana Żółkiewskiego. J. Krz. Soroki 1. , wś, pow. kołomyjski, odl. 9, 37 klm. od Gwożdzca sąd pow. , urz. poczt. , tel. i par. rz. kat. . Obszar dwor. 645 mt. , włość. 1426 mr. W 1870 r. 1135 mk. ; w 1880 r. w gm. 1222, na obsz. dwor. 34; rzym. kat. 168; gr. kat. , par. w miejscu, dek. horodeński. Cerkiew p. w. Wniebow. Chr. Pana dre wniana, z 1868 r. , metryki ma od 1785 r. Dawniej S. należały do Wierzbowiec. Dusz gr. kat. 1142. Szkoła etat. syst. Właśc. pos. dwor. Marceli Garliński i Eugenia Burzyńska. 2. S. , wś, pow. buczacki, odl. o 7, 5 klm. od Buczacza urzędy i par. rz. kat. . Obszar dwor. 1467 mr. , włość. . 1583 mr. W 1870 r. 823 mk. ; w 1880 r. w gm. 917, na obsz. dwor. 128; rzym. kat. 70, gr. kat. par. w miejscu, dekanat buczacki. Cerkiew par. św. Parascewy, murowana, z 1848 r. , metryki ma od 1785 r. Parafian w miejscu 925, w przyłączonych Leszczanicach cerkiew św. Parascewy muro wana, z 1836 r. gr. kat. 812, razem 1737; szkoła fil. systemizowana 1857 r. Kasa po życzk. gm. z kapit. 342 zł. w. a. Właśc. pos. dwor. Franciszek i Ludwik Antlerzy. 3. S. , domy w Słobodzie leśnej, pow. kołomyj ski. 4. S. , część Zameczka w pow. żółkiew skim. 5. S. , nazwa Srok, wś pow. lwowskiego, w dok. z r. 1433 Liske, A. G. Z. 8 5 str. 72. B. R. Sorokino, os. włośc, pow. radomski, gm. Zakrzów Kościelny, par. Cerekiew. Odl od Radomia 7 w. , ma 8 dra. , 41 mk. , 84 mórg. Sorokino, wś, pow. newelski, w 2 okr. pok. do spraw włośc, gm. kubecka, w 1863 r. 7 dusz rewiz. Sorokino, sioło nad rzką Swinną, pow. kraśniński gub. smoleńskiej, o 3 w. od Kraśnego, ma 5 dm. , 47 mk. , 2 cerkwie w jednej z nich obraz N. M. P. Kazańskiej, uważany za cudowny, 2 jarmarki. Sorokiszki 1. , zaśc. szl. , pow. oszmiański, w 1 okr. pol, o 14 w. od Oszmiany, 1 dm. , 13 mk. katol. 2. S. , zaśc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra hr. Czapskich, Malaty, o 4 w. od gminy a 63 w. od Wilna, ma dm. , 10 mk. katol. 3. S. , wś włośc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Malaty, okr. wiejski Inkietry, o 7 w. od gminy, 14 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Czywile. 4. S. , zaśc. szl. , pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 26 w. od Wilna, 1 dm. , 8 mk. katol. 5. S. , wś, pow. rossieński, par. erźwiłkowska. 6. S. , wś, pow. szawelski, gm. Błagowieszczeńsk, o 54 w. od Szawel. Sorokoduby 1. , wś skarbowa nad Bohem, pow. bracławski, na pograniczu pow. hajsyńskiego, okr. pol. i sąd Niemirów, gm. Monastyrek, par. katol. Bracław o 6 w. , na 93 osad, 314 mk. , 704 dzies. ziemi. 2. S. , sioło nad rz. Słuczą, pow. starokonstantynowski, na zachód od St. Konstantynowa, a na wschód od Bazalii par. katol. , podzielone dopływem Słuczy na dwie części, ma 62 dm. Należało do ks. Ostrogskich i na mocy tranzakcyi kolbuszowskiej w 1753 r. darowane przez ostatniego ordynata ostrogskiego Sapieże. Sorokopeń w dob. Sorokopenia, Sorokopani, wś nad rzką Pleszczahą, pow. owrucki, na wschód od mka Wieledniki. Sorokoszycze, sioło nad błot. Wydrą, w pobliżu Dniepru, pow. osterski gub. czernihowskiej, o 42 w. na płn. zach. od Ostrza, ma 187 dm. , 1152 mk. Sorokotiaha 1. wś nad rz. Torczą dopł. Tykicza, przy ujściu do niej ruczaju Soroka, nadpływającego od wsi Litwinówki, pow. taraszczański, w 2 okr. pol. , gm. Buzówka, o 4 w. od wsi Olszanki a 52 w. od Taraszczy, ma 1304 mk. 2. S. , wś, pow. wasylkowski, w 1 okr. pol. , gm. Jeziorna, par. praw. Olszanka o 1 w. , odl. 63 w. od Wasylkowa, ma 1470 mk. Należy do klucza białocerkiewskiego dóbr hr. Branickich. Sorokotiażyńce, wś, pow. bracławski, na pograniczu pow. hajsyńskiego, okr. pol. i sąd Woronowica, gm. Rubań, par. katol. Niemirów o 12 w. , o 60 w. od Winnicy, wraz z przysiołkami Budką i Daniłkami ma 91 osad, 870 mk. , 1388 dzies. ziemi. Posiada cerkiew p. w. św. Michała, wzniesiona w Soroki Sorok Tatary 1882 r. Własność Kosowskich, dawniej Po tockich. Dr. M. Sorokowszczyzna, zaśc. rząd. , pow. wileński, w 6 okr. pol. , o 19 w. od Wilna, 1 dm. , 7 mk. katol. Sorokpol 1 al. Powiewiórka, mko, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. michajłowska, okr. wiejski Sorokpol Zułowo, o 8 w. od gmi ny. Ob. Powiewiórka. Posiada kościół katol. paraf. , p. w. św. Kazimierza, z drzewa wznie siony w 1775 r. przez dziedzica Sorokę. Pa rafia katol. , dekanatu święciańskiego, 1535 wiernych. 2. S. , folw. i dobra nad bezim. strum. , pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. michajłowska, okr. wiejski Sorokpol Zułowo, obok mka Powiewiórki; folw. ma 2 dm. , 26 mk. katol. ; w 1864 r. własność Sołtanów. W skład okręgu wiejskiego wchodzi mko Powiewiórka al. Sorokpol, wsi Balule, Guże, Kocielniki, Kowalewszczyzna, Mirańce, Perki, Zułowo, oraz zaśc. Bojaryszki, Burbiszki, Gieneraliszki, Podszerańce i Podworszczyzna, w ogóle w 1865 r. 190 dusz rewiz. włośc. uwłaszcz. , 7 jednodworców i 63 b. włośc. skarbowych. J. Krz. Sorok Tatary, okolica szlach. , na wzgórzu nad rz. Waką, pow. trocki, w 1 okr. pol, gm. Międzyrzecze, okr. wiejski Skorbuciany, o 3 w. od gminy, 17 w. od Trok a 14 w. od Wilna, ma 53 dm. , 271 mk. machomet; meczet drewniany. W 1850 r. posiadali tu Raj decki 79 dz. , Selimowicz 25 dz. , Półtoracki 37 i dz. , Mórawski 40 dz. , Tokosza 79 dz. , Szabłowski 32 dz. , Sobolewski 263 dz. , Bajraszewski 35 dz. , Kieński 38 dz. , Ryzwanowicz 49 dz. , Milecho 140 dzies. Sorot, ob. Sorat. Sorowski, wś, pow. lubliniecki, par. ew. , Mollna, kat. Lubecko, ma 834 ha, 139 bud. , 925 mk. 7 ew. . Dobra mają 2572 ha, 27; bud. , 273 mk. 22 ew. . Sorsk, wś, pow. borysowski, w gm. Smolewicze, o 8 w. od st. dr. żel. brzeskomo skiewskiej Żodzin, ma 14 osad; miejscowość nizinna, grunta piaszczyste, A. Jel. Sorten al. Sortheyke, dok. Zurtheke, rzeczka, ob. Kirmes. Sortheneu, wś, pow. rybacki, st. p. Gruenhoff; 184 ha, 11 dm. , 76 mk. Sortlack 1. wś, pow. frydlądzki, st. p. Frydląd, 5 dm. , 73 mk. 2. S. , wś, pow. iławkowski, st. poczt. Reddenau; 187 ha, 15 dm. , 83 mk. Sorty, al. Sortis, jezioro w pow. nowoaleksandrowskim, między mkami Krewno i Dusiaty, w dobrach Antonosze. Ciągnie się z północy na południe, 13 w. długie, około 1 w. szerokie, głębokie 12 sąż. i 4 1 2 st. 22 metrów. Formuje 5 wielkich zatok, z których trzy w stronie zachodniej, jedna na wschodniej i jedna na północy. Wszystkie noszą wspólną nazwę jez. S. ; środkowa zachodnia, do której wchodzi rzka Andra, zowie się Andrakumpis. Jez. S. wraz z sąsiedniemi jeziorami zarybione zostało przez Girdwojna. Sortyka dok. Sauerteig, dobra ryc, pow. wąbrzeski, st. p. Golub 8 5 km. odl. , par. kat. Łobdowo; 168 ha 143 roli. W 1885 r. 3 dm. , 7 dym. , 31 mk. , 23 kat. , 8 ew. ; hodowla sko pów na tucz. ; dziedzic 1858 r. Domeracki, 1885 r. Krieger. Wizyt. Strzesza z r. 1667 donosi, że S. nie dawała mesznego str. 362. Za czasów krzyżackich należały dobra do komturstwa golubskiego. Krzyżacy utrzy mywali tu stadninę, Kś. Fr. Soruczany, sioło nad rzkami Suryczą i Isznowcą, pow. kiszyniewski gub. bessarabskiej, o 13 w. od Kiszyniewa, ma 125 dm. , 724 mk. , cerkiew. paraf. , monaster męzki św. Jerzego, założony w 1785 r. Sory, jezioro w pow. święciańskim, pod wsią Pietraniszki. Sory, dobra, nad rzką Sorą, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. michajłowska, okr. wiejski Sory Strunajcie, własność poprzednio Marcinowskich i Sołtanów, następnie 1865 r. Goldnerowej. W skład okręgu wiejskiego S. Strunajcie wchodzą wsi Andrzejki, Boguciszki. Borowce, Dwiłany, Dworciszki, Kliszańce, Kowalczuki, Łowżany, Maśliszki, Matusiańce, Ozierszczyzna, Piotrzyszki, Fokarwienie, Strunajcie, Szakuny, Szuty, Troki oraz zaśc. Bierżówka, Dodkiszki, Kiszliszki, Łukiszki, Pierkcinie i Tartak, wogólo w 1865 r. 484 dusz rewiz. włośc. uwłaszczonych i 42 bezrolnych. Soryca, wś nad jez. Saro, pow. sieński. Sorzyca, wś, pow. lepelski, nadana w 1503 r. przez króla Aleksandra kościołowi w Witebsku wraz z wójtowstwem borowieńskiem, wsią Moszczony, oraz 3 karczmami w Witebsku ob. Lepel, t. V, 149. Sorżowo, wś, pow. lepelski, gm. i okr. wiejski Kublicze. SosUjfalu, ob. Ruska Nowa Wes. Sosa, rzka w pow. wiłkomierskim, lewy dopływ rz. Ławeny, uchodzi pomiędzy Kupą a Wieszyntą. Sosenka 1. al. Sosienka, mko na prawym brz. Wilii, o 82 w. od jej źródeł, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Rabuń, okr. wiejski i dobra Bohdanowiczów Orpa, o 5 w. od gminy a 38 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Sosenki do granicy pow. borysowskiego, ma 30 dm. , 226 mk. Według spisu z 1865 r. było tu 79 dusz rewiz. włośc. uwłasz. , 2 dusze szlachty zagr. , 1 żołn. dymis. i 3 b. ludzi dworskich, w ogóle 85 dusz rewiz. 2. S. , wś nad rzką Wołk, lew. dopł. Suły, pow. miński, w 3 okr. pol. i gm. Kojdanow, ma 6 Sorokowszczyzna Sorokpol Sorot Sorowski Sorsk Sortheyke Zurtheke Sortheneu Sortlack Sorty Sortyka Soruczany Sory Soryca Sorzyca Sorżowo Sorokowszczyzna Soseńska Wólka Sosenszczyzna Sosie Sosienicha Sosieniszki Sosienka Sosin Sosino Sosinówka Sosińska Soskalnie Sosliny Sosławki Sosmaniszki Sosna Sosenkowo Sosenka Sosenki Sosenki Jajki Sosenka osad i młyn; grunta szczerkowe, dobre. 3. S. , zaśc, pow. ihumeński, pomiędzy rz. Ptyczem i Bierczakówką, w 1 okr. pol. uzdzień skim, gm. Dudzicze, należy do domin. Bacharewicze, dość dawnego dziedzictwa Bykow skich, a obecnie, przez wiano ostatniej a ro du Józefiny, Weisenhofów. Grunta szczerko we, dobre. A Jel. Sosenka, rzeka w gub. smoleńskiej, lewy dopływ rz. Obszczy. Sosenka al. Sosonka, wś nad rz. Desną, dopł. Bohu i przy linii dr. żel. kijowskoode skiej, pow. Winnicki, okr. pol. , gm. i par. ka tol. Strzyżawka, sąd w Winnicy o 15 w. , ma 173 osad, 974 mk. , 994 dzies. ziemi włośc, 1150 dworskiej, 76 cerkiewnej. Ludność tru dni się wyrobami garncarskimi. S. posiada cerkiew p. w. św. Michała, wzniesioną w 1747 r. , z 1488 parafianami. W pobliżu wsi jez. Mochowate. St. dróg żel. południowozachodnich, na przestrzeni KijówŻmerynka, między st. Kalinówka o 7 w. a Winnica o 14 w. , odległa o 192 w. od Kijowa a 59 w. od Żmerynki. Własność dawniej Kossakow skich, dziś Borejków. Dr. M. Sosenki Jajki, wś, pow. siedlecki, gm. i par. Mordy, ma 24 dm. , 151 mk. , 323 morg. W 1827 r. S. Jaśki miały 25 dm. , 141 mk. Sosenki, wś, pow. wenewski gub. tulskiej, o 6 w. od mta powiat. , ma 36 dm. , 375 mk. , łomy kamienia wapiennego, kopalnia gliny ogniotrwałej. Sosenkowo al, Sosnkowo, folw. , pow. płoń ski, gm. Naruszewo, par. Żukowo, odl. 15 w. od Płońska, posiada wiatrak, 17 dm. , 292 mk. W 1827 r. 11 dm. , 97 mk. Folw. ten, oddzie lony od dóbr Nacpolsk, rozl. w 1887 r. mr. 899 gr. or. i ogr. mr. 516, łąk mr. 32, pastw. mr. 3, lasu mr. 327, nieuż. mr. 21; bud. mur. 3, z drzewa 14; płodom. 13 pol. ; las nieurządzony. Br. Ch. Sosenkowszczyzna, wś nad stawem, pow. wileński, w 5 okr. pol, gm, Soleczniki, okr. wiejski i dobra Borowskich w 1864 r. Karolinowo, o 9 w. od gminy a 45 w. od Wilna, ma 4 dm. , 21 mk. katol. i 3 żydów w 1864 r. 10 dusz rewiz. . Ludność litewska. Soseńska Wólka, wś, pow. siedlecki, gm. i par. Mordy, ma 15 dm. , 129 mk. , 477 morg. W 1827 r. 15 dm. , 112 mk Sosenszczyzna, wś, w spisie z 1866 r. zaśc, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Jazno, okr. wiejski Krasnopol, o 22 w. od Dzisny, ma 2 dm. , 7 mk. podług spisu z 1865 r. 2 dusze rewiz. , należała do dóbr Katowicze Petrykowskich. Sosie, jezioro w pow. wileńskim, pod wsią Pilwiszki, w pobliżu jez. Dubinki. Sosienicha, wś włośc, nad rzką Duniłowicze, pow. wilejski, 3 okr. pol. , gm. Dunitowicze, okr. wiejski i dobra skarbowe Pachowszczyzna, o 6 w. od gminy a 77 w. od Wilejki, ma 1 dm. , 11 mk. praw, w 1864 roku 4 dusze rewiz. . Sosieniszki, wś rząd. , pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 48 w. od Wilna, 3 dm. , 22 mk. katol. Sosienka al. Sosenka al. Sosienki wś, pow, garwoliński, gm. i par. Łaskarzew, 12 dm. , 109 mk. , 284 morg. Wchodziła w skład dóbr Łaskarzew. Sosienka, pow, wilejski, ob. Sosenka. Sosin, wś, pow. lęborski, ob. Osiski 1. . Sosino, jezioro w pow. duchowszczyńskim gub. smoleńskiej, 3 w, długie a 1 w. szerokie. Sosinówka, os. młyn; nad rz. Giedniówką, pow. mławski, gm. Dębsk, par. Szydłowo, 1 dm. , 90 morg. , młyn wodny. Sosińska Kępa na Wiśle, należała do dóbr biskupich Włocławek. Soskalnie, karczma, pow. szawelski, gm. Janiszki, o 47 w. od Szawel. Sosliny 1. al. na Soślinach, część wsi Królówki, pow. bochenski. 2. S. , część wsi Połomu Dużego, pow. bocheński. 3. S. al. Suśliny, wólka w Zbyłtowskiej Górze, pow. tarnowski. W r. 1880 było 19 dm. , 106 mk. Sosławki 1. dobra, pow. rossieński, gm. Skawdwile, o 31 w. od Rossień. 2. S. , dwór, tamże, gm. Łabardzie, o 91 w. od Rossień. 3. S. , wś i dobra, tamże, gm. Konstantynowa, o 84 w. od Rossień. 4. S. , folw. , pow. szawelski, gm. Łukniki, o 48 w. od Szawel, należy do dóbr Dyrwiany, Piłsudzkich. 5. S, wś, tamże, gm. Kurszany, o 38 w. od Szawel, Sosmaniszki, zaśc. rząd. nad jez. Bołoszykstis, pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 35 w. od Święcian, 2 dm. , 13 mk. katol. Sosna al. Sosnowa, rzeczka, bierze począ tek w pow. maryampolskim, płynie ku zach. pod Obelinem, Sosnową, Ochotnią, pod Kantaliszkami przyjmuje z lew. brzegu strumień od Przydatków i Dzięciołówki, i na półn. od wsi Surgucie uchodzi do Szeszupy z lew. brzegu. Długa 10 w. J. Bl. Sosna 1. rzeczka w pow. borysowskim, dopływ Berezyny, bierze początek w okolicy wsi Łuh. 2. S. , rzeczka w pow. borysowskim, w obrębie gminy Ziembin, uchodząca od prawego brzegu do rz. Mraj. Zaczyna się w lesistych moczarach za zaśc i naz. , niedaleko wsi Skuplin, płynie w kierunku północnowschodnim około wsi Rudnia młyn na rozlewie, o 14 w. poniżej tej wsi przybiera od lew. brzegu rzkę Pustomieciszkę al. Omściż al. Pustomściż i ubiegłszy około 2 mil ma ujście w bagnisto lesistych moczarach. A. Jel. Sosna 1. , zaśc, pow. lidzki, w 4 okr. pol, gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Wasiliszki o 2 w. ., 1 dusza rewiz. 2. S. , zaśc nad Sosenkowszczyzna Sośniaki Sośnica Sośnia Sośniak Sosniak Sośniany Sosna rzką t. naz. , pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Ziembin. Sosna, S. Bystra, rzeka w gub. orłowskiej, prawy dopływ Donu. Bierze początek w pow. małoarchangielskim, zrasza pow. liweński i jelecki. Płynie w kierunku wschodnim na przestrzeni 210 w. ; szeroka od 20 50 sąż. , głęboka od 1 do 4 arsz. ; dno piaszczystogli niaste, brzegi wyniosło, przedstawiają obnażenie formacyi dewońskiej dolnej. Na brzegach S. wznoszą się dwa miasta Jelec i Liwny i 106 wsi. Sosna Kicki, wś, S. Kozulki, wś i S. Korabie, wś, pow. siedlecki, gm. Skupie, par. Su chożebry. S. Kicki ma 9 dm. , 73 mk. , 200 mr. W 1827 r. 9 dm. , 48 mk. S. Kozulki ma 16 dm. , 104 mk, , 489 morg. W 1827 r. 15 dm. , 73 mk. S. Korabie 9 dm. , 68 mk. , 327 morg. W 1827 r. 11 dm. , 67 mk. Br, Ch. Sosne 1. al. Sosno szlacheckiej Adlig Sossno, dobra ryc, nad jeziorem, pow. brodnicki, st. poczt. Brodnica o 7, 5 klm. , st. kol. Najmo we 1 4 mili odl. , par. katol. Bobrowo, 257 ha 15 lasu, 7 łąk, 226 roli. W 1885 r. 3 dm. , 7 dym. , 37 mk. 32 kat. , 5 ew. . Dziedzic 1858 r. Czapski, 1885 r. Wolfram. Wizyt. Strzesza z 1667 r. donosi Villa Sosne tres Nobilium sortes, Nobilis Przylupski sex mansi, Sosnow ski altera sors et Karwowska viduae particulae quaedam pag. 330. 2. S. , niem. Koeniglich Sossno, os. młyn. , pow. brodnicki, st. poczt. Bartniczki, par. katol. Pol. Brzozie, 97 ha 11 łąk, 78 roli; 1885 r. 4 dm. , 4 dymy, 30 mk. kat. 3. S. , niem. Sossno, wyb. do Ko nia, pow. lubawski, st. poczt. Brodnica, par. kat. Lipinki, 1 dm. , 4 dm. Kś. Fr. Sośnia, wś nad rz. Biebrzą, pow. szczuczyński, gm. i par. Białaszewo. W 1827 r. było 12 dm. , 74 mk. Sośnia al. Suśnia, folw. , pow. międzychodzki, o 7 1 2 klm. na płd. wschód od Sierakowa, par. Lutomie, okr. dwor. Lutomek, poczta w Kwilczu, st. dr. żel. w Wronkach o 22 klm. , 1 dm. , 25 mk. ; własność M. hr. Kwileckiego. Sośniak, jezioro w pow. trockim, pod wsią Janguny. Sosniak, folw. , pow. rossieński, gm. Mankuny, o 15 w. od Rossień. Sośniak, wyb, do Górnego Grzybna, pow. kartuski, 2 dm. , 13 mk. Sośniaki, wś, pow. lepelski, ob. Niesin t. VII, 112. Sośniany, wś, pow. połocki, z kaplicą katolicką par. połockiej. Sośnica 1. folw. dóbr Bydlin, pow. olkuski. 2. S. , fol. nad rz. Działdówką, pow. sierpecki, gm. Bieżuń, par. Chamsk, odl. o 24 w. od Sierpca, 1 dm. , 9 mk. Folw. ten w 1880 r. oddzielony od dóbr Bieżuń, rozl. 291 mr. gr. ogr. i ogr. 207 mr. , łąk 59 mr. , pastw. 4 mr. , zarośli 9 mr. , nieuż. 12 mr. ; bud. mur. 3; płodozm. 6polowy; pokłady torfu. Sośnica, jedno z ramion rz. Oły, uchodzi do Berezyny ob. t. VII, 520. Sośnica u W. Pola Strunia, rzeczka w pow. połockim, prawy dopływ Dźwiny, ściąga wody jeziora Łańcużno i okolicznych i uchodzi między Obolem i Połotą, pod wsią Matusówką. Sośnica, wś skarb. nad rz. t. n. , pow. połocki; okr. wiejski sośnicki w 1863 r. miał 1147 dusz rewiz. włośc. skarbowych. Sośnica, mto pow. gub. czernihowskiej, na praw. brzegu rz. Ubiedzi, przy ujściu do niej rzki Wijunki, o 5 w. od ujścia Ubiedzi do Desny, pod 51 32 płn. szer. a 50 11 wschd. dług. , odl. o 87 w. na wschód od Czernihowa, ma 775 dm. 4 murow. , 5179 mk. 23 katol. , 9 rozkolników, 1173 żydów, 5 cerkwi 2 murowane, 3 domy modlitwy żydowskie, szkołą pow. i paraf. , szpital miejski, 39 sklepów, 313 rzemieślników, wielu zwłaszcza szewców. Handel nieznaczny, całkiem znajduje się w ręku żydów; 2 jarmarki. Do mta należy 513 dzies. ; dochód miejski w 1869 r. wynosił 1668 rs. Południową część mta stanowi przedmieście zwane Wjuniszcze, położone w nizinie i podległe zalewom podczas rozlewów wiosennych. Do miasta przytyka słoboda Zahrebanie, mająca 480 mk. Mieszkańcy zajmują się przeważnie rolnictwem, zwłaszcza zaś plantacyą tytuniu. Sośnicki powiał, leży w środkowej części gubernii i podług obliczeń pułku Strielbickiego zajmuje 78 mil al. 377, 42 w. kw. Powierzchnia powiatu przedstawia w ogóle równinę, w niektórych miejscach dochodzącą do 700 st. wys. Najwyższy punkt znajduje się w północnej części powiatu, na pograniczu z pow. nowogród siewierskim, w okolicach wsi Awdiejewski. W południowej części powiatu, leżącej na lewym brzegu Desny, przeważa czarnoziem; tylko na wybrzeżach Desny i Ubiedzi znajdują się miejscowości piaszczyste. W północnej części powiatu przeważa gleba piaszczysta i po części gliniasta, poprzerzynana rozległemi dolinami, posiadającemi czarnoziem. Cały powiat należy do dorzecza Desny dopł. Dniepru, przerzynającej południową część pow. na przestrzeni 80 w. i żeglownej na całej tej długości. Z dopływów Desny ważniejsze w części południowej Ubiedź i Sejm, w północnej zaś Snow z Irwańcem. W powiecie znajduje się 91 jezior, zajmujących w ogóle 495 dzies. i leżących przeważnie w dolinie Desny, Błota znajdują się w dolinach Ubiedzi i Sejmu. Północna część powiatu obfituje w lasy, które, wraz z zaroślami, zajmują do 32, 3 ogólnej przestrzeni. W 1867 r. było w powiecie bez Ś. 103, 941 mk. , prawie wyłącznie Małorusinów, w tej liczbie 20 Sosna Sosna Kicki Sosne Sośnica Sośnice Sośnica katol. , 122 jedynowierców, 37 rozkolników, 2 protest, i 878 żydów. W 1859 r. było w po wiecie 251 miejsc zamieszkałych, w tej licz bie 8 miasteczek Aleksandrówka, Chołmy, Miena, Nowe Młyny, Ochromiejewicze, Pogorelice, Siniawka i Stolne, 50 siół, 1 słobo da, 51 wsi i 141 chutorów i innych drobnych osad. W 1870 r. było w powiecie; 16 cerkwi prawosł. , 2 jedynowiercze, 1 monaster męzki i 3 domy modlitwy żydowskie, Mieszkańcy w południowej części powiatu zajmują się wyłącznie rolnictwem, w północnej zaś oprócz tego i przemysłem leśnym. Oprócz właściwe go rolnictwa zajmują się plantacyą tytuniu w 1866 r. znajdowało się 8484 plantacyj, obejmujących 3865 dzies. , z których zebrano 308, 802 pudów oraz uprawą buraków w czę ści północnej powiatu, w okolicach cukrowni w Awdiejewce, Chełmach, Kariukowie, Makoszynie, Michajłówce, Naumówce, Ochromiejewieżach, Turcy i Żukli. Nadto po wszechnie sieją konopie. Przemysł fabryczny, niezbyt rozwinięty, ogranicza się na przerób ce surowych płodów rolnictwa. Podług da nych z 1870 r. było w powiecie 17 fabryk, zatrudniających 1482 robotników i produku jących za 163, 545 rs. , w tej liczbie 2 mydlarnie, 5 cukrowni, 5 gorzelni i 5 cegielni. Han del koncentruje się w S. i w miasteczkach. Nieznaczne jarmarki odprawiają się w Mieni 9 maja, 8 września i 6 grudnia, w Siniawce w dzień św. Trójcy i 1 paździer. i w No wych Młynach 6 stycznia, 23 kwietnia, 29 czerwca i 8 września. J. Krz. Sośnica, rus. Sosnycia, wś, pow. jarosławski dawniej przemyski, 22 klm. na płn. wsch. od Jarosławia, 8 klm. od Radymna sąd pow. , st. kol. , urz. poczt. i tel. . Na zach. leżą Zadąbrowice, na płn. zach. Święte, na płn. Grabowiec, na płn. wschód Nienowice, na wschód Skład Solny i Barycz, na płd. Dusowce i Małkowice cztery ostatnie w pow. przemyskim. Wś leży w dorzeczu Wisły za pośrednictwem Sanu, który płynie wzdłuż granicy wschod, a potem przez płn. wsch. część wsi. Zabudowania wiejskie leżą na wznies. 207 mi Zachodnią część wsi przebiega dr. żel. Karola Ludwika. Własn. więk. hr. Stadnickiej ma roli ornej 278, łąk i ogr. 123, pastw. 14, lasu 156 mr. ; wł. mn. roli or. 1865, łąk i ogr. 123, pastw. 748, lasu 1 mr. W r. 1880 było 333 dm. , 1831 mk. w gm. wólka Brzegi 21 dm. , 118 mk. , a 5 dm. , 48 mk. na obsz. dwor. 1535 gr. kat. , 185 rz. kat. , 159 izrael. ; 1672 Rusinów, 207 Polaków. Par. rz. katol. w Radymnie, gr. kat. w miejscu, dek. i dyec. przemyska. We wsi jest cerkiew p. w, św. Onufrego, wystawiona 1775 r. , po spaleniu poprzedniej. Szkoła etatowa dwuklasowa. Niegdyś stał tu zamek, pochodzący z XV w. , zamieszkiwany w XVI w. niekiedy przez Bonę, później przez Korniaktów. Lu. Dz. Sośnica 1. wś kość. i dwór, pow. kroto szyński, dekan. pieszewski, o 5 klm. na wschód od Dobrzycy poczta, nad Lutynią, dopł. Warty, par. i szkoła w miejscu, st. dr. żel. w Kowalewie Pleszowskim o 5 klm. Pisali się ztąd w r. 1346 Janusz i Stefan, r. 1382 Piotr. Akta grodz, i ziemskie kaliskie zawierają od 1443 r. czynności odnoszące się do S. , jak np. rozgraniczanie z Fabiano wem, Lutynią, Kar minem, Czarnuszką, Dobrzycą i t. d. W r. 1579 należała S. do Stanisława Sośnickiego i Macieja Jutrowskiego, którzy tu mieli 1 1 2 łan. osiadł. , 4 zagr. , 4 kom. i 1 rzeźnika; w r. 1618 było 1 1 2 łan. os. , 1 zagr. , kom. , rzeźnik i młyn; dziedzicem był Paweł Łącki; z później szych właścicieli znamy Rogalińskich 1745 i Chłapowskich r. 1793. Z rąk Chłapowskich wyszła S. dopiero przed kilkoma laty. Ko ściół p. w. św. Maryi Magdaleny istniał już około r. 1450; dzisiejszy, z drzewa dębowego, stanął nakładem Konst. Rogalińskiego ob. Łaski, Lib. Ben. , II, 20. Bractwo Pociesze nia N. M. Panny zaprowadzono w r. 1757. Par. , liczącą 1050 dusz, składają Czarnuszka, Fabianów, Jarmużew, Kaczyniec, Maryanów, Orpiszewek, S. i Sośnickie Holendry. Wś z Jarmużewem i Kaczyńcem, z któremi two rzy okr. wiejski, ma 35 dm. , 282 mk. 258 kat. , 24 prot. i 278 ha 245 roli, 13 łąk, 5 lasu; czysty doch, z ha roli 6, 27, z ha łąk 10, 57, z lasu 3, 92 mrk. Dwór z folw. na Jarmużewie i Kaczyńcu tworzy okrąg dwor. , ma jący 22 dm. , 233 mk. 228 kat. , 5 prot. i 830 ha 705 roli, 42 łąk, 41 lasu; cz. doch. z ha roli wynosi 10, 18, z ha łąk 14, 88, z ha lasu 5, 87 mrk; właściciel Ildefons Chełkowski. 2. S. , ob. Sośnickie Holendry. E. Cal. Sośnica 1. niem. Sosnitza, wś, pow. Zabrze Szlązk, par. ew. Małe Zabrze, katol. Stare Zabrze, Gmina wiejska ma 529 ha, 167 dm, , 1365 mk. 6 ew. ; dobra zaś mają 228 ha, 5 dm. , 96 mk. 2 ew. . 2. S. , kol. w gm. Kutschau, pow. lubliniecki. Sośnice, u Długosza Szosznyna, wś, pow. ropczycki, w okolicy pagórkowatej, lesistej, wzn. 338 mt. npm. , na dziale wodnym Wielopólki praw. dopł. Wisłoki i Szufnarowgkiego potoku lew. dopł. Wisłoka. Par. rzym. kat w Wielopola 3 klm. . Wś składa się z 31 dm. i 181 mk. ; 178 rzym. kat. , a 3 izrael. Ze 173 mr. obszaru przypada 135 mr. na orną rolę, 8 mr. na łąki i 22 mr. na las. Posiadłości większej nie ma. Długosz wymienia tę wś jako własność klasztoru koprzywnickiego L. B. , II, 263, 293 i III, 379; należała wówczas do par. w Dobrzechowie, miała łany kmiece, karczmę i łan klasztorny; natomiast nie jest wymieniona w spisie pobor, z r, 1536 na Sośnie Sośnice Sośniczany Sośniczowice Sośnik Sośnina Sosnka 1581. S. graniczy na płn. z Wielopolem i Rzegociną, na zach. z Brzezinami Średniemi, na wschód z Nową Wsią, a na płd. z Jaszczu rową i Szufnarową. Mac. Sośnice al. Sośnicz, grupa domów w obr. Jaworzna, pow. chrzanowski. Br. G. Sośnickie Holendry, urzęd. Sośnica, pow. krotoszyńskij o 4 klm. na płn. wsch. od Dobrzycy poczta i par. prot. ; par. kat. Sośnica; 21 dm, , 163 mk. 19 kat. , 144 prot i 301 ha 283 roli, 5 łąk, 1 lasu. Sośniczany, wś włośc, nad rz. Koprzywni cą, pow. sandomierski, gro. i par. Koprzywni ca. Odl, od Sandomierza 12 w. , ma 54 dm. , 391 mk. , 671 morg. W 1827 r. było 38 dm, , 232 mk. W dok. z 1277 r. wymieniona w li czbie posiadłosci klasztoru koprzywnickiego. Dziesięciny pobierał ztąd klasztor. Kod. Mał. , I, 110, II. 144 i III, 61. W połowie XV w. wś w par. Koprzywnica, należała do klaszto ru koprzywnickiego. Było 15 1 2 łan. km. , z których płacono rocznie po 1 fertonie, dawa no 30 jaj, sery i 2 koguty z łanu, prócz tego powabę i osyp. Był także folw. , karczmy i młyn. Długosz L. B. , III, 389. W 1578 r. było 15 osad. , 7 1 2 łan, 2 kom. biednych Pawiński, Małop. 166. Br. CL Sośniczowice, niem. Kieferstaedtel, 1531 Sosniessowitze, miasto i zamek, pow. toszeckogliwicki, odl. 1 1 2 mili na zachód od Toszka, wzn, 690 st. paryz. n. p. m. , w pobliżu miasta kilka stawów. Posiada kościół par. katolicki, szkołę katol. 4 klasową. , zamek, kilka fabryk łyżek blaszanych, 128 budynków, 1062 mk. 12 ew. , 3 żyd. , 300 ha ziemi. Zamek ma 7 bud. , 111 mk. 1 ewang. , 468 ha 253 ha lasu. S. założyli osadnicy morawscy, którzy wykarczowali lasy pokrywające ten obszar. Prawo miejskie nadał cesarz Ferdynand w 1526 r. Szwedzi w 1626 r. zburzyli osadę, powtórzyło się to w czasie wojny siedmioletniej. Fryderyk W. nadał przywileje dla cechu szewców i rzeźników. Odbudowane miasto zniszczył pożar w 1768. W 1812 r. zniesiono dawne sądownictwo wójtowskie, a w 1853 r. dopiero wprowadzono ogólną ustawę miejską. Dawny kościół drewniany spłonął 1768 r. Na jego miejscu wzniesiono murowany. Miasto posiada 5 dawnych przywilejów w czeskim morawskim języku. S. par. , dek. gliwicki, w 1869 r. miała 3661 katol. , 57 ewang. , 29 izrael Br. CK Sośnie 1. wólka w Grybowie, pow. grybowski, z grupą domów Bykówką; w r. 1869 miała 32 dm. , 190 mk, 2. S. , wólka w Wojnarowej, pow. grybowski; ma 10, dm. 54 mk. Br. G. Sośnie, urzęd. Susnia, wś, pow. krotoszyński Koźmin, o 7 klm. na płd. zach. od Koźmina, nad orlą, dopł. Baryczy, par. Mokronos, poczta i prz. dr. żel. w Koźminie; 19 dm. g 155 mk. 151 kat. , 4 prot. i 160 ha 143 roli, 8 łąk. W 1540 r. dziedziczył S. Bartłomiej, proboszcz koźmiński; r. 1578 było tu 6 śladów, 3 zagrod, i 1 kom. W 1618 r. S. należała do Rozdrażewskiego, 1740 r. posiadał ją Jan Skarbek, 1793 r. Radolińscy. E. Cal. Sośnik, ob. Soszna. Sośnina 1. wś, pow, konecki, gm. Miedzierza, par. Grzymałków. Odl. od Końskich 18 w. , ma 2 dm. , 14 mk. , 35 morg. Wchodziła w skład dóbr Kłódzko. 2. S. , wś, pow. szczuczyński, gm. i par. Białaszewo, 959 mr. Sośnina 1. przys. Nowegosioła, w pow. cieszanowskim. 2. S. , grupa zabudowań i folw. w Chłopicach, pow. jarosławski. 3. S. , wólka w Wietrznem, pow. krośnieński, 7 dm. , 40 mk. 4. S. , gajówka w Podziemnem, pow. lwowskim. 5. S. , grupa zabudowań w Zbyłtowskiej Górze, pow. tarnowski 6. S. , zabudowania w Zalasowej, pow. tarnowski. 7. S. , młyn i gajówka w Rudzem, pow. wa dowicki. 8. S, , przys. Butyn, pow. żół kiewski. 9. S. , pow. tarnowski, ob. Podlesie 56. . Br. G. Sosnka, wś nieistniejąca obecnie, należała do par. Broniewo dziś pow. nieszawski. Według reg. pob. pow. radziejowskiego z r. 1567 własność bisk. kujawskiego, miała 17 łan. , 8 czynsz. , 3 łany sołtysie, Pawiń. Wielkop. , II, 29. Należała do dóbr Raciążek ob. t. IX, 350 i Kod. Mucz. Rz. , II, 295. Sosnka, pierwotna nazwa wsi Sanka, w pow. chrzanowskim. Sosnkowo, ob. Sosenkowo. Sosno 1. jezioro w pow. pińskim, pomiędzy kotlinami Prypeci i Strumienia, w gm, Chojno, w miejscowości bardzo nizinnej, łączy się przez odpływy ze Strumieniem, ma przeszło 1 1 2 w. dług. i 1 w. szer. , bardzo rybne. 2. S, jezioro w pow. horodeckim, przepływa przez nie rz. Łować, Sosno 1. Sosnowskie, wś, pow. połocki, w 1 okr. pok. do spraw włośc, gm. Domniki, w 1863 r. 182 dusz rewiz 2. S. , dobra, pow. połocki, własność Adeli Medunieckiej, mają 3340 dzies. , ziemi dworskiej. Sosno 1. niem Sossnow, wś, pow. złotowski, st. p. Sępolno, par. kat. Wąwelno, 352 ha 30 łąk 284 roli. W 1885 r. 34 dm. , 48 dym. , 255 mk. , 69 kat. , 183 ew. ; szkoła dwuklas. symultanna. 2. S. , dobra ryc, tamże, st. p. Wielowicz o 6 klm. , par. kat. Wąwelno; z fol Gruenthal 5 dm. , 101 mk. , Moerkenhof i Pólkiem 1610 ha 319 lasu, 233 łąk, 893 roli, W 1885 r, 21 dm. , 63 dym. , 408 mk. , 170 kat. , 238 ew. ; gorzelnia parowa, cegielnia. R. 1695 skarży się wizyt. Jezierski, że wś i folw. nie dawały mesznego quare jure agat parochus str. 98 b. R, 1728 nale Sośnice Sosnowa Wola Sosnowce Sosnowa Sosnobór Kało S. do Siedleckich h. Grzymała, roku zaś 1796 do KalksteinOsłowskich. R 1805 by ły dobra oszacowane na 6666 tal. 20 sbr. , oko ło r. 1867 zaś na 121, 890 tal. Kś. Fr. Sosnobór, zaśc. pryw. , pow. lidzki, w 3 okr. pol. , o 29 w. od Szczuczyna. Sosnopol, wg, pow. newelski, w 2 okr. pok. do spraw włośc, gm. kubecka; w 1863 r. 32 dusz rewiz. Sosnów 1. folw. , pow, rawski, gm. i par. Lubania. Należy do Kłopoczyna. 2. S, wś włośc, pow. kozienicki, gm. Góra Puławska, par. Oleksów, odl. od Kozienic 28 w. ; ma 12 dm. , 158 mk. , 258 mr. Sosnów z Tudynką, wś nad rz. Strypą, pow. podhajecki, odl. 3 mile na płn. od Podhajec, urz. poczt. w miejscu, sąd pow. Wiśniowczyk, rz. kat. parafia Złotniki. Obszar dwor. ról 990, łąk 700, past. 236, lasu 25, ra zem 1951 mr. ; włośc 2712 mr. W 1870 r. 1402 mk. ; w 1880 r. w gminie 1502, na obsz. dwor. 182. Jestto rozległa wieś podolska, z glebą czarnoziemną, na osuszonych dawnych stawach doskonałe sianożęcie, a na stepach strusowskich po części pooranych, bujne past wiska. Rz. kat. 310; gr. kat, par. w miejscu, dek. podhajecki, dusz 1699, w przyłączonych Siemikowcach 345, razem 2044. Szkoła etat. o 1 naucz. , kasa pożyczk, gm. z kapit. 2231 złr. Właściciel posiadłości dwor. Korneli Suchodolski. B. R. Sosnowa, rzka, bierze początek w lasach pow. maryampolskiego, koło wsi Sosnowe i wpada do Szczupy z praw. brzegu, poniżej Giwałtowa Gierwałtowa, w gm. Antonowo. Sosnowa al. Sosnowo, wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Jody, okr. wiejski i dobra Święcickich w 1865 r. Terezyanowo, o 10 w. od Jod a 68 w. od Dzisny, ma 12 dm. , 85 mk. praw. w 1865 r. 48 dusz rewiz. . Sosnowa, sioło nad rz. Supołą, pow. perejasławski gub. połtawskiej, o 23 w, od Perejasława, ma 260 dm. , 1500 mk. Sosnowa z Zarąbkami, część Raciechowic, w pow. wielickim, na płn. od tej wsi, wzn. 387 mt. npm. , u źródeł pot. Kamielninna lew. dopł. Stradomki. Od doliny Raby oddzielają dolinę Stradomki wzgórza lesiste, które S. zasłaniają od płn. Gleba żytnia. S. ma 28 dm. i 190 mk. Wymienia tę osadę Długosz L. B. , II, 132. W 1581 r. Pawiński, Małop. , 51 było tu 6 półłanków km. , 3 zagrody bez roli i 1 komor, . bez bydła a w r. 1490 opłacało poradlne półtora łana ibid. , 448. Mac. Sosnowa, niem. Zossen, wś z os. Frobelhof, w pow. i obw. sąd. bruntalskim, na Szląsku austr. , na płn. od Herałczyc Małych KleinHerrlitz a na płd. od Lichnowa Lichten, wzn. 401 mt. npm. , w okolicy podgórskiej. W 1880 r. było 139 dm. , 992 mk. , 978 kat. , 14 żyd. , wszyscy Niemcy. Szkoła ludowa, kościół łac. par. ; st. dr, żel. w Skrochowicach. Należy do dóbr hr. Ludolfiny Bellegarde, z domu hr. Kińska. Gorzelnia. Br. O. Sosnowa Góra, wyb. do Przetoczyna, pow. wejherowski, st. p. Smażyn; 3 dm. , 34 mk. Sosnowa Wola 1. wś i folw. , pow. włocławski, gm. Piaski, par. Zgłowiączka, odl. 28 w. od Włocławka, ma 93 mk. W 1827 r. S. Wola miała 13 dm. , 150 mk. S. Wola, holendry, 4 dm. , 26 mk. W 1885 r. fol. S. Wola rozl. mr. 586 gr. or. i ogr. mr. 537, łąk mr. 35, nieuż. mr. 14; bud. mur. 2, drewn. 16; płodozm. 14pol. Wś S. Wola os. 27, mr. 72; wś Holendry Wolskie os. 5, mr. 105. 2. S. Wola, wś i folw. nad rzką Urzędówką dopł. Wisły, pow. janowski, gm. Dzierzkowice, par. Boiska, odl. 20 w. od Krasnika. Wś ma os. , 203 mk. , 609 mr. Gleba piaszczystagliniasta. Folw, , po oddzieleniu przed kilkoma laty 600 mr. lasu, na którym po wycięciu założono nowy folwark, ma obecnie 611 mr. , w tem 340 roli or. , 48 łąk, 200 mr. lasu sosnowego; dm. drewn. 2, innych budowli 6; młyn na rzece Urzędówce. W 1827 r. było dm. , 194 mk. Dobra S. Wola wraz z Boiskami należały w XVI w. do klucza grabowiecldego Sienińskich, potem Myszkowskich, a w XVIII w. Moszyńskich. W początku bieżącego stulecia oddzielone, przeszły do Rudzkich. Por. Grabówka. R. Prz. Sosnowce 1. białor. Sasnoucy, wś nad rzką Małyszówką, lew. dopł. Berezyny, pow, miński, w 2 okr. pol. i gm. Raków, ma 18 osad; miejscowość falista, grunta szczerkowe. 2. S. , os. , pow. miński, własność rodziny Dziadków, ma 2 1 4 włóki. 3. S. , os. , pow. miński, w 2 okr. pol. i par. kat. Raków, ma 9 1 2 włók; należy do Dybowskich. A. Jel. Sosnowe ob. Sosnowo, Sosnowe, jezioro na granicy pow. święciańskiego i wilejskiego, ob. Miadzioł Sosnowe Bioto, uroczysko, pow. sokólski, w 3 okr. pol. , gm. Ostra Góra, o 23 w. od Sokółki. Sosnowica 1. al. Sosnowice, wś, fol. i os. młyn. nad rz. Radomką, pow. radomski, gm. Wielogóra, par. Cerekiew, odl. od Radomia 11 w. , posiada młyn wodny, ma 6 dm. , 26 mk, 40 mr. dwors. , 45 mr. włośc. Wchodziła w skład dóbr Dąbrówka Podłężna. 2. S. , dawne mko, wś i dobra nad rz. Piwonią dopływ Tyśmienicy, pow. włodawski, gm. Turna, par. Sosnowica, odl. 30 w. na zach. od Włodawy, leży o kilka wiorst na prawo od traktu z Radzynia do Włodawy, posiada kościół par. mur. , cerkiew par. , szkołę począt. , szpital gminny, stary dwór. Osada, dawne mko, ma 30 dm. , 338 mk. , 14 mr. ziemi; wś Wola Sosnów Sosnowica Sosnowe Bioto Sosnowe Sosnowa Góra Sosnobór Sosnopol Sosnowiec Sosnowicki potok i fol. 36 dm. , 337 mk. W 1827 r. osada mia ła 24 dm. , 107 mk. ; wś i folw. 36 dm. , 205 mk. Dobra S składały się w 1870 r. z fol S. , Lasek i Lesnów, rozległość ogólna do minialna mr. 6166. W skład dóbr wchodziły poprzednio osada miejska Sosnowica os. 24, mr. 14; wś S. os. 54, mr. 1463; wś Górki os. 39, mr. 974; wś Olchówka os. 24, mr. 936; wś Bochutyn os. 8, mr. 280. Jestto gniazdo rodziny Sosnowskich. Katarzyna z Zamiechowskich Sosnowska zbudowała tu kośció łek, stanowiący pierwotnie filią Wereszczyna. W 1685 r. bisk. chełmski Święcicki utworzył przy nim parafią. Obecny kościół mur. wznio sła wdowa po hetmanie Józefie Sosnowskim, wojew. płockim. Konsekrował go w 1804 r. Skarszewski, bisk. chełmski. W głównym oł tarzu mieści się piękny obraz z Włoch spro wadzony św. Trójca, w bocznych św. Józef i N. M. P. Marya pędzla Smuglewicza, nie znane historykom malarstwa naszego i bio grafom artysty. Cerkiew wznieśli właścicie le wsi w 1607 r. Kiedy S. otrzymała przy wilej miejski niewiadomo. Jeszcze w 1802 r. nosi miano miasteczka. Zapewne rząd au stryacki zniósł tu miejskie urządzenia. Ży ciorys hetmana Sosnowskiego skreślił Julian Bartoszewicz Pismo zbiorowe Ohryzki, t. I. Przechował się tu stary dworzec murowany i skarbiec piętrowy z datą 1760 r. Obszerne oficyny i stajnie hetmańskie poszły w ruinę. S. par. , dek. włodawski dawniej parczewski 980 dusz. Br. Ch. Sosnowica, os, w Kunczycach Wielkich GrossKuntschitz, pow. i obw. sąd. frysztacki. Br. G. Sosnowice 1. wś włośc, pow. gostyński, gm. Rataje, par. Białotarsk, ma 43 mk. , 151 mr. W 1827 r. było 5 dm. , 48 mk. Wchodziła w skład dóbr Górki. 2. S. , wś i fol. , pow. nieszawski, gm. Boguszyce, par. Sadlno, odl. 45 w. od Nieszawy, 97 mk. , 720 mr. ziemi dwors. , 7 mr. włośc. W 1827 r. 11 dm. , 80 mk. W 1885 r. fol. S. rozl. mr. 833 gr. or. i ogr. mr. 667, łąk mr. 118, past. mr. 13, lasu mr. 20, nieuż. mr. 15; bud, mur. 10, drewn. 11; płodozm. 10 i 13 pol. Wś S. os. 7, mr. 8. Na akcie z 1470 r, podpisani są Mikołaj i Laskary de Sosznowycze Kod. Mucz. Rz, , U, 539. W 1557 r. stoi pustkami, należy do par. Sadlno Pawiń. , Wielkp. , II, 30. 3. S. , os. nad rz. Czarną Przemszą, pow. będziński, gm. Gzichów, par. Czeladź, 16 dm. , 104 mk. , 57 mr. , st. dr. żel. warsz. wiedeń. , komora celna I klasy. Osada ta jest częścią tylko wielkiej osady fabrycznej, noszącej miano Sosnowiec ob. , od nazwy obszaru leśnego, śród którego powstała. 4. S. , os. włośc, pow. opoczyński, gm. Machory, par. Skórkowice, odl od Opoczna 30 w. , ma 3 dm. , 28 mk. , 75 mr. 5. S. , przyl. wsi Kuleszka, w pow, łomżyńskim. Br. Ch. Sosnowice, wzgórze polne, na zachód od Bojowic, w pow. mościskim, na praw. brzegu pot. Buchty, wzn. 266 mt. npm. Br. G. Sosnowice, wś, pow. wadowicki, par. rz. kat. w Pobiedrze. Leży w równinie, wzn. 271 mt. npm. , nad Sowieńcem, dopł. Wisły z praw. brzegu. Wś liczy 116 dm. 12 na obsz. dwor. i 619 mk. , 603 rz. kat. i 16 izr. Obszar wiek. pos. wynosi 342 roli, 47 łąk i ogr. , 25 past. i 49 mr, lasu; pos. mn. ma 370 roli, 46 łąk, 25 past. i 21 mr. lasu. S. wy mienia Długosz L. B. , II, 129 i III, 67, 193 jako własność Jana i Mikołaja Strzałów, W r. 1581 Pawiński, Małop. , 48 Piotr Strzałka miał 6 łanów km. S. graniczy na płn. z Trzebolą i Krzęcinem, na wschód z Goluchowicami, na płd. z Przytkowicami a na zach. z Pobiodrem i Paszkówką. Mac, Sosnowicki potok, powstaje w Przytkowicach, pow. wadowicki, płynie granicą gm. Przytkowic i Puszkówki, poczem przez So snowice, gdzie zabiera potok płynący od Krzęcina zwany Sowieniec i zwraca się na płn. zach, , mija Wielkie Drogi i pod Ochodzą wpada do Wisły z prawego brzegu. Długi 9 klm. Przy ujściu zabiera potok b. n. od Krzęcina. Br. G. Sosnowiec 1. osada fabryczna, pow. będziński, gm. Gzichów, par. Czeladź. Leży w klinie zawartym między Czarną Przemszą dopł. Wisły i jej prawym dopływem Brynicą. W klinie tym wyżyna zalegająca obszar zach. płd. części królestwa polskiego obniża się stopniowo najwyższy punkt góra pod Grodźcem 1360 st. npm. do 700 st. Nagromadzenie w tym obszarze rozlicznych bogactw naturalnych węgiel, wapno, drzewo, woda bieżąca, nadgraniczne położenie, przy linii dr. żel łączącej Warszawę z Wiedniem i Wrocławiem i sąsiedztwo z przemysłowemi miastami Szląska Katowice, Mysłowice, Bytom, wywołało w ciągu ostatnich 30 lat przekształcenie lesistej wyżyny o lichej glebie, na siedlisko ożywionej pracy górniczej, fabrycznej i handlowej. Przeprowadzenie w 1858 r. odnogi drogi żel warsz. wied. z Ząbkowic do Katowic na Szląsku, dla połączenia Warszawy z Wrocławiem, dało początek rozwojowi S. , ubogiej osady, składającej się z folwarku i kilku osad włościańskich, należących do dóbr Gzichów ob. . Spis wsi z 1827 r. nie podaje Sosnowca. Folwark nazwę swą Sosnowice udzielił osadzie, na której powstała komora celna; kolonie włościańskie noszą nazwę Sosnowiec Stary i Nowy. Na gruntach tych mieści się stacya 37 mr. i wś Sosnowiec Stary dwie części, obejmująca 139 mr. i osadę fabryczną o 4 mr. Sosnowica Sosnowice Sosnowica Sosnowiec Sosnowiec Nowy Sosnowiec kolonia obejmował 340 mr. włośc. Inna grupa kolonii Sosnowice attynencya ma 200 mr. a S. Milowice 12 mr. Ogółem Sosnowice i Sosnowiec mają 781 mr. 1880 r. . Rozwijająca się na tym obszarze działalność przemysłowa ogarnia stopniowo przyległe osady i folwarki, jak Pogonią 845 mr. , Srodula 219 mr. , Radocha 32 mr. , Trzciniec, wreszcie Sielce, Gzichów, Milowice, Małobądź. Ogółem około 7000 mr. Właścicielami tego obszaru są; sukcesorowie Kramsty, hr. Renard i cały szereg cudzoziemskich przemysłowców. Mała część tylko została w ręku włościan polskich. Gmina Gzichów w 1867 r. przy obszarze 11, 540 mr. liczyła 6583 mk. , obecnie zapewne potroiło się zaludnienie. Podwyższenie ceł od wyrobów zagranicznych skłoniło niemieckich przemysłowców do zakładania fabryk na obszarze królestwa polskiego a przedewszystkiem w tak dogodnym nadgranicznym punkcie, jakim jest S. i jego okolica. Od 1879 r. zaczyna się szybki rozwój przemysłu fabrycznego w S. i przyległych osadach. Jedną z najdawniejszych jest fabryka wypalania kości Lamprechta, istniejąca od 1864 r. Produkcya jej w 1870 r. doszła do 81, 550 rs. , zatrudniała 46 robot. Do dawnych zakładów należą dwie huty cynkowe Kramsty w S. i Zagórzu, które około 1870 r. zatrudniały 233 robot. i produkowały za 220, 900 rs. ; 1877 r. wydały 159, 000 pud. cynku; 1886 r. jedna wyprodukowała za 133, 600 rs. 80 robot. , druga za 178, 000 rs. 32 robot. ; walcownia blachy Kramsty wyrobiła za 677, 939 rs. 62 robot. , w tem 31 cudzoziem. . Prócz tego istnieją fabryka gwoździ Bernarda z prod. 43, 000 rs. 40 rob. ; fabryka rur żalaznych Hulczyński Niemiec w Sielcach, z prod. na 300, 000 rs. 160 rob. , 60 obcych poddan. ; fabr. żelaza Aleksander w Milowicach Towarz. akcyjne z prod. na 825, 000 rs. 370 rob. , w tem 220 obcych; fabr. cementu w Grodźcu Ciechanowski Stanisław z prod. na 270, 000 rs. 277 rob. istnieje od 1857 r. ; huta szklana Pawła Ebsteina z prod. na 200, 000 rs. , zatrudnia 200 rob. ; fabr. świec parafinowych Reicher, Kernbaum i Oppenheim w Radoszy z prod. do 600, 000 rs. , zatrudnia 120 rob. ; olejarnia Strahl Paweł i Krins w Małobądziu, z prod. za 296. 533 rs. 69 rob. ; browar w Grodźcu Ciechanowski, z prod. na 32, 000 rs. 18 rob. . Największą produkcya przedstawia wielka przędzalnia wełny Dittel z Saksonii, przerabiająca na 12, 000 wrzecionach 36 do 40, 000 pudów wełny, przy pomocy machin ogrzewanych miałem węglowym 7 kop. kosztuje korzec i 600 robotn. Wyrobiona tu przędza wartości do 2, 105, 000 rs. idzie do Łodzi i Moskwy przeważnie. Druga przędzalnia Schoen w Sielcach, z prod. na l, 200, 000 rs. Istnieją jeszcze fabryka wyrobów che micznych, gwoździ i drutu, śrutu, tkanin wigoniowych, wyrobów miedzianych, bieli cyn kowej, tektury smołowcowej, papiernia, bro war, piekarnia, młyn parowy i inna drobniej sze zakłady. W 1880 r. było w samych 8. 11 fabryk; wartość budynków i maszyn do chodziła 747, 000 rs. , produkcya wynosiła 1, 387, 429 rs. ; 1886 r. jest 36 fabryk, wartości 8, 210, 609 rs. , z prod, na 12, 082, 267 rs. , zatrudniających 5051 robotn. Prócz robotni ków było jeszcze 4267 mk. z niestałymi, w tej liczbie 2821 katol. , około 100 prawosł, 321 ewang. , 102 żyd. Domów z kolejowemi 200, prócz budowli fabrycznych. Mimo sta rań mieszkańców S. nie uzyskały dotąd praw miasta, ztąd brakuje tu władz i urządzeń miejskich. Niedawno stanęła w 8. cerkiew, staraniem naczelnika komory, ze składek fa brykantów wzniesiona. Katolicy posiadają dotąd kaplicę filialną; budowa kościoła nowe go, w stylu romańskim, z kamienia ciosowego, ma się wkrótce rozpocząć. Prócz szkół po czątkowych rządowych i prywatnych nie ma innych zakładów naukowych. Resursa i teatr amatorski zaspakajają towarzyskie potrzeby dość licznej inteligencyi miejscowej. Prócz sześciu domów komisowych jest kilka wię kszych sklepów kolonialnych i galanteryj nych, dwa hotele, księgarnia z drukarnią i litografią Jarmułowicz i Bergman, trzech lekarzy, apteka. Prócz ogrodu kolejowego, piękny park w Sielcach. O rozwoju przemy słu fabrycznego w S. i okolicy pisał dr. Janżuł, prof. uniwersytetu w Moskwie, w rozpra wie Przemysł fabryczny w krolestwie polskiem polski przekład wydany w Peters burgu, 1887 r. . 2. S. , wś, i S. Nowy, kol, pow. brzeziński, gm. Bratoszewice, par. Stry ków, ma 18 dm. , 207 mk. , 334 mr. włośc, 5 mr. dwor. ; S. Nowy, kol. , 10 dm. , 340 mr. W 1827 r. był 1 dm. , 10 mk. 3. S. , wś i fol. , pow. jędrzejowski, gm. i par. Sędziszów. W 1827 r. 9 dm. , 53 mk 4. S. fol. , pow. konstantynowski, gm. Pawłów, par. Janów, ma 3 dm. , 10 mk. , 1642 mr. Należy do zakładu rządowego stada w Janowie. 5. S. , wś szlach. , pow. łomżyński, gmina i parafia Miastkowo. Br. Ch. Sosnowiec, zaśc, pow. borysowski, w po bliżu granicy pow. dzisieńskiego i lepelskiego, w 3 okr. berezyńskim. A. Jel. Sosnowiec, nazwa średniego biegu pot. Kamionki; ob. Kamionka 8. , t. III, 794. Sosnowiec 1. niekiedy Sosnowice, urzęd. Sossnitz, posiadłość, pow. mogilnicki, o 6 klm. na płn. wschód od Mogilna poczta i st. dr. żel. , graniczy z Dębowem, Dąbrówką, Dobytowem i Kołodziejewem; par. Trląg; 4 dm. , Sosnowiec Sosnowik Sosnówka 77 mk. , 48 kat. , 29 prot. i 227 ha 194 roli, 21 lasu; właścicielem jest Maks. Nehring. 2. S. , niekiedy Sosnowice, wś, pow. szremski, o 4 klm. na płd. wschód od Szremu par. , pocz. , st. dr. żel. ; 14 dm. , 137 mk. S. i Kawcze 5 dm. , 56 mk. tworzą okr. wiejski, 19 dm. , 193 mk. 183 kat. , 10 prot. , 398 ha 248 roli, 69 łąk, 7 lasu. 3. S. Wielki, niem. GrossReerenbruch, dawniej Berenbruch, wś, pow. szubiński, o 7 klm. ku płn. od Łabiszyna par. prot. i poczta, na pól drogi do Rynarzewa par. kat. , st. dr. żel. na Chmielnikach Hopfengarten; 20 dm. , 154 mk. 8 kat. , 146 prot. , 259 ha 128 roli, 49 łąk, 7 lasu. 4. S. Mały, wś, tamże, niewykazana w Spisie gmin i okr. z r. 1888; wr. 1871 było 4 dm. , 39 mk. ; wchodziła w skład Wielkiego S. 5. S. karczma niegdyś do Glinna, pow. wągrowiecki, o 6 klm. od Skok, nad Wełnianką. 6. S. wzgórze lesiste, w pow. szamotulskim, na praw. brzegu Warty, o 2 1 2 klm. na zach. od Obrzycka. 7. S. , miejscowość na Małych Jeziorach, pow. sredzki. 8. S. al. Sosnowy Ostrów, ostrowie w pow. babimoskim, ku wschodowi od Kębłowa. 8. S. , w pow. międzychodzkim, tuż pod Bledzewem, ku płd. , między Suchą i Ponikwą. E. Cal. Sosnowiec, kol. do Wiśniewka, pow. złotowski. Sosnowik, uroczysko, pow. sokolski, w 3 okr. pol. , gm. Ostrów, o 21 w. od Sokółki. Sosnówka, góra pod Chęcinami, przy po lu miejskiem, posiada marmur popielatowiśniowy. W XVI w. nie dobywano z niej, ale były ślady dawniejszych zrobisk. Sosnówka 1. kol. , pow. wieluński, gm. Galewice, par. Wieruszów, odl. od Wielunia 31 wiorst, składa się z 39 osad oddzielnych. 2. S. , fol. i kol. , pow. nieszawski, gm. Boguszyce, par. Sadlno, odl. 56 w. od Nieszawy; fol. ma 9 mk. ; kol. 17 mk. , 51 mr. włośc. W 1827 r. 12 dra, 74 mk. Fol. S. Holendrów rozl. mr. 254 gr. or. i ogr. mr. 218, łąk mr. 15, past. mr. 12, nieuż. mr. 9; bud. mur. 2, drewn. 2; płodozm. 14pol. ; fol. S. lit. B z młynem Łysek, rozl. mr. 304 gr. or. i ogr. mr. 197, łąk mr. 18, past. mr. 12, lasu mr. 60, nieuż. mr. 17; bud. mur. 4, drewn. 3; las nieurządzony. 3. S. , fol. dóbr Łękińsko, pow. piotrkowski. 4. S. , wś i kol. , pow. opatowski, gm. Słupia Nowa, par. Chybice, odl. od Opatowa 29 w. ; posiada młyn i cegielnię. Wś ma 17 dm. , 112 mk. , 68 mr. dwor. , 39 mr. włośc; kol. 7 dm. , 19 mk. , 100 mr. dwors. W 1827 r. 6 dm. , 69 mk. , par. Świętomarz. 5. S. , wś i fol. , pow. miechowski, gm. Kacice, par. Prandocin. W 1827 r. 16 dm. , 119 mk. Fol. S. wchodził w skład dóbr Kacice. 6. S. , pow. miechowski, gm. i par. Tczyca. 7. S. , wś, pow. lubartowski, gm. Wielkie, par. Rudno. W 1827 r. 21 dm. , 108 mk. 8. S. , wś, pow. garwoliński, gm. Kłoczew, par. Okrzeja, ma 13 dm. , 120 mk. , 186 mr. 9. S. , osada karcz. , pow. garwoliński, gm. i par. Wilga. 10. S. , pow. radzyński, gm. Lisia Wólka, par. Wohyń, ma 1 dm. , 5 mk. , 2 mr. 11. S. , wś, pow. włodawski, gm. Romanów, par. Wi sznice, ma 59 dm. , 511 mk. , 1457 mr. W 1827 r. 44 dm. , 392 mk. , par. Mutwica. 12. S. , pow. przasnyski, gm. i par. Dzierzgowo. W r. 1827 było 3 dm. , 36 mk. 13. S. , os. młyn. , pow. mławski, gm. Dębsk, par. Giednia, odl. 7 w. od Mławy, ma 90 mr. obszaru. Oddzie lony od dóbr Giednia. 14. S. Tańska, folw. i wś, pow. przasnyski, gm. i par. Dzierzgowo, odl. 27 w. od Przasnysza, ma 4 dm. , 39 mk. , 216 mr. , w tem 6 mr. włośc. Fol. S. oddzielo ny został od dóbr Dobrogostyty. 25. S. , os. , pow. augustowski, gm. Kuryanki, par. Teolin, odl. od Augustowa 34 w. , ma 2 dm. , 20 mk. 16. S. , pow. sejneński, gm. Pokrowsk, odl. od Sejn 12 w. , 1 dm. , 6 mk. 17. S. , wś, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 28 w. , ma 5 dm. , 57 mk. Br. Oh. Sosnówka 1. wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Zaleś, okr. wiejski Zaleś 2gi, o 6 w. od gminy a 36 w. od Dzisny, ma 7 dm. , 48 mk. w 1865 r. 31 dusz rewiz. . 2. S. , karczma pryw. nad bezim. rzką, pow. dzi sieński, w 1 okr. pol. , o 42 w. od Dzisny, ma 1 dm. , 7 mk. żyd. 3. S. , przys. , pow. dzi sieński, w 3 okr. poi, gm. , okr. wiej. i dobra skarbowe Przebrodź, o 16 w. od gminy, 3 du sze rewiz. 4. S. , zaśc. szlach. nad pot. t. n. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 22 1 2 od Dzi sny, ma 1 dm, . 5 mk. kat. 5. S. , zaśc. rząd. nad Wilią, pow. wileński, w 2 okr. pol. , o 42 w. od Wilna, 1 dm, 10 mk. kat. 6. S. , zaśc. szlach. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Janiszki, o 52 w. od Wilna, ma 1 dm. , 6 mk. kat. ; należy do dóbr Olkuny hr. Tyszkie wiczów. 7. S. , uroczysko, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Podolesie, o 16 w. od Kobrynia. 8. S, wś, pow. prużański, w 2 okr. pol. , gm. Malecz, o 21 w. od Prużany. Nale żała do ekonomii prużańskiej, darowanej przez cesarzowę Katarzynę Rumiancowowi, a sprze dana przez niego Jagminowi, następnie Włod ków. 9. S, . wś, tamże, w 3 okr. pol. , gm. Horodeczna, o 19 w. od Prużany. 10. S. al. Sosnówki, wś, pow. Słonimski, w 2 okr. pol. , gm. maryńska, o 29 w. od Słonima, na wschód od Różany. 11. S. , białor. Sasnauka, wś, pow. bobruj ski, w 2 okr. pol. i gm. Parycze, w okolicy dóbr Ostrowczyce, ma 9 osad; grunta lekkie. 12. S. , zaśc, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim; miejscowość lek ko falista, grunta lekkie. 13. S. , wś rząd. nad rz. Korostenką, pow. piński, w 4 okr. Sosnowiec pol. lubieszewskim, gm. Uhrynicze, ma 31 osad, 115 mk. ; grunta lekkie, łąk dużo. Nadana w 1693 r. pijarom pińskim przez Jana Karola kn. Dolskiego. 14. S. , zaśc. pow. kowieński, w 4 okr. pol. , par. Skorule, o 26 w. od Kowna, należy do domin. Górna Kułwa, własność Nakaźnego, dawniej Staniewiczów. 15. S. , folw. , pow. wiłkomierski, 100 dz. rozl. , własność Czyżykowa. J Krz. A. Jel. Sosnówka 1. wś u źródeł rzeczki Myki, pow. berdyczowski, w 2 okr. pol. , gm. i par. praw. Śwityńce o 2 w. , odl. o 48 w. od Berdyczowa, ma 432 mk. podług Pochilewicza w 1863 r. 527 mk. . W 1741 r. było w S. 7 sadyb. W zeszłym wieku S. wraz z Śwityńcami, których stanowi właściwie zachodnią część, należała do klucza pohrebyszczańskiego, obecnie jest własnością hr. Tyszkiewiczów. 2. S. , wś nad Taśminą Suchą, pow. czehryński, w 2 okr. pol. , gm. Cwietna o 10 w. , odl. o 28 w. od Czehryna, ma 972 mk. W 1808 r. w Sosnówce wraz z wsiami tworzącemi parafią było 126 sadyb i 1036 mk. Cerkiew Pokrowska, drewniana, wzniesiona w 1795 r. na miejsce dawniejszej, uposażona jest 39 dzies. Do par. należą wsi Omelhorod, zwana też Rubany Most i Nierubajka oraz Strymówka. Wś otrzymała nazwę od lasu sosnowego, okalającego ją niegdyś, z którego dzisiaj nie pozostało śladu. Gleba po części piaszczysta, dość urodzajna. W pobliżu wsi w połowie b. wieku założoną została na ziemiach skarbowych kolonia dla żydów rolników, licząca 267 mk. Należy do dóbr państwa. 3. S. , wś przy ujściu rzki Oczerecianki al. Oczeretni do Irpenia, pow. kijowski, w 2 okr. pol. , gm. Byszów, par. praw. Wolszka o 5 w. , o 62 w. od Kijowa, ma 687 mk. Rzka Oczerecianka służyła dawniej za granicę pomiędzy Didowszczyzną, dobrami metropolitów kijowskich, a Byszewem Charlęskich, do których i wś po połowie należała. Obecnie część będąca dawniej własnością metropolitów należy do skarbu, część zaś dawniej Charłęskich nabytą została w 1843 r. przez Krzyżanowskich, którzy w 1879 r. sprzedali 118 dz. ziemi orn. i 60 dz. lasu Romerowi. W części skarbowej włościanie 169 dusz rewiz. uwłaszczeni zostali na 763 dz. , z których płacą 678 rs. 82 kop. rocznie, w części zaś prywatnej 58 dusz rewiz. włościan otrzymało 224 dz. , z opłatą 276 rs. 51 kop. rocznie. 4. S. , wś, pow. Ostrogski, o 35 w. na wschód od Ostroga, w pobliżu starej drogi poczt. do Żytomierza, w równinie, od płd. zasłonięta lasem. Gleba popielatka, mało urodzajna, łąki błotniste, wiele mokradli. Włościanie trudnią się rolnictwem, hodują przeważnie konie, mało bydła rogatego oraz nieco owiec i trzody chlewnej. Wieś należała pierwotnie do ks. Ostrogskich, później do ks. Jabłonowskich, od 1851 r. przeszła na własność Józefa Górskie go, dziś jego sukcesorów. 5. S. , fabryka cukru obok wsi Szostakówki, pow. mohylowski, okr. pol, par. kat. i sąd Szarogród o 3 w. , o 35 w. od Żmerynki a 25 w. od Jaroszynki stacya drogi żelaznej kijowskoode skiej. Założona w 1857 r. przez ks. Sangusz ków, ma 10 dyfuzorów, obsiewa 1200 dzies. , przerabia do 100, 000 berkowców buraków. Własność z Potockich hr. Branickiej. 6. S. , wioska nad rz. Studenicą Studzienicą, dopł. Dniestru, pow. uszycki, okrąg polic. i par. katol. Dunajowce, gm. Rachnówka, parafia prawosł. Hołozubińce, ma 10 osad. Należy do klucza hołozubienieckiego Wiktora Skibniewskiego. 7. S. , wś, pow. zasławski, i folw. należący do białogródeckiego klucza dóbr sławuckich. 8. S. , sioło nad Hnyłopiatem, dopł. Teterewa, pow. żytomierski, par. Trojanów, na płn. wschód od mka Piątki, po siada cerkiew drewnianą, gorzelnię, młyn krupczatny. Należało niegdyś do ks. Ostrog skich, w 1753 r. na mocy tranzakcyi kolbuszowskiej darowane przez ostatniego ordyna ta ostrogskiego Ciesielskiemu, obecnie wła sność Cichockich. J. Krz. Dr. M. Sosnówka, rzka w pow. konotopskim gub. czernihowskiej, lewy dopływ Sejmu. Bierze początek pod siołem Sosnówka, uchodzi pod siołem Czarycze. Sosnówka 1. al. Pokrowka, sioło nad rzekami Sosnówką i Sawruszą, pow. bogurusłański gub. samarskiej, o 50 w. od mta powiat, ma 199 dm. , 1386 mk. , przeważnie jedynowierców, cerkiew jedynowierców, targi co sobota, jarmark 29 czerwca. Mieszkańcy, oprócz rolnictwa, zajmują się wybijaniem oleju konopnego i wyrobem sań i wozów włościańskich. 2. S. al Szylling, kol. niemiecka nad Wołgą, pow. kamyszyński gub. saratowskiej, o 150 w. od mta powiat. , ma 170 dm. , 1992 mk. , kościół ewang. , szkoła. Założona w 1763 r. 3. S. , sioło nad rz. t. n. , pow, serdobski gub. saratowskiej, o 50 w. od Serdobska, ma 136 dm. , 1667 mk. , targi, jarmark 4. S. , wś nad rzką Ostrzyk, praw. dopływem rz. Oster, pow. rosławski gub. smoleńskiej. 5. S. , sioło nad rz. t. n. , pow. morszański gub. tambowskiej, o 44 w. od Morszańska, ma 483 dm. , 4300 mk, 2 cerkwie, targi tygodniowe, jarmark 14 września, fabryka sukna. Sosnówka al. Sosnówko, folw, , pow. wągrowiecki, par. Raczkowo, okr. dwor. Roszkowo, poczta w Skokach Schokken, 2 dm. , 6 rak. i 109, 70 ha; właściciel Konstanty Dziembowski. Sosnówka 1. niem. Schoensee, wś na olędrach, na praw. brzegu Wisły, pow. chełmiński, st. p. Trzebieluch, par. kat, Chełmno 2 Sosnówka Sosnówka Sosno Sosn Sosnówki mile odl. , 454 ha 28 lasu, 32 łąk, 297 roli. W 1885 r. 21 dm. , 26 dym. , 193 mk. , 9 kat. , 134 ew. , 50 dyssyd, W 1607 r. wś przez Olędrów zamieszkała, dawała mesznego 17 1 2 kor. jęczmienia Wizyt. Strzesza, 78. 2. S, niem. Sosnowke, miejscowość w pow. złotow skim. 3. S. , niem. Sosnowken al. Sosenau, os. nieistniejąca. Nadana kościołowi paraf. w Chełmnie w zastaw ob. Gesch. d. Kr. Culm von Schultz, I, 204. Kś. Fr. Sosnówki. folw. , pow. rossieński, własność ks. Ogińskiego. 2. S. , ob. Sosnówka. Sosnowo 1. os. włośc, pow. włocławski, gm. i par. Kłóbka, 1 dm. , 7 mk. , 64 mr. Wchodziła w skład dóbr Kępka. 2. S. al. Sosnowe, wś i fol. , pow. węgrowski, gm. Sinołęka, par. Oleksyn, odl. 27 w. od Węgrowa, leży na granicy gub. warszawskiej i siedleckiej, przy linii dr. żel. warsz. terespolskiej, która ma tu przystanek; 19 dm. , 213 mk. W 1827 r. 13 dm. , 132 mk. Fol. S. rozl. mr. 961; gr. or. i ogr. mr. 210, łąk mr. 140, past. mr. 30, lasu mr. 557, wody mr. 10, nieuż. mr. 14; bud. drewn. 13; las urządzony, pokłady torfu. Wś S. os. 24, mr. 151. 3. S. , wś drobnej szlachty, pow. ciechanowski, gm. Bartołdy, par. Pałuki, odl. 12 w. od Ciechanowa, ma 7 dm. , 69 mk. , 351 mr. ziemi należącej do drobnej szlachty i 2 mr. włośc. W 1781 r. było 53 mk. W 1827 r. 8 dm. , 42 mk. 4. S. , wś i folw. , pow. rypiński, gm. i par. Rogowo, odl. o 12 w. od Rypina, ma 15 dm. , 174 mk. , 775 mr. w tem 244 mr. nieuż. . Do S. należy os. Kobyla Łąka. W 1827 r. 12 dm. , 230 mk. Ob. Brzeszczki Małe, R. 1789 właśc. Machczyńska wysiewała 11 korcy żyta i brała czynsz 42 złp. 5. S. al. Zakroczek, os. młyn, i karczma nad rz. Rypienicą, pow. rypiński, gm. Pręczki, par. Rypin; 2 dra. , 90 mr. 6. S. , os. nad kanałem augustowskim, pow. augustowski, gm. i par. Bargłów, odl. od Augustowa 20 w. , 2 dm. , 36 mk. 7. S. , pow. augustowski, gm. Sztabin, par. Krasnybór. W 1827 r. 3 dm. , 23 mk. 8. S. , wś, pow. maryampolski, gra. Kwieciszki, par. Maryampol odl. 13 w. , ma kaplicę kat. , 37 dm. , 401 mk. W 1827 r. 26 dm. , 214 mk. Br. Ch. Sosnowo 1. wś nad jez. Miadzioł, pow. święciański, w 3 okr. pol, o 5572 w. od Święcian, ma 4 dm. , 10 mk. praw. i 2 kat. ; cerkiew par. drewniana p. w. św. Jerzego. Par. praw. , dekanatu błagoczynia święciańskiego, 1902 wiernych. 2. S. , dobra, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Koziszcze, o 20 w. od Kobrynia. Sosnowski 1. zaśc, pow. bobrujski, w 3 okr. pol. hłuskim, gm. NoweDorohi, o 2 w. ku phi. od wsi Dubrowy. 2. S. , zaśc. poradziwiłłowski nad rz. Otoką, lew. dopł. Talicy, pow. bobrujski, w 3 okr. pol. i par. Hłusk, gm. Horki, należy do domin. Urzecze, obecnie ks. Hohenlohe; grunta lekkie, łąk dożo. 3. S. , most na kanale Ogińskiego, na trakcie z Pińska do Słonima, ob. Ogiński Kanal t. , 403. Sosnowskie, wś, pow. drysieński, attynencya Kubelszczyzny, Justyniana Szczyta. Sosnowszczyzna, os. pow. kalwaryjski, gm. i par. Ludwinów. W 1827 r. 2 dm. , 22 mk. Niepodana w nowszych spisach. Sosnowszczyzna 1. wś włośc, pow. wi lejski, w 3 okr. pol. , gm. Wolkołata, okr. wiejski Kuryłowicze, o 5 w. od gminy a 69 w. od Wilejki, ma 4 dm. , 22 mk. kat. w 1864 r. 9 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarb. Zawlicze. 2. S. , folw. i dobra, pow. wilejski, w 9 okr. poi, gm. Serwecz, okr. wiejski Sosnowszczyzna, o 37 w. od Wilejki. Folw. ma 1 dm. , 23 mk. ; w 1864 r. własność Kozłow skich. W skład okr. wiejskiego wchodziły wsi Juszkówka, Kolady, Mikulin, Opieńki, Polany i Uźlany, w ogóle 221 dusz rewiz. włośc. uwłaszcz. J. Krz. Sosnowy Borek, uroczysko, pow. sokółski, w 3 okr. pol. , gm. Ostrów, o 40 w. od Sokółki. Sosnowy 1. potok, wypływa na płd. zach. pochyłości Lubania 1211 mt. , w Gorcach, w gm. Grywałd, pow. nowotarski; płynie przez wschodni obszar Grywałdu i wpada do pot. Polenickiego, dopł. Krośnicy. Długi 4 1 2 klm. 2. S. , potok, ob. Ochotnica. Sosnowy Garb, ob. Iwaczów. Sosnowy Grąd, folw. , pow. suwalski, gm. i par. Jeleniewo, odl. od Suwałk 16 w. , i dm. 20 mk. Sosny 1. wś i dobra, pow. brzeski, gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Życiu, o 28 w. od Brześcia. 2. S. Jakubowicze, dobra, tamże, o 28 w. od Brześcia. Sosny, wś rządowa nad Zharem, dopł. Bohu, pow. lityński, okr. pol. Bahrynowce, gra. Sosny, par. katol. i sąd w Litynie o 4 w. , ma 60 osad, 1071 dzies. ziemi włośc i 33 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. Niepokalanego Poczęcia N. M. P. , wzniesioną w 1886 r. , z 672 parafian. , urząd gminny i st. poczt. wiejską dla przewozu urzędników. W skład gminy wchodzą S. , Woniaczyn, Kołyha, Nowosielica Lityńska, Majdan, Bruślinów, Balin, Majdan Hołoskowski, Huta Lityńska, Jackowce, Pieńkówka, Daszkowce, Łukaszówka, Borków i kolonia Kiślanówka, razem 15 starostw wiejskich, 1741 osad, 9950 mk. włościan, posiadających 11282 dzies. ziemi 6549 ornej. Oprócz tego w obrębie gminy przebywa 496 osób innych stanów i znajduje się 15867 dzies. ziemi pryw. i rządowej 2971 ornej, cały więc obszar gminy obejmuje 27149 dz. 9520 ornej i 10446 mk. Dr. M. Sosnowskie Sosnowo Sosnowszczyzna Sosnowy Sossehnen Sosówka Sosowa Soszne Sossów Sosty Sosułów Soszyca Sosykino Soszańsk Soszki Soszno Soszna Soszyn Sosolówka, wś, pow. czortkowski, o 4 klm. od Ułaszkowiec urz. poczt. i tel. , sąd pow. Czortków, rzym. kat. par. Jagielnica. Obszar dwor. 1465 mr. , włośc. 1384 mr. W 1870 r. 903 mk. ; w 1880 r. w gm. 981, na obsz. dwór. 64; rzym. kat. 74, gr. kat. par. przyłączona od 1810 r. do Rosochacza. Cer kiew murowana p. w. N. P. Maryi, z 1871 r. , metryki ma od 1784 r. dusz 950. Szkoła etat. o 1 naucz. Kasa poż. gm. z kapit. 1456 złr. Wraz z kluczem ułaszkowieckim i Jagielnicą własność Karola hr. Lanckoronskiego. B. R. Sosonia, rzeczka, bierze początek z połączenia dwu strumieni, płynących od Bielik i Ostrołęki, w pow. noworadomskim, i schodzących się pod Sciegnami, na północ od Sulmierzyc. Płynąc w kierunku zach. półn. pod Chabielice, oddziela pow. piotrkowski od łaskiego i pod Korablewem pow. łaski wpada z lew. brzegu do Widawki. Długa 21 w. Sosoniszki, zaśc. , pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. Worniany, okr. wiejski Kuliszki, o 7 w. od gminy, 2 dusze rewiz. ; w 1864 r. należał do dóbr Trokieniki, Szyszków. Sosonka, pow. Winnicki, ob. Sosenka. Sosów al. Swasów, węg. Sósó, wś, w hr. liptowskiem. pow. rożeńskim, na praw. brzegu Wagu, liczy 54 dm. , 518 mk. nar. słowac. Par. łac. Gombasie. Obszar obejmuje 743 kwadr. sążni katastr. Urząd podatk. i sąd pow. w Rożeniu; st. p. Kralowany. Br. G. Sosowa al. Michajłówka, wś nad rzką t. n. , dopł. Szpołki, pow. zwinogródzki, w 1 okr. pol. , gm. Tarasówka, par. praw. Bohaczówka o 3 w. , o 8 w. od Zwinogródki, ma 671 mk. Sosówka, przysiołek Niepołomic, pow. bocheński. Br. G. Sospińskie jezioro w pow. duchowszczyńskim gub. smoleńskiej, 6 w. długie, a 1 w. szerokie. Sossehnen, folw. , pow. ilawkowski, st. p. i dr. żel. Iławka; 225 ha, 12 dm. , 80 mk. Sossno, w dok. ob. Niestanice, dziś Suszno. Sossów, ob. Sosów. Sosty, wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 77 w. od Poniewieża, posiada kościół filialny par. kat. Podbirże, pod wez. Ukrzyżowanego J. Chr. , z drzewa wzniesiony w 1720 r, przez ks. Szarkiewicza. Sosułów, ob. Susułów. Sosykino al. Sasykino sioło nad rz. Iberdą i Szuszorą, pow. spaski gub. riazańskiej o 32 w. od Spaska, ma 252 dm. , 2378 mk. , st. poczt. Soszańsk, wś nad rzką Deseńką, dopł. Desny, pow. berdyczowski, w 3 okr. pol. , gm. Samhurodek o 4 w. , odl. o 40 w. od Berdyczowa, ma 675 mk. Podług Pochilewicza, który ją nazywa Soszeńsk, w 1863 r. było tu 714 mk. praw. , 134 katol. i 8 żydów; 2091 dzies. ziemi. Cerkiew p. w. św. Mikołaja, drewniana, wniesiona w 1797 r. na miejsce dawniejszej z 1722 r. , uposażona jest 59 dzies. W 1727 r. wś należała do ks. Lubomirskich, w 1863 r. do Ottona Abramowicza. Soszki, os, młyn. , pow. lipnowski, gm. Chalin, par. Dobrzyń, odl. o 22 w. od Lipna, młyn wodny, 2 dm. , 5 mk, 5 morg. Soszki, w dokum. także Suszki, wś nad dopł. rz. Chomory, pow. zaslawski, na płd. wschód od mka Sudyłkowa. Soszki, sioło nad rz. t n. , pow. lipiecki gub. tambowskiej, o 32 w. od Lipiecka, ma 287 dm. , 2243 mk. , targi tygodniowe. Soszna al. Soszno, mylnie Sożno, w dokum, Soszenka, wś i folw. , pow. piński, gm. PohostZahorodny, o 3 w. od st. dr. żel poleskiej Parochońsk; wś ma 53 osad, 189 mk. , cerkiewkę na cmentarzu grzebalnym; folw. , nadany w 1869 r. wraz z Horodyszczem rz. radcy st. de la Gardie, ma około 600 dzies. Propinacye i rybołóstwo przynoszą przeszło 1000 rs. ; grunta wyborne, łąk i lasu dużo. Soszna dok. al. Zoszna, castrum Czossno, t. j. Sośnik, leżała niegdyś zapewne pod Szprudowem niedaleko Peplina, gdzie później istniała os. Sośnik. Sambor nadał tu cysterzom peplińskim 12 włók. Kś. Fr. Soszne, wś, pow. zasławski, i folw. należący do zasławskiego klucza dóbr sławuckich. Sosznia, rzeczka w pow. bielskim gub. smoleńskiej, pr. dopływ rz. Wop; ma źródło na gran. pow. bielskiego i duchowszczyńskiego. F. S. Soszno, jezioro w pow. porzeckim gub. smoleńskiej, łączy się z jez. Ryte a z drugiej przyjmuje rzeczki Siermiatę i Wasillewkę, odpływy jez. Stojaczego. Soszów Wielki i Mały, dwa szczyty lesi ste w Beskidzie szląskim, na granicy pow. cieszyńskiego i bielskiego, na dziale wodnym Odry Olszy a Wisły, na płd. od Czantoryi Wielkiej 995 mt. a na płn. od Wielkiego Stożka 975 mt. . S. Wielki wzn. 882 mt. , S. mały 763 mt. Br. G. Soszyca, wś, pow. prużański, w 1 okr. pol. , gm. Sielec, o 27 w. od Prużany, na płn. zchd od Sielca. Soszyce, wś i folw. , pow. rawski, gm. i par. Boguszyce, odl 3 w. od Rawy. Wś ma 8 dm. , 104 mk. , folw. 3 dm. , 13 mk. W 1827 r. było 5 dm. , 34 mk W 1872 r. folw. 8. rozl mr. 157 gr. or. i ogr. mr. 89, łąk mr. 12, lasu mr. 30, zarośli mr. 22, nieuż. mr. 4; bud. z drzewa 7, Wieś S. os, 23, mr. 107 w 1880 r. 144 m. . Br. Ch. Soszyn, folw. , pow. radomski, gm. Orońsk, Soszyce Sosolówka Sosznia Sosów Sosonka Sosoniszki Sosonia Sosolówka Soszów Sossno Sospińskie Sotnikow Sowia Góra Sowia Sowejki Soweiden Sowczyn Sowczygaj Sowczyce Sowarskie Sowade Sowa Sotowica Sotnisko Sotniki Sotniczce Sotnicyno Sotnica Sotla Sotkalnie Sotacy Soszyszcze Soszyszcze par. Mniszek, odl. od Radomia 29 w. , 1 dm. , 360 mórg. Soszyszcze, wś, pow. krzemieniecki, na płn. zachód od Rachmanowa, w górach, wśród wiśniowych sadów zbudowana, graniczy z gruntami wsi Obyczy. W XVI w. należała do klucza rachmanowskiego Bohowitynów pozostając następnie w posiadaniu jednych właścicieli, dzieliła losy Rachmanowa. Sotacy, są to górale ruscy, mieszkający nad Hernadem i Topią, w hr. szaryskiem Węgry. Sotkalnie, wś, pow. rossieński, gm. Kroże, o 27 w. od Rossień. Sotla, szczyt w Magórze spiskiej, nad doliną Białej spiskiej, naprzeciw Tokaryny 1213 mt. , wznies. 1070 npm. Br. G. Sotnica ob. Radymno, IX, 459, mylnie za Sośnica. Sotnicyno, sioło nad rzką Alesznią, pow. szacki gub. tambowskiej, o 30 w. od Szacka, ma 118 dm. , 1120 mk. , cukrownię założoną w 1867 r. Sotniczce, zaśc. , pow. mozyrski, w 2 okr. pol. i par. katol. Petryków, o 3 w. od linii dr. żel. pińskiej, ma 11 osad. A. Jel. Sotniki, wś u źródeł ruczaju Kamionka, uchodzącego poniżej Korsunia do Rosi i przy linii dr. żel. chwastowskiej, pow. kaniowski, w 3 okr. pol. , gm. Korniłówka, o 46 w. od Kaniowa, na płd. zach. od Korsunia, w okolicy górzystej, otoczona w dali lasami należącemi do Korsunia i Tahańczy, ma 1217 mk. Cerkiew p. w. św. Michała, drewniana, wzniesioną została około 1743 r. Do par. praw. należy wś Gnojenki o 3 w. odl. . Wchodziła w skład sstwa korsuńskiego, obecnie należy do dóbr korsuńskich Łopuchinych. Uroczyska noszą nazwy Burłaticha, Makarowskie stawiszcze, Suchowitje, Suchowijewszczyzna, Światunieńki staw. Sotnikow, sioło nad rzką Karanią, pow. perejesławski gub. połtawskiej, o 25 w. na płn. zach. od Perejasławia, ma 168 dm. , 1527 mk. , cerkiew. Sotnisko, uroczysko na gruntach wsi Aleksandrówka, w pow. taraszczańskim, w którem, podług podania, w XVI w. znajdował się chutor i były zabudowania ziemne dla straży, przysyłanej tu z Białej cerkwi. Sotowica, wś, pow. horodecki, w 1 okr. pok. do spraw włośc. , gm. Koziany, w 1863 r. 130 dusz rewiz. Sowa, rzka, ob. Sona. Sowa 1. os. , pow. nieszawski, gm. Wierzbie, par. Mąkoszyn, ma 26 mk. , 10 mr. 4 włośc. Wchodziła w skład dóbr Mąkoszyn. 2. S. , os. karcz. , pow. słupecki, gm. Kleczew, par. Budzisław, odl. od Słupcy 21 w. Słownik Geograficzny T. XI Zeszyt 122. Sowa, rzeczka, dopływ Wielkiego Embachu. Ob. Omowża. Sowa, folw. , pow. mozyrski, na południe od wsi Chorostów, w gm. Lenin. A. Jel. Sowade niem. , ob. Zawada. Sowarskie al. Słańskie, pasmo górskie, w hr. ziemneńskiem, ob. Hegyallya. Sowczyce niem. Eulendorf, 1424 Sowczicz, Schoffczitz, dobra ryc. i wś, odl. o 8 mil od Oleśna, pow. olesiński, par. kat. Wysoka, ew. Biskupice. W 1861 r. 100 dm. , 651 mk. , 110 ew. Dobra mają 1300 mr. roli, 2400 mr. lasu, wś 1500 mr. gleby piaszczystej. Szkoła, gorzelnia, cegielnia. Sowczygaj, dawna nazwa wsi Gajew, w pow. kutnowskim. Według reg. pob. pow. orłowskiego z r. 1576 wś Sowczygaj, własność Pawła Gajewskiego i jego syna, miała 1 łan, 1 zag. , 1 młyn, 1 wiatrak Pawiński, Wielkp. , II, 104. Sowczyn, włas. pryw. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 109 w. od Dzisny, 1 dm. , 13 mk. katol. Soweiden, wś i leśn. , pow. reszelski, st. poczt. i tel. Reszel; 1092 ha, 81 dm. , 467 mk. R. 1364 potwierdza bisk. Jan nadane przez prepozyta Jana i Henryka v. Luthirn, pod czas osierocenia stolicy biskupiej, sołtysowi Prusakowi Hoenneld Sowiden 4 włóki na prawie chełm. , z niższem sądownictwem i 1 1 3 wyższego. Prócz tego nadaje mu 3 wolne włóki na prawie pruskiem za służbę konną i obowiązkiem pomagania przy budowie zam ków. Z każdej z włók pierwszych winien płacić w święto Oczyszczenia N. M. P. 1 2 grzywny, 1 korzec pszenicy i 1 korzec owsa. W r. 1400 otrzymały S. wedle zapisu in octava s. Johannis Ap. et Ev. 6 włók lasu. R. 1527 dostały się 3 włóki wolne sołtysowi na prawie chełm. R. 1608 zbudowano karcz mę. Mieszkańcy powinni byli, jak dokument z 1370 r. przepisuje, mleć zboże w młynie reszelskim. Podług lustracyi z r. 1656 miały S. 52 włóki, 16 gburów, 1 sołtysa, 1 wolne go, 1 karczmę i płaciły czynszu 1 łaszt 39 owsa, 1 łaszt 6 jęczmienia, 88 kur, 20 gęsi, gotówki 197 fl. 5 gr. 12 fen. Ad. N. Sowejki, pow. słucki, ob. Sawejki. Sowia, wzgórze nad jez. Sleszyńskiem, pod Bieniszewem, w pow. słupeckim, na niej stoi klasztor kamedułów; ob. Bieniszew. Sowia Góra 1. os. leśn. w krwońskim lesie, pow. kolski, gm. Brudzew, par. Janiszew, odl. od Koła 18 w. , 1 dm. , 7 mk. 2. S. G. , folw. , pow. opatowski, gm. Bodzechów, par. Denków, odl. od Opatowa 14 w. , 1 dm. , 8 mk. , 150 mr. Sowia Góra, wzgórze polne, na płn. od Gumnisk, w pow. pilźneńskim, na praw. brz. pot. ostrej, wzn. 342 mt. npm. Na płn. wsch. Sowiaki Sowie Góry Sowidół Sowickie Sowica Sowiatycze Sowiarka Sowia Góra Sowia Góra Sowia Karczma Sowia Wola szczyt Łysa, 379 mt. wys. 2. S. G. , wzgórze lesiste, w pow. ropczyckim. Br. G. Sowia Góra 1. niem. Eulenberg, wś i le śnictwo, pow. międzychodzki, o 11 klm. ku płn. od Międzychodu par. , na trakcie do Drzenia st. dr. żel. , na granicy brandenbur skiej; poczta Modderwiese. Wś ma 20 dm. , 130 mk. , 128 prot. , 2 kat. i 108 ha 48 roli, 15 łąk, 26 lasu. Leśnictwo wchodzi w skład nadleśn. międzychodzkiego. 2. S. , wzgórze na Opatówku, pow. średzki. E. Cal. Sowia Góra, w pow. leckim, ob. Lec t. V, 116. Sowia Karczma, według Kętrzyńskiego miejscowość w pow. kartuskim; dziś nieznana. 2. S. K, . niem. Sowakrug, według Kętrzyń. w pow. brodnickim. 3. S. , niem. Uhlenkrug, ob. Rychtowo. Kś. Fr. Sowia Wola, wś i folw. , pow. sochaczewski, gm. Kampinos, par. Głusk, odl. 34 w. od Sochaczewa, ma 343 mk. W 1827 r. 25 dm. , 195 mk. W 1878 r. fol. S. Wola, oddzielony od dóbr Kampinos, rozl. mr. 465 gr. or. i ogr. mr. 193, łąk mr. 57, past. mr. 182, wody mr. 1, zarośli mr. 19, nieuż. mr. 13; bud. drewn. 19. Wś ma 511 mr. włośc. Sowiak, os. karcz. , pow. rypiński, gm. i par. Żałe. Sowiaki, pustka, pow. sieradzki, gm. i par. Godynice. W 1827 r. 3 dm. , 29 mk. Sowiarka 1. grupa zabudowań w obr. Niegoszowic, pow. chrzanowski. W r. 1880 było 6 dm. , 38 mk. 2. S. , grupa zabudowań w Ściejowicach, pow. krakowski. Br. G. Sowiatycze, wś, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , gm. Wołożyn, okr. wiejski Czertowicze, o 54 w. od Oszmiany, ma 7 dm. , 42 mk. praw. i 10 kat. w 1864 r. 24 dusz rew. . Sowica 1. Wielka al. Zachodnia, rzka, wypływa w obrębie Borowiec, pow. kocmański, przepływa dwa stawki, od Kisielowa zwraca się na płd. , przepływając stawy w Jużenicach, Stawczanach; mija Iwankowce, Osuchlib; od Szypiniec zwraca się na połudn. wschód, a minąwszy gościniec śniatyńskoczerniowiecki i tor dr. żel. lwowskoczernio wieckiej, uchodzi w Łużanach do Prutu z lew. brzegu. Z dopływów ważniejszy potok Wilchiwiec, wpadający w Szypińcach z lewego brzegu. Długość biegu 36 klm. Źródła wzn. 258 mt. , ujście 169 mt. npm. 2. S. Mała al. Wschodnia, powstaje we wsi Dawidestie, pow. kocmański; płynie zrazu na płn, wschód, a przyjąwszy od lew. brzegu strugę Kierniczki od Warenczanki, zwraca się na płd. , pod Suchowerchowem przepływa rozległy staw, podąża na płd. popod Kocmań, od wschodu opływa Nową Laszkówkę, a pod Starą Laszkówką i Witelówką zasila się od lew. brzegu wodami Wałówki; odtąd dąży łąkami mokrawemi ku Mamajowcom Starym, gdzie zwraca się na płd. wschód, opływa Mamajowce No we od wschodu, uchodząc poniżej do Prutu. Źródła wzn. 250 mt. , ujście 164 mt. npm. Długa 20 klm. Br. G. Sowica 1. część Wasłowiec, pow. czerniowiecki. W r. 1880 było 11 dm. , 43 mk. 2. S. , grupa domów i młyny w Dubowcach, pow. kocmański. Br. G. Sowice Dąbrówka, folw. nad rz. Swinną, pow. łódzki, gm. Dzierzążna, par. Zgierz, ma 5 dm. , 19 mk. , 258 mr. Sowickie, wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Łużki, okr. wiejski Jakubeńki, o 7 w. od gminy, 19 dusz rewiz. ; w 1864 r. należała do dóbr Stare Porzecze Jacynów. Por. Sawickie. Sowidół, pow. będziński, gm. Rokitno Szlach. , par. Ciągowice. Fryszerka. W 1875 r. wyrobiono tu żelaza kutego 3000 pud. Zdaje się że zaszła zmiana nazwy czy też osada przestała istnieć, w skutek czego spis urzędowy z 1880 r. nie podaje tej nazwy. Sowie Góry, pasmo wzgórz, pow. międzychodzki, na płn. zachód od mta powiat. ; ciągnie się w lasach międzychodzkich popod leśnictwo drzewieckie. Sowie Góry, niem. Eulengebirge, część Sudetów, stanowią półn. ścianę kotliny kładzkiej Kładzko wzn. 312 mt. , której wody uprowadza Nissa. Lesiste to pasmo wzbija się nagle po nad pagórkowatą krainą okolicy Ząbkowic Frankenstein, wzn. 267 mt. Na zboczu płn. wschodniem wznosi się opuszczona dziś twierdza Silberberg. Wzniesienie pasma wzrasta w kierunku płn. zach. Hahnkoppe 2302 st. , Sonnenkoppe 3000 st. i osiągnąwszy najwyższy punkt w szczycie zwanym Wysoka Sowa 1004 mt. , 3082 st. , obniża się ku dolinie Bystrzycy al. Wystrzycy Weistritz. Pasmo to obfituje w malownicze widoki. Sowie Pólko wyb. do Niewierza, pow. brodnicki, par. Mszano, st. p. Brodnica; 4 dm. , 23 mk. Kś. Fr. Sowiec os. włośc. , pow. radzymiński, gm. Zabrodzie, par. Kamieńczyk, ma 9 mk. , 35 mr. Sowieniec, wś i fol. , pow. łaski, gm. i par. Buczek, ma 13 dm. , 99 mk. , 225 mr. włośc. Sowieniec, potok, powstaje w Krzęcinie, pow. wadowicki, zasila tam staw i w Sosno wicach wpada od praw. brzegu do pot. Sosnowickiego. Długi 3 klm. Br. G. Sowieroki, wś nieistniejąca obecnie pod tą nazwą, w okolicy Halicza. Była w posiadaniu Eliasza Konst. ks. Ostrogskiego, nadana Janowi Tarnowskiemu, kaszt. krakows. Lustr. 4 47. Sowiertowo, dobra, pow. rossieński, gm. Kołtyniany, o 54 w. od Rossień. Sowiak Sowiertowo Sowieroki Sowieniec Sowiec Sowie Pólko Sowietyszki Sowinka Sowinieckie Holendry Sowiniec Sowina Sowin Sowięta Sowietyszki Sowietyszki, dwór, pow. rossieński, par. kroska, niedaleko Kroż; własność Wołłowicza w 1861 r. . Majątek pojezuicki. Sowięta, pow. przasnyski, ob. Budne. Sowin, w XVI w. Sawin, wś i folw. nad strumieniem, dopł. Konotopa, pow. włodawski, gm. Dębowa Kłoda, par. Parczew, odl. 40 w. od Włodawy, ma 26 dm. , 74 mk. rz. kat. W 1827 r. 19 dm. , 104 mk. W 1871 r. fol. S. rozl. mr. 440. Wś S. os. 10, mr. 89. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 wś Sawin, w par. Parczów, miała 1 łan Pawiński, Małop. , 362. Sowin 1. wś, pow. słonimski, w 1 okr. pol. , gm. Pieski, o 82 w. od Słonima. 2. S. Gród, uroczysko, pow. prużański, w 4 okr. pol. , gm. białowieskoaleksandrowska, o 68 w. od Prużany. Sowina, w XV w. Szowna, wś, pow. jasielski, w okolicy pagórkowatej i lesistej, 6, 4 klm. na płn. wschód od Kołaczyc. Par. rz. kat. w Bezdziedzy. Szkoła ludowa w miejscu. S. ma 116 dm. 5 na obszarze wiek. pos. J. Oberlaendera i 750 mk. , 746 rz. kat. i 4 izrael. Pos. więk. ma obszaru 258 roli, 12 łąk, 12 past. i 422 mr. lasu; pos. mn. 556 mr. roli, 44 łąk, 52 past. i 41 mr. lasu. S. istniała w XV w. Długosz, L. B. , II, 288 i III, 207. Należała wówczas do Helwigiusza Bezdzieckiego i miała łany kmiece i sołtystwo z rolami. Sołtys i kmiecie dawali plebanowi w Bezdziedzy za dziesięcinę półtrzeciej grzywny bez dwóch groszy. S. otoczone dokoła lasami, graniczy na płn. z Januszkowicami, na wschód z Gogołowem i Lublicą, na zachód z Kłużową a na płd. z Bezdziedzą. Mac. Sowina 1. Sovici r. 1136, majętność z kościołem par. , pow. i dek. pleszewski, o 7 1 2 klm. na płd. od Pleszewa, u źródeł Sowinki dopł. Prosny, par. w miejscu, szkoła w Lubomirzu, poczta w Bronowie, st. dr. żel. w Kowalewie pod Pleszewem; z Sowinką tworzy okr. dworski, mający 15 dm. , 214 mk. kat. i 702 ha 389 roli, 24 łąk, 253 lasu; czysty doch. z ha roli 9, 79, z ha łąk 17, 62, z ha lasu 4, 70 mrk; właścicielem ordynat Antoni Taczanowski. Między r. 1136 i 1357 należała S. do arcyb. gnieźn. ; r. 1327 zrzekli się działów swoich na rzecz kościoła Sulisław, Miko łaj i Stanisław Kod. Wielk. . Później przeszła S. w ręce prywatne i składała się z S. Kościelnej i Błotnej. Akta grodz. i ziem. kaliskie z r. 1434 1567 zapisują różne czynności odnoszące się do S. Za arcyb. Łaskiego L. B. , II, 37 8 należała do Andrzeja Koryckiego z poblizkich Koryt; w r. 1579 miał Mikołaj Twardowski na S. Kościelnej 3 łany os. i 1 zagrod. a Mikołaj Dzierżanowski na S Błotnej 2 łany os. , 3 zagr. i 2 kom. , tudzież Chociszewscy 2 1 2 łan os. , 3 zagr. , 2 rzeźn. i 1 kom. ; r. 1618 należała cała S. do Głoskowskich; Florentyna miała w części Kościel nej 3 łany km. i 1 zagr. a Andrzej w części Błotnej 5 łan. km. , 6 zagr. , 1 rzeźnika i młyn. Z biegiem czasu utworzyły się z tej majętno ści Sowina, Sowinka i Sowińskie Holendry. Kościół p. w. Zwiast. N. M. Panny dawniej św. Maryi Magdaleny istniał już przed r. 1381; w miejsce starego wystawił nowy z drzewa około 1645 jezuita Ludwik Głoskowski, prawdopodobnie współdziedzic S. Par. , liczącą 1090 dusz, składają Bogwidze, Bro nów, Józefina, Kotarby, Lubomirz, S. , Sowin ka, Sowińskie Holendry i Taczanów. 2. S. , ob. Sowińskie Holendry. E. Cal. Sowiniec, os. włośc. nad Starą Strugą, pow. turecki, gm. Skotniki, par. Wilamów, odl. od Turka w. 27. Stanowi jedną całość ze wsią Góry. Sowiniec, góra w grupie gór Bielańskich, na zach. od Krakowa, na obszarze Woli Justowskiej, w pow. krakowskim, w płn. połaci lasu wolskiego; wzn. 358 mt. npm. Br. G. Sowiniec 1. majętność, pow. szremski, o 2 1 2 klm. ku wschod. od Mosiny par. , pocz. i st. dr. żel. , na lew. brzegu Warty; 9 dm. , 123 mk. 117 kat. , 6 prot. i 1234 ha 246 ro li, 42 łąk, 780 lasu; właścicielką jest Emilia z Chłapowskich Koczorowska. W r. 1241 ks. Przemysław i Bolesław potwierdzili Przedpełce posiadłość S. i innych dóbr Kod. Wielkp. , n. 231; w r. 1439 Władysław III zastawił Piotrowi Bnina Mosinę, Pożegowo, S. , Kro sno, Żabno, które już wówczas tworzyły sta rostwo mosińskie, a Kazimierz w r. 1450 ob ciążył je 700 flor. W r. 1771 trzymał to sta rostwo Konstanty Kwilecki, chorąży kaliski, wraz z żoną Jadwigą z Ponińskich; uchwałą sejmową w r. 1773 75 nadano je w posiada nie emfiteutyczne Ksaweremu Kęszyckiemu. 2. S. , dok. Szowinecz Kod. Wielk. pod r. 1357, jezioro na Chomiąży Szlacheckiej, pow. szubiński; ob. Żółwiniec. 3. S. , ob. Sowinieckie Holendry. E. Cal. Sowinieckie Holendry al. Sowińskie, urzęd. SowiniecHauland, pow. szremski, o 4 1 2 klm. na płd. wschód od Mosiny par. kat. , poczta i st. dr. żel. , par. prot. Krośno; 24 dm. , 193 rak. 174 kat. , 19 prot. i 375 ha 227 roli, 24 łąk, 79 lasu. Powstały na obszarze staro stwa mosińskiego w miejscu Czarnych lub Starych Holendrów. E. Cal. Sowinka, rzeczka, powstaje w obr. Sowiny, pow. jasielski; opływa wzgórze Magorówkę, a wszedłszy na obszar Lublicy, wpa da na granicy Bieździedzy do Bieździadki od praw. brzegu. Długa 5 klm. Br. G. Sowinka, niem. Muehlgraben i Teichgraben, rzeczka, lewy dopływ Prosny, powstaje w Sowinie, o 7 klm. na płd. od Pleszewa; oblewa Sowinka Sowińskie Holendry Sowiny Sowki Sowlany Sowlina Sowliny Sownia Sowy Sowizna Sowiróg Sowinkę, Sowińskie Holendry, Janków, Kajew i Tursko; przyjmuje pod Kuczkowem z praw. brz. strugę od Kotarb; obraca młyn Mełkę; płynie ku płn. wschodowi i ubiegłszy około 16 klm. uchodzi do Prosny poniżej Turska, o 12 klm. na wschód od Pleszewa. Sowinka, fol. do Sowiny, pow. pleszewski. Sowińskie Holendry 1. al. Sowina, niem. Eulendorf, pow. pleszewski, o 7 klm. na płd. od Pleszewa par. i poczta, nad Sowinką, par. kat. Sowina, st. dr. żel. w Kowalewie; 30 dm. , 235 mk. 45 kat. , 190 prot. i 259 ha 218 roli, 11 łąk, 19 lasu. 2. S. H. , ob. Sowinieckie Holendry. E. Cal. Sowiny, wś i dwór, pow. krobski Rawicz, o 5 klm. na płd. od Ponieca par. , poczta i st. dr. żel. w Bojanowie o 5 1 2 klm. W r. 1564 były 2 łany, z których płacono bisk. poznańskim po 14 gr. fertonów; w r. 1580 było tu 3 1 2 łan. os. i 8 zagr. W XVII w. należały do Stanisława Zaremby Jaraczewskiego; oko ło r. 1793 dziedziczył tu Dyonizy Budziszewski. Wieś ma 27 dm. , 173 mk. kat. i 230 ha 186 roli, 23 łąk, 1 lasu. Dwór z leśniczów ką i 2 folw. tworzy okr. dwor. Wojny, 12 dm. , 177 mk. 171 kat. , 6 prot. i 617 ha 369 roli, 49 łąk, 152 lasu; cegielnia, chów bydła; właściciel Józef Budziszewski. E. Cal. Sowiróg, wś, pow. jańsborski, st. p. Rudozany; 126 ha, 14 dm. , 76 mk. Sowitanka, rzeczka, lewy dopływ Kropiwianki, która odgranicza pow. hajsyński od lipowieckiego; płynie od wschodu na zachód, pomija wś Sitkowce, poniżej której wpada do Kropiwianki. X M. O. Sowizdrzały, dwa pust. , pow. sieradzki, gm. Godynice, par. Wójków, odl. od Sieradza w. 27. Pierwsze 2 dm. wchodzi w skład Brąszewic, drugie 5 dm. w skład Godynie. W 1827 r. 3 dm. , 29 mk. Sowizna, folw. dóbr Ciecierzyn, w pow. kluczborskim. Sówka, chutor, pow. bielski, w 3 okr. pol. , gm. Szkorzec, o 45 w. od Bielska. Sówki, w XVI w. Ssowkj, staw we wsi Miroszewice, pow. łęczycki, po prawej stronie drogi do Łęczycy. Obszaru prętów 250. Na początku XV w. istniała tu wieś t. n. , należąca do par. w Sławoszewie Łaski, L. B. , II, 466. Była gniazdem rodziny Sowków, którzy od dóbr Czarlina przezwali się Czarlińskiemi Nies. , I, 337. W aktach podskarbińskich pod r. 1376 spotykamy Andrzeja syna Jana, dziedzica pół łanu, i Mikołaja i Tomasza Sóweckich na 1 1 2 łanie. Wysoko wzniesione brzegi stawu, pokryte gęstemi krzakami tarniny, mieszczą szczątki dawnych budowli. Por. Miroszewicze. M. R. Witan. Sówki 1. wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Postawy, okr. wiejski Sówki, o 6 w. od gminy, 37 dusz rewiz. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi S. , Daszki, Hrydźki, Nowosiółki, Pietragi i Żuki, w ogóle 366 dusz rewiz. 2. S. Sofki, wś włośc. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 108 w. od Dzisny, ma 7 dm. , 26 mk. prawosł. Sowki, wś skarb. nad ruczajem t. n. , pow. kijowski, w 5 okr. pol. , gm. Biłhorodka Biełohorodka, par. praw. Żylany, o 5 w. od Ki jowa, ma 272 mk. , uwłaszczonych na 676 dzies. , z których płacą 501 rs. 71 kop. rocz nie. Niewielka cegielnia. Staw wraz ze znaj dującym się na nim młynem należy do me tropolitów kijowskich. Do 1787 r. S. należa ły do Pieczerskiej Ławry w Kijowie, za cza sów zaś kn. Aleksandra Włodzimierzowicza Olelka stał tu dwór książęcy, zwany Wołodymerka, nadany przez kn. Olelkę Michało wi ze Skwiry Połowcowi. J. Krz. Sowlany, wś, pow. białostocki, w 1 okr. pol. , gm. Dojlidy, o 6 w. od Białegostoku. Sowlina, rzeka górska, powstaje w obr. Limanowy, pow. limanowski, na płn. krańcu miasteczka, z połączenia pot. Mordarki i po toku od Starej Wsi, po zach. stronie gościńca; płynie na płn. zach. obszerną doliną, tworząc granicę między Lipową a Sowlinami, poczem przez obszar Sowlin, następnie granicą Sowlin i Łososiny, wreszcie na obszarze gm. Ło sosiny wpada z praw. brzegu do Łososiny. Wody rwące, dno kamieniste. Długa 4 1 2 klm. Przyjmuje pot. Skrudlak. Br. G. Sowliny z Czachowszczyzną, 1581 r. Szowlin, wś, pow. limanowski, w okolicy podgór skiej i lesistej, nad pot. Sowliną al. Skrudlakiem lew. dopł. do Łososiny, po wschodniej stronie gościńca z Limanowy 3, 7 klm. do Wiśnicza. Przez wieś przechodzi dział górski w Beskidzie Jawórz, ze szczytem Dzielec. Wś ma 125 dm. 6 więk. pos. i 914 mk. , 899 rz. kat. i 15 izrael. Par. rz. kat. w Limanowy, Pos. więk. wynosi 281 roli, 34 łąk, 46 past. i 190 mr. lasu; pos. mn. 597 roli, 125 łąk, 196 past. i 203 mr. lasu. W 1581 r. S. , własność Stanisława Jordana miały 1 14 2 łanu km. i piłę Pawiński, Małop. , 131. Graniczy na płd. z Limanową, na zach. z Łososiną Górną, na wschód rozległe lasy. Mac. Sownia, góra polna, na granicy gm. Sa mek Górnych a Ujazdu, w pow. rohatyńskim. Wzn. 332 mt. npm. Br. G. Sowsza, rzeka w gub. smoleńskiej, lewy dopływ Meży, przybiera od praw. brzegu Seremiatę i Dołżycę z Jelszą, płynące od jez. Szczuczego, od lewego zaś Iryłowę. Sowy, wś, pow. krobski Rawicz, o 8 1 2 klm. na zach. płd. od Dupina, nad Orlą, przy granicy Szląska, na trakcie do Mielicza, par. i poczta w Pakosławiu, st. dr. żel. w Rawiczu o 14 klm. ; 72 dm. , 475 mk. 442 kat. , 33 Sowinka Sowitanka Sowizdrzały Soż Sowy-Miecznikowo prot. i 358 ha 173 foli, 46 łąk; czysty do chód z ha roli wynosi 8, 62, z ha łąk 15, 27 mrk. W r. 1284 Przemysław II pozwolił Stefanowi, kaszt. krobskiemu, osadzać S. i inne dobra na prawie niemieckiem. S. wcho dziły w skład majętności Pakosław i należa ły w końcu zeszłego wieku do Zakrzewskich, następnie do Krzyżanowskich i hr. Czarnec kich. Na obszarze wsi znajduję się pagórek zwany Nagłówka; wykopywano tam kości ludzkie i stare monety. E. Cal. SowyMiecznikowo, ob. Miecznikowo 6. . Sozałowszczyzna, pow. wilejski, ob. Sazanowszczyzna. Sozań al. Sozania, wś, pow. staromiejski, 4 klm. na wschód od Staregomiasta sąd pow. , urz. poczt. i tel. . Na płd. leży Wola Koblańska i Suszyca Rykowa, na zach. Baczyna, na wschód Straszewice pow. samborski. Płn. krawędź wsi przepływa Dniestr; w płd. stronie obszaru powstaje mały dopływ Dniestru. W płd. stronie wsi najwyższe wznies. sięga 404 mt. , w części płn. 347 mt. Własn. większa Antoniego Sozańskiego ma rol. or. 326, łąk i ogr. 78, pastw. 45, lasu 555; wł. mn. roli or. 167, łąk i ogr. 21, past. 17 morg. W r. 1880 było 51 dm. , 294 mk. w gmin. ; 5 dm. , 23 mk. na obsz. dwór. , 267 gr. kat. , 37 rz. kat, 13 izrael; 272 Rusinów, 32 Polaków, 13 Niemców. Par. rzym. kat. w Staremmieście, gr. kat. w Staszewicach. We wsi jest cerkiew p. w. św. Michała Archanioła. Sozanówka 1. al. Zuzanówka, folw. w Koniuszkach Siemianowskich, w pow. rudeckim. 2. S. , część Wolicy Trembowolskiej, w pow. trembowelskim. Sozańska ziemia, ob. Malin, pow. radomyski t. VI, 13. Sozanowszczyzna, hutor prywatny, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 75 w. od Dzisny, przy b. dr. poczt. z m. Głębokie do granicy pow. wilejskiego, 2 dm. , 19 mk. Soż al. Soża, rzeka w gub. smoleńskiej i mohylewskiej, lewy dopływ Dniepru. Bierze początek w południowej części pow. smoleńskiego, z błot o kilka wiorst na południe od Smoleńska, przepłynąwszy zachodni kąt pow. kraśnieńskiego, tworzy na 8 w. granicę pow. rosławskiego od gub. mohylewskiej, poczem wkracza w granicę pow. mścisławskiego pod mkiem Chosławicze, przepływa następnie pow. klimowiecki, czerykowski, bychowski, rohaczewski i homelski, na nieznacznej przestrzeni tworzy granicę pomiędzy pow. homelskim a gub. czernihowską i na wprost Łojowa w gub. mińskiej uchodzi do Dniepru. Płynie w kierunku płd. zachodnim na przestrzeni przeszło 500 w. , z czego na gub. mohylewską przypada do 460 w. W gub. mohylewskiej szeroka z początku od 10 15 saż. , w pow. czerykowskim i rohaczewskim dochodzi do 40 saż. , w homelskim ma w niektórych miejscach do 100 saż. , a przy ujściu około 140 saż. Głębokość wacha się pomiędzy 5 a 20 st. i oprócz mielizn nieprzechodzi nigdzie 3 st. Szybkość biegu od 400 do 600 saż. na godzinę, al. 0, 8 do 1, 2 st. na sekundę. Dno ma piaszczyste, miejscami tylko ilaste. Mielizn wiele, z powodu jednak własności gruntu są one niestałe; spotykają się zwykle przy ujściach wpadających do S. rzek. Brzegi ma nizkie, przyczem, brzeg prawy zwykle jest wyższy od lewego, dlatego też wszystkie prawie miasta i wsie na nim są położone. Dolina Soży, szeroka od 1 do 4 w. , przeważnie jest łączna; w dolnym biegu znajduje się przeszło 300 długich a wążkich jezior, z pomiędzy których wiele łączy się z rzeką. Spotykają się także często wybrzeża błotnisto albo porosłe zaroślami, a niekiedy lasem dębowym. Podczas przyboru wiosennego poziom wód podnosi się przeszło na l 1 2 saż. Szerokość rozlewu w pow. mścisławskim nieprzechodzi 1 w. , w klimowickim, czerykowskim, bychowskim i rohaczewskim dochodzi do 3 a nawet 4 w. , w homelskim zaś wynosi w niektórych miejscowościach przy wsi Karpówce 10 w. Przybór zaczyna się zwykle w końcu marca i trwa w górnym biegu około 4, w dolnym zaś od 6 7 tygodni. Mosty znajdują się w mku Chosławiczach i wsi Martynówce pow. mścisławski, mku Krzyczewie pow. czerykowski, na szosie moskiewsko warszawskiej, dwa w Homlu jeden drewniany na szosie petersburskokijowskiej i żelazny na dr. żel. lipoworomeńskiej. Promy znajdują się w 29 miejscowościach. Jedyny młyn wodny w granicach gub. mohylewskiej znajduje się pod mkiem Chosławicze. S. staje się żeglowną od mta Krzyczew w pow. czerykowskim, spławną zaś od wsi Martynówki w pow. mścisławskim, o 1 1 2 w. poniżej Chosławicz. Nadto pomiędzy Homlem a mkiem Chalcz kursuje statek parowy pasażerski. Oprócz 33 przystani dla spławu drzewa 6 w pow. mścisławskim, 15 w czerykowskim, i w bychowskim, 6 w rohaczewskim i 5 w homelskim znajdują się na S. przystanie dla statków poniżej Krzyczewa i w Czerykowie pow. czerykowski, w Propojsku pow. bychowski, w Czeczersku pow. rohaczewski, w Wietce, Homlu i Ostrowsku pow. homelski. Podług danych za 1872 do 1880 r. na wszystkich tych 7 przystaniach naładowano rocznie średnio na 145 statków 1, 478, 700 pudów, wartości 415, 910 rs. , wyładowano zaś ze 143 statków 895, 820 pudów, wartości 633, 800 rs. Głównemi przedmiotami wywozu były owoce, kości, zapałki, zboże, siemię lniane, olej konopny, Sowy Sozałowszczyzna Sozań Sozanówka Sozańska ziemia Sozanowszczyzna Sożny Spajgi Spajsznie Spaki Spalanka Spalastra Spale Spalenica Spalenisko Spaliny Spallwitten Spalona Karczma Spalonki Spalony Spalwa Spalwischken Spalwiszki Spała Spana Sożenka spirytus i wyroby drewniane; przywozu zaś zboże, sól, szerść, cukier, wapno, kamienie młyńskie, osełki, alabaster i in. W gub. smoleńskiej, oprócz pomniejszych, S. przybiera Chmarę od lew. brz. , Wapenkę i Żernowkę, nadto bierze tam początek rz. Oster i Wiechra, uchodzące w gub. rachylewskiej. W gub. mohylewskiej do S. wpadają od prawego brzegu Horki, Łyża, Horodnia, Oślenka, Wiechra, Małotownia, Natopa Czarna, Dobrososna, Wałcz, Udoha, Łobczanka, Pronia, Rudnica, Pierehonka, Mużenka, Dobryń, Czeczera, Lipa i Uża; od lewego brzegu Berczowka, Pelina, Nowostianka, Sożenka, Oster, Łobza, Lipówka, Sienna, Jelnia, Niemylnia, Jakuszówka, Żawunica, Klapinka, Dorożywel, Dziewica, Kurynka, Molinka, Pokot, Utońka, Akszynka, Biesiedź, Ipuć, Uć al. Ut, Cierucha Tieriucha i Niemylnia. J. Krz. Sożenka, rzeczka w gub. mohylewskiej, lewy dopływ Soży, od której uchodzi pomiędzy Nowostianka a Osterem. Sożny, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 55 w. od Nowoaleksandrowska. Sożżena, mogiła na polach Motowidłówki, w pow. wasylkowskim. Spachów, niem. Spachendorf, także Leskowice lub Liskowiec, wś, pow. bruntalski, obw. sąd. beneszowski, nad rz. Morawą, wzn. 506 mt. npm. , 214 dm. , 1670 mk. ; 1659 kat. , 3 prot. 8 żyd. , wszyscy Niemcy. Kościół par. łac. , szkoła ludowa i poczta w miejscu. Mły ny i przędzalnia. Br. G. Spaciuniszki, zaśc. szl. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 56 w, od Wilna, 1 dm. , 4 mk. katol. Spacznica 1. młyn, w r. 1428, w okolicy Zbąszynia, Wolsztyna, Grodziska i Lutomyśla. 2. S. , w r. 1444, w okolicy Poznania, Kobylnicy, Wierzenicy, Pławna, Rakownicy i Gośliny Murowanej. 3. S. gurges alias S. w r. 1432, między Dzięczynem a Rokosowem, w okolicy Ponieca i Krobi. E. Cal. Spad al. Szpot, os. , pow. ostrzeszowski Kępno, o 14 klm. na wschódpłd. od Kępna, na lew. brzegu Prosny, poczta i okr. wiejski Opatów; 7 dm. , 38 mk. Spady, turnio we wschod. boku doliny Kościeliskiej, w Tatrach nowotarskich, ponad polaną Pisaną. Br. G. Spadzik, szczyt górski w Tatrach spiskich, z pod niego wypływa pot. Krygowska Woda, ob. Magóra 43. Spajgi, okolica, pow. szawelski, gm. Kruki, o 51 w. od Szawel. Spajsznie, pow. sejneński, ob. Krzewin 2. . Spaki, ob. Szpaki. Spalanka, karczma w Radgoszczy, pow. dąbrowski. Br. G. Spalastra, kol. , pow. noworadomski, gm. Żytno, par. Gidle; ma 4 dm. , 38 mk. , 50 mr. włośc. Wchodziła w skład dóbr Ciężkowice. Spale, wś łużycka, pow. wojerecki. W 1840 r. było tu 387 Serbów, w 1860 r. 415, w 1880 r. 370 Serbów. Spalenica, góra w gm. Zawoi, pow. myślenicki, na lew. brz. Skawicy Górnej, wzn. 861 mt. npm. Półn. zach. pochyłość zwie się Budowa. Br. G. Spalenisko, karczma w Zamościu, pow. brzeski. Br. G. Spaliny 1. Wielkie, wś na polprus. Mazurach, pow. szczycieński, st, p. Frydrychowo; 752 ha, 72 dm. , 369 mk. 2. S. Małe, wś, pow. jańsborski, st. p. Turośl; 138 ha, 30 dm. , 142 mk. 3. S. , leśn. należące do leśnictwa turoślskiego, pow. jańsborski, st. p. Turośl; 1 dm. , 11 mk. Spallwitten, wś, pow. rybacki, st. p. Drugehnen; 239 ha, 18 dm. , 97 mk. Spalona Karczma, ob. Kolatka. Spalonki, folw. w Samoklęskach, pow. ja sielski. Br. G. Spalony 1. pustk. , pow. odolanowski, o 10 klm. na płd. wschód od Odolanowa; okr. wiejski Czarny Las; 5 dm. , 42 mt. 2. S. , pustk. , pow. odolanowski Ostrowo, o 10 klm. na płn. wschód od Miksztata, nad Baryczką; wchodziło w skład dóbr ołobockich; w najnowszym spisie gmin nie wykazane. 3. S. Gościniec, niem. Brandkrug, karczma, pow. średzki, nad jez. Wrończyńskim, o 11 klm. na płd. wschód od Gośliny Murowanej, okr. dwor. Kołatka. 4. S. Młyn, urzęd. Spalonna, os. , pow. bydgoski, o 5 1 2 klm. na płn. od Fordonia poczta i st. dr. żel. ; wchodzi w skład okr. wiejskiego Strzelce Dolne. 5. S. Młyn, niem. Brandmuehle, pow. międzychodzki, por. Trzeszczak. E. Cal. Spalwa, strumień, w pow. szawelskim, wpada do Dubissy, wypływa z jez. Sawgińskiego albo Janułajckiego. Spalwischken, wybud. przy wsi Maszen, pow. szyłokarczemski; 2 dm. , 11 mk. Spalwiszki 1. wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 75 w. od Poniewieża. 2. S. , wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 49 w. od Poniewieża. Spała, os. leśna z pałacykiem myśliwskim cesarskim i os. młyn. , pow. rawski, gm. Lubochnia, par. Inowłódz. W osadzie tej, śród lasów leśnictwa rządowego lubocheńskiego, wzniesiony został w 1884 r. piękny pałacyk myśliwski, zaszczycony kilkakrotnym pobytem rodziny cesarskiej podczas polowań w okolicznych lasach. Przy pałacu jest park, os. młyn. 2 dm. , 22 mk. , 8 morg. i os. włośc. 1 dm. , 17 mk. , 14 morg. . Spana, szczyt górski w Tatrach spiskich, ob. Cicha. Spadzik Spady Spad Spacznica Spaciuniszki Spachów Sożżena Sożenka Spandienen Sparysz Spangau Sparwinie Spangen Spannegeln Spantekow Spanden Spar Spanden Spanden, dobra ryc, pow. pr. holądzki, st. p. Schlodien; 921 ha, 48 dm. , 239 mk. Spandienen, dobra ryc. , pow. królewiecki wiejski, st. p. , tel. i kol. żel. Królewiec; 236 ha, 26 dm. , 161 mk. Spandoty, u Buszyńskiego Spondaty, wś, pow. rossieński, gm. i par. Szydłów, o 12 w. od Rossień. Spandze, jezioro w pow. trockim, ob. Puszkarnia 1. . Spangau, ob. Szpęgowy. Spangen, jezioro w pow. roszelskim, ob. Jeziorany. Spannegeln 1. wś, pow. labiewski, st. p. Mohlwischken; 267 ha, 46 dm. , 233 mk. 2. S. , dobra, tamże; 115 ha, 11 dm. , 64 mk. 3. S. , wyb. przy wsi Gr. Skangirren, pow. nizinny; 18 dm. , 193 mk. Spantekow, dobra ryc. w Pomeranii, pow. nakielski, st. p. Wegezin. Spar, jezioro w pow. szczecinkowskim, przez które płynie Głda. Sparau 1. wś na małych żuławach malborskich, nad rz. Tują Thiene, niedaleko kolei wschod. , o 2 3 4, wschód od Mal borka, pow. malborski, st. p. Grunowo, par. kat. Fiszewo. Zawiera 5 posiadeł i 3 zagr. , razem 112 ha. W 1885 r. 9 dm. , 10 dym. , 49 mk. , 7 kat. , 22 ew. , 20 dyssyd. 2. S. , ob. Sporowo. Kś. Fr. Sparczysko, pole pod Podjasami, pow. kartuski. Sparen, jezioro w okr. tukkumskim Kurlandya, w par. Talsen, przeszło 1 w. długie i przeszło 1 2 szerokie. Sparen, dobra prywatne z folw. Klein Sparen i Ropikken, w okr. tukumskim, pow. i par. talseńska Kurlandya. Kościół ewangielicki. Spargint, jezioro pod Jezioranami, w pow. reszelskim. Sparken, ob. Szparki. Sparniszki, dwór, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 63 w. od Poniewieża. Sparoska al. Sparaska, góra lesista, na granicy gm. Dołhego a Kropiwnika Starego, w pow. drohobyckim, na lew. brz. Rybnika Majdańskiego, między nim a Stryjem od płn. . Od płd. płynie do Rybnika pot. Wodostecz, a od płn. z pod S. pot. Smrekowaty. Las od płn. rozpościerający się zwie się Smrekowatym. Wzn. 858 mt. npm. Ob. Jawo rynka. Br. G. Sparsee, wś z agenturą poczt. w Pomeranii, pow. szczecinkowski. Spartury, grupa zabudowań w gm. Russpeboul, pow. kimpoluński. Br. G. Sparwinie 1 wś i os. leś. , pow. władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda. Odl. od Władysławowa 22 w. , ma 17 dm. , 151 mk. W 1827 r. było 15 dm. , 137 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo. 2. S. , straż leśna w leśnictwie Pilwiszki. Sparysz, jezioro, pow. rzeczycki, ob. Sporysz. Spas, wś włośc, pow. chełmski, gm. Staw, par. Chełm, r. g. Spas. Posiada cerkiew parafialną. Do cerkwi należy 120 morg. Włościanie mają 81 morg. W 1827 r. było 10 dm. , 65 mk. Spas, folw. na pr. brzegu Wilii, blizko ujścia Kobylanki i Słastówki, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , o 40 w. od Wilejki a 69 w. od źródła Wilii, ma 2 dm. , 15 mk. Spas Sietuń al. Staraja Sietuń, wś nad rzką Sietuńką, pow. i gub. moskiewska, o 12 w. od Moskwy, przy drodze do Gżacka, ma 6 dm. , 88 mk. ; fabryka wyrobów wełnianych, przeważnie dywanów, założona w 1825 r. , zatrudniająca przeszło 200 robotników i produkująca samych dywanów do 140, 000 arszynów, wartości 120, 000 rs. Spas 1. z Pohorylcem i Podsuchem, wś, pow. doliński, 12 klm. na płd. wschód do Doliny st. kol. , urz. poczt. i tel. , 10 klm. od Rożniatowa. Na płn. zach. leży Łopianka, na płn. Strutyn Wyżny, na wschód Jasienowiec i Janówka, na płd. wschód Lecówka, na płd. zach. Łuby i Ilemnia. Środkiem obszaru płynie Czaczawa al. Czeczwa z Łuhów do Strutyna Wyżnego. W obrębie wsi zasilają ją liczne dopływy. Na lew. brzegu Czeczwy leżą Spas, na praw. przys. Pohorylec, płd. część obszaru zajmuje przys. ,, Podsuche Podsuchy. Płd. część obszaru zajmują lasy Pohary i Horby najwyższe wznies. 666 mt, na płd. zach. las Jaworniki wzgórze Spaska, 664 mt. . Na płn. zach. wzgórze Krasenka 610 mt. . Dolina Czeczwy opada na płn. granicy do 409 mt. Własn. więk. probostwa łacińskiego w Dolinie ma roli or. 34, łąk i ogr. 20, pastw. 14, lasu 1178 mr. ; wł. mn. roli or. 1221, łąk i ogr. 1550, past. 775, lasu 738 mr. W r. 1880 było 361 dm. , 1590 mk. w gmin. , 2 dm. , 15 mk. na obsz. dwor. 1504 gr. kat. , 25 rzym. kat. , 76 izr. ; 1594 Rusinów, 9 Polaków, 1 Niemiec. Par. rzym. kat. w Dolinie, gr. kat. w miejscu, dek. perehiński. Do par. należą Łuby; cerkiew jest w Spasie i w Podsuchem; szk. etat. jednokl. w Spasie. We wsi jest t. zw. Dolny młyn i drugi młyn zwany Rduci. Są tu także dwa tartaki wodne o 2 gatrach i 2 piłach zwyczajnych, z produkcya roczną 850 metr. kub. dosek, brusów i łat. Dokumentem wydanym d. 29 marca 1469 r. we Lwowie potwierdza Kazimierz Jagiellończyk uposażenie kościoła dolińskiego, obejmujące także wś Spas Liske, A. G. Z. , t. IV, str. 187. Na granicy Łopianki znajduje się wielka skała z pieczarą. Sparau Sparczysko Sparen Spargint Sparken Sparniszki Sparoska Sparsee Spartury Spandoty Spandze Spas Sietuń Spas Spasiuki Spasiuki Za wsią, nad Czeczwą, wznosi się dość wysoka góra, na której miał stać niegdyś monaster; okopy widoczne są dotąd. 2. S. z Płowem al. Połowem i Feliksówką, wś, pow. kamionecki, 14 klm. na płd. wsch. od Kamionki Strumił. urz. poczt. i tel. . Na płn. wsch. leży Sokala, na płd. wsch. Wolica Derewlańska i Derewlany, na płd. Streptów, na zach. Tadanie. Wś leży w dorzeczu Wisły za pośrednictwem Bugu, płynącego wzdłuż granicy wschod. Wzdłuż granicy od Derewlan płynie pot. Hryckowa, lewy dopł. Bugu. Zabudowania wiejskie leżą na wschód 221 mt. , znak triang. . Na płd. od nich część wsi Nowe Chałupy, część wsi z folwarkiem i dworem Płowe al. Połowe, Połowy, Połowa i karczma Dębina. Zachodnia część obszaru lesista. Wśród lasów leży grupa domów, ,Maziarnia Spaska, na płn. od niej grupa domów i gajówka Łanki, na płd. wsch. grupa domów Feliksówka, a na płd. leśniczówka Brygida. Własn. większa ma roli or. 472, łąk i ogr. 167, pastw. 35, lasu 1020 mr. ; wł. mn. roli or. 236, łąk i ogr. 296, past. 15 mr. W r. 1880 było 75 dm. , 475 mk. w gmin. ; 31 dm. , 103 mk. na obsz. dwor. 375 gr. kat. , 178 rzym. kat. , 25 izr. ; 392 Rusinów, 162 Polaków. Par. rzym. kat. w Tadaniu, gr. kat. w Derewlanach. We wsi jest cerkiew, szkoła etat. jednokl. i kasa pożycz. gmin. z kapitałem 1665 złr. 3. S. , wś, pow. staromiejski, 6 klm. na płd. zach. od Staregomiasta sąd pow. , urz. poczt. i tel. . Na płn. , i płn. wsch. lezą Terszów, na płd. wsch. Busowiska; na zach. Lenina Wielka. Wschod, część wsi przepływa Dniestr od Busowisk do Terszowa. W obrębie wsi wpada do Dniestru potok Duben, zbierający wody z płd. zach. części wsi. Granicy płn. dotyka na małej przestrzeni pot. Lenina. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie Dniestru. Płn. zach. część obszaru lesista 497 mt. . Przez wś idzie gościniec staromiejsko turczańskoużocki. Własn. więk. hr. Ludwika i Jadwigi Wodzickich ma roli or. 27, łąk i ogr. 6, past. 12, lasu 282 mr. ; wł. mn. roli orn. 348, łąk i ogr. 25, past. 99, lasu 3 mr. W r. 1880 było 57 dm. , 322 mk. w gmin. ; 7 dm. , 27 mk. na obsz. dwor. 258 gr. kat. , 48 rzym. kat. , 43 izr. . Par. rzym. kat. w Starem Mieście, gr. kat. w Terszowie. We wsi jest szkoła filialna i kasa pożycz. gm. z kapit. 720 złr. Jest też tartak wodny o 2 gatrach i 2 piłach zwyczajnych, produkujący 850 metr. kub. desek i brusów. Wieś ta jest uzdrowiskiem klimatycznem. Corocznie zjeżdża tu kilkadziesiąt rodzin, przeważnie żydowskich ob. Przegląd lekarski, Kraków, 1881, 25. O śladach nafty na zach. od S. czyt. Jahrb. der geolog. Reichsanstalt 1881, str. 155. O geologicznych stosunkach okolicy por. Dunikowskie Studya geolog. w Kar patach Kosmos, Lwów, 1886, str. 556. Na obszarze wsi wielka skała z wykutą w niej pieczarą. Niegdyś istniał w 8. klasztor bazyliański. W szematyzmie bazylianów Lwów, 1867, str. 189 czytamy o tym kla sztorze Książę Lew Danilewicz odnowił monaster i w miejsce starej drewnianej cer kwi wybudował cerkiew z materyału twar dego. W klasztorze tym przepędzał ks. Lew ostatnie lata swego życia, tu zmarł r. 1301 i tutaj go pochowano Szaraniewicz, Staro żytny Halicz, str. 103. W r. 1675 miano przenieść zwłoki do Ławrowa i złożyć je w w tamtejszym klasztorze bazylianów Petraszewycz, Swodnaja litopys, w Literaturnym Sbornyku, Lwów, 1874, str. 628. Mona ster ten, do którego należała wieś Straszewice na mocy dokumentu ks. Lwa z r. 1292, wcho dził w skład dóbr, tworzących uposażenie władyctwa przemyskiego ob. zatwierdzenie przywileju przez Wład. Jagiełłę w r. 1407, Akt. Grodz. Ziem. , t, VII, str. 50. Monaster zniesiono w r. 1789, cerkiew rozebrano czyt. Hałyc. istor. Sbornyk, Lwiw 1854 do 1860; Peremyszlianyn, misacosłow na 1853, str. 20, 38; na r. 1854, str. 20, 75; na r. 1857, str. 105, 126; na r. 1858, str. 15; Harasiewicz M. , Annales Eccl. Ruth. ed. Mali nowski Leopold, 1862, str. 523, 634, 642. Na jednej z gór, wznoszącej się między Dnie strem a jego dopływami, są ślady budowli, według podania zamku królowej Bony. W stronie płn. znajdują się wielkie bryły ka mienne, zniszczone znacznie podczas budowy kolei dniestrzańskiej r. 1873. Lu. Dz. Spasiuki, wś, pow. słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Robotna, o 28 w. od Słonima. Spask 1. mto powiat. gub. kazańskiej, na lew. brzegu rz. Bezdny, w pobliżu ujścia jej do lewej odnogi Wołgi, zwanej Czertyk, pod 55 3 płn. szer. a 67 2 wsch. dłg. g. , o 119 w. na płd. wsch. od Kazania, w miejscowości równej, prawie stepowej położone, ma 493 dm. 3 mur. , 2869 mk. 7 kat. , 22 rozkolników, 7 żyd. , 35 mahom. , cerkiew p. w. św. Trójcy, 28 sklepów, do 60 magazynów, 18 wiatraków, 1 młyn wodny, szkoła powiatowa, bank miejski, założony w 1865 r. , z kapitałem zakładowym 10000 rs. ; przystań. Własność miasta stanowi 1601 dzies. ziemi, 3 domy, 28 sklepów, młyn wodny; dochód miejski w 1869 r. wynosił 4847 rs. Mieszkańcy zajmują się głównie rolnictwem i pracą na miejscowej przystani. W 1871 r. było 60 rzemieślników. Przemysł fabryczny ogranicza się na 6 zakładach, produkujących rocznie za 14100 rs. Handel miejscowy nieznaczny, ważne natomiast znaczenie ma S. jako punkt składowy dla produkcyi miejscowej i okolicz Spask Spask nych powiatów. Pierwotnie sioło, założone przez przesiedlenie tu mieszkańców sioła Nikolskiego, zamienione zostało w 1781 r. na mto powiatowe namiestnictwa kazańskiego, od 1796 r. zaetatowe, od 1802 r. znowu powiatowe. Spaski powiat leży w południowej części gubernii i według pułkownika Strielbickiego zajmuje 116, 11 mil al. 5617, 9 wiorst kwadr. Powierzchnia powiatu, położonego na lewym brzegu rz. Wołgi i Kamy, przedstawia nizką równinę, bogatą w łąki i pastwiska, pod względem geologicznym składającą się głównie z osadów trzeciorzędowych, wyjąwszy brzegów Wołgi i Kamy, pokrytych formacyami nowszemi. W powiecie znajdują często kości zwierząt przedpotopowych. Pod względem gleby w części północnej powiatu przeważa czarnoziem, w południowej gleba piaszczystogliniasia, nad brzegami Wołgi i Kamy ił rzeczny. Zraszają powiat rz. Wołga i Kama. Pierwsza z nich przepływa granicą zachodnią, druga zaś północną. Z innych rzek ważniejsze Bezdna i Utka, dopływy Majny i Mały Czeremszan. Licznie zgrupowane jeziora znajdują się na wybrzeżach Wołgi i Kamy, w środkowej natomiast części powiatu jest ich nie wiele. W błota, z powodu nizkiego położenia i wolnego biegu rzek, obfituje powiat. Lasy zajmują do 33 ogólnej przestrzeni. Drzewostan stanowią głównie brzoza, lipa i osina. W 1867 r. było w powiecie 122180 mk. w tej liczbie 24 kat. , 161 rozkolników, 34322 mahomet. i 254 poganów. Pod względem etnograficznym 30 ludności stanowią Tatarzy, 7 Czuwasze i 47 Mordwini. W powiecie jest 203 osad zamieszkałych 1 słoboda, 33 siół, 23 siołek, 113 wsi i 23 drobnych osad. Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo oraz hodowla bydła. Nad brzegami Wołgi i Kamy zajmują się rybołówstwem. Przemysł fabryczny niezbyt rozwinięty. W 1871 r. było w powiecie 13 fabryk, zatrudniających 463 robotników i produkujących za 142970 rs. 2. S. , mto powiat. gub. riazańskiej, nad jez. Spaskiem, które o 2 w. od mta łączy się z rz. Oką, pod 54 24 płn. szer. a 58 3 wsch. dłg. , o 48 w. na płd. wsch. od Riazania odległe. Ma 552 dm. 13 mur. , 3651 mk. 8 kat. , 6 prot. , 13 żyd. , 1 mahom. , 3 cerkwie 1 mur. , 31 sklepów, szkoła par. i szpital, st. poczt. Miasto posiada 3770 dzies. ; dochody miejskie w 1869 r. wynosiły 9371 rs. Mieszkańcy przeważnie zajmują się rolnictwem sieją głównie tatarkę; oprócz tego rybołóstwem i furmaństwem. Rzemiosłami zajmuje się 83 osób, przeważnie szewctwem i krawiectwem. Handel bardzo ograniczony, głównie zbożem i bydłem; przemysł fabryczny nie istnieje. Targi odbywają się we wtorki i piątki; jarmarki 24 czerwca i 7 września. Do 1778 r. S. był nieznacznem siołem ekonomicznem; w t. r. wyniesione na mto powiatowe, w 1796 r. pozostawione za etatem, od 1802 r. znowu mto powiatowe. Spaski powiat leży we wschodniej części gubernii i podług pułk. Strielbickiego zajmuje 79, 60 mil al. 3851, 6 w. kw. Rz. Oka dzieli powierzchnię powiatu na dwie, prawie równo części, z których część leżąca po lew. brzegu rzeki, t. j. północna, obfituje w lasy i błota, południowa natomiast ma charakter stepowy. W ogóle powierzchnia powiatu przedstawia równinę, wyjąwszy nielicznych zapadlin, uformowanych przez wody wiosenno. Gleba błotnista i piaszczysta, rozwinięta zwłaszcza na lewym brzegu Oki. Główna rz. Oka żeglowną jest na całej przestrzeni powiatu i posiada trzy przystanie Szyłowską, StaroRiazańską i Isadzką. Z dopływów Oki ważniejsze Para, Pronia, Pra, Tyrnica, Czernogriazka i Glinica, z których dwa pierwsze są żeglowne. Z liczby jezior odznaczają się głębokością dwa jeziora, noszące nazwy Święte Swiatyje. Błot wiele, mianowicie w północnej jego części, najważniejsze Wielki Kowież do 20 w. długie a do 8 szerokie, dalej łączące się z niem Dubne, Sosnowe, Kniaże i Zaton. Lasy zajmują do 35 ogólnej przestrzeni. Drzewostan stanowi sosna a po części dąb i brzoza. W 1867 r. było w powiecie 123860 mk. w tej liczbie 28 kat. , 40 prot. , 779 rozkoln. , 16 żyd. , 3 mahom. , zamieszkujących w 177 osadach 2 słobody, 2 pogosty, 64 sioła, 17 siołka, 89 wsi, 3 drobne osady. Gleba powiatu nie sprzyja rolnictwu, w północnej zwłaszcza części jest zupełnie nieurodzajną. Sieją głównie żyto, owies i tatarkę. Ważniej szem jak rolnictwo źródłem zarobku dla mieszkańców jest przemysł leśny i wychodzenie na zarobek do południowych powiatów gubernii. Niektórzy zajmują się handlem bydła i mięsa, pszczelnictwem i pracą w fabrykach, których w 1871 r. było w powiecie 38, zatrudniających 964 robotników i produkujących za 529270 rs. , w tej liczbie 2 fabryki sukna 80000 rs. produk. , 1 zwierciadeł 200000 rs. , 8 gorzelni 206750 rs. i in. W 1871 r. było w powiecie 75 cerkwi 27 mur. i 2 domy modlitwy rozkolników. 3. S. , mto pow. gub. tambowskiej, nad rzką Studeńcą, pod 53 55 płn. szer. a 60 51 wsch. dłg. , o 268 w. na płn. wschód od Tambowa odległe, ma 534 dm. 29 mur. , 5323 mk. w samem mieście, w tej liczbie 1028 rozkolników. Oprócz tego w przylegających do miasta słobodach Łamowka, Samodurowka, Berdadynowka, Sołdackie i Malinowskie jest do 3500 mk. W mieście znajduje się 4 cerkwie 3 mur. , domy modlitwy rozkolnicze, 89 sklepów, szkółka paraf. Własność mta stanowi do 10000 dzies. ziemi; dochody w r. 1869 wynosiły 3513 rs. W 1870 r. było tu 246 rzemieślników 132 majstrów i 6 fabryk, produkujących za 9000 rs. Handel dość roz winięty, zwłaszcza zaś wyprawnemi skórka mi baraniemi oraz bydłem. Miejscowość ta stanowiła niegdyś własność monasteru Nowospaskiego w Moskwie, który w XVIII w. założył tu sioło Bogdanowo. W 1764 r. sioło to przeszło na własność skarbu i w 1779 r. pod dzisiejszą nazwą zostało mtem namiest nictwa tambowskiego, od 1802 r. mto powia towe. Spaski powiat zajmuje płn. wschodnią część gubernii i podług pułk. Strielbickiego ma 73, 82 mil al. 3572, 2 w. kw. Powierzchnia równa, tylko w części wschodniej znajdujemy, niewielkie wzgórza. Glebę w przeważnej czę ści powiatu stanowi piasek i ił błotnisty; w części wschodniej znajduje się czarnoziem, zmieszany z piaskiem. Powierzchnia powiatu należy do systematu rz. Mokszy, przepływa jącej po za granicami. Z rzek zraszających powiat najważniejsze Wad z Parcą i Wysza z Szuberlejem. Błota, bardzo liczne, grupują się przeważnie w dolinie rz. Wadu i w części północnej powiatu. Lasy zajmują przeszło 51 ogólnej przestrzeni; przeważa w nich sosna. W 1867 r. było w powiecie 88758 mk. , w tej liczbie 2 kat. , 8 protest. , 1269 rozkoln. , 11 żyd. i 1458 mahom. Pod wzglę dem etnograficznym 44, 6 ludności stanowią Mordwini, 8, 2 Meszczeryacy, 12 Tatarzy. W powiecie znajduje się 121 miejsc zaludnio nych 4 słobody, 47 siół, 4 siołka, 59 wsi i 7 drobnych osad; 52 cerkwie 18 mur. i 1 me czet. Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo, przemysł leśny, pszczelnictwo, wy chodzenie na zarobek. Przemysł fabryczny, dawniej dość rozwinięty, obecnie podupadł. W 1870 r. było w powiecie 12 fabryk, pro dukujących za 112000 rs. J. Krz. Spaska, rzeczka w pow. borysowskim, zaczyna się w moczarach około zaśc. Studzionka, płynie 5 w. w kierunku zachodnim, złączywszy się z rzeczką Hurbą al. Jurewką daje początek rzece Pieszczance, lew. dopł. Berezyny. Spaska, wś nad rz. Obolą, pow. połocki, przy drodze z Witebska do Połocka, między Sierocinem a Zują. Spaska 1. góra, na praw. brzegu Dniestru, w gm. Dołhe, pow. tłumacki, na płd. wschód od wsi. Wzn. 348 mt. npm. a 146 mt. po nad poziom Dniestru. 2. S. , góra lesista w gm. Spas, pow. doliński, w dziale górskim Klewy 777 mt. , na lew. brzegu Czeczwy. Wzn. 664 mt. npm. 3. S. , góra lesista, na granicy gm. Rewny, w pow. czerniowieckim, a Hlinicy i Draczyńca, w pow. starożynieckim; wzn. 455 mt. npm. Od płn. spływają wody do Prutu, a ku zach. do Hlinicy, dopł. Prutu. Ob. Łopatnik. Br. G. Spaska al. Cecina, potok, powstaje koło wólki Spaski, w gm. Michalcze, pow. czernicwiecki; płynie na płd. jarem międzywzgórzystym i pod Dubową wpada do pot. Korowia, uchodzącego pod wsią Korowią do Dereluja, dopł. Prutu. Długi 3 klm. Br. G. Spaska, wólka w gm. Michalcze, w pow. czerniowieckim, na zachod. pochyłości góry Spaski 455 mt. , młyn i gajówka nad pot. Spaską. W 1880 r. 50 dm. , 245 mk. Br. G. Spaski, przys. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Malaty o 1 w. , 4 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarb. Roupiszki. Spaski Ostrów, uroczysko na gruntach wsi Lewkowicze, w pow. owruckim. Spaskie, dwór, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , o 11 w. od Kowna. Spaskie, uroczysko na gruntach wsi Paszyny, pow. owrucki. Spasów, folw. , pow. krasnystawski, gm. Rybczewice, par. Częstoborowice. Spasów, rus. Spasiw, wś, pow. sokalski, 15 klm. na płd. wschód od Sokala sąd pow. i st. kol. , 5 klm. od Tartakowa urz. poczt. Na płn. leżą Perwiatycze, na zach. Tartakowiec, na płd. Perespa i Byszów; wschodnia część wsi przypiera do granicy pow. włodzi mierskiego. Wzdłuż granicy płn. płynie pot. Spasówka i podąża do Bugu. Na płd. wschód leży las Szyranka. Własn. wiek. ma roli or. 786, łąk i ogr. 80, past. 26, lasu 537 mr. ; wł. mn. roli or. 1549, łąk i ogr. 386, past. 18, la su 1 mr. W r. 1880 było 121 dm. , 747 mk. w gminie; 11 dm. , 123 mk. na obsz. dwor. 750 gr. kat. , 116 rz. kat. , 35 izr. ; 737 Rusi nów, 133 Polaków. Par. rz. kat. w Tartakowie, gr. kat. w miejscu, dek. sokalski. Do par. należą Perwiatycze. We wsi jest cerkiew murowana p. w. św. Jana, patryarchy aleksan dryjskiego, szkoła etat. 1klas. , kasa pożycz, gm. z kapit. 953 złr. , gorzelnia, młyn wodny, wiatrak i cegielnia. Gleba pszenna, glina prze puszczalna, urodzajna bez nawozu. W 9tym roku jeszcze udaje się pszenica, jęczmień; pola pagórkowate, mało łąk, lasy oddalono o 3 klm. od wsi. Sady i dużo lip; chodowla pszczół; pasieka w lesie własność Z. Szyma nowskiej. Lu. Dz. Spasowa Słoboda al. Spasowszczyzna, część mka Czarnobyla w pow. radomyskim, na brzegu rz. Prypeci; tu znajduje się monaster roskolniczy. Spasówka, wś nad bezim. dopł. Zbrucza, pow. proskurowski, okr. pol. , par. kat. i sąd Satanów, gm. Juryńce, ma 58 dm. , 386 mk. , 408 dzies. ziemi. Należy do klucza Satanowskiego hr. Maryi z Sanguszków Potockiej. Spasówka al. Szeroka lub Wysoka, potok, Spaski Spaska Spasówka Spasowa Słoboda Spasów Spaska Spaskie Spaski Ostrów Spechts Spasowo powstaje w Torkach, pow. sokalskim, płynie na płn. zach. pomiędzy Kniażera a Fusowem, w pow. włodzimierskim gub. wołyńska a pod Spikłosem wchodzi znowu do Galicyi, płynąc granicą gm. Perwiatycz i Spasowa, poczem przechodzi na obszar Tartakowa, tworzy gra nicę gm. Kopytowa i Korbkowa, a na grani cy z Świtarzowem wpada do Karbowa od le wego brzegu. Długi 20 klm. Spad powolny, koryto namuliste. Br. G. Spasowo, sioło nad Bałką Wierblużką, pow. aleksandryjski gub. chersońskiej, przy drodze transp. z os. Nowa Praga do Borysławia, o 40 w. na płd. od Aleksandryi, ma 40 dm. , 1845 mk. Małorossyan, cerkiew, targi. Spasskie 1. sioło nad rz. Kilczenią, pow. nowomoskiewski guber. ekaterynosławskiej, przy drodze z Nowomoskiewska do Połtawy, o 15 w. na zachód od Nowomoskiewska, ma 398 dm. , 2018 mk. ; cerkiew. 2. S. al. Kuskowo, sioło nad stawem, pow. i gub. moskiewska, o 9 w. od Moskwy, posiada 15 dm. , 168 mk. , 2 cerkwie, wspaniałą rezydencyą właściciela hr. Szeremetiewa, 3. S. , sioło nad rzką Siurmą i Siurjuką, pow. wasilski gub. niżegorodzkiej, o 35 w. od mta powiatowego. Założone w 1399 r. , ma 431 dm. , 2617 mk. , cerkiew z dawną ewangielią i ikonostasem, zarząd asesora policyjnego stanowego, szkołę ludową, targi co wtorek, jarmark od 21 września do 1 października. Mieszkańcy zajmują się handlem skór i futer, oraz miodu, wosku, puchu i łapci. 4. S. , sioło nad rz Horodnią, pow. syczewski gub. smoleńskiej, o 35 w. od Syczewki, przy trakcie do Gżąc ka, ma 76 dm. , 706 mk. , 2 cerkwie, zarząd okr. policyjnego. Spasskie Mchy, rozległe błoto w pow. tychwińskim i kresteckim gub. nowogródzkiej, pomiędzy rz. Mdą, Pczewzą, Chubą i Mstą, zajmujące 424 w. kw. 228 w. kw. w pow. tychwińskim i 196 w pow. kresteckim; pokryte zaroślami. Przez błoto przechodzi droga z Gruzina do Borowicz. Spaszczyzna 1. uroczysko na gruntach Wyszhorodu, w pow. kijowskim, w którym w peryodzie przedmongolskim istniał monaster męzki Spaski, przeniesiony później do Meżyhoria. 2. S. , wś, pow. włodzimierski, w sąsiedztwie wsi Radowicze. 3. S. , uroczysko w Owruczu. Spaszka, szczyt górski, ob. Krakman. Spasznik, zaśc. , pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Mejszagoła, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Maculewiczów, Bobrykowszczyzna, o 4 1 2 w. od gminy, 2 dusze rewiz. Spaudzie, wś, pow. szawelski, gm. Szawkiany, o 28 w. od Szawel. Spądoszyn, ob. Spędoszyn. SpechtsFlies, rzeczka, prawy dopł. Płociny; nastaje na płd. od Marchijskiego Frydlądu, w pow. wałeckim, płynie w płd. kierun ku przy Spechtsdorf, Knackendorf, Schulzendorf i Krampe, tworząc granicę między pow. wałeckim i pow. Arnswalde. Ks. Fr. Spechtswalde, ob. Chylońskie Pustki. Speciuny 1. zaśc. rząd. , pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 64 w. od Święcian, 3 dm. , 32 mk. kat. 2. S. 1 i 2, dwa zaśc. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Malaty, okr. wiejski Inkietry, o 8 w. od Malat; jeden ma 19, drugi 3 dusze rewiz. ; należą do dóbr skarbowych Czywile. Speck, ob. Gace. SpehrjahnKalns niem. , góra w tak zw. Oberlandzie Kurlandzkim. Speichersdorf, dobra, pow. królewiecki wiejski, st. poczt. Królewiec; 266 ha, 28 dm. , 175 mk. Speiswinkel, łąki pod Tczewem, należały do cystersów w Peplinie, obejmowały 4 włóki ob. Opactwo pepliń. p. kś. Kujota, str. 400. Spelan, folw. dóbr pryw. Arsern, w okr. zelburskim, pow. iłukszteński, par. dyneburska Kurlandya. Spenał, szczyt górski, wzn. 882 mk. , pow. lewocki, w hr. spiskiem, nad pot. Rowiny, na obszarze gm. Repaszy. Spendoszyn, ob. Spędoszyn. Spendówka, wś nad bezim. dopływem Horochowatki, pow. wasylkowski, w 3 okr. pol. , gm. Wincentówka o 4 w. , o 65 w, od Wasylkowa, ma 1678 mk. Podług Pochilewicza było tu w 1863 r. 1173 mk. , 1945 dzies. ziemi; w 1790 r. było 40 sadyb i 423 mk. Cerkiew p. w. św. Jana Bohosłowa, drewniana, wzniesiona w 1790 r. , uposażona jest 36 dzies. Do par. praw. należy wś Rozaliówka o 3 w. odległa. W zeszłym wieku wś ta wchodziła w skład starostwa kahorlickiego; w 1863 r. należała do Michała Rudnickiego. Spengen al. StenzelGail, wś, pow. kłajpedzki, st. p. Carlsberg; 123 ha, 10 dm. , 52 mk. Spenkowszczyzna, folw. nad potokiem, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. Zabłociszki, okr. wiejski Cejkinie, o 14 w. od Święcian, ma 2 dm. , 28 mk. 1 praw. , 22 kat. , 5 żyd. ; w 1865 r. własność Kwintów. Spensowa, szczyt górski, 1298 mt. wzn. , nad Mołdawą, w pow. radowieckim. Spenta, grupa domów w Pasiecznej, pow. nadworniański. Speranda, fol. nad rz. Wisłą, pow. sandomierski, gm. i par. Koprzywnica, odl. od Sandomierza 15 w. , 2 dm. , 9 mk. , 177 mr. 43 mr. nieuż. . W 1827 r. było 2 dm. , 14 mk. Sperkesten, wś, pow. kłajpedzki, st. p. , tel. i kol. żel. Kłajpeda, 3 dm. , 24 mk. Sperkówka, polana i zabudowania w Za kopanem, pow. nowotarski. Br. G. Sperkówka Sperkesten Speranda Spenta Spensowa Spenkowszczyzna Spengen Spendówka Spendoszyn Spenał Spelan Speiswinkel Speichersdorf Spehrjahn Speck Speciuny Spechtswalde Spądoszyn Spaudzie Spasznik Spaszka Spaszczyzna Spasskie Mchy Spasskie Spasowo Sperna Sperndorf Sperwatten Sperwienen Spesmeja Spetal Sperlings Spertyniec Speryż Sperlack, folw. do dóbr Tolko należący, pow. iławkowski, st. poczt. Reddenau; 3 dm. , 39 mk. Sperling, ob. Wróbel. Sperlings 1. dobra ryc. , pow. królewiecki wiejski, st. p. Troempau; 418 ha, 23 dm. , 119 mk. 2. S. , dobra ryc. na niem. Warmii, pow. licbarski, st. p. Liewenberg; 377 ha, 15 dm. , 84 mk. 3. S. , ob. Grzybowo. Sperlingsdorf, dok. Vruti i Vruthi 1308 i 1310 r. , wś w gdańskich nizinach, pow. gdań ski nizinny, st. p. i kol. Pruszcz, par. katol. Langnowo o 1 1 4 mili, o 2 mile od Gdańska, nad Motławą. Posiada 7 gburstw i 2 zagro dy, razem 262 ha. W 1885 r. 20 dm. , 38 dym. , 194 mk. , 61 kat. , 130 ew. , 3 dyssyd. Należy do Gdańska. R. 1308 nadaje Włady sław, ks. krakowski, synom Unisława Jaku bowi, kasztelanowi, i Janowi, podkomorzemu tczewskiemu, 9 wsi w gdańskich nizinach, między niemi i Vruti Vrubly; ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 582. R. 1310 sprzedali obaj swoje włóki Krzyżakom, między niemi i Vru thi str. 594. W 13 letniej wojnie została wraz z okolicznemi splądrowana. Dawniej był tu kościół katol. , który już w drugiej po łowie XVI w. zajęli luteranie. Dziś nie ist nieje ob. Utr. kośc. przez kś. Fankidejskiego, str. 193. Kś. Fr. Sperna al. Foljowszczyzna, folw. , pow. kalwaryjski, gm. i par. Simno, odl. od Kalwaryi 28 w. , ma 4 dm. , 23 mk. , 319 mr. 191 mr. roli. W 1827 r. było 8 dm. , 42 mk. Do folw. należała wś Duda Kompie 4 os. , 2 mr. . Sperndorf, węg. Illesfalu, słow. Ilaszowce, Iliaszowce, Eliaszowce, wś w hr. spiskiem Wę gry, w pow. hornadzkim. Do szczegółow po danych w art. Iliaszowce, dodajemy W 1880 r. było 89 dm. , 586 mk. ; obszar 2344 kwadr. sążni katastr. Rz. kat. parafia w Śmiżanach, ewang. w Nowej wsi spiskiej. W miejscu jest kościół łac. fil. p. w. Maryi Bolesnej. W 1878 r. było tu 506 rz. kat. , 156 ew. , 50 nieun. , 20 żyd. Istniała już w XIII w. , zaludniona przez Sasów spiskich. Br. G. Spertyniec, grupa zabudowań w Uściu Putylli, pow. wyżnicki. Br. G. Speryż, jezioro, pow. rzeczycki, ob. Sporysz. Sperwatten, dobra, pow. licbarski, st. p. Frauendorf; 278 ba, 14 dm. , 78 mk. Sperwienen, dobra, pow. świętosiekierski, st. p. Zinten; 200 ha, 10 dm. , 56 mk. Spesmeja, wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 41 w. od Poniewieża. Spetal al. Szpetal, ob. Szpital. Spetki al. Dibrowa, część wsi Ispasu, pow. wyżnicki. Br. G. Spetki al. Spytki, wś, ob. Szpetki. Spezya, wś, pow. radomski, gm. Jedlińsk, par. Goryń, odl. od Radomia 10 w. , ma 4 dm. , 24 mk. , 118 mr. włośc. W 1827 r. 2 dm. , 22 mk. Spędoszyn 1. al. Spendoszyn, w XVI w. Spandoszyn, wś i folw. nad rz. Ner, pow. łęczycki, gm. Gostków, par. Wartkowice, odl. od Łęczycy 18 w. , od Uniejowa 7 w. , posiada młyn wodny, wielką gorzelnię parową, zabudowania folw. murowane. Wś ma 29 dm. , 154 mk. ; folw. 7 dm. , 113 mk. W 1827 r. 15 dm. , 116 mk. , par. Niewiesz. Dobra S. składały się w 1873 r. z folw S. i Mchów al. Pieńki, rozl. mr. 907 fol S. gr. or. i ogr. mr. 524, łąk mr. 163, nieuż. mr. 25; bud. mur. 8, drewnian. 10; płodozm. 9pol fol. Mchów al. Pieńki gr. or. i ogr. mr. 68, lasu mr. 125, meużyt. mr, 2; bud. drewn. 3; las nieurządzony. Wś S. os. 34, mr. 166. Na początku XVI w. było tu 10 kmieci, z tych 8 dawało dziesięcinę kanonii uniejowskiej, wartości do 3 1 2 grzyw. , dwaj pozostali pleban. w Turze, zaś swemu pleban. w Wartkowicach dawali tylko za kolędę po groszu z łanu Łaski, L. B. , I, 350, 368. Według reg. pob. pow. Szadkowskiego z r. 1552 było 8 os. , 6 łan. i młyn o 2 kołach Pawiński, Wielkop. , II, 234. 2. S. al. Spądoszyn, wś i folw. , pow. ciechanowski, gm. Sońsk, par. Łopacin, odl. o 10 w. od Ciechanowa, ma 22 dm. , 302 mk. Fol S. wchodzi w skład dóbr Łopacin; wś S. ma 56 os. , 309 mr. W 1718 r. S. od Adama Kozickiego nabył Łopacki h. Lubicz. Br. Ch. Spęgawa, rzeczka, Spęgawsk, dobra, i Spęgawy, wś, ob. Szpęgawa, Szpęgawsk i Szpęgawy. Spiahlica, według mapy szt. gen. struga łącząca rz. Narocz z jez. Wiszniewskiem. Według Wit. Wróblewskiego Pam. fizyogr. , III, 76 nie istnieje. Spiahlica 1. dawniej Gozdawa, folw. i wś, pow. swięciański, w 4 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Wiszniów o 6 w. , o 67 w. od Święcian. Folw. ma 1 dm. , 5 mk. kat. , wś 14 dm. , 149 mk. t. wyzn. w 1865 r. 63 dusz rewiz. . W 1603 r. Rafał syn Andrzeja Sulistrowski nabył S. od Kiszków, następnie syna jego Kazimierza; w 1740 r. należała do Michała i Anny ze Stachowskich Sulistrowskich, obecnie własność Kiersnowskich. 2. S. , karczma, tamże, o 70 w. od Święcian, ma 1 dm. , 3 mk. żydów. Śpiahła al. Spiahło, folw. i wś zwana miasteczkiem, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. Wiszniów o 10 w. , okr. wiejski NowoAleksandrowo, o 63 w. od Święcian a 154 w. od Wilna, ma 22 dm. , 93 mk, praw, i 4 żyd. w 1865 r. 13 dusz rewiz. , w 1882 r. 67 mk. , cerkiew paraf. drewn. , p. w. Wniebowzięcia N. M. P. , wzniesiona w 1750 r. przez Andrzeja Zienkowicza, kaszt. smoleńskiego, szkoła ludowa. W 1761 r. wraz ze wsią Czusłoń i fol. Ina zapisana przez biskupa wileńskiego Sperlack Sperling Sperlack Spezya Sperlingsdorf Spetki Spice Michała Jana Zienkowicza synowcowi jego Andrzejowi, instygatorowi w. ks. litew. , następnie własność Sulistrowskich, dziś Boczkowskich. ŚpiBieda, folw. do Dobrojewa, pow. sza motulski, o 7 klm. na zachód od Ostroroga poczta, par. Biezdrowo; niewykazany w naj nowszym spisie gmin; właściciel Stefan hr. Kwilecki. E. Cal. Spice 1. wś, pow. rossieński, gm. Aleksandrów, par. Nowe Miasto, o 102 w. od Rossień. 2. S. , wś, pow. szawelski, gm. Szawlany o 21 w. od Szawel. Spickowszczyzna, folw. , pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Polany, okr. wiejski Berwienciszki, w 1865 r. własność Kryczyńskich. Spicy al. Specy, ob. Szpyci. Spicymierz, w dok. Spitimir, Spicimir, wś i os. prob. nad Starą Wartą odnogą Warty, pow. turecki, gm. Kościelnica, par. Spicimierz, odl. od Turka 21 w. , od Uniejowa na płd. zach. o 3 w. Posiada kościół par. drewniany, szkołę początkową, 71 dm. , wraz z os. Spicymierz al. Malczew 535 mk. W 1827 r. 50 dm. , 434 mk. , par. Uniejów. Włościanie mają osady liczące średnio po 18 mr. , wielu zaś ma 24 do 40 mr. Ponieważ jednak posiadają część pól z drugiej strony rzeki, muszą utrzymywać własnym kosztem aż trzy mosty. Jestto starożytna osada, rozłożona nad łęgami doliny Warty, o 2 w. od jej koryta głównego. Znajdują tu często groby z popielnicami. Oparty o pas rozległych lasów osłaniających osadę od zachodu, gród tutejszy miał bronić wschodniej granicy ziemi sieradzkiej. Dokoła grodu, w pewnej odległości, potworzyły się osady naroczników Kobylniki, Skotniki, Psary, Kowale, Tokary. Wedle Paprockiego, powołującego się na privilegia dawne, założycielem osady przy grodzie był niejaki Spicimir, protoplasta Leliwitów, który nadał tę wieś arcybiskupom gnieźnieńskim za Władysława Hermana. Z opowieści Gallusa o walkach Bolesława ze Zbigniewem dowiadujemy się, że zamek ten należał do dzielnicy wydzielonej Zbigniewowi, że w skutek knowań tegoż z Czechami i Pomorzanami Bolesław zajął Spicymierz. Marcin, arcyb. gnieźnieński, przyjazny Bolesławowi, ściągnął na siebie gniew i zemstę Zbigniewa. Gdy w 1107 r. w przejeździe przez S. wstąpił do tamecznego kościołka u Gallusa ecclesia, u Kadłubka i Baszkona oratorium, by wysłuchać mszy i odprawić spowiedź, wpadli goniący za nim Pomorzanie, lecz przez pomyłkę pochwycili przybranego w szaty obrzędowe archidyakona, podczas gdy arcybiskup, starzec już, zdołał się schronić pod strychem. Wedle Gallusa napastnicy dotknięci wielką chorobą konwulsyami, wypuścili następnie archidyakona i zwrócili zabrane z kościoła naczynia. Sbuczimir w akcie uposażenia klasztoru mogil skiego z opłatą 7 grzywien jest zapewne Spicimierzem. W potwierdzeniu posiadłości arcyb. gniezn. 1136 r. wymieniono Spitimir jako centr okręgu, mieszczącego kilkanaście wsi w liczbie tych jest Uniejewo. Przy ak cie Konrada, ks. Mazowsza i Kujaw, dzielącym w 1236 r. dziedzictwa synów, był obecny, między innemi, V. , kaszt. spicimierski Kod. Mucz. Rz. , II, 16. Przy akcie Konrada, ks. Łęczycy, z 1247 r. był świadkiem Bogussa kasztelan de Spitimir. W tymże roku, po śmierci ks. Konrada, syn jego Kazimierz, wówczas gdy brat Ziemowit zajęty był po grzebem ojca, zabrał S. , Rozprzę i Łęczycę, należące do jego dzielnicy Kronika Bogufała, rozdz. 83. W akcie Kazimierza, ks. Łęczycy i Kujaw, z 1252 r. występuje jako świadek Stresco, kaszt. de Spicimir Kod. Wielk. , Nr. 3, 7, 277, 304. W 1245 r. , obok kaszte lanów Łęczycy, Sieradza i Rozprzy, wystę puje jako świadek Panzeslaus, kaszt. spicymierski, i obok niego Benico, wojski spicym. , choć w akcie z 1255 r. wraca znowu jako kaszt. ,, Stresco Kod. Mucz. Rz. , II, 52, 58. W 1264 r. jest kasztelanem Boksa a wojskim Świętosław ib. , 69. Z kolei spotykamy ka sztelanami Jana 1286 95, Piotra 1354 1469, Jana de Grondy 1450 i Rafała z Leszna, ststę łęczyckiego 1484 88. Zdaje się, iż wbrew wątpliwemu podaniu Paprockie go S. pozostawał posiadłością królewską aż do 1347 r. , w którym Kazimierz W. zamienił z arcyb. gniezn. S. z Wieszczycami na dobra arcybiskupie Przedecz, Żarów i Manice Kod. Wielkop. , Nr. 1257. Zapewne zamek sam pozostał przy królu. Kasztelania spicymierska należała następnie do kategoryi mniejszych. Kościółek tutejszy drewniany, zamieniony na parafialny zapewne przez arcybiskupów, zo stał w końcu XV w. wcielony przez arcyb. Zbigniewa Oleśnickiego do kollegium mansyonarzy w Uniejowie. Jeden z mansyonarzy spełniał posługi duchowne w maleńkiej parafii Spicimierz, Człopy i fol. Zielin. Na począt ku XVI w. na gruntach kościelnych siedział jeden kmieć czynszu 1 2 grzyw. , 30 jaj, 3 wozy drew, 2 koguty i trzech rybaków, pła cących po 16 gr. i obowiązanych przywozić i odwozić łodzią mansyonarzy w święta. Dziesięcinę z S. dawały plebanom tylko łany folw. , kmiece zaś arcybiskupom Łaski, L. B. , I, 355, 357. Po zniesieniu kollegiaty uniejowskiej, S. należał jakiś czas do par. w Uniejowie a następnie otrzymał swych pro boszczów. Około 1865 r. kościół został odno wiony. Par. S. dek. turecki liczy obecnie przeszło 1000 dusz. Br. Ch. Śpi-Bieda Spickowszczyzna Spicy Spicymierz Spiczuny Spiczyn Spiczynagóra Spiczyńce Spiczynów Spie Spiczki Spiczasta góra Spiczanka Spiczak Spiczak Spiczak Spitzberg, szczyt górski 1107 mt. w Rudawach ob. t. IX, 907. Spiczanka, zaśc. szl. nad rzką Spicą, powiat dzisieński, w 3 okr. pol. , o 38 w. od Dzisny, 1 dm. , 3 mk. kat. Spiczasta góra, niem. Spitzberg, w kaszub skiej Szwajcaryi, wzn. 789 st. npm. , niedale ko Kartuz na północ. Na szczycie są ruiny kaplicy św. Krzyża, belweder z widokiem na Kartuzy i Szymbarskie góry. Lud opowia da, że z klasztoru kartuskiego prowadzi tu przejście podziemne ob. Pernin Kassubei und Tuchler Haide, str. 133. Kś. F. Spiczki 1. al. Abramowszczyzna, folw. szl. nad bezim. rzeczką, pow. święciański, w 3 okr. pol. , o 20 w. od Święcian, 1 dm. , 13 mk. kat. 2. S. , wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. polic. , gmina Orla, o 4 w. od Bielska. Spiczuny, wś, pow. wiłkomierski, gmina Owanty, o 40 w. od Wiłkomierza. Spiczyn, wś przy ujściu Bystrzycy do Wieprza, pow. lubartowski, gm. Spiczyn, par. Bystrzyca, odl. 16 w. od Lubartowa, posiada urząd gminny. W 1827 r. 45 dm. , 290 mk. S. gmina należy do s. gm. okr. IV w Łęczny tamże st. poczt. , ma 16545 mr. obszaru i 2970 mk. 1867 r. . W skład gm. wchodzą Charłęż, Januszówka, Jawidz, Kijany, Ludwików os. fabr. , Spiczyn i Stoczek. Spiczynagóra, wś w dok. z 1232 r. , Kod. Wlkp. , Nr. 139, dziś Góra, w pow. kaliskim. Spiczyńce 1. mko nad rz. Rosią, pow. berdyczowski, w 2 okr. pol. , gm. Spiczyńce, par. kat. Pohrebyszcze, o 68 w. od Berdyczowa odl. , ma 260 dm. , 727 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 816 mk. praw. i 44 kat. Posiada cerkiew Pokrowską, drewnianą, wzniesioną w 1728 r. , i kaplicę kat. dek. berdyczowskiego; cukrownia. Główny zarząd dóbr hr. Sobańskich, obejmujących przed uwłaszczeniem włościan 1435 dusz rew. i 9958 dzies. ziemi, we wsiach Spiczańce, Wasilkowce, Pedośy, Malinki i Czeremoszne. W zeszłym wieku S. wchodziły w skład dóbr pohrebyszczańskich. Gmina składa się z 10 starostw wiejskich, obejmuje 31 miejsc zaludnionych mko S. , cukrownia, 16 chutorów, 3 os. karczemne, mających 1752 dm. , 11486 mk. Obszar gminy wynosi 20138 dzies. 9906 dzies. włośc. , 9762 dwor. , 470 cerkiewnej. 2. S. al. Szpiczyńce Wielkie, wś rząd. , pow. latyczowski, okr. pol. i sąd Międzyboż, gm. Bachmatowce, par. kat. Derażnia, ma 113 os. , 586 mk. , 1410 dzies. ziemi włośc. , 31 cerkiewnej. Cerkiew p. w. Koźmy i Damiana, wzniesiona w 1824 r. , ma 919 parafian. Własność niegdyś ks. Czartoryskich, następnie kolonie wojskowe. 3. S. Małe, wś rząd. , pow. latyczowski, okr. pol. i sąd Międzyboż, par. kat. Derażnia, ma 70 os. , 638 mk. , 761 dzies. ziemi włośc. , 21 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Dymitra, wzniesiona w 1780 r. , ma 661 parafian. Należała do klucza międzybożskiego dóbr ks. Czartoryskich. 4. S. , wś, pow. lityński, o 18 w. od Chmielnika sąd a 65 w. od Kalinówki st. dr. żel. kijowskoodeskiej, ma 700 mk. , 1023 dz. ziemi włośc. , 1094 dwors. , 53 cerkiewnej. Cerkiew wznie siona w 1773 r. , z 1042 parafianami. Gorzel nia założona w 1854 r. , zatrudnia 8 ludzi i wyrabia do 700000 st. spirytusu. Własność Trzeciaków. W 1530 r. S. należały do pow. międzybożskiego i miały 1 1 2 łanu uprawnego a w 1542 r. były zupełnie zniszczone Jabło nowski. Podług lustracyi w 1636 r. była królewszczyzną, posesorami której byli Kon stanty, Michał i Hrehory Spiczyńscy, z opła tą 26 fl. 20 gr. ; w 1765 r. trzymali ją wraz z Pełczynką Fran. Swieżawski i Maryanna z Błażejewskich, z opłatą kwarty 880 złp. 28 gr. 5. S. , wś nad rzką Postołą, pow. skwirski, w 2 okr. pol. , gm. Browki, par. kat. Wczorajsze, o 33 w. od Skwiry odległa, w górzystem położeniu, na 1026 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 1105 mk. praw. , 84 kat. i 18 żyd. ; 2991 dzies. ziemi. Posiada cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , drewnia ną, uposażoną 76 dzies. ziemi z chutorem, wzniesioną w 1783 r. na miejsce dawniejszej w 1730 r. , opisanej w wizyt. dziekana pawołockiego z 1741 i 1746 r. Do par. należało wówczas 40 chat w S. i 5 we wsi Bystrówce. Kaplica kat. dek. skwirskiego. W zeszłym wieku Spiczyńce należały do dóbr Pawołocz ks. Lubomirskich, od 1770 r. należą do Marszyckich. J. Krz. Dr. M. Spiczynów, góra na płn. granicy gm. Jamielnicy pow. stryjski z Orowem pow. drohobycki, na praw. brzegu Stynawki; wzn. 822 mt. npm. Wody uprowadza pot. Jamielnica do Stryja. Br. G. Spie, wólka do Wilczej Woli, w pow. kolbuszowskim, 25 dm, i 200 mk. Par. rz. kat. z kościołem mur. , zbudowanym w ostatnich latach. W r. 1772 uposażył tu proboszcz raniżowski Bartłomiej Łukasiewicz kapelanią i zbudował kościół drewniana. . Stanisław August zatwierdził uposażenie kapelanii, a biskup krakowski ją utworzył. Gdy w r. 1847 zgorzał kościół, odprawiało się do r. 1880 nabożeństwo w domu plebana. Kapelania, filia Raniżowa, należy do dyecezyi przemyskiej, dekanatu głogowskiego, i obejmuje Bojanów, Cisowy Las, Gwoździec, Korabinę, Laski, Nart Stary i Nowy, Rusinów Stary i Rusinowską Wolę. S. leży na praw. brzegu Łęgu, przy gościńcu z Kolbuszowy do Niska, w piaszczystej, sosnowemi borami pokrytej równinie; wzn. 187 mt. npm. Na płd. i zach. graniczy Spiegle Spiegowo Spierau Spierewnik Spiergsten Spieros Spierśt Spierysz Spiessberg Spieszniewo Spieszyn Spietruszki Spiewakowka Spigalszczyzna Spijaciszki Spikora Spikołosy z Wilczą Wolą, na płn. z Bojanowem a na wschód z Gwoźdźcem. Mac. Spieczule, zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Owanty, o 41 w. od Wiłkomierza. Spieczuliszki, zaśc. , pow. wiłkomierski, gm. Owanty, o 41 w. od Wiłkomierza. Spieczuny, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 71 w. od Nowoaleksandrowska. Spiegelberg, ob. Spręcowo. Spiegelmuehle, ob. Grabowno. Spiegels 1. Jeesau, leśn. , pow. rastemborski. 2. S. Korschen, wyb. przy Korszach, w tymże powiecie. 3. S. Langheim, wybud. przy dobrach Langheim; 5 dm. , 93 mk. Spiegle, wś, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Podberezie, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Maryi Jeleńskiej Glinciszki, o 4 w. od gminy a 31 w. od Wilna, 5 dm. , 57 mk. kat. w 1865 r. 17 dusz rewiz. . Spiegowo, pow. lipnowski, ob. Szpiegowo. Spierau, folw. dóbr Arnsdorf, pow. gierdawski. Spierewnik, ob. Przyżarcz. Spiergsten 1. ob. Śpierśt. 2. S. Gruen walde, dobra, pow. lecki, st. p. Lec; 192 ha, 14 dm. , 73 mk. Spieros, jezioro w pow. wileńskim, przy fol. Pojodzie. Spierśt 1. wś na pol. prus. Mazurach, pow. lecki, st. p. Lec; 910 ha, 120 dm. , 576 mk. Jerzy Tiesel nadaje Maciejowi Polakowi 6 włók z 60, które sam posiada dziedzicznie we wsi S. , celem założenia wsi na prawie chełm. ; sołtysowi, przyznaje wolne rybołówstwo w jeziorze Ś. ., barcie, niższe sądownictwo i 3ci fenyg wyższego, 12 lat wolności. Sołtys służyć winien na jednym koniu i z jednym człowiekiem, pożywienia zaś dostarczać będzie Jerzy i jego potomkowie. Dan w dzień N. P. M. Gromnicznej r. 1480. Tenże Jerzy sprzedaje w dobrach swych pod Ś. Piotrowi Bischob 4 włóki na prawie magdeburskiem. Dan w Leuenburgu r. 1482. Tenże sprzedaje Pawłowi Roszkowi pod Ś. 5 włók wolnych od czynszu i tłoki, na prawie magdeburskiem, ad utrumque sexum. Dan w Leuenburgu 1482 r. W Ś. mieszkają r. 1645 sami Polacy. Ad. N. Śpierwa al. Śpierwia, 1614 r. Spirwa, kol. do Męcikała, pow. chojnicki, st. p. Rytel, 2 dm, , 23 mk. W lustr. ststwa tucholskiego z r. 1664 czytamy Śpirwa, pustkowie, daje 26 zł. Spierysz, ob. Sporysz. Spiessberg, góra w Beskidzie spiskim, na granicy gm. Ruszkinowiec i Hradyska, hr. spiskie, pow. lewocki, na lew. brz. pot. Ruszkinowskiego; wzn. 916 mt. npm. Br. G. Spieszniewo, sioło, pow. czernski gub. tulskiej, o 28 w. od mta powiatowego, ma 74 dm. , 807 mk. , cukrownię założoną w 1851 r. , która w 1867 8 r. wyprodukowała 2520 pud. piasku. Spieszyn, wś i chutor, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol. , gm. Grodzisk, o 30 w. od Bielska. Spietruszki, zaśc. , pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Mejszagola, okr. wiejski i dobra skarbowe Dukszty, o 5 w. od gminy a 29 1 2 w. od Wilna, 1 dm. , 6 mk. kat. w 1865 r. 2 dusze rewiz. . Spiewakowka, słoboda nad rz. Ajdarą, pow. starobielski gub. charkowskiej, o 21 w. od Starobielska, przy trakcie z Starobielska do Taganrogu, ma 250 dm. , 1400 mk. Założona około 1670 r. , pod koniec XVII i w pierwszej połowie XVIII w. niejednokrotnie ulegała napadom Tatarów krymskich. Spigalszczyzna, Spihalszczyzna, wś włośc. nad rzką Antą, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Jazno, okr. wiejski Ugolniki, o 25 w. od Dzisny, przy b. dr. poczt. z Wilejki do Dzisny, ma 7 dm. , 72 mk. podług spisu z 1865 r. 10 dusz rewiz. Śpigiel al. Goerkendorf, wś, pow. reszelski; 196 ha, 34 dm. , 159 mk. Istniała już r. 1422. W. mistrz Marcin Truchses 1477 1489 nadaje Jakubowi Krone na prawie pruskiem wś G. z 50 włókami, z których 4 sołeckie. Ks. Olbracht nadaje r. 1540 Janowi Śpiglowi na prawie lennem wś G. z 50 wł. i 40 włók pustych, które Fabian Tolk niegdyś posiadał, oraz młyn położony w 40 włók. wydryńskich nad jez. Samplitz i Kiersztanowskiem. Śpigieł al. Szpigieł, urzęd. Spiegel, folw. , pow. ostrzeszowski Kępno, na wsch. płd. od Baranowa, nad Niesobem dopł. Prosny, pod Słupią par. , okr. dwor. i pocz. ; 3 dm. , 68 mk. Śpiglówka, wś, pow. rastemborski, st. p. i tel. Reszel; 342 ha, 28 dm. , 165 mk. Spijaciszki al. Spijatyszki, wś włośc. , pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. Hoduciszki, okr. wiejski Rokity, o 49 w. od Święcian, ma 5 dm. , 40 mk. katol. w 1865 roku 12 dusz rewiz. . Śpik, pustkowie, pow. ostrzeszowski Kępno, na lew. brzegu Prosny, o 9 1 2 klm. na północ od Podzamcza, w pobliżu Wyszanowa. Spikora 1. niem. Spikorra, folw. do Limży, pow. suski, st. p. Kisielice; 1 dm. 26 mk. 2. S. , niem. Klein Sonnenberg, dobra nad jez. Dzierzgoń, pow. suski, st. p. , kol. i par. kat. Prabuty o 6, 5 klm, 205 ha 173 roli. W 1885 r. 7 dm. , 16 dym. , 93 mk. , 23 kat. , 70 ew. R. 1530 nadaje ks. Albrecht dobra S. Łuka szowi Koch na dożywocie; jego spadkobiercy mają te dobra dzierżyć za opłatą czynszu ob. Cramer Gesch. d. Bisthums Pomesanien, str. 259. Wojna trzynastoletnia spustoszyła wieś, która jeszcze w połowie XVI w. była bez właściciela, ob. Kętrz. ,, O ludn. pol. str. 194. . Kś. Fr. Spikołosy, ob. Szpikołosy. Spieczule Spieczule Spieczuliszki Spieczuny Spiegelberg Spiegelmuehle Spiegels Spirgie Spinocha Spilak Spilgi Spillendorf Spilno Spilów Spilówka Spiluten Spilwa Spina Śpikówka, część Zawoi, pow. myślenicki. Spilak al. Szpylak, góra w Karpatach wschodnich, w dziale skolskodelatyńskim, w grzbiecie odrywającym się od szczytu Czar nej Kępy 1288 mt. przez Tousty Żołob 1258 mt. wprost na płn. , a tworzącym dział wodny między Sławskiem i Oporem od zach. , a Różanką od wsch. . Grzbiet ten kończy się Wysokim Herbem 845 mt. nad ujściem Różanki do Oporu. Od szczytu Kazanowiec 987 mt. wybiega ku płn. wsch. ponad Różanką Niźnią ramię ze szczytem Spilakiem 839 mt. . Od płn. płynie pot. Kliwiński, dopł. Różanki. Br. G. Spilgi, dwór i wś, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 38 i 39 w. od Poniewieża. Spillendorf, ob. Szpilendorf. Spilno, jezioro, w pobliżu wsi Luta, w pow. włodowskim, gm. Wyryki. Spilów, grupa zabudowań w Brodynie, przys. Szypotu Kameralnego. Br. G. Spilówka, góra lesista, w obr. Iwkowy, pow. brzeski, nad granicą z Lipnicą Murowa ną; wzn. 516 mt. npm. U płd. podnóża pły nie pot. Biała, przez wś Iwkową ku wschod. i uchodzi do Łososiny. Na zach. wzgórze Piekarowska góra 515 mt. , a dalej na zach. Góra Dominikowa 476 mt. Stoki płd. zo wią się Targowcem. Na wschod. zboczu w lesie kaplica św. Urbana, w miejscu gdzie niegdyś przebywał pustelnik t. im. Przy ka plicy wytryska źródło, mające uzdrawiać chorych. Br. G. Spilówka, przedmieście Czchowa, powiat brzeski. Br. G. Spiluten, ob. Zbiluty. Spilwa Spilwe, rzeczka przymorska, w par. kandawskiej Kurlandya, uchodzi do jez. Angern i wraz z niem spływa do zatoki Rygskiej. Spina, potok, lewy dopł. Tyśmienicy, na obszarze Mraźnicy, w pow. drohobyckim. Spinalew, Spinałowo, Spinalewo, kol. , os. i karcz. , pow. piotrkowski, gm. i par. Kamieńsk o 3 w. , ma 30 dm. , 268 mk. , 506 morg. włośc. i 2 m. dwor. Należało do dóbr Kamieńsk. Spindzie 1. wś i karczma, pow. trocki, w 1 okr. pol. , o 18 w. od Trok; wś ma 7 dm. , 46 mk. 37 katol. i 9 żydów, karczma 1 dm. , 10 mk. żydów. 2. S. 1 i 2, dwa zaśc. , pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Hanuszyszki, okr. wiejski Ejsmańcie, o 7 w. od gminy. Spingie 1. wś, pow. rossieński, gm. Konstantynów, o 73 w. od Rossień. 2. S. , u Buszyńskiego Spirgie, dwór, pow. rossieński, gm. Kroże, par. Kielmy, o 43 w. od Rossień. 3. S. , wś, tamże, gm. Kołtyniany, o 54 w. od Rossień. Spingiszki, wś, pow. rossieński, par. kroska. Spingła, jezioro, pow. wileński, w dobrach Orniany. Spingła, zaśc. , pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. Niemenczyn, okr. wiejski Traszkuny, o 12 w. od gminy, 1 dusza rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Giejany. Spinka, potok, prawy dopływ Szczerka, w pow. rudeckim. Ob. Ryczychów. Spinka, młyn w Wołoczkowcach, pow. złoczowski. Spinocha al. Spinoha, potok, powstaje pod Zielonym garbem Zełeny horb, 439 mt. , na płn. wsch. od wsi Pobocza, w pow. złoczowskim; płynie popod górę Huk 445 mt. i Łysą 400 mt. przez las Stawki i na obszarze Sasowa, w równinie wzn. 269 mt. wpada do Bugu z praw. brzegu. Długi 6 klm. Spiny 1. grapa chat w Łące, pow. rze szowski. 2. S. , grupa chat w Trzebownisku, w tymże pow. Br. G. Spipalew ob. Kamieńsk, mylnie, za Spinalew. Spiraki 1. dobra, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , par. Puszołaty, o 15 w. od Poniewieża, posiada kościół filialny p. w. św. Trójcy, z muru wzniesiony przez Rymkiewicza. 2. S. , wś, pow. szawelski, gm. Janiszki, o 53 w. od Szawel. Spirding, jezioro, ob. Sniardwy. Spirdingswerder, ob. Czarcia góra. Spirdyki, wś, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , o 58 w. od Kowna. SpireKalns, góra w pow. wendeńskim gub, inflanckiej, jeden z najwyższych wierzchołków południowej części plaskowzgórza rz. Aa, sięga 872 st. ang. npm. Spirek, ob. Szperek. Spirgen 1. Gross, dobra pryw. , w okr. , pow. i parafii tukumskiej Kurlandya. Do dóbr należy fol. Tilmannshof. 2. S. Klein, dobra pryw. , tamże. Spirgie 1. wś, pow. rossieński, gm. Kołtyniany, o 62 w. od Rossień. 2. S. , okolica, tamże, o 47 w. od Rossień. 3. S. , pow. rossieński, ob. Spingie. Spirginnen, wś, pow. ragnecki, st. p. Kraupischken; 274 ha, 23 dm. , 140 mk Spirken, dobra, pow. kłajpedzki, st. p. i kol. żel. Kłajpeda; 100 ha, 6 dm. , 36 mk, Spirockeln al. Papinkeln, wś, pow. gąbiński, st. poczt. Nemmersdorf; 194 ha, 11 dm. , 72 mk. Spirowo, stacya dr. żel. mikołajewskiej, w gub. twerskiej, pomiędzy st. . Lubenka o 7 w. a Lewoszynka o 10 w. , o 368 w. od Petersburga a 237 w. od Moskwy. Spisany, potok, powstaje w obr. Tureczek Wyżnich, w pow. turczańskim, z połączenia potoków Skolobana i Cichego. Płynie na płn. zach. przez Tureczki Niżnie, a przeszedłszy Spisany Spirowo Spirockeln Spirken Spirginnen Spinka Spirgen Spirek Śpikówka Spire Spirdyki Spirdingswerder Spirding Spiraki Spipalew Spiny Spindzie Spingie Spingiszki Spingła Spiska Kapituła Spiska góra Spiska góra do Jabłonki Niżniej uchodzi do Jabłonki, do pływu Stryja. Długi 8 klm. Br. G. Spiska góra, w Beskidzie spiskim, na gra nicy gm. Olszawicy pow. lewocki a Stellbachu hr. szaryskie, w pow. toryskim, wzn. 1057 mt. npm. Br. G. Spiska Kapituła, niem. Zipser Kapitel, węg. Szepeshely al. SzepesKaptalan, łac. Capitulum Scepusiense, Scepusium, miasteczko, do którego gminy należy zakład kąpielowy Siwabroda ob. , hr. spiskie Węg. , pow. lewocki. Leży w dorzeczu Hornadu, na zach. od Podegrodzia Spiskiego, na płd. od Jabłonowa Almas, a na wschód od Nemeszan, przy gościńcu z hr. szaryskiego z Szerokiej do Lewoczy i Czwartku Donnersmarkt, pod 49 płn. sz. g. a 38 24 40 wsch. dłg. , w pięknem położeniu, wzn. 493 mt. npm. Obszar obejmuje 1069 kwadr. sążni kat. , 29 dm. , 285 mk. , narod. słow. Pierwotnie S. K. tworzyła część wsi Jabłonowa Litterae authenticae Colocae, 1884. Fasci II, p. 119. Dziś jest siedzibą biskupa spiskiego i seminaryum duchownego. Kościół katedr. p. w. św. Marcina biskupa. Osada wraz z ogrodami otoczona dokoła murem z dwiema bramami, zbudowanym 1662 1665 r. Cała osada sldada się z jednej ulicy, idącej od wschodu ku zachod. Po płdn. stronie wznosi się 5 dm. kapitulnych, dom kantorzystów, wieża z zegarem, zbudowana przez biskupa Jana Revę, wreszcie pałac biskupi. Osada istniała już w XIII w. W czasie napadów tatarskich 1241 43 została zniszczona. R. 1288 Władysław II przybył do Podegrodzia Spiskiego i pozostał tu przez cały rok. Straż jego, składająca się z Bułgarów, Kumanów i t. d. , zrabowała kościół w S. K. R. 1433 za proboszcza Jerzego III z Keżmarku splądrowali husyci kościół i osadę, podobnież r. 1443 i 1447 za proboszcza Jana II Stocka. R. 1532 Hieronim Łaski, stronnik Ferdynanda I, napadł Kapitułę i uwięził księży. R. 1543 Andrzej Batory objął w posiadanie Podegrodzie Spiskie i dał się we znaki Kapitule spiskiej przez różne prześladowania. R. 1545 24 stycznia obsadził Merze von Svinye, starosta w Podegrodziu, Kapitułę spiską na rzecz Batorego i wypędził podstarościego szaryskiego zamku, Leonarda Longa, który po rezygnacyi proboszcza Jana Horvatha osiadł w budynku kapitulnym. R. 1560 splądrował osadę hr. Stanisław Thurzó, r. 1584 powtórzył to Aleksy Thurzó przez zemstę, iż przedstawiony przez niego na proboszcza kandydat Franciszek Thurzó nie został przyjęty. R. 1603 Błażej Lippay, wódz hajduków Bocskaya, zniszczył S. K. ; toż samo r. 1604. W r. 1619 Gabryel Bethlen, ks. siedmiogrodzki, zrabował S. K. Za czasów Bethlena wypędzono ztąd księży trzykroć i spląSłownik Geograficzny T. XI. Zeszyt 122. drowano budynki wraz z kościołem. Gdy r. 1638 rodzina Csaky ch objęła spiski zamek w Podegrodziu, nastały czasy spokojniejsze. W 1709 r. Heister, austryacki generał, oblegając Urbana Czeldera, brygadiera Rakoczy ego w Lewoczy, obsadził także Kapitułę Spiską wojskiem. R. 1849 3 lutego major Kiesewetter zajął miasteczko i osadził 800 ludźmi i kilku armatami; wszelako na wiadomość, że węgierska armia z Baldowiec nadciąga, cofnął się bez wystrzału. Z istniejących obecnie budowli godniejsze uwagi są dawniejsza prepozytura, dzisiejszy pałac biskupów, z kaplicą św. Karola Boromeusza, ukończony przez Zbiska, proboszcza; seminaryum wzniesione r. 1815, mieszczące też kurs nauczycielski spiska preparanda, założony przez biskupa Jana Pyrkera r. 1819; wreszcie trzecią budowlą jest kościół katedralny. Pierwotny kościół p. w. św. Marcina, zbudowany prawdopodobnie przez Sasów za Geyzy II r. 1142. Dokumenty z 1209 roku wspominają o proboszczu z góry św. Marcina. Obecny pochodzi z końca XV w. ; urządzenie wewnętrzne z XVI i XVII w. Zbudowany z kamienia ciosowego w starogockim stylu, prawdopodobnie na miejscu dawnego kościoła. Budowę jego rozpoczął r. 1462 proboszcz Stock. Ukończono ją r. 1478. Poświęcał 25 paźdz. 1478 kanonik jagierski Władysław Szyroka. Kościół ma dwa wejścia, jedno od strony płn. , drugie od zach. Długi 39, 87 mt. , szer. 20 mt. W bocznych ścianach liczne marmurowe nagrobki Stanisława Varaljai a, bisk. 1548, Emeryka Szapolyay a wojew. 1484, Kaspra Back a, prob. 1493; od strony płd. przytyka kaplica Corporis Christi, zbudowana w końcu XV w. przez Stefana Szapolyay a, hr. spiskiego. Przy dawnym kościele istniała również kaplica pod tem wezwaniem, zbudowana 1382 r. Kaplicę tę odnowił 1873 r. bisk. spiski Józef Samassa, dziś arcyb. jagierski. Po obu stronach głównej nawy wznoszą się dwie wieże, północna i południowa. W wieży północnej znajduje się starożytne krajowe archiwum kapitulne, zbudowano w stylu gockim, zawierające około czterech tysięcy manuskryptów, przywilejów, dokumentów, sięgających do XIV w. Oprócz tego prywatne archiwum kapitulne, umieszczone w starej zakrystyi, zawiera 1350 sztuk; najdawniejszy dokument sięga roku 1255. Proboszczowie Spiskiej Kapituły Adolf, 1209; Benedykt I, 1234; Maciej, 1239 58; Benedykt II, 1259; Jan I, 1263; Muthmer, 1264 1281; Łukasz, 1282; Bartholom, 1283, później biskup z Wielkiego Waradynu; Jakub, 1284 1301, później biskup spiski; Paweł, 1301 15; Henryk, 1316 22, biskup wesprymski; Jan II, 1323 47, pod koniec życia bisk. wes8 Spiski Zamek Spiska Sobota Spittehnen Spitowszczyzna Spittelkrug Spittelndorf Spittels Spitzberg Spitrany Spiska Sobota Spittelhof prymski; Mikołaj I, 1347 56; Benedykt III, 1357 79; Jan III, książę opolski, 1379 82, później biskup poznański i gnieźnieński, wreszcie wrocławski; Mikołaj II, 1383 92; Jerzy I, 1392 1405; Dominik, 1406 8, później bisk. czanadzki; Jerzy II z Pławca, 1408 1419, później arcybis. ostrzyhomski; Jerzy III z Kieżmarku, 1419 33; Jan IV, 1433 1464; Kasper Back, 1464 1493; Jerzy IV, 1494 1505; Władysław I, 1505 10; Jan V, 1511 44; Stanisław Karallyi, 1545 48, później biskup z Peczucha; Błażej Petervarady, 1549 60, uczony matematyk; Petrus Paulinus, 1560 61, później arcyb. ostrzyhomski; Jerzy Bornemissa, 1561 84, poprzednio bisk. czanadzki i wielkowaradyński; Marcin Pethe de Hetes, 1587 1605; Władysław II Hoszuthóty, 1606 48; Maciej II Tarnóczy, 1648 55; Jan VI, 1655 63; Jerzy V Barsony, 1663 75; Joachim Luzensky, 1676 81; Andrzej Sebesteny, 1681 1683; Mikołaj III Balogh, 1683 89; Władysław III Matyaszowsky, 1689 96, później bisk. nitrzański, kanclerz węg. ; Jan VII Sigray, 1696 1718; Emeryk Pongracz 1718 1724; Jan VIII, 1725 1740; Franciszek hr. Barkoczy 1740 44; Aleksander Mariassy, 1744 55; Józef Karol Zbisko 1755 74, ostatni proboszcz. W r. 1776 Marya Teresa podniosła spiską kolegiatę dotąd należała do dyecezyi w Ostrzyhomi do godności kościoła katedralnego, a probostwo spiskie do biskupstwa spiskiego. Odtąd poczyna się szereg biskupów Karol de Salbeck 1776 1787; Jan Réva 1787 1806; Michał Brigido 1807 1816; Jan Władysław Pyrker 1818 23; Józef Belik 1823 47; Wincenty Jekelfalussy 1848 49; Władysław Zaboysky 1850 70; Józef Samassa 1871 1873; Jerzy Esaszka od r. 1874. Dyecezya spiska dzieli się na trzy archidyakonaty spiski, liptowski i orawski. Archidyakonat spiski rozpada się na dystrykty kapitulny 2 par. , właski 12 paraf. , lewocki 12 paraf. , szczawnicki 11 paraf. , wielicki 10 paraf. , kieżmarski 12 paraf. , niedzicki 10 paraf. , starowiejski 8 paraf. , lubowelski 10 paraf. . Archidyakonat orawski rozpada się na dyskrykty trzciański 13 par. , namiestowski 12 paraf. , podzamocki 8 paraf. , kubiński 7 paraf. . Wreszcie archidyakonat liptowski rozpada się na dystrykty górnoliptowski 8 par. , średnioliptowski 14 par. , dolnoliptowski 14 parafii. Według szem. duch. tejże dyecezyi z r. 1878 na archidyakonat spiski przypada dusz rz. kat, 99, 415, gr. kat. 11, 364, ewan. augsb. 26, 636, ewan. helw. 40, nieun. 12, 714, żyd, 4896; na orawski rz. kat. 71, 739, ewan. augsb. 7, 384, nieun. 7, 835, żyd. 3, 038; na liptowski rz. kat. 43, 832, gr. kat. 1, ewan. augsb. 33, 972, nieun. 4, 932, żyd. 3, 448; razem rz. kat. 214, 986, gr. kat. 11, 365, ewan. augs. 67, 992, ewan. helw. 40, nieun. 25, 481, żyd. 11, 382, razem 331, 246. Liczba kościołów paraf. 163, filialnych 99, kaplic 118; kościołów ewan. augsb. 60, synagog 10. Do par. Kapituły Spiskiej należą Jabłonów z kość. fil. , Baldowce z kośc. fil. , Buglowce, Łuczki, Nemeszany, Siwabroda; cała parafia liczy rz. kat. 2091, gr. kat. 12, ewan. 8, nieun. 233, żyd. 37, razem 2381. Czyt. Weber, Zipser Geschichtsbilder, 1880; Józef Hradszky, Szepeshely XI t. Jahrb. des ung. KarpatenVereins, 1884, 1 53. Br. G. Spiska Sobota, ob. Sobota Spiska. Spiski Zamek, ob. Podegrodzie Spiskie. Spital, ob. Szpital. Spitalówka al Szpitalówka, karczma w ob rębie Brzeska, pow. brzeski. Br. G. Śpitalskie al. Śpitalne, jezioro, niem. SpitalSee, pow. tucholski, leży pod Gostoczynem, między szosą tucholską a Brdą; ciągnie się z płn. na płd. , wzn. 89 mt. npm. Łączy się z jez. Średniem al. Weśrednikiem MittlereSee i Rudziankiem. Wymienione już w przywileju Łyskowa z r. 1369. Kś. Fr. Spitowszczyzna, wś, należy do miasteczka Kurkle ob. . Spitrany, wś i folw. , pow. wiłkomierski, gm. Wiżuny, par. Uciany, o 70 w. od Wiłkomierza. Należała niegdyś do ststwa uciańskiego; nadana exulantowi smoleńskiemu Anforowiczowi, następnie własność Małeckich, dziś rozkolonizowana. Spittehnen, wś, pow. iławkowski, st. p. Bartoszyce; 975 ha, 74 dm. , 449 mk. Spittelhof, dawniej Surweyte, majętność wraz z młynem i cegielnią, pow. elbląski, st. poczt. i par. kat. Elbląg o 3 klm. , 394 ha 304 roli. W 1885 r. . 8 dm. , 28 dym. , 145 mk. , 16 kat. , 121 ew. , 8 dyssyd. Zdaje się, że jestto dawne Sutweite, które przed 1255 r. zostało darowane szpitalowi św. Ducha w Elblągu. W 1778 r. szpital puścił folw. w wieczystą dzierżawę; kanon wynosi 770 tal. ob. Der Elbinger Kreis v. Rhode, str. 129. Spittelhof, folw, dóbr Gr. Friedrichsberg, pow. królewiecki wiejski. Spittelkrug, folw. dóbr Gr. Friedrichsberg, pow. królewiecki wiejski. Spittelndorf, st. dr. żel. z Wrocławia do Lignicy, o 13 klm. od Lignicy. Spittels, dobra, pow. pr. holądzki, st. p. i tel. Pr. Holąd; 159 ha, 9 dm. , 50 mk. Spitzberg, pol. Czubata góra, wzgórze, w pow. międzychodzkim, w lasach wiejeckich. Spitzberg 1. góra pod Chwiramą, pow. wałecki. 2. S. , ob. Spiczasta góra. Spitzberg, wzgórze na płd. od Jaworza Spitalówka Spital Spitzen Ernsdorf, w powiecie bielskim, na Szląsku austr. , na lew. brzegu Wapienicy Lobnitz; 688 mt. npm. Br. G. Spitzen, folw. i ceg. , pow. pr. holądzki, st. poczt. Schlodien; 356 ha, 39 dm. , 174 mk. Spitzenberg, Gross i Klein, dwa szczyty w gm. Toporzec, hr. spiskie Węg. , pow. po pradzki, w paśmie Widernego Wierchu, płn. wschod, działu Magóry spiskiej; wzn. 1027 i 980 mt. npm. Na płn. od nich szczyt Reniawa 1005 mt. Br. G. Spitzendorf, wś, pow. malborski, st. p. Hohendorf, par. kat. Thiergarth; 98 ha, 5 posiadeł większych i 3 zagrody. Leży niedaleko jez. Druzna. W 1885 r. 14 dm. , 25 dym. , 116 mk. , 9 kat. , 107 ew. Spitzendorf, pow. węgoborski, ob. Przerwanki. Spitzings, dom. , pow. królewiecki wiejski, st. p. Waldau; 192 ha, 15 dm. , 127 mk. Spiwlówka, polana w Zawoi, pow. my ślenicki. Br. G. Śpiż węgier. Szepes, niem. Zips, Zipsen, łac. Scepusium, dok. Gepusia, Cepusia, Chepusia, Czepusia, Gebusia, Zepus, nazwa obszaru na płd. stokach Karpat zachodnich, tworzącego dawniej odrębną ziemię spiską a następnie hrabstwo lub żupaństwo spiskie. Nazwa. Wolfgang Lazius w dziele De migrationibus gentium pisząc o Gepidach, którzy przybywszy od ujścia Wisły mieli zająć w drugim wieku po Chr. dzisiejszą ziemię krakowską z częścią Węgier, wyprowadza nazwę, ,Scepusia od tych Gepidów, twierdząc jakoby kraj ten nazywał się dawniej Gepusia. Za zdaniem jego idzie także Maciej Bel w dziele Hungariae antiquae et novae Prodromus 1723, p. 70. Dawid Froelich w dziele Der uralte deutschungarische, zipserische und siebenbuergische Landsmann 1641 wywodzi nazwę od wyrazu gepphus, z którego wytwarza się Gephusium, Scepusium. Niemcy wywodzą nazwę Zips od wyrazów Zipfel, Zipf wierzchołek. Granice. Obszar tą nazwą objęty graniczy od płn. z Galicyą, od wschodu z hr. szaryskiem, od płd. wsch. z hr. abaujskotornskiem, od płd. zach. z hr. goemerskiem Gömör, od zach. z hr. liptowskiem. Płn. granica hr. spiskiego poczyna się na wsch. krańcu niziny nowotarskiej, u zejścia się granic trzech osad Gronkowa, Ostrowska i Łopuszny z granicą os. spiskiej Nowej Białej UjBéla. Ztąd bieży ku wsch. przez tak zwany Bór harklowski i bialski do doliny Białki, z nią do doliny Dunajca pod Frydmanem Śpiż a Maniowami Galicya. Odtąd ciągnie się ku płd. wsch, doliną Dunajca, już to prawym, już też lewym brzegiem, już też środkiem Dunajca aż po Lechnicę; tu zwraca się za biegiem Dunajca ku płn. , idąc wyłomem Pienin aż ku Kaczej Skale, gdzie pod kątem prostym, tuż pod Szczawnicą Niżnią wykręca się ku płd. wsch. , ciągnąc się grzbietem wsch. połaci Pienin, aż po najwyższy ich szczyt Wysokie Skałki 1052 mt. , ztąd ku płn. wschod. grzbietem działów górskich po szczyt Syhłę 927 mt. na granicy gm. Litmanowy Śpiż z Białą Wodą Ruską i Piwniczną Galicya, ztąd ku wsch. , łukiem wydanym ku płd. , schodzi do doliny Popradu, na granicy Mniszka Spiż i Piwnicznej Galicya. Długość płn. granicy wynosi 66 1 2 klm. Zach. kraniec tejże granicy wzn. 595 mt. , wsch. 380 mt. npm. Od zach. krańca granica opada, sięgając pod Czorsztynem, między nim a Niedzicą 488 mt. , pod Czerwonym Klasztorem 456, a przy wyjściu z wyłomu pienińskiego 430 mt. npm. ; odtąd się wznosi, dochodząc w Wysokich Skałkach 1052 mt. , poczem opada do 927 mt. w Syhłej, znów wznosi się po raz ostatni do 1024 mt. w szczycie Heliaszówce, poczem opada do doliny Popradu pod Mniszkiem na 380 mt. Granica wschód, poczyna się pod Mniszkiem i ciągnie się zrazu Popradem w górę aż po Sulin, ztąd biegnie grzbietami ku płd. i znów przerzuca się do doliny Popradu, biegnie nią na bardzo małej przestrzeni, a opuściwszy ją pod Hobgartem, ciągnie się działami górskiemi na Kuligórę 1254 mt. , ztąd na Janko wiec 1170 mi. , dalej na Spiską górę 1057 mt. , Wysoką Halę, a ztąd Słubice 1131 mt. popod Czarną Horę 1028 mt. do doliny Hornadu, którą biegnie w dół aż po Folkmar Mały, tu opuszcza dolinę Hornadu i ciągnie się doliną jego dopływu Czertowika i Opaki aż popod szczyt Okruhły 1087 mt, . Długość granicy wynosi 120 klm. Kraniec płn. leży 380, płd. 1010 mt. npm. Ważniejsze wzniesienia, idąc od północy ku płd. , są Poprad pod Mniszkiem 380, Poprad pod Sulinem 406, Martynice Wierch 855, Jakubiański szczyt 1291, Kuligóra 1252, Zamczysko 1247, Simeny 1214, Jankowiec 1170, Jaworzynka 1062, Łysa 1023, Spiska 1057, Wysoka Hala 1140, Słubica 1131, Kosanka 910, Czerna Hora 1028, dolina Hornadu pod Margiczanami 313, Hornad przy ujściu Czertowika 288, Mały Folkmar 315, Opaka 460, pod Okruhłą na przełęczy 1010 mt. npm. Połud. granica ma kierunek płd. zach. i bieży działami górskiemi po wierch Kloptanię 1155 mt. , a ztąd popod os. Sztos na szczyt Pipitkę 1221 mt. ; odtąd bieży na płn. zach. przez szczyt Wołowiec 1215 mt. na grzbiet Sułowskich gór Hala, 1258 mt. , a ztąd schodzi do doliny pot. Gielnicy Hnilca, dopł. Hornadu; tąż doliną idzie w górę potoku aż po żródliska, w okolicę wsi Straconej Stracona a ztąd obiegłszy od wschodu płn. i zach. obszar wsi Wernaru Śpiż Spitzen Spiwlówka Spitzings Spitzendorf Spitzenberg hr. goemoerskie wielkim łukiem wychodzi na szczyt Upłaz 1557 mt. , zkąd opada do doliny Wagu Czarnego, którą bieży aż pod wieś Szuniawę Górną. Długość wynosi 133 klm. Ważniejsze wzniesienia kraniec wsch. 1010, Weisser Stein 1129, Kloptania 1155, Raeuberstein 1147, Pipitka 1221, Czartowa Hala 1248, Sułowa Hala 1258, dolina pot. Gielnicy w Hnilcu Wielkim 632, ujście pot. Krebsseifen 738, wś Stracona 791, wyjście z doliny Gielnicy, u podnóża Czarnego Stróża 860 mt. , Trzy Kopce 1050, Kołwacz 1178, Człowiecza głowa hława 1268, Upłaz 1557, polana Praszywa nad Czarnym Wagiem 1069; wyjście z doliny Wagu Czarnego 847 mt. npm. Granica zachodnia hr. spiskiego wybiega z doliny Wagu Czarnego ku płn. przez wierch Gregorie 1038 mt. popod Końską głowę 997 mt. na Jabłonkę 882 mt. , a ztąd przez wyżynę Szczyrbską Walterowa góra 918 mt. wprost ku płn. na grzbiet skalistych turni Baszty, zachod, bokiem doliny Mięguszowieckiej, przez Basztę Przedmą 2204 mt. , Szatan, na Basztę Zadnią 2335 mt. , a ztąd przez Koprowe 2369 mt. i Czubrynę na główny grzbiet Tatr, a mianowicie grzbiet Mięguszowiecki 2435 mt. , którym bieży, skręciwszy się cokolwiek na wschód po Rysy 2508 mt. , a ztąd ku płn. ponad dolinę Czarnego Stawu nad Rybim i Rybiego, grzbietem Żabich wierchów 2262 mt. opada do doliny Białki, którą bieży aż po zejście się granicy wsi spiskiej Nowej Białej z Łopuszną, Gronkowem i Ostrowskiem, wyszedłszy poprzednio między Trybszem a Białką z doliny Białki. Długość tego boku 61 klm. Płd. kraniec 817, płn. zaś 595 mt. ; najwyższe wzniesienie w szczycie Rysów 2508 mt. Najdalej ku płn. wysunięty punkt ziemi spiskiej leży pod Frydmanem, na granicy tejże gminy z Maniowami, tj. granicy galicyjskiej, tuż poniżej ujścia Białej do Dunajca, pod 49 27 38 płn. sz. g. najbardziej ku płd. sięga punkt zejścia się granic trzech hrabstw spiskiego, goemoerskiego i abaujtornskiego, pod 48 40 płn. sz. g. Długość przekątnej łączącej te dwa skrajne punkty i przechodzącej mimo Kieżmarku i Nowej wsi Spiskiej, wynosi 94 1 2 klm. Punkt najdalej ku zach. wysunięty przypada na szczyt Basztę Zadnią 2335 mt. , pod 37 42 50 wsch. dłg. od F. , punkt zaś skrajny wschodni pomiędzy Folkmarem Małym a Hamorem, nad połączeniem się pot. Opaki z pot. Belą, pod 38 44 30 wsch. dłg. g. F. Długość prostej łączącej te dwa punkty wynosi 81 1 2 klm. Obszar. W tych granicach według Hornyańszky ego Geographisches Lexicon des Koenigreichs Ungarn, Pest 1864 wynosi obszar Spiżu 64, 23 mil kw. , a mianowicie pola ornego 166, 938, łąk 48, 974, pastwisk 61, 810, ogrodów i sadów 3864, lasów 238, 591, nieużyt. 111, 723 mr. Według Webera Zipser Geschichtsund Zeitbilder, Leutschau 1880 obszar pola ornego wynosi 260, 048, łąk 67, 917, pastwisk 55, 573 mr. Na 1000 mr. ziemi przypada 391 mr. lasu. Według mapy hr. spiskiego zakładu wojsk. geo graf. w Wiedniu wynosi obszar 67, 85 mil kw, , co czyni 3735, 55 klm. kw. OrtsLexicon des Laender des ungar. Krone Budapeszt 1882 podaje obszar hr. spiskiego na 3605 klm. czyli 65, 38 mil kw. Zaludnienie. Według wspomnianej mapy w 1870 r. było 165, 092 mk. , z tej liczby pow. starowiejski 9, 1 mil kw. obejmował 16, 156 mk. , pow. lubowelski 7, 9 mil kw. 21, 376 mk. , pow. kieżmarski 11, 4 mil kw. , nie licząc miasta, 24, 636 mk. , pow. popradzki 10, 2 mil kw. 20, 260, pow. lewocki 9, 2 mil kwadr. , nie licząc miasta, 25, 140 mk. , pow. właski 6, 6 mil kw. 23, 200 mk. , pow. gielnicki 10, 5 mil kw. 25, 818 mk. , mto Kieżmarek 0, 93 mil kw. 3375 mk. , mto Lewocza 2, 02 mil kw. 5131 mk. Najludniejszy pow. właski miał na 1 klm. kw. 64 mk. , lewocki 50 mk. , lubowelski 49 mk. , gielnicki 41 mk. , kieżmarski 39 mk. , popradzki 36 mk. , starowiejski 32 mk. W 1880 r. ludność wzrosła do 173, 367 mk. męż. 83, 704, kob. 89, 663, dm. 28, 311. Na powiaty przypada a bański 25, 994 mk. , 4397 dm. ; b lewocki 19, 073 mk, 3304 dm. ; c hornadzki 21, 178 mk. , 2757 dm. ; d popradzki 24, 369 mk. , 4392 dm. ; e tatrzański 19, 896 mk. , 3134 dm. ; f magórzański 21, 571 mk. , 3917 dm. ; następnie na miasta Lewocza 6655 mk. , 849 dm. ; Gielnica 4359 mk. , 1018 dm. ; Kieżmarek 4477 mk. . 522 dm. ; Nowawieś Spiska 7564 mk. , 827 dm. ; Włachy 2477 mk. , 472 dm. ; Podegrodzie Spiskie 3226 mk. , 541 dm. ; Poprad 1033 mk. , 158 dm. ; Sobota Spiska 823 mk. , 135 dm. ; Lubica 3069 mk. , 549 dm. ; Biała Spiska 2582 mk. , 450 mk. ; Podoliniec 1537 mk. , 268 dm. ; Gniazda 1296 mk. , 235 dm. ; Lubowla Stara 2188 mk. , 391 dm. według dat podanych w Zipser Bote z 5 lut. 1881 r. . W tem samem czasopiśmie z 29 kwiet. 1882 znajdujemy dokładniejsze dane co do obliczenia ludności, cokolwiek odmienne od powyższych. Według tego wykazu było 31 grud. 1880 r. na spiżu 83, 966 mężczyzn, 89, 991 kobiet, razem 173, 957, do czego doliczyć należy 794 wojskowych, przeto razem 174, 751 mk. Przy obliczeniu z 1880 r. pominięto 6657 męż. i 3777 kobiet, a więc 10, 434 głów, jako nieobecnych podówczas na Spiżu. Podana wyżej liczba mieszkańców 173, 957 rozdziela się na 225 gmin, zajmuje 27, 996 dm. , z 35, 138 mieszkaniami, rozpadających się na 40, 366 gospodarstw domowych. Mieszkań było 22 suterenowych, 34, 068 parterowych, 179 na półpię Śpiż Śpiż terku, 853 jednopiętrowych, 11 dwupiętrowych a 5 na poddaszu. Co do narodowości było Węgrów 3550, Niemców 49, 157, Słowaków 96, 290, Rusinów 16, 158, Cyganów 1372, Polaków 27000 do 37000 policzono do Słowaków. Do wyznania rzym. katol. należało 111, 564 dusz, do grekokatol. 22, 515, do grekoortodoksyjnego 71, do ewang. luterań. 33, 406, do ewang. kalwiń. 421, izrael. 5941; bezwyznaniowców zgłosiło się 5 a 34 członków różnych sekt. W stanie małżeńskim pozostawało 67, 900, owdowiałych było 12, 376, sądownie rozwiedzionych 63, wolnego stanu 93, 385, wątpliwego stanu cywilnego 233. Ociemniałych było 247, głuchoniemych 266, umysłowo chorych 165, ułomnych 150. Co do wieku 88 Śpiżaków przekroczyło 90, a 5 nawet 100 lat życia. Liczba umiejących czytać i pisać wynosiła 66, 998, tylko czytać 23, 648, ani czytać ani pisać nieumiejących 45, 425. Nie wliczono tu 87, 866 dzieci poniżej 7 lat. Z 83, 996 mężczyzn co do zajęcia było a duchownych 208, nauczycieli 441, artystów 2, lekarzy 49, inżynierów 22, adwokatów 44, urzędników 321, innej inteligencyi 221, razem 1308, więc l, 56; b właścicieli kopalni 5, urzędników górniczych 53, pomocników górniczych 127, górników robotników 3303, razem 3488, więc 4, 15; c właścicieli dóbr 12, 050, dzierżawców 205, urzędników gospodarskich oficyalistów 165, służby gosp. 6128, najemników gosp. 4386, komorników 655, gospodarstwem się zajmujących 5633, razem 29, 222, więc 34, 8; d przemysłowców samodzielnych 5123, prowadzących interesa przemysłowe 70, pomocników i praktykantów 5486, innych robotników 1200, razem 11, 969, więc 14, 26; e w handlu i przemyśle zajętych było 1835, zatem 2, 19 f żyjących z renty było 177 męż. , z jałmużny 352, z pensyi 201, prywatnych sług 337, publicznych sług 444, w więzieniu 87, robotników 3898, razem 5496, więc 6, 55; g do szkół uczęszczało 13, 825, bez zajęcia było 16, 823, razem 30, 648, więc 36, 49. Z liczby 89, 991 kobiet utrzymywało się z renty 313, z jałmużny 610, emerytek 113, nauczycielek i artystek 207, przy gospodarstwie domowem 36, 033, przy gospodarstwie wiejskiem 7653, handlem, przemysłem i górnictwem zajmowało się 2015, służbą domową 6185, robotnic 7768, w więzieniu 1, do szkoły uczęszczało 11, 943, bez zajęcia było 17, 150. Hidrografia. Główną i niemal środkową część ziemi spiskiej zajmuje dolina górnego Popradu od początku tej rzeki aż poza Lubowlę. Płn. zachodnią część Spiżu, obejmującą niemal 550 klm. kw. , przerzyna kilka dolin poprzecznych drugiego i trzeciego rzędu, łączących się u ujścia swego z wazką doliną górnego Dunajca. Obie te części należą do dorzecza Dunajca Wisły, a więc do stoku bałtyckiego. Trzecią połud. wschodnią część obejmuje cały obszar górnego Hornadu i jego dopł. Gielnicy, aż do połączenia się obu rzek na wschod, granicy Ś. i tuż ponad wyłomem, którym Hornad przedziera się ku równiejszym obszarom niziny węgierskiej, sięgającej jednam ramieniem aż po Koszyce nad Hornadem. Jestto dorzecze Cisy, więc Dunaju, przeto stok czarnomorski. Wzdłuż płn. granicy Ś. legła wazka dolina górnego Dunajca, zwarta od płn. , tj. od strony Galicyi, pasmem Gorców w części zachod. , a pasmem Pienin w części wschodniej, od płd. zas, tj. od strony S. , północnemi odnogami Magóry spiskiej i wschodnią połacią pasma Pienin, i to od Frydmana Śpiż i Dembna Galicya czyli od ujścia Białki aż po koniec uroczego ciasnego wyłomu Dunajca przez Pieniny; mała to przestrzeń wynosi zaledwie 27 klm. Wzn. początku tej doliny pod Dembnem sięga 533 mt. sztab gen. npm. Od Dembna i Frydmana aż po Sromowce Wyźnie i Starą wieś, dolina Dunajca na przestrzeni niemal 13 klm. , ma kierunek z płn. zach. na płd. wschód. Odtąd aż po Czerwony Klasztor, a więc po początek wyłomu Pienińskiego, na przestrzeni 7 klm. , robi 4 zagięcia, na płn. , płd. , wsch. , wreszcie znowu na płn. , otaczając na S. obszar wioski Starego Majerza ÓMajor, a w Galicy i Sromowce Niźnie z trzech stron. W wyłomie zaś Pienińskiem, również 7 klm. wynoszącym, tworzy Dunajec niemal 8 zagięć czyli kolan. Spadek tej doliny wskazują liczby ujście Białki 530 mt. , most na Dunajcu między Czorsztynem a Niedzicą 488 mt. , Sromowce Niźnie 465 mt. , Czerwony Klasztor 456 mt. , koniec wyłomu Pienińskiego 430 mt. Ogólny spadek na tej przestrzeni wynosi 100 mt. , a zatem niemal 4 mt. na klm. Dunajec zabiera tu z obszaru Ś. dopływy 1 Białkę, 2 Dursztyński pot. , 3 Kacwińską rz. , 4 Kowninę, 5 Jordaniec, 6 Hafkę, 7 Lipnicki pot. i 8 Leśnicki pot. Nad niemi legły mniejsze i większe poprzeczne doliny drugiego lub trzeciego rzędu. Rozdzielić je można na trzy działy a doliny tatrzańskie 1, b doliny magórzańskie 5, c doliny pienińskie 2. Największą i najwalniejszą jest dolina Białki, poczynająca się we wnętrzu Tatr, u połączenia się potoku Od Rybiego od zach. , płynącego z Rybiego stawu czyli Morskiego Oka, z pot. Białą Wodą al. Pod Upłazki, płynącą z Zamarzłego Stawu pod Polską Przełęczą, na wysokości 1116 mt. Według Górali zakopiańskich wody spływające z Zamarzłego Stawu pod Polską Przełęczą, Litworowego, Zielonego i Czeskiego, tworzą potok, ,Czeską Wodą zwany. Od połączenia Śpiż się jego z potokiem, ,Od Rybiego zwie się potok Białą Wodą aż do Ryniasa, polany koło wsi Brzegów, więc prawie po ujście potoku Jaworzyńskiego. Tu poczyna się nazwa Białka. Więc górna część doliny Białki zwie się właściwie doliną Białej Wody. Od początku swego aż po wieś Brzegi ma ona kierunek płd. płn. ; jest ona wazką i dziką i należy do obszaru Tatr, rozdzielając zarazem Tatry nowotarskie od spiskich. Spadek gwałtowny górny koniec 1116 mt. , pod Czerwoną Skałą 1003 mt. , pod Łysą polaną 967 mt. , ujście Jaworzyńskiego pot. 820 mt. ; ogólny zatem spadek na przestrzeni 12 klm. wynosi 296 mt. , czyli 24 1 2 mt. na klm. Odtąd dolina Białki oddziela przedgórza Podhala nowotarskiego od działów Magóry spiskiej aż po zejście się granic Białki Galicya, Nowej Białej i Trybrza Śpiż na przestrzeni 10 klm. Kierunek płd. północ. Spadek podają liczby ujście Jaworzyńskiego pot. 820 mt. , ujście Jurgowczyka 743 mt. , płn. kraniec 668 mt. ; ogólny spadek 152 mt. , czyli 15 mt. na klm. Tu wchodzi Białka na obszar Spiżu, a mianowicie na wsch. obszar gm. Nowej Białej. Na przestrzeni wynoszącej 6 1 3 klm. , dolina ta przyjmuje kierunek półn. wschodni; poczem znowu tworzy granicę między Galicyą i Ś. na przestrzeni 3 3 4 klm. Spadek doliny następujący przy wejściu na obszar Nowej Białej 668 mt. , ujście 530; zatem 138 mt. na 10 klm. , więc blizko 14 mt. na klm. Długość przeto doliny całkowita wynosi 32 klm. , z spadkiem 586 mt. , a zatem niemal 18 mt. na klm. Ze spiskich dopływów Białej Wody i Białki wymienić należy pot. Jaworzyński czyli Jaworzynkę, z wnętrza Tatr spiskich przybywającą, nad której górną, t. j. połudn. częścią rozpościera się tatrzańska dolina Jaworzynka al. Jaworowa, niemal 10 klm. długa. Zrazu biegnie dolina ku płn. zach. , poczem zwraca się na płn. i w tym kierunku podąża popod Tatry Bielskie, gdzie tworzy łuk na zach. wygięty, kierując się ku płn. wsch. Od mostka na drodze żarskiej w Podspadach poczyna się druga połowa doliny, t. j. część dolna, oddzielająca Magórę spiską od przedgórzy tatrzańskich na Podhalu nowotarskiem. Odtąd zwraca się na płn. zach. i poniżej polany Chowańcowej łączy się z doliną Białej Wody, tworząc dolinę Białki. Długość całej doliny 18 klm. ze spadem 1067 mt. , więc 59 mt. na klm. Górny koniec doliny, nad stawkiem Jaworowym 1887 mt. , ujście 820 mt. Z dolin magórzańskich uwagi godną jest tylko dolina Kacwińska i Kowniny, obie sięgające popod główny grzbiet Magóry spiskiej. Dolina Kacwińskiej rzeki w górnej części jest podłużną, w średnim i dolnym poprzeczną. Długość 19 klm. Początek 788 mt. , dolny koniec 487 mt. , ogólny spadek 301 mt. 16 mt. na klm. . Dolina zaś Kowniny jest poprzeczną; długość 13 klm. , z spadkiem 238 mt. 18 mt. na klm. . Potok Lipnicki Lipnik tworzy właściwie dolinę magórzańskopienińską, oddzielającą półn, stoki Magóry spiskiej od wschód, pasma Pienin. Długość 14 klm. , górny jej koniec wzn. 648 mt. , dolny 536 mt. , spadek 112 mt. 8 mt. na klm. . Wreszcie dolina pot. Leśnickiego jest doliną pienińską, podłużną, 5 1 2 klm. długą. Drugą najważniejszą dolinę Spiżu tworzy rz. Poprad dopł. Dunajca po za obrębem Śpiżu. Dolina ta rozpoczyna się poniżej i na wschod. stronie przełęczy, która ległszy na granicy ziem spiskiej i liptowskiej, ramieniem półn. , wsuniętem między źródliska i przypływy Popradu i Białego Wagu, łączy się z Tatrami właściwemi, ramieniem połd. zaś ze stokiem Tatr niźnich, rozdzielającym zlewiska Czarnego Wagu i Hornadu. Wznies. przełęczy między Ważcem 792 mt. a Szczyrbą 829 mt. wynosi 916 mt. Jest to wyżyna zwana Hochwald. Od Stwoły Stola i Łuczywny aż po miasteczko Poprad, dolina rz. Popradu na przestrzeni 14 klm. ma kierunek zach. wschodni, ztąd aż po Drużbaki Niźnie na przestrzeni 35 klm. półn. wschodni. Od Popradu aż pod Gniazda tworzy rz. Poprad z południkiem kąt 40. Od Drużbak do granicy spiskiej, na przestrzeni 16 klm. , dolina ma kierunek wschodni, z lekkiem wygięciem ku północy. Długość wynosi na tej przestrzeni z zakrętami 65 klm. Do granicy polskiej zaś 86 klm. Spadek wskazują liczby Stwoła 836 mt. , Łuczywna 767, Wielka 681, Poprad miasto 675, Maciejowce 659, Wielka Łomnica 639, Kieżmarek 626, Biała Spiska 597, Podoliniec 570, Gniazda 539, Pławiec 488, Leluchów 477 mt. Od Stwoły do mta Popradu spadek nagły, wynoszący na przestrzeni 14 klm. 161 mt. ; ztąd po Kieżmarek na przestrzeni 12 klm. tylko 39 mt. ; od Kieżmarku wreszcie aż do granicy węgierskiej na przestrzeni 60 klm. wynosi 149, wogóle od Stwoły aż do granicy węgierskiej 359, a zatem 4 mt. na 1 klm. Od granicy węgierskiej wreszcie aż do połączenia się z Dunajcem poniżej Starego Sącza przebiega Poprad 59 klm. , ze spadkiem 156 mt. Stary Sącz 321 mt. , a zatem niemal 2 1 2 mt. na klm. Przy dostatecznym przybytku wody odbywają spławy na Popradzie w czasie jednej godziny przestrzeń 4 klm. Dolina Popradu jest tu wogóle dzika i nader romantyczna; na Śpiżu zwykle kamieńcem zasuta. Na górnym biegu aż po ujście Popradu Małego dolina rzeki należy do obszaru Tatr spiskich; odtąd aż po Sobotę spiską oddziela Tatry od Tatr niźnich. Poniźej Soboty Spiskiej aż po Buszo Śpiż wce legła dolina Popradu na rozdzielu Tatr i Beskidu spiskiego; w dalszym swym biegu oddziela Magórę spiską od tegoż Beskidu; odtąd i to od Lubowli rozpościera się już w Beskidzie dunajeckopopradzkim i popradzkodukielskim, omijając zdaleka wśród tych działów, wyrosłą jakby wyspę, skalistą grupę uroczych Pienin. Poprad przyjmuje liczne dopływy obustronnie, tworzące wązkie, górskie, przeważnie krótkie doliny. Trzecią część Spiżu, t. j. połd. wschodni zakątek, przypada na dorzecze górnego Hornadu, z dopływem Gielnicą. Najbardziej na wschód wysuniętą część Tatr niźnich zowią powszechnie Królewską Halą al. Kralowa Hola Koenigsberg. Jest to właściwie najwyższy szczyt Tatr niźnich, tworzący zarazem wschodni kraniec tego pasma. Wznies, jego czyni 1943 mt. Królewska Hala wysyła ku płn. wsch. ramię górskie ze szczytami Holiczną, Trzy Studnie 1508 mt. , Upłazem 1557 mi, Przednią Halą 1548 mt. , Palenicą 1306 mt. , Człowieczą Głową 1268 mt. i Kołwaczem 1178 mt. . Na szczycie Upłazie stykają się trzy hrabstwa spiskie, liptowskie i goemoerskie. Granica ziem liptowskiej i spiskiej schodzi z Upłazu do doliny Wagu Czarnego i bieży jego doliną na płn. zach. ; granica zaś ziem spiskiej i goemoerskiej biegnie grzbietami na płn. wschód do przecznicy wernarskiej, a z niej na płd. działami górskimi do doliny Gielnicy. Wreszcie granica ziem liptowskiej i goemoerskiej wychodzi z Upłazu na Królewską Halę, a ztąd głównym grzbietem Tatr niźnich ciągnie się w kierunku zachodnim. Na stokach Królewskiej Hali biją źródła czterech rzek na płn. zach. Wag Czarny, na płn. wsch. Hornad, na płd. wsch. Gielnica al. Hnilec, wreszcie na płd. Hron. Górski potężny potok, zwany Hornadem Kubachskim, wypływający z płn. pochyłości Upłazu, łączy się we wsi Ugoczu z Małym Hornadem, nadpływającym z po za wsi Wykartowiec przez Krawiany. Za trzecie ramię źródlane Hornadu, zasilające go znacznym zapasem wód, uważać należy potok Wernarski, zabierający wody z gór otaczających Wernar w hr. goemoerskiem. Działy te górskie wernarskie wychodzą w wschod, kierunku z Królewskiej Hali, są to Mała Hala i Popowa. Przez Popową 1056 mt. wiedzie gościniec łączący Śpiż z hr. goemoerskiem, dolinę Popradu i Hornadu z doliną Gielnicy i Słony Sajó. Czarująca panorama roztacza się z drogi wiodącej z Popowy do wsi Wernaru, a ztąd do doliny Hornadu. Śmiałe zakręty dobrze utrzymanego gościńca, bogata, górska flora, nieprzejrzane lasy szpilkowe, pokrywające zbocza gór, zieleniejące upłazy, a w dali na północy bielejące turnie tatrzańskie zamykają krajobraz. Poniżej Hranownicy Grénicz wpada Wernarski pot. do Hornadu. Potok ten można uważać za trzecie ramię źródlane Hornadu i nazwać go Hornadem Wernarskim. Tu dopiero poczyna się właściwy Hornad i jego dolina 597 mt. . Z doliny tej ku półn. wiedzie gościniec przez tak zwany Kwietnik ob. do doliny Popradu, wyłomem zwartym od zach. górą Krzyżową 943 mt. , a od wsch. Schloesschen 922 ml. Poniżej Kwietnika rozpościera się zagłębienie ledwo dostrzegalne w wielkim dziale wodnym europejskim, który tu rozdziela stok czarnomorski od bałtyckiego. Od Hranownicy począwszy dolina Hornadu ma aż do Szczawnika kierunek wschodni, ztąd do kuźni hrabuszyckiej połd. wschod. Na tej małej przestrzeni 8 klm. zlewają się od płd. liczne krótkie dopływy Hornadu, między nimi Bela, zabierająca wody z Jaworzyny 1188 mt. i Hawrańskich skał 1158 mt. , wznoszących się na wsch. od Popowy. Od Hranownicy Hornad płynie szeroką niecko watą doliną, w której legły osady Szczawnik, Betlanowce i Hrabuszyce. Tu przechodzi nagle dolina Hornadu w ciasny, górski wyłom, podobny do wyłomu Dunajca w Pieninach, ale dzikszy i mniej przystępny, 9 klm. długi, kończący się pod Smiżanami, gdzie znowu rozwija się w szeroką kotlinę nowowiejską Nowa Wieś Spiska. Do Nowej Wsi Spiskiej płynie Hornad w kierunku wschodnim. Odtąd aż po Markuszowce kierunek doliny Hornadu jest połd. wsch. ; ztąd po Olcznawę znowu wschodni, ale dolina nader zwężona pasmem gór od płd. przypierających, zwanych Galmusem. Na wsch. od Olcznawy rozszerza się nagle dolina Hornadu w szeroką żyzną kotlinę właską. Pod Kolinowcami zwęża się znacznie i pozostaje taką aż do Krompachskich hut, zwróciwszy się na połd. wschód. Tu przyjmuje kierunek wschodni aż do Rychnawy i Kluknawy, następnie w licznych zakrętach w połd. biegu aż po Margeczany, gdzie łączy się z Gielnicą, tuż na wschodniej granicy Spiżu. Tu też kończy się jego dolina w całej rozciągłości, od źródeł dotąd do Śpiżu należąca. Ód ujścia Gielnicy po ujście pot. Czertowika al. Beli, Hornad przedziera się górską przecznicą, oddzielając ziemię spiską od szaryskiej. Od ujścia Hornadu wernarskiego po ujście Gielnicy długość doliny wynosi 66 3 4 klm. , na pas zaś graniczny przypada 8 1 4 klm. , razem 75 klm. Spadek doliny wskazują następujące liczby źródło 1300 mi, wś Kubach 674 mt. , połączenie się z Hornadem Małym 654 mt. , połączenie się z Hornadem Wernarskim 597 mt. Na tej przestrzeni 19 klm. spadek ogólny czyni 703 mt. , 37 mt. na klm. . Następnie idą Szczawnik 568 mt, Huty hrabuszyckie 530, Żelazna Śpiż wrota w wyłomie 507, Jezuicki młyn 485, Huty śmiżańskie 466, Nowa Wieś Spiska 443; przestrzeń ta wynosi 23 klm. , spadek czyni 6 1 2 mt; Markuszowce 445 mi, pod Włachami 385, Kluknawa 359, Margeczany 320. Przestrzeń ta czyni 43 klm. , ogólny spadek doliny wynosi 123 mt. , więc do 3 mt. na klm. Ogólny spadęk od źródeł Hornadu Kubachskiego na przestrzeni 103 klm. wynosi 980 mi, więc w przecięciu na klm. 9 mi Lewe dopływy Hornadu są Ganowski potok, Śmiżański p. Wenigbach, Lewocki, Łodzina, Pieklisko, Rybniczek, Olszawka, Studzienice, Jasienowiec, Złotnik, Dolny p. i Bystra. Prawe dopływy Bela, Leśnica, Taubnitz, Eschseifen, Kotterbach, Łany, Złatny, Kamienny, Raj, Słowinka, Gielnica i Czertowik al. Bela. Z dopływów najznaczniejszym jest Lewocki potok z lew. brz. i Gielnica, al. Hnilec z praw. brz. Na połd. wschod. pochyłości Upłazu, szczytu w okolicy Królewskiej Hali, nastaje w dzikiej dolinie pot. Hnilec al. Gielnica, który podąża w gwałtownych spadach ku płd. wsch. , a przeciąwszy gościniec wernarskl koło karczmy Puste Pole i przyjąwszy od pr. brz. Spiski pot. , zwraca się na wschód w licznych zakrętach wazką doliną wsi Straconej, poczem na płd. wsch. po Wielki Hnilec, odtąd łukiem wydanym na płd. aż po Wondrysel, nastąpnie na płd. wsch. po Mniszek. Tu zwraca się na płn. wsch. , w którym to kierunku w licznych zakrętach podąża aż do swego ujścia pod Margeczanami. Długość doliny wynosi 70 klm. , z tego górna jej część, na przestrzeni 8 klm. przypada na hr. goemoerskie, następne 26, klm. tworzy dolina Gielnicy granicę między Śpiżem a hrab. goemoerskiem, wreszcie pozostała część 46 klm. wchodzi całkowicie w obręb Śpiżu. Spadek doliny podają liczby źródło 1200 mt. , dolina Stracona, na granicy goemoerskiej 860 mt. , Stefanowce 771, ujście poi Krebsseifen 738, Wondrysel 533, Swedler 457, Mniszek 419, Gielnica 372, Margeczany 320 mi Ogólny spadek na przestrzeni 70 klm. wynosi 880 mt. 12 1 2 mt. na klm. . Orografia. Doliny Popradu i Dunajca, niemniej Hornadu i Gielnicy, zajmujące z przybocznemi dolinami cały obszar ziemi spiskiej, należą do okolic międzygórskich, gdyż rzeki płynące spodem czterech głównych dolin, ciasnemi wyłomami torują sobie dalszą drogę. Nad doliną górnego Popradu, na półn. zachodniej stronie wzbiła się wschodnia część Tatr spiskich, nadająca temu północnozach. zakątkowi Śpiżu wejrzenie kraju alpejskiego. Jest to przeważny dział pasma, zwanego powszechnie dzielnicą Wysokich Tatr die hohe Tatra, która poczyna się od przełęczy Lilijowego 1949 mt. . Półn. zachodnia jej część należy do Nowotarżczyzny, połd. zach. do Liptowa, dwie trzecie wschodnie do Śpiżu. Dzika to kraina najwyższych turni, o stromych, często prawie prostopadłych ścianach, poszarpanych szczytach, z pięknemi stawami halnemi, umieszczonemi zwykle poza wysokiemi progami w górnym końcu dolin, nie ma wprawdzie lodowców, ale posiada potężne płaty śniegu nawet w najgorętszych latach. Dzielnica ta od Lilijowego aż po przełęcz Koperszadów bielskich pod Szeroką żarską, wygięła się wielkim łukiem ku południowi, wskutek czego rozgałęzienie pasm po stronie półn. jest daleko silniej rozwinięte niż na południowej. Zachod. narożnikiem Tatr spiskich jest szczyt Mięguszowiecki 2435 mt. ; odtąd po Rysy 2508 mt. stanowi główny grzbiet granicę między Podhalem nowotarskiem a spiskiem. Wschodni zaś narożnik tworzy szczyt Kopa Durlsberg, 1818 mt. naprzeciwko Szerokiej żarskiej. Wysoko położona przełęcz Polska al. Grzebień Polski 2196 mt. dzieli łuk tych Tatr na dwie wielkie połowy; z połowy zachodniej należy do Śpiżu dział od Mięguszowieckiego szczytu począwszy i od poprzecznego grzbietu Baszty przedniej, Szatana i Baszty zadniej i ma kierunek od półn. zachodu ku połd. wschodowi; druga zaś połowa od tejże przełęczy Polskiej aż po Koperszady bielskie, całkiem do Śpiżu należąca, ma kierunek od połd. zach. ku płn. wschod. Odsyłając po szczegóły do artykułu Tatry, wymieniamy tu doliny i szczyty po stronie północnej dol. Białej Wody ze Swistową i Rowienkami; Jaworowa ze Szeroką i doliną Koperszad polskich. Po stronie połd. Mięguszowiecka, Batyzowiecka, Wielka Wielicka, Staroleśniańska, Zimnej Wody, Kieżmarska. Ważniejsze szczyty Baranie rogi Gruensee spitze, 2535 mt. , Baszta przednia 2204, 5 mt. , Baszta zadnia 2335 mt. , Baszta pośrednia al. Szatan 2377 mt. , Batyzowiecki szczyt 2464 mt. , Cubryna 2368 mt. , Durny Lomnitzer Nordtrabant, 2618 mt. , Ganek 2500 mi, Garłuch, najwyższy szczyt 2662, 6 mt. , Granaty nad Wielką 2201 mt. , Jagnięcy wierch Weisseseespitze, 2235 mt. , Jastrzębia 2131 mt. , Jaworowe Sady 2042 i 2470 mt. , Kieżmarski szczyt 2559 mt. , Kołowy szczyt 2425 mt, Kończysta batyzowiecka 2536 mt. . Kopa nad Koperszadami 1818 I mi, Królewski nos 2160 mt. . Litworowa turnia 2218 mt. , Lodowy 2629 mt, Lodowy mały 2465 mt. , Łomnica 2664 mt. Łomnicka grań 2190 mi, Mięguszowiecki szczyt 2435 mt. , Ostry wierch nad Popradzkim stawem 1296 mt. , Polska przełęcz 2196 mt. , Popradzka turnia 2297 mt. , Bakuzański wierch 2040 mt. , Rysy 2508 mt. , Sławkowski szczyt 2453 mt. , Staro Śpiż leśny szczyt 2490 mt. , Świstowa turnia 2378 mt. , Tupa al. Tępa 2183 mt. , Wysoka 2555 mt. , Żabi nad Morskiem Okiem 2262 mi. Za pomocą przełęczy pod Kopą 1773 mt łączy się ta dzielnica Tatr spiskich z osobnem pasmem, do głównego grzbietu Tatr poprzecznem, zwanem Tatrami wapiennemi bielskiemi, które ciągną się od płn. zach. ku płd. wsch. , nad górną doliną Białej spiskiej, od doliny Jaworowego pot. po dolinę Bielską pod Kardolinem Tu wznoszą się szczyty Murań 1827 mt. , Nowy 1999 mt. , Hawrań 2151 mt. , Trystarska 2158 mt. , Szeroka żarska 2215 mt. , Szalony 2061 mt. , Jatki 2019 mt. , Koszar Wielki 1948 mt. , Kobyli wierch 1097 mt. . Dalej na północ, w dorzeczu Popradu i Dunajca legła Magóra spiska ob. i to po płn. wsch. stronie Tatr, na wschód rz. Białki, na płn. wsch. doliny żarskiej i Białej spiskiej, na płn. zach. Popradu od Buszowiec po Lubowlę, wreszcie na płd. Dunajca od Frydmanu po Czerwony Klasztór i płd. zchd. od Lipnickich potoków, dopływów Dunajca i Popradu, a więc między Tatrami i Pieninami. Cały ten obszar zapełniają pasma to stykające się u źródlisk rozdzielających je rzek, to znów powiązane przeporami między zaczątkami tych rzek i ich pierwszych dopływów; tworzą one niby siatkę, w najrozmaitszych kierunkach podzierganą. Ważniejsze wzniesienia Przysłop 1216 mt. , Strednica 1134 mt, Jaworzyna żarska 1211 mt. , Palenica 1193 mt, Żarski wierch 1178 mt. , Bukowina 1176 mt, Smreczyny 1159, Okruhła 1106 mt. i i d. Dział Magóry spiskiej łączy się wschod. ramieniem z malowniczem pasmem gór wapiennych, których najpiękniejsza grupa między Czorsztynem a Szczawnicami zwie się Pieninami; ciągną się one aż po Lubowlę. Wschodnia połać Pienin przypadła na granicę Śpiżu i Galicyi, od wyłomu Dunajca aż po wschodni najwyższy czubek Wysokie Skałki 1052 mt. . Połd. ich stoki, z pięknemi skałami haligowieckiemi, rozpostarły się po półn. stronie pot. Lipnika. Wzdłuż granicy mamy szczyty Szafranówkę 742 mt. , Węgliskową, Danielewską, Łaźnią Skałkę 772 mi, Rabsztyn 899 mi i Wysokie Skałki 1052 mt. . Naprzeciw Tatr i równolegle od nich, a na połd. od nich, między górnym Wagiem aż po Ratków i górnym Hronem aż po Bańską Bystrzycę, a na wsch. aż po przecznicę Wefnarską, między źródłami Czarnego Wagu, Hornadu, Słonej i Hronu rozsnuły się prostym od zachodu ku wschodowi łańcuchem Tatry niźnie czyli liptowskie. Z całego tego pasma, 75 klm. długiego, przypada na Śpiż część wschodnia, przylegająca do Królewskiej Hali Kralowa Hola, 1943 mt. od strony północnej. Od tej Królewskiej Hali zsunął się między Czarnym Wagiem a Bystrą, dążącą ku płn. do Hornadu, ku północy grzbiet poprzeczny, który od zaklęśnięcia na wierzchowinie Hochwald, między Liptowem a Śpiżem Szczyrbą a Łuczywną, wznosi się między Białym Wagiem a Popradem, przypierając od południa do Tatr. Na wschód od przecznicy wernarskiej, w kierunku ku Koszycom na wsch. , po obu brzegach Gielnicy, na połd. stronie Hornadu, legły tak zwane Rudawy spiskie, tworzące półn. część obszaru górskiego, który rozsiadł się między Słoną od zach. i płd. , a Hornadem od wsch. i płn. , rozpadając się na liczne pomniejsze gniazda, poprzegradzane potokami i dolinami tychże. Wśród Rudaw spiskich legły ważne osady górnicze spiskie Gielnica, Stelbach, Krompach i Sztos Stoos. Szczyty ważniejszo są Pipitka 1221 mt. i Wołowiec 1215 mi. Wreszcie na północ od Hornadu, między Popradem, Toryską i Topią, naprzeciw wschod. skrzydła Tatr, rozsiadło się ostatnie większe gniazdo gór lesistych, któro nazwać można Beskidem spiskim, z wierchami Rzepiskiem 1256 mt. nad Jakubianami, Ihłą 1284 mt. , na połud. zach. od Rzepiska i Krzyżową al. Gehol, 1060 mt. Stawy, wody mineralne i miejsca kąpielowe. Najpiękniejszą ozdobę Śpiżu stanowią stawy tatrzańskie, licznie rozsiane w wschod. części Tatr. Wrażenie, jakie te górskie zbiorniki wód wywierają, polega na kontraście, jaki zachodzi między spokoj nem źwierciadłem ich wód, a olbrzymiemi, dzikiemi turniami, które je dokoła otaczają. Urok tych jezior potęgują przeróżne barwy ich wód, jak zielona, niebieska, błękitna, czerwona i ciemna czarna, jakkolwiek sama woda jest czystą i przezroczystą. Barwy te zależą od przeróżnych wpływów, a przedewszystkiem od natury dna i pokrywających je porostów. Pod tym względem rozmaite zdania wypowiadali badacze Tatr, jak Buchholz, Genersich, Bredetzky, Toboldt, Sydow i Marcin Roth. O tych zbiornikach wód na Śpiżu wspomina wogólności Dawid Froehlich Medula Geographiae w r. 1639. W Bibliotheca seu Cynosura Peregrinantium 1644 wymienia tenże autor str. 113 następujące stawy Poppersee Popradzki st. , Richtersee zapewnie Trichtersee, Lejowy st. , Kolbachersee Zimnowodzkie lub Starolesniańskie stawy, Polschsee, Flocksee Kołowy st. i Gruensee Zielony st. . W r. 1783 podaje Jakub Buchholz Ung. Magazin, t. III, p. 12 dokładniejszy wykaz tychże, mianowicie Zielony, Biały, Wielki i Mały Czarny, Czerwony i Nowy, Kołowy, Wielki Polski, Lejowy st. , Żabi, Zamarzły, Popradzki. W r. 1805 Bredetzky Beitraege zur Topographie v. Ungarn opisuje stawy Zielony, Biały, Czerwony, Kamienny, Lejowy, Pięć stawów Zimnowodzkich, Kołowy, Czarny, Batyzowiecki, Popradzki. Z jezior do Spiżu należących wymienia gruntowny badacz flory tatrzańskiej Wahlenberg 1813 Popradzki, Hinczowy, Wielicki, Długi, Pięć stawów zimnowodzkich, Lejowy, Zielony, Czerwony, Czarny i Biały. Fuchs Die Centralkarpathen, 1863 opisuje ich 20. Kolbenheyer na podstawie najnowszych badań podaje ich liczbę na 112 w całym paśmie Tatr. Ścisłe atoli obliczenie tych zbiorników wód jest niemożliwie dotąd, dopóki nie nastąpi zgoda, który zbiornik wody zalicza się jeszcze do stawów. Z niektórych bowiem jezior pozostały dziś już ślady, z przyczyny zasypania się dna gruzem i skałami, albo przez oberwanie się brzegu, który dla stawu tworzył groblę. Niektóre stawy w zimie wysychają, co nam tłumaczy, dlaczego w tatrzańskich stawach ryb nie ma. W r. 1880 p. E. Blasy udał się ze Śpiżu w grudniu do Zielonego Stawu kieżmarskiego i nie znalazł w nim wody tylko kry lodowe, na stopę grube, popękane, które zalegały dno. To samo zjawisko oglądał on z kilku towarzyszami na Wielickim stawie w dol. Wielkiej pod Garłuchem. Z powyższej ogólnej liczby stawów na Spiż przypadają następujące w dolinie Białej Wody dwa Żabie Białczańskie 1777 mt. , Czeski 1620 mt. , Zmarzły nad Czeskim 1794 mt. , Litworowy 1853 mt. , Zielony pod Żelaznemi Wrotami 1664 mt. ; w dol. Swistowej Zmarzły Polski 1966 mt. ; w dol. Szerokiej Cichy 1606 mt. ; w dol. Jaworowej. Zielony jaworzyński 1819 mt. , dwa Żabie Jaworowe 1887 mt. , Czarny pod Lodowym 1524 mt. , Kołowy 1572 mt. ; w dolinie Kieżmarskiej Biały 1613 mt. , Żółty, Niebieski 1805 mt. , Czerwony 1688 mt. , Zielony kieżmarski 1538 mt. , Czarny 1556 mt. ; w dol. Kamieniowodzkiej Kamienny 1750 mt. , Lejowy 1840 mt. ; w dol. Zimnej Wody Pięć stawów węgierskich najwyższy 2032, najniższy 2007 mt. npm. ; w dol. Staroleśnej Zmarzły 2060 mt. , Długi 1791 mt. , Warzęcha 1771 mt. , pięć małych stawów bez nazw, o obszarze 0, 61 do 0, 21 ha; pod Sławkowskim szczytem trzy stawki sławkowskie 1874, 1852, 1821 mt. po obszarze 0, 3, 0, 12, 0, 2 ha; w Wielickiej dolinie Wielicki 1641 mt. , Długi wielicki 1955 mt. , Najwyższy st. wielicki 2128 mt. ; w dol. Batyzowieckiej Batyzowiecki 1894 mt. , w dol. Mięguszowieckiej Zmarzły mięguszowiecki 1940 mt. , Smoczy 1880 mt. , Popradzki al. Małe Rybie 1503 mt. , Hinczowy wielki 1961 mt. , Hinczowy mały 1952 mt. , Żabie 1931 mt. . W ogóle 48 stawów. Węgry do stawów spiskich zaliczają też Morskie Oko czyli Rybie i Czarny staw nad Rybiem. Stawy te jednak leżą po stronie polskiej. Wspomnienia godne są wodospady Wielki, Długi i Olbrzymi w dol. Zimnej Wody, Olbrzymi wodospad wysoki 40 mt. Ciepłota wód tych jezior jest przeróżna. Ziemia spiska odznacza się wielką ilością wód mineralnych, o których czyni wzmiankę r. 1639 D. Froehlich, następnie Stuebel r. 1690. Bel w swoim Prodromus Hungariae wylicza jako miejsca zdrojowe i kąpielowe Lubicę Leibitz, Szmeks, Landok, Komarowce, Horkę, Św. Andrzeja i Ganowce. Pierwszy dokładny ich opis znajdujemy w dziele Wegweiser durch das Koenigreich Ungarn von Szepesházy und Thiele 1827, wraz z rozbiorem wód dokonanym przez ówczesnych lekarzy Scholtz, Luebeck, Kitaibel, Kranz, Petrovics, Fischer, Lenhossek i t. d. . Wymieniamy ważniejsze miejsca zdrojowe i kąpielowe św. Andrzej szczawa żelazista, Baldowce siarka, wapno, żelazo, Biała Spiska to samo, Drużbaki zdroje ciepłe wapienne, Kieźmarek kąpiele zimne, Kiszowce szczawa żel. , Krug szczawa, Landok al. Lendak szczawa alk. , Lubica siarczane kąp. , Lipnik szczawa Alka. , Lubowla żelazne kąp. , Łuczywna zimne kąp. , Maldur szczawa alk. , Muellenbach szczawa, Poprad zimne kąp. , Rokusy szczawa żel. , Szmeks szczawa, Nowy Szmeks kąpiele zimne i iglicowe, Siwabroda szczawa żel. i wap. , Słotwina al. Słatwina szczawa, Śmierdzonka kąp. siarczane, Szwabowce szczawa, Szwarcenberg zimne kąp. , Toporzec szczawa alk. , Słowiańska Wieś szczawa alk. . W nowszych czasach zbadał dokładnie pod względem chemicznym Aureli Scherfel zdroje w Pilicach, Ganowcach, Drużbakach, Lubicy i Siwej brodzie. Stosunki meteorologiczne. Z porównania 10 letnich obserwacyi 1856 65 dla Krakowa i Kieżmarku wypada, że średnie ciśnienie powietrza w Kieżmarku było o 16, 14 linij par. mniejsze aniżeli w Krakowie, przy 411, 8 metrach różnicy wzniesienia tych miejsc Kieżmarek 628, 55 mt. , Kraków 217, 37 mt. . Najmniejsze przeciętne ciśnienie przypada w obu miejscach na marzec, największe w Kieżmarku na wrzesień i grudzień, w Krakowie na wrzesień, październik i grudzień. Zresztą ruch barometru w obu tych miejscach jest prawie ten sam. Najwyższy stan barometru w tym dziesiątku lat dla Kieżmarku wynosił od 318, 45 do 320, 70 lin. par. , dochodząc zwykle 320 linii, najniższy od 301, 86 do 305, 60 lin. par. Najmniejsza roczna różnica 14, 86 lin. par. była w r. 1857, największa 18, 60 w 1864 r. W Krakowie najwyższy stan barometru w przeciągu tych Śpiż że dziesięciu lat leży między 334, 77 i 339, 38, przenosząc zwykle 337 linii; najniższy leży między 316, 16 i 321, 07. Różnica zatem najwyższego stanu barometru w tym okresie wynosiła w Krakowie 23, 22. Najmniejsza roczna różnica 16, 09 była r. 1860, największa 23, 22 w 1864 r. Z obserwacyi barometru dokonanych w Kieżmarku w 1878 r. wypadają następujące cyfry ciśnienia powietrza w milim styczeń 706, 93, luty 703, 39, marzec 700, 00, kwiecień 706, 71, maj 706, 01, czerwiec 706, 89, lipiec 705, 15, sierpień 705, 64, wrzesień 709, 57, październik 706, 53, listopad 705, 13, grudzień 709, 37; przeciętne roczne 705, 94; najwyższe ciśnienie 723, 33, najniższe 681, 37. Co do ciepłoty powietrza, średnia roczna w Kieżmarku jest 6, 15 C, a zatem prawie ta sama co w Królewcu 6, 21 C, z tą tylko różnicą, że w Królewcu miesiące zimowe są cieplejsze, aniżeli w Kieżmarku. Najcieplejsze miesiące są tu czerwiec 13, 21 C, lipiec 16, 99 C. i sierpień 16, 24 C, najzimniejsze grudzień 5, 82 C. i styczeń 5, 74 C. . Od średniej ciepłoty rocznej w Krakowie 7, 56 C. ciepłota powietrza w Kieżmarku różni się tylko o 1, 41 C. Co do pojedynczych miesięcy najmniejszą różnicę okazują maj 0, 20 C. i listopad 0, 36 C, największą grudzień 3, 04 C. i październik 2, 81 C. Największa różnica ciepłoty w Kieżmarku w latach 1856 do 1861 czyniła 59, 0 C, w Krakowie zaś w tym samym okresie 64, 6 C. Prężność pary jak w Kieżmarku tak w Krakowie największą jest w lipcu, najmniejszą w styczniu. Różnica między najwyższym i najniższym stanem prężności jest dla Kieżmarku 3, 71, dla Krakowa 3, 56 linii par. Opad okazuje się w Krakowie nieco zym, niż w Kieżmarku. W obu miejwięks scach jest on w porze letniej czerwiec, lipiec, sierpień prawie dwa razy tak obfity, jak w miesiącach zimowych styczeń, luty, marzec, dla Kieżmarku także grudzień; najskąpszym jest w Krakowie w lutym, w Kieżmarku w listopadzie. Co do ruchu powietrza to w Kieżmarku przez dwie trzecie roku panują wiatry północne, zaś w styczniu, wrześniu i październiku a po części i w listopadzie południowe. Tej okoliczności przypisują fakt, naukowo jeszcze niezbadany, większej ciepłoty wyżej położonych krain pionowych, aniżeliby według wzniesienia ich być miała. W Krakowie panuje wiatr zachodni, w kwietniu, maju i wrześniu zachodniopółnocno zachodni. Dla lepszego zoryentowania się w stosunkach meteorologicznych Śpiżu podaję wynik obserwacyj z Nowej Wsi Spiskiej, wzn. 458 mt. npm. , za rok 1887. Roczna ciepłota powietrza 6, 34 C. z 15 lat przeciętna 6, 96. Najwyższa ciepłota 31, 0 C. 1 sierpnia; oprócz tego 30, 8 C. 31 lipca, 30, 70 C. 3 września, 27, 0 C. 26 czerwca, 26, 2 C. 6 maja. Najniższa ciepłota 24, 3 C. 26 grudnia; oprócz tego 21, 0 C. 20 stycznia, 20, 8 C. 17 lutego, 19, 6 C. 19 marca. Najwyższa ciepło ta przeciętna dzienna 23, 73 C. 1 sier pnia, najniższa zaś 17, 13 C. 26 grudnia. Najcieplejszy miesiąc w roku był lipiec, z przeciętną mies. ciepl. 19, 06 C. ; oprócz te go sierpień 16, 07 C; czerwiec 15, 00 C. , wrzesień 14, 24 C, maj 12, 42 C. Najzim niejszy miesiąc był styczeń 6, 32 C. ; nim luty 6, 04 C. , grudzień 5, 22 C. , ma rzec 0, 08 C. Przeciętna ciepłota zimy 4. 15 C. z 15 lat przeciętna 410 C. Przeciętna ciepłota wiosny 6, 79 C. z 15 lat 7, 15 C. . Przeciętna ciepłota lata 16, 71 C. z 15 lat 417, 40 C. . Przecię tna ciepłota jesieni 7, 70 C. z 15 lat 7, 59. Dni z przeciętną ciepłotą poniżej 0 było 94 z 15 lat 94, 1. Ostatnia przeciętna ciepłota dzienna poniżej 0 C. przypadła 22 marca. Pierwsza przeciętna ciepłota dzienna poniżej 0 C. przypadła 27 października. Dni mroźnych było 168 z 15 lat 159, 5. Ostatni przymrozek przypadł 23 maja. Pierwszy szron okazał się 25 września. Pękanie lodów na Hornadzie 18 marca. Ostatni śnieg pod Nową Wsią znikł 10 kwietnia. Pierwsze płu gi w polu 4 kwietnia. Początek sianożęci 22 czerwca. Początek żniw żyto 1 sierpnia. Przeciętne ciśnienie powietrza roczne 722, 12 mmt. z 15 lat 720, 84 mmt. . Najwyższy stan barometru 738, 06 mm. 27 lut. ; oprócz tego 734, 47 mmt. 1 marca, 734, 36 mmt. 25 stycz. , 733, 34 mmt. 26 paźdz. Najniższy stan baro metru 704, 68 mmt. 11 paźdz. ; oprócz tego 705, 33 mmt. 7 stycznia, 708, 35 mmt. 24 gru dnia, 709, 62 mmt. 19 sierpnia. Najwyższe przeciętne ciśnienie miesięczne 728, 97 w lu tym, 725, 36 w styczniu, 724, 06 w lipcu. Naj niższe ciśnienie miesięczne 718, 42 w grudniu, 719, 18 w listop. , 720, 00 w maju. Przeciętne roczne zachmurzenie 5, 46 z 15 lat 5, 49. Najpogodniejszym miesiącem był kwiecień z 3, 99 przec. zachmurzeniem i 10 dniami po godnymi, potem lipiec z 4, 02 przec. zachm. i 10 dniami pogodnymi; sierpień z 4, 54 przec. zachm. i 10 dniami pog. ; styczeń z 4, 80 przec. zachm. i 12 dn. pog. Pochmurne miesiące październik z 7, 18 przec. zachm. i 18 dniami pochmurnymi, grudzień z 6, 81 przec. zachm. i 13 dni pochm. , listopad z 6, 56 przec. zachm. i 12 dni pochm. Całkiem pogodnych dni było 85 z 15 lat 70, 1. Całkiem pochmurnych dni było 111 z 15 lat 101, 6. Dni z opadem było 151 z 15 lat 153, 5. Deszcz padał w 104 dniach z 15 lat 110, 2. Śnieg padał w 42 dniach z 15 lat 37, 4. Śnieg i deszcz pa Śpiż Śpiż dał w 5 dniach z 15 lat 5, 4. Ostatni śnieg spadł w dolinie 19 kwietnia. Pierwszy śnieg spadł w dolinie 16 października. Roczny opad 613, 2 mmt. z 15 lat 655, 5 mmt. Najsilniejszy opad w 24 godzinach 34, 8 mmt. 11 paźdz. Największy śnieg w 24 godz. 30, 5 mmt. 18 marca. Największy miesięczny opad maj 100, 4 mmt. ; sierpień 86, 6 mmt. , paźdz. 75, 2 mmt. , grudzień 61, 8 mmt. Najmniejszy miesięczny opad luty 11, 7 mmt. , kwiecień 16, 8, listopad 22, 0, czerwiec 31, 8 mmt. Opad w miesiącach zimowych 157, 9 mmt. z 15 Jat 86, 2 mm. , wiosennych 177, 4 mmt. z 15 lat 157, 6, letnich 174, 8 z 15 lat 258, 6 mmt. , jesiennych 143, 5 z 15 lat 146, 2. Dni z całkowitą lub częściową mgłą było 66 z 15 lat 80, 6. Najwięcej mglistych dni było 12 w list. , 10 w maju, po 8 w lut. , paźdz, i grudniu, po 6 w styczniu i lipcu. Dni z burzami było 22 z 15 lat 22, 6. Pierwsza burza 25 kw. , ostatnia 19 września. Grad z deszczem 17 maja. Krupy w styczniu 7, w lutym 5, w marcu 4, w grudniu 8 razy spostrzeżono. Rok 1887 okazał roczną ciepłotę o 1 2 C. niższą, niż przeciętna z 15 lat 6, 96 C; najbar dziej zbliżył się do 1875, z ciepłotą 5, 51 C. Rok 1887 miał wiele podobieństw do r. 1879, w którym już 16 paźdz. spadły wielkie masy śniegu, a 17 paźdz. dzienna ciepłota wyniosła 0, 27 C. oprócz tego r. 1879 dał bardzo zimny grudzień 11, 95 C. Zupełnie podobne zjawiska zaszły w r. 1887, bo 25 października spadły również wielkie śniegi, a dnia 27 paźdz. dzienna ciepłota wyniosła 2, 13 C. Niemniej w grudniu ciepłota malała coraz bardziej, dochodząc w styczniu 1888 najwyższego szczytu. Zima r. 1887 by ła normalną, z ciepłota 4, 15 C. z 15 lat przeciętna 4, 10 C. Trwała od 22 paźdz. 1886 do 22 marca 1887. Wiosna okazała tem peraturę niższą o 1 2 C. od przeciętnej. Naj zimniejsza wiosna była r. 1875, miała 4, 86 C. Lato chłodne; lecz zimniejsze lato było r. 1884, o 16, 19 C. przeciętnej ciepłoty. Za to jesień r. 1887 była cieplejszą. Wymie niamy tu zanotowane nienormalne zjawiska klimatyczne na Ś. R. 1241 kwitnęły drzewa w marcu, a w maju były dojrzałe trześnie. R. 1287 w grudniu w czasie Bożego Naro dzenia kwitnęły drzewa, a dziewczęta ustro jone w polne kwiaty szły do kościoła. Roku 1289 zima była tak ciepłą, że ptaki niosły się w zimie i wyprowadzały młode, a mło dzież używała kąpieli rzecznej. R. 1340 Boże Narodzenie było również ciepłe, ale za to kar nawał 1341 był nader mroźny. R. 1478 i 79 panowały w zimie gwałtowne burze z pioru nami i wiały ciepłe wiatry południowe. Roku 1582 i 88 drzewa pokryły się zielonością już w lutym. Rok 1641 był nader zimny, gdyż 6 sierpnia panowały silne mrozy; zmarzły owoce i plony polne, na halach zmarzło 150 koni i 2 pasterzy; śniegi wielkie. W 1740 r. panowały wielkie mrozy. W bieżącym stuleciu lata 1806, 1824, 1843, 1863 i 1872 przyniosły Boże Narodzenie z kwiatami i zieleniejącymi łąkami. Najsilniejsze mrozy panowały w latach 1812, 1829, 1840, 1855 i 1879. Płody roślinne i zwierzęce. Z klimatyczne mi stosunkami Ś. stoją w ścisłym związku produkty tej ziemi. Konie w niemieckich gminach hodowane są po większej części rosłe; atoli u ludu słowackiego, przedewszystkiem w Magórze, są drobne, gdyż źle żywione i zawczasu używano są do zaprzęgu. Bydło w płn. Śpiżu ma mały wzrost, w płd. części Ś. woły mało się różnią od węgierskiej rasy. W nowszych czasach hodowlę bydła podnosi spiskie towarzystwo rolniczogospodarskie przez przywóz szlachetnych ras i urządzanie wystaw gospodarczych. Owce i kozy zajmują pośrednie miejsce między wielką rasą węgierską a małą magórzańską. Nierogacizną podnosi się głównie w skutek krzyżowania z rasą angielską. Ważną rolę w gospodarstwie odgrywa pszczelnictwo, które dziś pomyślnie się rozwija. Według sprawozdania z r. 1886 trudniących się pszczelnictwem było 761, między nimi 57 księży, 74 nauczycieli; pni ogółem było 7924, między nimi przenośnych 1725, nieprzenośnych 5037, niewiadomego urządzenia 1162; pasieki te rozkładają się na 194 gmin, tylko w 30 gminach nie było pasiek. Rybołówstwo niegdyś pomyślne, dziś zaniedbane. Z płodów roślinnych najlepiej udaje się żyto i jęczmiona. Owies przemaga w okolicach górzystych. Pszenicę uprawiają tu miejscami. Uprawa lnu od kilku lat bardzo się podniosła. Właściwym Ś. płodem roślinnym jest groch, bardzo ceniony i poszukiwany. Uprawa ziemniaków jest powszechną. Owoce udają się, mianowicie około Lewoczy; jabłka, gruszki, małe śliwki i wiśnie, rzadziej trześnie. Odpowiedni jest tutejszy klimat do uprawy kapusty, sałaty, rzepy i innych jarzyn. Lasy i zręby dostarczają jadalnych jagód i grzybów. Z jagód rosną Fragaria vesca, Rubus idaeus, R. caesius, Vaccinium myrtillus, V. vitis idaea, Ribes rubrum, R. grossularia. Z grzybów jadalnych Agaricus deliciosus, Cantharellus cibarius, Ciavaria flava, Morchella esculenta, Tuber cibarium. Fauna. Miedzy drapieżnemi zwierzętami S. pierwsze miejsce zajmuje niedźwiedź, wyrządzający w Tatrach niekiedy znaczne szkody rzadszy jest wilk; ryś przybywa na S. do lasów beskidzkich z okolic dalej na wschód położonych; w trzecim dziesiątku lat tego wieku ubito jednego w lasach lubickich. Również rzadkim jest borsuk; tem czę ściej napotyka się lis tak w Tatrach jak na Podhalu spiskiem. Kuna leśna czyli smrekówka, sarny i zające są dość pospolite. Kozica zaś i świstak tylko w Tatrach. Z drobniejszych krety, jeże, tchórze, gronostaje, łaski, wiewiórki, pilchy, norniki, dość pospolite na całym Spiżu. Z ptaków drapieżnych są puchacz, orzeł, bielik i zyz. Nad potokami przebywa kordusek i pliszki; na stromych ścianach skał szuka żywności krasnopióry mentel. W kniejach lokują się z wiosną na hamiskach głuszec i jarząbek; po miejscach podmokłych żeruje słomka. W limbinach gospodarzy orzechówka. Po halach ugania się siwarnik, wróbel skalny i gazda szałaśny aż po turnie. Płazów mało żmija, padalec, kilka żab i salamandra. Z ryb stałych są głowacze, strzeble, tudzież pstrągi, posuwające się dość wysoko; na Podhalu głównie lipień. Ze zwierząt bezkręgowych występują najliczniej owady, po nich pająki, już to właściwe reglom, już też znajdujące się w innych krainach. Ozdobą regli jest motyl Apolo i granatowy ślimak Limax Schwabii Ffld. . Flora, Ś. nie był dotąd naukowo zbadany co do flory. Są prace odnoszące się do pewnych tylko części Śpiżu, przedewszystkiem części półn. podtatrzańskiej i tatrzańskiej. W krainie lasów na płd. stokach Tatr występuje przeważnie świerk al. smrek Abies excelsa DC; wśród zrębów powyżej 1000 mt. npm. pojawia się często modrzew Abies Larix Lam. , wysuwając się bardzo często ponad górną granicę świerka do 1560 mt. npm. , wszakże tylko w pojedynczych karłowatych okazach. Między modrzewiami i świerkami przychodzi aż do wysokości 1230 mt. sosna Pinus silvestris L. . Limba Pinus lembra L. była dawniej częściej i gęściej napotykana niż dzisiaj. Piękne to i pożyteczne drzewo zostało przez górali prawie wytępionem. Znaczniejsze płaty limbami zarosłe spotykamy w dolinie Staroleśniańskiej i na zboczach Sławkowskiego szczytu, jakoteż, ale rzadko, w dolinie Zimnej Wody. Uprawioną widzimy koło Szmeksu. Była dawniej w dolinie Mięguszowieckiej koło Popradzkiego Stawu. Jodła Pinus Abies L. nie dochodzi 1000 mt. npm. na Śpiżu; według Wahlenberga wznosi się miejscami do 1173 mt. w dolinie Kieżmarskiej. Powyżej Szczaw lubowelskich 556 mt. w drugim dziesiątku bieżącego stulecia znajdowała się olbrzymia jodła, 4 st. wied. nad ziemią miała 7 st. średnicy, 156 wysokości i 280 lat liczyła. Kosodrzewina Pinus Mughus Scop. występuje już powyżej 1330 mt. na znaczniejszych przestrzeniach. W mniejszych płatach i pojedynczemi krzakami schodzi ona wszakże znacznie niżej, i tak np. poniżej wodospadu w dolinie Staroleśniańskiej, w Szmeksie przy źródle Rajnera. Górna granica kosodrzewiny wynosi około 1900 mt. Na tej wysokości pojawia się ona prawie w całem paśmie Tatr, aczkolwiek tylko w pojedynczych, ledwie 30 cm. wysokich krzaczkach. Jałowiec Juniperus communis L. wszędzie pospolity. Brzoza Betula alba L. posuwa się w pojedynczych okazach w dolinach Zimnej Wody i Staroleśniańskiej do wys. 1570 mt. Buk Fagus silvaticus L. pojawia się tylko na wapieniu w Tatrach bielskich w pojedynczych, skarłowaciałych okazach do wysokości 1000 mt. Jawor Acer Pseudoplatanus L. tylko jako krzew w pobliżu Zielonego Stawu kieżmarskiego, ale olbrzymie okazy znachodzą się kolo Jaworzyny Spiskiej. Niegdyś tworzył prawdopodobnie obszerne lasy w dolinach Tatr, czego dowodem nazwy osad, dolin i potoków w tych górach. Z krzewów dość pospolite są okazy wierzby Salix pentandra L. , S. riparia Willd. , S. Capraea L. i S. silesiaca W. S. , które wznoszą się do wys. 1500 mt. , oprócz tego S. aurita L. , S. nigricans Sm. i S. myrtilloides. Wiciokrzew Lonicera nigra L. na wys. 1000 1600 mt. , jarząb Sorbus aucuparia L. na wys. 1000 1500 mt. w dolinie Staroleśniańskiej. Lasy wzgórzy między Ganowcami a Łuczywną okazują ten sam drzewostan; koło Hranownicy występuje dąb Quercus sessiliflora Sm. ; tu. również spotyka się bzy Sambucus nigra L. i S. racemosa L. , następnie Lonicera Xylosteum L. , Ribes Grossularia i R. alpinum L. tak na wapieniu, jak melafirze i piaskowcu. Z roślin naczyniowych skrytokwiatowych w krainie leśnej uwagi godniejsze są Equisetum pratense Ehrh. , Polypodium Phegopteris L. i P. , Dryopteris L. , Woodsia ilvense R. Br. koło Łuczywny, Scolopendrium officinarum Św. , Botrichium Lunaria Sw. , B. matricoriaefolium R. Br. ; z traw Calamagrostis littorea DC. , C. montana DC, Sesleria coerulea Ard. , Danthonia decumbens DC, Carex paradoxa Willd. , C stellulata Good. , C Polyrrhiza Wallr. , C. Oederi Ehrh. , Scheuchzeria palustris L. , Tofieldia calyculata Wahlbg. ; z roślin dalszych gromad Allium carinatum L. , Corallorhiza innata R. Br. , Gymnademia odoratissima Rich. , Ophrys myodes Jacq. , Goodyera repens R. Br. , Thesium alpinum L. , Petasites albus Gaertn. , Doronicum austriacum Jac. , Cirsium eriophorum Scop. , C Erisithales Scop. , Mulgedium alpinum Less. , Hieracium saxatile Jacq. , Campanula pusilla Haenke, C. carpatica Jacq. , Primula longiflora Allion. , P. auricula L. , Corthusa Matthioli L. , Soldanella alpina L. , Falcaria Rivini Host. , Libanotis montana Crantz. , Atragene alpina L. , Ranunculus montanus Willd. , Aconitum moldavicum Hocg. , Hesperis matronalis L. , Biscutella lae Śpiż Śpiż vigata L. , Drosera rotundifolia L. , Alsine laricifolia Whlbg. , Silene italica Pers. , Myriophyllum Verticillatum L. , Potentilla inclinata Vill. , Trifolium spadiceum L. Kraina kosówki odznacza się już odmienną florą. Ta spotykamy rośliny rzadsze, jak Salix hastata L. , S. myrtinites L. , Ribes petraeum Wulf. , Woodsia hyperborea R. Br. , Lycopodium alpinum L. , Carex lagopina Whlbg. , Lloydia serotina Salisb. , Streptopus amplexifolius DC, Aster alpinus L. , Erigeron atticum Vill. , Gnaphalium Leontopodium L. , Aronicum Clusii Koch. , Centaurea Kotschyana Koch. , Gentiana nivalis L. , Bartsia alpina L. , Pedecularis Hacquet i Graf. , Primuta minima L. , Meum Mutellina Goertn. , Gaya Simplex Gaud. , Conioselinum Ficheri Winm. , Myrrhis odorata Scop. , Rhodiola rosea L. , Saxifraga hieracifolia W. et K. , S. muscoides Wulf. , Anemone narcissiflora L. , Petrocallis pyrenaica R. Br. , Draba tomentosa Whlbg. , Kernera saxatilis Rehb. , Hutchinsia alpina R. Br. , Dryas octopetala L. , Oxytropis montana DC. , Hedysaxum obscurum L. Wreszcie w krainie dzikich turni Sesleria disticha Pers. , Chamorchis alpina Rich. , Salix herbacea L. , Oxyria digyna Camp, Senecio abrotanifolius L. , Saussurea alpina DC. , S. Pygmaea Spreng. , Hieracium glanduliferum Hoppe, Gentiana glacialis Vill. , G. frigida Haenke, Ranunculus glacialis L. , R. pygmaeus Whlbg. , Dianthus glacialis Haenke, Geum reptans L. Płody kopalne. Górnictwo. Między płodami górniczemi, w które S. obfituje, występuje dziś przedewszystkiem chalkopiryt iskrzyk miedzi, tetraedryt błyszcz szary, zawierający miedź i srebro, tetraedryk zawierający rtęć, piryt iskrzyk żelaza, antymon, żelaziaki ruda żelazna, rtęć i cynober. Górnictwo rozwinęło się tu bardzo wcześnie. Prawdopodobnie przed przybyciem i osiedleniem się Sasów niemieckich trudniła się ludność tutejsza dobywaniem kruszców i ich przetapianiem. Właściwe atoli górnictwo zakwitło po przybyciu osadników niemieckich, wspieranych przez królów. Osadnicy niemieccy, którzy w dolinie Gielnicy, na obszarze 12 mil kwadr. się rozsiedli i jedynie górnictwem trudnili, różnią się nie tylko od Sasów siedmiogrodzkich, ale także od pobratymców swoich Sasów spiskich, którzy znowu przeważnie zajmują się przemysłem, rolnictwem i handlem; oprócz tego tworzą górnicy spiscy jeszcze dzisiaj oddzielną grupę, różniącą się nie tylko historycznym rozwojem, lecz także wybitnie imionami osób, narzeczem, sposobem budowania domów, ubiorem, obyczajami i zwyczajami, sposobem życia, bogactwem pieśni sobie właściwych. Już za czasów małoletnosci Gejzy II 1161, przez jego matkę Helenę r. 1143 osadnicy niemieccy sprowadzeni, trudnić się mieli górnictwem w Karpatach. Andrzej II, który r. 1209 nadał Henrykowi Brodatemu, w celu karczowania i obrabiania metalów, lasy karpackie, zatwierdził przywilejem z r. 1222 nie tylko prawa szlachty, lecz także swobody i przywileje swoich gości hospites, tj. przybyszów, między nimi także niemieckich górników. Za Beli IV 12351270 podniosło się górnictwo podkarpackie do tego stopnia, że r. 1258 udzielił król ówczesnemu hrabi Sasów spiskich Gobelinowi i jego bratu Hermanowi płat ziemi, wynoszący 4 watry po 120 mr. , koło Nadasdu Nadás, Nadost, na Liptowie za roczną upłatą ćwierci grzywny złota. Tenże król r. 1264 nadał górnikom, nad rz. Gielnicą zamieszkałym wszelkie przywileje założenia wolnego miasta górniczego. W tym też czasie powstaje miasto Gielnica, które jest kolebką górnictwa na całym wschodnim Spiżu i zachod. Węgrzech. Około tego miasta powstawały sąsiednie osady. Dzieje Gielnicy ob. wiążą się ściśle z historyą górnictwa spiskiego. Obecnie starostwo górnicze rezyduje w Nowej wsi Spiskiej, a w Gielnicy komisaryat górniczy. Czynne są kopalnie w następujących osadach Folkmar 5 kopalni, Gielnicą 106, Helomanowce 32, Jaklowce 2, Kluknawa 6, Kojszów 5, Krompach 14, Margeczany 1, Markuszowce 2, Mikluszowce 2, Mniszek 8, Nowawieś Spiska 151, Opaka 1, PoraczKotter bach 12, Prakendorf 7, Słowinka 74, Smolnik 44, Swedor 12, Stelbach 2, Starewody 1, Sztos 7, Szwabowce 1, Tepliczka 4, Wondrysel 8, ZawadkaBrudt 24 Żakarowce 29, razem 558 kopalni. W r. 1876 dostarczyły a chalkopirytu czyli iskrzyku miedzi Mniszek 2 góry 905 klg. , Gielnica 25 329, 948, Helcmanowce 17 25, 425, Nowawieś 25 629, 515, Kluknawa 1 1102, Kojszów 1 22, 445, Poracz 5 22, 847, Prakendorf 4 8516, Smolnik 10 598, 804, Swedler 2 651, Stelbach l 1241, Słowinka 41 18, 460, Tepliczka 2 400, 307, Zawadka 5 99, 499, razem w 141 górach 2, 159, 865 klg. ; b błyszczu szarego, t. j. miedzi i srebra Gielnica 16 gór 224, 894 klg. , Helcmanowce 4 3127, Kojszów 1 209, Krempach 1 3782, Prakendorf 1 745, Smolnik 1 301, Starewody 1 73, Stelbach 1 741, razem w 47 górach 566, 185 klg. ; c błyszczu szarego z rtęcią PoraczKotterbach 9 gór 1, 370, 820 klg. , Zawadka 1 13, 373, razem w 10 górach 1, 384, 193 klg. ; d rudy żelaznej żelaziaku Mniszek I góra 352, 602 klg. , Starewody 1 4100, Nowawieś 20 5, 331, 233, Mikluszowce 1 72, 750, Poracz 6 16, 925, 100, Smolnik 8 938, 024, Swedler 1 7655, Sztos 1 16, 802, Tepliczka 1 82, 300, Wondrysel 1 57, 300, ZawadkaBindt 9 24, 408, 152; razem w 50 górach 50, 196, 018 klg. ; e antymonu w Smolniku 6 gór 37, 000 klg. ; f pirytu w Smolniku 3 góry 25, 696, 359 klg. ; g rtęci i cynobru w Gielnicy 2 góry 2603, Żakarowcach 1 35 klg. ; razem w 3 górach 2638 klg. Towarzystwo przedsiębiorców górniczych w Węgrzech górnych, z siedzibą w Nowej wsi Spiskiej, posiada huty Georgihuette dla miedzi, niklu i kobaltu; Phoenixhuette dla miedzi i Stefanshuette dla miedzi, srebra i rtęci. Prywatną własnością jest Johannishuette pod Nowąwsią Spiską dla miedzi; eraryjną zaś Smolnik z 1 hutą dla miedzi i cementacyi miedzi, jako też do wytwarzania siarkanu miedzi. Oprócz tego w Nowejwsi są kuźnice miedzi. Kuźnice żelaza znajdują się w Starej wodzie, Baszowcach, Mniszku, Jaworzynie Spiskiej, Krompachu, Hrabuszycach, Marienhuette, Mathildenhuette, Prakendorf, Śmiżanach, Smolniku, Straconej, Wondryslu; wreszcie warsztaty dla drobnego przemysłu górniczego w niźniej dolinie gielnickiej. Przemysł, rzemiosła, handel, Przybysze niemieccy wprowadzili na Ś. rękodzielnictwo, przemysł i handel. Stefan św. polecał gorąco synowi Emerykowi, aby obcy przybysze w Węgrzech doznawali przyjacielskiego przyjęcia. Królowie Stefan, Karol I, Ludwik Wielki, także Józef II starali się przyjść w pomoc przemysłowcom i rękodzielnikom, popierając i uwalniając od podatków. Przez długie czasy przemysł i rękodzielnictwo pozostawały wyłącznie w rękach Niemców. Dopiero król Maciej osobnym statutem dopuścił inne narodowości do prowadzenia przemysłu i rękodzielnictwa, znosząc różnice narodowościowe. Roku 1331 złotnik magister Piotr Peter za panowania Karola I osiągnął godność podżupana i kasztelana spiskiego; następnie otrzymał wieś Jamnik i wyniesiony został do godności szlacheckiej. Jeszcze 1715 r. przybywający do Węgier rzemieślnicy i przemysłowcy uzyskiwali uwolnienie od podatków na lat 15; czuwano atoli nad tem, aby każdy z nich trudnił się tylko swym fachem. Zaprowadzono korporacye rzemiosł czyli cechy. W takich warunkach rzemiosła mogły się rozwijać. Tak np. r. 1605 w Lewoczy były cechy kuśnierzy, krawców, piekarzy, konwisarzy, kotlarzy, garbarzy, stolarzy, bednarzy, rzeźników, szewców, białoskórników, kowali, ślusarzy, sukienników, kapeluszników, rymarzy i siodlarzy. W 1670 r. , oprócz powyższych, znajdujemy nożowników, iglarzy, kramarzy, stelmachów, ciżmarzy, płócienników drelich. Garncarzy było bardzo mało; złotnicy istnieli w Lewoczy, jak nas przekonywa kronika lewocka A. 1551 hat meister Hansz Kuehe ein Stadtkind und goldschmidt zu Neusohl zum ewigen gedechttniss und seinen Vaterland zu ehre das grosse petschaft gemacht und der stadt verehret. Oprócz tego przez XVI wiek była w Lewoczy sławna szkoła rzeźbiarska. W Kieżmarku spotykamy w tym samym czasie garbarzy, białoskórników, rymarzy, siodlarzy, bednarzy, rzeźników, kuśnierzy, powroźników, krawców, murarzy, garncarzy, płócienników, szewców, ślusarzy, kowali i sukienników Archiwum miejskie w Lipicy Lubicy posiada statuta cechowe, ale nowszej daty; i tak statut sukienników i płócienników z r. 1765; nowy statut sukienników, kowali, kuśnierzy i tkaczy z r. 1779; murarzy 1783 1871; rymarzy z r. 1802; skórników z r. 1824. W r. 1829 potwierdzono na nowo statuta szewców, kowali, rzeźników i bednarzy. Rok przedtem 1828 uzyskali krawcy zatwierdzenie statutu, którzy jeszcze r. 1844 mieli jedyny przywilej sporządzania attyli, węgierskich spodni i kamizelek. Najświeższej daty bo z r. 1832 jest w rzeczonem archiwum statut zjednoczonych zegarmistrzów, puszkarzy, ślusarzy i ostrogarzy. Podobne stosunki znajdujemy także w innych miastach spiskich. Najdawniejszy statut rzemieślniczy dla miast a głównie dla Soboty Spiskiej, Maciejowic, Wielkiej, Popradu i Strażec, tyczący się cechu sukienników, rzeźników, krawców i szewców, pochodzi z r. 1551. Odnowił go r. 1654 Jerzy Lubomirski, później w latach 1688, 1698, 1725, 1746 król August tenże został uzupełniony i zatwierdzony. Prawo warzenia piwa posiadał każdy właściciel domu. Słynne było piwo z Hrabuszyc. Za czasów polskich wprowadzono do miast gorzelnie; poprzednio wódki nie znano na Śpiżu. Lewocza słynęła z znakomitej miodosytni. W Twarożny wyrabiano serki, zwane twarożnemi; sprzedawano je w Kieżmarku. Ruszkinowce były siedzibą nożowników i znanem targowiskiem noży tu wyrabianych. Z pomiędzy wszystkich hrabstw Śpiż dostarczał najwięcej lnu i i płócien. Jeszcze r. 1802 sprzedano tu surowej i półsurowej lnianki za 171, 909 złr. Sprzedawano za granicę do 6 milionów łokci cienkiego płótna lnianego. W Kieżmarku słynęła farbiarnia, która rocznie 200 300, 000 łokci płócien wysyłała do Pesztu i Debreczyna. Co do handlu utrzymywał Ś. stosunki z Wrocławiem, Lipskiem i Krakowem. Lewocza, dokąd Turcy z towarami przybywali, i Kieżmarek miały prawo składu towarów. Oprócz zwierząt jucznych, które ciągnęły przez Tatry, przełęczą pod Kopą, ułatwiały handel drogi i gościńce, łączące Temeszwar, Debreczyn, Marmarosz, Peszt ze Śpiżem, Śpiż a ztąd przez Lubowlę i Starąwieś z Polską. Poprad, wpadający do Dunajca a z nim do Wisły, służył za komunikacyą wodną, głównie do transportu wina. Pierwszą papiernię założył Samuel Spilenberger, fizyk lewocki, we wsi Teplicy r. 1613. R. 1644 istniały papiernie w Wielkiej i Drużbakach. R. 1723 papiernia popradzka dostarczała najlepszego papieru. Pierwszą drukarnię na Spiżu założył Jan Breuer r. 1630 w Lewoczy. Istniała do połowy XVIII w. Następnie powstała drukarnia w Kieżmarku. Obok cechów zawiązywały się bractwa kościelne. Najdawniejsze bractwo Bożego Ciała z r. 1402 w Lewo czy. oprócz tego były bractwa św. Trójcy r. 1513, Wszystkich Świętych r. 1536, św. Walentyna r. 1536. W Białej Spiskiej bractwo św. Ducha r. 1637. Również stowarzyszenia były znane na Spiżu. I tak w Nowej wsi Spiskiej r. 1664 kwitnęlo towarzystwo muzyczne, w Kieżmarku r. 1647 towarzystwo obywatelskie. Niemałego znaczenia były towarzystwa strzeleckie najdawniejsze w Kieżmarku 1510, w Podegrodziu 1582 i w Białej 1637. W 1752 r. 13 miast założyło spółną kasę asekuracyjną czyli towarzystwo ubezpieczeń od ognia. Dziś cały Śpiż jest pokryty siecią przeróżnych towarzystw i stowarzyszeń. Ważniejsze są towarzystwo karpackie węgierskie, z siedzibą w Lewoczy; towarz. gospodarczorolnicze, z kółkami rolniczemi w Białej, Nowej wsi, Mniszku, Łomnicy W. , Huncowcach i Sławkowie; towarz. nauczycieli; zakład wsparcia wdów i sierot po nauczycielach; towarz. lekarzy i aptekarzy; towarz. strzeleckie w Białej, Nowejwsi. , Kieżmarku, Lewoczy, Popradzie i Smolniku; towarz. śpiewu w Białej, Nowej wsi, Kieżmarku, Gielnicy, w Podegrodziu, Lewoczy, Lubicy, Maciejowcach, Popradzie i Smolniku; towarz. muzyczne w Maciejowcach; towarz. młodych górników w Mniszku; towarz. kasynowe w Wielkiej, Nowej wsi, Sobocie Spiskiej, Kieżmarku, Podegrodziu, Lewoczy, Lubicy, Maciejowcach i Wondryslu; ogródki dziecinne w Nowejwsi, Kieżmarku, Podegrodziu, Lewoczy i Popradzie. W Nowejwsi istnieją towarzystwa pomologiczne, myśliwskie, upiększenia miasta; straże ochotnicze ogniowe w Nowejwsi, Lewoczy, Kieżmarku, Podolińcu, z filiami w Białej, Buszowcach, Popradzie, Wielkiej, Strażcach, Maciejowcach, Łomnicy W. , Jarzębinie, Odorynie, Markuszowcach, Wierzbowie, Twarożnie, Ruszkinowcach, Podegrodziu, Wondryslu, Hrabuszycach, Gniazdach i Lubowli; towarz. pomologiczne w Lewoczy; bractwo żydowskie w Huncowcach; czytelnia we W łachach. Do zaokrąglenia obrazu przytoczymy ważniejsze zakłady przemysłowe spiskie fabryka sukien i koców w Nowejwsi, Kieżmarku, Lubicy, Białej i Lewoczy; fabr. machin w Maciejowcach; młyny parowe w Betlanowcach i Nowejwsi; tracze parowe w Białej, Batyzowcach, Mniszku, Nowejwsi, Jakubianach, Łuczywnie, Osturni, Drużbakach i Swedlerze; przędzalnia w Kieżmarku; fabryka cygar w Smolniku; drukarnie w Nowejwsi, Kieżmarku i Lewoczy; papiernie w Nowejwsi, Popradzie i Drużbakach; krochmalnie w Kieżmarku i Białej; szlifiernia granitów w Mięguszowcach; fabr. kamieni młyńskich i cementu w Kardolinie pod Białą; łomy kamienia wapiennego w Ganowcach, Podegrodziu i Drużbakach; wydobywanie torfu na gruntach Białej i Rokus; serownie w Sobocie Spiskiej, Nowejwsi, Kieżmarku i Lendaku; fabr. octu w Nowejwsi i Sobocie Spiskiej; wzorowe gospodarstwo, hodowla ryb i wyroby gipsowo w Nowejwsi; owocarnie w Popradzie i Włachach; szlifiernia drzewa do wyrobu papieru w Jaworzynie Spiskiej. Instytuty pieniężne zawiązały się dopiero w naszych czasach. Są one następujące popradzkowielicka kasa oszczędności w Popradzie; 16 spiskich miast kasa oszczędności w Nowejwsi Spiskiej; lubowelsko podoliniecka kasa oszcz. w Lubowli; 7 górniczych miast kasa oszcz. w Gielnicy; spiski bank kredytowy i centralna kasa oszcz. w Lewoczy; spiskonowowiejskie towarzystwo oszcz. , kredytowe i akcyjne w Nowejwsi; spiska kasa oszcz. w Lewoczy; Towarzystwo oszcz. akcyjne pięciu górnych miast w Sobocie Spiskiej; właskokrompach skie towarz. oraz akcyjne w Włachach; kasa oszcz. w Podegrodziu; bankowoakcyjne towarzystwo i kasa oszcz. w Kieżmarku. Najdawniejszą z tych instytucyi jest kasa oszcz. w Lewoczy z r. 1843; najmłodszą kasa oszcz. popradzkowielicka w Popradzie od r. 1873. Po koniec r. 1884 kapitał akcyjny tych zakładów wynosił a kasy oszcz. w Lewoczy 31500 złr. , w Nowejwsi Spis. 31500, w Kieżmarku 100000, Podegrodziu Spis. 30000, w Gielnicy 30000, w Sobocie Spis. 30000, w Lubowli 50000, w Włachach 30000, w Popradzie 60000; b w banku w Lewoczy 200000, w Kieżmarku 200000, w Nowejwsi Spiskiej 100000, razem 893000 złr. Wkładki wraz z procentami a w Lewoczy 875605, Nowejwsi 845586, Kieżmarku 762941, Podegrodziu 710058, Sobocie 346976, Lubowli 279788, Włachach 252077, Popradzie 610696; b w Lewoczy 894409, Kieżmarku 693591, Nowejwsi 1, 028, 280 złr. , razem 7, 849, 360 złr. Szkoły. Stefan św. zarządził, aby każde 10 wsi posiadały kościół i szkołę. To dało początek szkołom parafialnym. Najdawniejszą wzmiankę o nauczycielu na Spiżu znajdujemy w kronice kościoła paraf. w Białej Spi Śpiż skiej pod r. 1208. Kościół istniał tu już r. 1072. Szkółki takie istnieć musiały również przy klasztorze kieżmarskim, który słynął już r. 1190, niemniej przy kościele św. Marcina w Kapitule Spiskiej. Zwolna powstawały szkoły miejskie. Nauczyciele atoli podlegali bezpośrednio kościołowi, pełnili zarazem obowiązki organisty, kościelnego, dzwonnika itd. W XVII w. 1644 r. słynęły szkoły w Kieżmarku, Lubicy, Lewoczy, Podegrodniu, Włachach, Białej, Nowejwsi i Sobocie Spiskiej, następnie w Maciejowcach r. 1664, o której wspomina bardzo pochlebnie Buchholz. Za Józefa II powstały komunalne szkoły w Sobocie Spiskiej, Lubicy i Włachach, bez względu na wyznanie. W r. 1783 powstała w Lewoczy szkoła żeńska. Według planu z r. 1805 w szkołach miejskich uczono nauki wiary i moralności w połączeniu z większym katechizmem, czytania i pisania w niemieckim i łacińskim języku większych zadań listów, kwitów, obligacyi, kontraktów i t. d. , arytmetyki reguły trzech, ułamków, reguły spółki w zastosowaniu do praktycznego życia, łaciny z gramatycznemi i syntaktycznemi regułami, tłumaczenia i praktycznego mówienia po łacinie, elementarnych wiadomości z historyi powszechnej i historyi kraju rodzinnego, nauk przyrodniczych, technologii, ekonomii; w szkołach zaś wiejskich uczono religii i historyi biblijnej, rachunków, czytania, pisania i historyi naturalnej. Nauka rozpoczynała się 1 listopada, kończyła się na początku lipca. Zakładanie bibliotek szkolnych ludowych weszło w życie r. 1813. Według planu naukowego z r. 1841 szkoła ludowa dzieliła się na szkołę wiejską landschule i wydziałową buergerschule; pierwsze stanowiły przygotowanie dla drugich. W roku 1848 zniesiono tak zwane lokacye uczniów. Prawie do dnia dzisiejszego obowiązuje zarys organizacyjny z r. 1850. W hr. spiskiem r. 1880 było 235 szkół ludowych, między niemi 1 państwowa, 14 gminnych, 159 rzymskokatolickich, 17 greckokatol. , 40 protest. i 5 żydow. W tych szkołach uczyło 350 nauczycieli; 26 w gminnych, 226 w rzymskokatolickich, 20 w greckokatolickich, 68 w protestanckich i 10 w żydowskich szkołach ludowych. Obowiązanych do szkoły dzieci od 6 12 lat było 21803, a od 13 14 lat 8277, razem 30080 dzieci. Uczęszczało zaś faktycznie rz. kat. 17470, gr. kat. 4030, prot. 5871, żyd. 799; razem 28170; przeto 1910 dzieci, czyli 6, usunęło się od szkoły. Suma pensyi wszystkich nauczycieli wynosiła 105814 złr. , z której przeciętnie przypada na każdego po 302 1 2 złr. 350 naucz. . Szkółek freblowskich było r. 1880 tylko 4 w Kieżmarku, Lewoczy, Gielnicy i Nowej wsi SpiSłownik Geograficzny T. XI. Zeszyt 122. skiej. Bibliotek szkół ludowych 29. Zakłady gimnastyczne znajdują się w 25 szkołach ludowych. Wyższe zakłady żeńskie są biskupi i Koschary ego instytut we Włachach, szkoły uzupełniające w Nowej wsi Spiskiej i Lewoczy; żeńska szkoła przemysłowa w Nowejwsi; tkacka szkoła w Kieżmarku. Z wyższych zakładów posiada Śpiż 1 seminaryum filozoficznoteologiczne w Podegrodziu, 2 seminarya nauczycielskie w Nowej wsi i Podegrodziu, 4 gimnazya w Lewoczy, Kieżmarku, Podolińcu niższe, Nowejwsi, 1 szkołę realną w Lewoczy. Podział kościelny. Hrabstwo spiskie oprócz przeważnej części powiatu bańskiego t. j. 17 gmin Folkmar Mały i Wielki, Gielnica, Helcmanowce, Jaklowce, Krompach, Krempach Szlach. , Mniszek, Margeczany, Prakendorf, Smolnik, Smolnicka Huta, Starewody, Stelbach, Swedler, Wondrysel i Żakarowce należy co do kościoła rz. kat. do dyecezyi spiskiej, której siedzibą główną jest Spiska Kapituła. Oprócz Ś. obejmuje dyecezya hrabstwo liptowskie i orawskie i dzieli się na archidyakonat katedralny w Kapitule Spiskiej i 15 dystryktów kościelnych właski, lubowelski, lewocki, szczawnicki, wielicki, kieżmarski, niedzicki i starowiejski na Śpiżu, trzciański, namiestowski, podegrodzki i kubiński na Orawie, wreszcie górnoli ptowski, średnioliptowski i dolnoliptowski na Liptowie. Według szematyzmu dyecezyi spiskiej z r. 1878 było rz. kat. 99415, gr. kat. 11364, ewan. augsb. 26636, helw. kalw. 40, gr. orient. nieun. 12714, izrael. 12714. Parafij rzymskokat. w dyecezyi spiskiej jest 86. Są one następujące a w archidyak. katedralnym Spiska Kapituła rok założ. paraf. nieznany, metryki od r. 1653, Podegrodzie Spiskie założ. 1174; b w dystr. właskim Biacowce 1502, Brutowce 1787, Hrost 1740, Hruszów 1326, Kluknawa 1726, Polanowce 1397, Sławków Wyźni 1699, Słotwina 1712, Welbachy koło r. 1200, Włachy 1335, epasy Wyźnie 1307, Żegra 1245; c w dystr. lewockim Abrahamowce 1383, Harhów XIII w. , Harykowce 1809, Hnilczyk 1808, Nowawieś Spiska XIII w. , Lewocza 1245, Markuszowce 1280, Odoryn 1292, Czwartek 1245, Śmiżany 1605, Zawada 1787; d w dystr. szczawnickim Hranownica r. zał. niew. , metr. od 1820, Stefanowce 1787, Hrabuszyce r. zał. niew. , metr. od 1703, Kubach r. zał. niew. , metr. od 1691, Letanowce r. zał. niew. , metr. od 1740, Łuczywna r. zał. niew. , metr. od 1742, Szczawnik 1809, Szwabowce 1248, Teplica 1389, Widernik r. zał. niew. , metr. od 1689, Wykartowce 1795; e w dystr. wielickim Batyzowce 1300, Wielka 1245, Ganowco 1308, Huncowce 9 Śpiż Śpiż 1247, Maciejowce 1231, Sobota Spiska 1245, Muellenbach 1246, Poprad 1245; , Sławków Wielki 1245, Żakowce 1245; f w dystr. kieżmarskim Biała Spiska 1072, Buszowce r. zał. nie w. , metr. od 1672, Twaroźna 1226, Łomnica Krucza r. zał. niew. , metr. od 1768, Kieżmarek 1348, Lendak 1313, Lubica 1248, Majorka 1775, Wierzbów 1222, Ruskinowce 1264, Słowiańska Wieś 1424, Żar 1693; g w dystr. niedzickim Frankowa Wielka r. zał. niew. , metr. od 1750, Frydman 1073, Jurgów r. zał. niew. , metr. 1742, Kacwin 1278, Krempach Dunajecki 1278, Łapsze Wyżnie 1660, Ł. Niźnie 1274, Niedzica 1278, Trybsze 1769, Nowa Biała 1278; h w dystr. starowiejskim Haligowce 1809, Hanuszowce 1236, Lechnica 1278, Leśnica r. zał. niew. , metr. od 1721, Matyaszowce r. zał. niew. , metr. od 1659, Stara wieś 1200, Relów 1809, Rychwałd przed r. 1400; i w dystr. lubowelskim Gniazda 1212, Hobgart 1315, Łomnica Mała r. zał. niew. , metr. 1682, Kołaczków 1809, Lubowla nowa 1308, Lubowla Stara 1222, Mniszek 1787, Podoliniec 1295, Drużbaki Niźnie 1303 i Toporzec 1292. Do tych parafii należy 104 gmin, z tych 62 mają kościoły rz. kat. filialne, a mianowicie Baldowce, Betlanowce, Daniszowce, Domianowce, Drawiec, Dubrawa, Drużbaki Wyżnie, Dworzec, Farkaszowce, Forbasy, Forberg, Gierlachowce, Gibel, Granastów, Grancz, Hafka, Harnutowce, Harakowce, Hiaszowce, Jabłonów, Jamnik, Janowce, Jaworzyna, Kiszowce, Kolbach, Kolcza, Kolinowce, Kończany, Korytno, Kotterbach, Krawiany, Kryg, Krzyżowa, Kurymiany, Lewkowce, Lengwart, Łuczka, Maciejówce, Małdur, Mięguszowce, Nowa Leśna, Ordzowiany, Pawiany, Poduchnica, Podsadek lubowelski, Pongracowce, Rokusy, Roszkowce, Rychnawa, Staroleśna, Szuniawa Wyźnia, Sz. Niźnia, Św. Andrzej, Św. Jurskie, Strażce, Strażka, Tomaszowce, Tepliczka, Ułoża, Wyborna, Witkowce, Wojkowce. Oprócz tego w pow. bańskim są par. rz. kat. , należące do dyecezyi rożnawskiej Gielnica, Jaklowce, Krompach, Mniszek, Smolnik, Smolnicka Huta, Swedler, Wondrysel. Katolicy obrz. greckiego podlegają biskupstwu gr. kat. w Preszowie. Parafie gr. kat. spiskie są Helemanowce, Hodermark, Jakubiany, Jarzębina, Kamionka, Kajszów, Krempach Lubowelski, Lipnik Wielki, Olszawica, Osturnia, Poracz, Repasy Niźnie, Słowinka Niżnia, Sulin, Toryska, Zawadka. Należą do nich osady Bratowce, Folwark, Gielnica, Granastów, Nowawieś Spiska, Kotterbach, Nowa Leśna, Lewocza, Lubowla Stara, Podprocz. , Prakendorf, Św. Jurskie, Słowinka Wyźnia, Tepliczka i Wondrysel. Kościół nieunicki obrz. greck. należy do metropolii w Karłowcach, biskupstwa w Budzynie, a dyecezyi w Św. Andrzeju SzentEndre, w pow, peszteńskim. Ewangielicy wyzn. augsb. mają parafie Batyzowce r. zał. 1681, Biała Spiska 1784, Forberg 1802, Gielnica 1784, Kieżmarek 1533, Krompach 1787, Lewocza 1825, Lubica 1778, Łomnica Krucza 1818, Ł. Mała 1785, Ł. Wielka 1784, Majorka 1835, Maciejowce 1787, Mniszek 1789, Muellenbach 1543, Nowawieś Sp. 1790, Podegrodzie Sp. 1794, Poprad 1835, Ruskinowce 1573, Słowiańska Wieś 1861, Sławków Wielki 1786, Smolnik 1785, Sobota Spiska 1777, Strażce 1784, Swedler 1784, Szwabowce 1806, Toporzec 1768, Twarożna 1763, Wielka 1816, Wierzbów 1784, Włachy 1783, Wondrysel 1785, Żakowce 1792. Gminy z kościołem filialnym są Buszowce 1818, Filice 1878, Gierlachowce 1800, Hranownica 1857, Huncowce 1853, Hiaszowce, Kryg 1833, Krzyżowa 1867, Łuczywna 1815, Małdur 1819, Mięguszowce 1839, Nowa Leśna 1792, Podlechnica, Rokusy 1801, Stara Leśna 1820, Stefanowce, Stary Majerz 1808, Stwoła 1870, św. Jurskie 1863 i Wyborna 1833. Klasztory. Kronika spiska podaje, ze r. 1190 istniał klasztor żeński w Kieżmarku, r. 1222 klasztor w Huncowcach, r. 1288 w Drawcu i Gielnicy, a r. 1261 w Strażce. Klasztor w Szczawniku powstał r. 1216, według Bardossy ego r. 1222. Byli tutaj cystersi. W r. 1543 zajął Maciej Loboczy z Kieżmarku opactwo to wraz z dobrami; w r. 1572 nabył je od Olbrachta Łaskiego Stanisław Thurzo za 7420 fl. Z rąk Thurzów przeszły dobra opactwa szczawnickiego na własność rodziny Tököly ch. Ze zburzonego klasztoru, rozpoczął już Łaski, a potem Stefan Tököly budować twierdzę, nad której bramą wjazdową znajdował się napis Domum hanc a fundamentis erectam perfici curavit Stephanus Tököly de Kesmark Anno Dni 1619. W r. 1674 dostały się te dobra w ręce fiskusu, od którego nabył je r. 1689 Jerzy Széchenyi, arcybiskup ostrzyhomski, za 60000 złr. i przeznaczył na fundacyą kolegium jagierskiego. Dziś należą do dóbr biskupstwa spiskiego. W Drawcu był od 1288 r. klasztor krzyżaków św. Grobu jerozolimskiego; istniał do r. 1555. Klasztor kartuzów w Lapis refugii pod Hrabuszycami ob. powstał na początku XIV w. a legł w gruzach r. 1534, odkąd się już nie podniósł; r. 1543 został zakon całkiem rozwiązany. Oprócz tego mieli kartuzi drugi klasztor w Lechnicy, tak zwany Czerwony Klasztor ob. , założony r. 1319; kartuzi siedzieli tu do r. 1563, poczem klasztor wraz z dobrami swemi zostawał w prywatnych rękach, aż r. 1699 nabył je biskup nitrzański Władysław Matyaszowski z Markuszowiec. Tenże biskup r. 1705 sprowadził tutaj kamedułów, ale już r. 1781 Józef II zakon rozwiązał. Od r. 1870 Czerwony Klasztor wraz z dobrami jest własnością greckokatolickiego biskupstwa w Proszowic. Z dawniejszych klasztorów wspomnienia godnym jest klasztor benedyktyński w Stwole Stola, założony r. 1314, upadł na początku XV w. R. 1433 na górze św. Michała pod Kieżmarkiem znajdował się jeszcze silny budynek klasztorny, który zajęli husyci. Z klasztorów dziś istniejących wymieniamy klasztor bonifratrów w Podegrodziu Spiskiem, założony r. 1396; pijarski w Podolińcu, założony r. 1642 przez Stanisława Lubomirskiego. Klasztor lewocki zajmowali pierwotnie w XIV w. franciszkanie, potem luteranie, następnie jezuici, po nich nastąpili minoryci, wreszcie norbertanie. Dziś w budynkach klasztornych mieści się rządowe gimnazyum wyższe. Najmłodszym jest klasztor minorytów, założony r. 1672 przez hr. Stefana Csáky ego w Czwartku, dotąd istniejący. Stosunki kościelne. Dopóki Spiż należał do Polski do r. 1108, tworzył on część dyecezyi krakowskiej. Roku 1108 Bolesław Krzywousty, zawierając przymierze z Kolomanem, królem węgierskim, córkę Judytę zaślubił królewiczowi Stefanowi, dając jej w posagu ziemię spiską, która po śmierci królowej wrócić miała do Polski. Choć Ś. nie powrócił do Polski, jednak ustąpiona część pozostała nadal pod władzą biskupów krakowskich, a przedewszystkiem cząstka polska z miastami Lubowlą, Podolińcem i Gniazdami. Reszta Śpiżu otrzymała wkrótce odrębną duchowną juryzdykcyą, którą nie tylko nad całym Śpiżem węgierskim ale i nad niektóremi przyległemi okolicami podkarpackiemi wykonywał nie biskup, ale już w początkach XIII w. tak zwany proboszcz spiski praepositus scepusiensis, mający przy sobie grono 12 kanoników, tworzące kolegiatę, która też jego wybierała. Uznawał on nad sobą tylko, jak inni biskupi, władzę arcybiskupa ostrzyhomskiego, lecz miał we własnym obrębie zupełną władzę i atrybucye biskupio, co do ustanowienia beneficyów, poświęcenia kościoła, instytucyi i destytucyi kleru, odbywania wizyt kanonicznych, sądzenia spraw duchownych, wymierzania cenzur kościelnych, zwoływania synodów i t. p. Niejeden z tych proboszczów spiskich był kanclerzem państwa, a godność proboszcza spiskiego piastowali nieraz sąsiedni rzeczywiści biskupi obok własnej infuły. Nie przestając na węgierskiej części tego kraju, chciano rozciągnąć duchowną juryzdykcyą i nad cząstką polską, zwaną w ówczesnych aktach, ,districtus podoliensis. Powstały ztąd w XIII w. zatargi między biskupem krakowskim z jednej a arcyb. ostrzychomskim z drugiej strony, a brał w nich udział proboszcz spiski. Spór ten toczył się już za Wisława, bisk. krakowskiego 1242, i trwał przeszło sto lat. R. 1235 Grzegorz IV wyznaczył komisarzy do załatwienia tego sporu. R. 1247, więc za Prandoty, Innocenty IV wyznacza znowu dziekana wrocławskiego do rozsądzenia tejże samej sprawy. Atoli za Jana Muskaty, Jakub, bisk. spiski, połowę dziesięcin z Podolińca i Lubowli odstąpił kapitule spiskiej. Zatem za Nankiera, bisk. krakowskiego, Jan XXII nakazał Bartłomiejowi, przełożonemu klasztoru norbertanów w Czarnowąsie na Szląsku, w sprawę tę wejrzeć i takową rozstrzygnąć. Wreszcie za Jana Grota, Protazy, następca Bartłomieja w przełożeństwie nad norbertanami w Czarnowąsie, rozsądził sprawę na stronę bisk. krakowskiego, a ostrzychomskiemu kazano zapłacić 2200 grzywien wagi monety krak. , po 100 grzywien za rok licząc, na rzecz bisk. krakowskiego, prócz kosztów procesu, na 175 grzywien obliczonych. Ale wyrok ten żadnego skutku nie osiągnął, a cały Śpiż bez wyjątku pozostał aż do XVII w. pod juryzdykcyą proboszczów spiskich, mających pod sobą 24 parafii. Kiedy zaś w XVII w. część Śpiżu, z Lubowlą, Podolińcem i Gniazdami, wróciła pod juryzdykcyą krakowską, niewiadomo. W r. 1204, a podług kroniki spiskiej r. 1248, proboszczowie 24 miast królewskich zawiązali między sobą bractwo 24 parafii spiskich fraternitas; ci wybierali z grona swego najstarszego wiekiem na seniora czyli dziekana, pod kierunkiem którego odbywali narady w sprawach kościelnych. R. 1298 odnowili swoje bractwo czyli związek w Czwartku. Na tem zgromadzeniu byli obecni proboszczowie 20 miast spiskich. Składano nasamprzód śluby, następnie wybierano urzędników kościelnych, rektorów i innych funkcyonaryuszów bractwa na rok jeden. Takich bractw było więcej na Spiżu. Oprócz spiskiej kolegiaty u św. Marcina, istniały r. 1520 następujące bractwa 1 bractwo 24 miast królewskich, 2 br. górnego Hornadu, 3 br. dolnego Hornadu, 4 br. lubowelskie, 5 br. niedzickie, 6 br. dolnego Popradu i 7 br. górnego Popradu. Do bractwa 24 miast królewskich należały Lewocza, Kieżmarek, Nowawieś Spiska, Lubica, Biała Spiska, Ruskinowce, Wierzbów, Maciejowce, Sobota Spiska, Poprad, Wielka, Strażce, Podegrodzie Spis. , Włachy, Welbachy, Daniszowce, Odoryn, Harykowce, Iliaszowce. Czwartek, Hrabuszyce, Wielki Sławków, Żukowce, Muellenbach. Proboszczowie 24 miast i pozostałe 6 bractw spiskich Śpiż płacili proboszczowi spiskiemu u św. Marcina w Spiskiej Kapitule rocznie czynsz kościelny, tak zw. cathedraticum, aż do r. 1674. Proboszczów spiskich brali często królowie węgierscy w obronę swoję i zatwierdzali ich prawa i swobody. R. 1274 uczynił to król Władysław IV na ich żądanie, toż samo r. 1297 Andrzej III, następnie r. 1419 i 1434 król Zygmunt, jako też Ferdynand I r. 1548 i 1557. W r. 1348 wyznaczył Klemens VI na prośbę korony węgierskiej komisyą dla zbadania, czy nie należałoby ustanowić na Śpiżu osobnego biskupstwa. Lecz zamiar ten spełzł na niczem. R. 1459 Pius II zatwierdził wszystkie wyjątkowe atrybucye proboszczów spiskich a Sykstus VI dał im r. 1474 prawo używania infuły i pastorału w obrębie ich juryzdykcyi, wreszcie Leon X, lubo zrazu r. 1513 uchylił ich prerogatywy, potem 1515 r. znów je przywrócił. Siedzibą proboszczów spiskich była Spiska Kapituła ze wspaniałym kościołem św. Marcina i obszernym gmachem kolegiackim, tuż obok miasteczka Podegrodzia Spiskiego. Nosili oni tytuł Praepositus ecclesiae S. Martini i używali własnej pieczęci. Szereg proboszczów spiskich poczyna się r. 1209. Jest on następujący Adolf, r. 1209; Benedykt I, 1234; Maciej I, 1239 58; Benedykt II, 1259; Jan 1, 1263; Mutmer, 1264 1281; Łukasz, 1282; Bartłomiej, 1283; Jakub, 1284 1301; Paweł, 1301 15; Henryk, 1316 1322; Jan II, 1323 47; Mikołaj I, 1347 1356; Benedykt III, 1357 79; Jan III, 1379 1382; Mikołaj II, 1382 92; Jerzy I, 1392 1405; Dominik, 1406 8; Jerzy II, 1408 1419; Jerzy III, 1419 1433; Jan IV, 1434 1464; Kaspar Back, 1464 93; Jerzy IV, 1494 1505; Władysław I, 1505 10; Jan V Horwat, 1511 44; Stanisław Varallyi, 1545 1548; Błażej Petervarady, 1549 60; Piotr Paulin, 1560 61; Jerzy Bornemissa, 1561 1584; Marcin Pethe, 1587 1605; późniejszych pomijamy. W r. 1776 podniosła Marya Teresa spiski kościół kolegiacki do godności katedry, a spiskie probostwo do godności biskupstwa spiskiego. Odtąd poczyna się szereg biskupów spiskich. Nauka Lutra poczęła się szerzyć na Spiżu w pierwszej połowie XVI w. Jednym z pierwszych krzewicieli był niejaki Fischer, który ją głosił w Lewoczy, Nowej wsi i Swedlerze, lecz wkrótce pojmany, został strącony ze skały zamku w Krasnohorce. Drugim kaznodzieją i reformatorem był Jerzy Leutscher z Lewoczy, który nauczał w Lewoczy, Kieżmarku, Toporcu, Lubicy i Muellenbachu. Reformatorzy znajdowali poparcie u samych proboszczów spiskich i burgrabi zamku spiskiego. Tak Jan V Horwat z Łomnicy, proboszcz spiski 1511 44, obojętnie patrzał na odszczepieństwo duchownych katolickich, pozwalał im się żenić i sam też r. 1544 pojął za żonę Agnieszkę Jorgelównę, Śpiżankę. Również jego następca Stanisław Varallyi 1545 48 sprzyjał luteranizmowi. Silnego poparcia doznali protestanci spiscy od rodzin Thoekoely ch, Berzeviczy ch, Palocsay ów, Thurzów, Mariassy ch i t. d. W 13 miastach Polsce zastawionych, protestantyzm też swobodnie się rozwijał. Do Białej Spiskiej przybył r. 1545 pierwszy proboszcz ewang. Laurenzius Quendel al. Terpilius; w Lubicy r. 1546 kaznodzieja Salomon Regens, w Nowejwsi Spiskiej r. 1548 Jerzy Leutscher, r. 1555 Bogner z Lewoczy; w Włachach r. 1548 proboszcz Jakub Blasy z całą gminą przeszedł na protestantyzm; toż samo uczynił proboszcz Antoni Toperczer w Popradzie t. r. W Sobocie Spiskiej r. 1552 osiadł proboszcz ewang. Antoni Philadelphus, a w Wielkiej Grzegorz Filker. W tym samym czasie widzimy proboszczów ewang. w Wierzbowie, Twarożnie, Ruskinowcach, Maciej owcach i Strażcach, tak że r. 1569 uważać należy reformacyą na Spiżu za zupełnie dokonaną. Dnia 26 paździer. 1569 r. członkowie bractwa odbyli zgromadzenie, na którem przyjęli wyznanie wiary ułożone przez proboszczów z Nowej wsi i Podegrodzia, a r. 1582 toż bractwo przyjęło wyznanie augsburskie i oderwało się od kościoła katolickiego, uznając jeszcze proboszcza spiskiego za przełożonego. Skoro r. 1587 proboszczem spiskim został Marcin Pethe 1587 1605, ówczesny proboszcz ewang. z Lewoczy i senior bractwa pozdrowił go na czele deputacyi w imieniu bractwa, składając mu zarazem bogate dary. Lecz Pethe, jakkolwiek przyobiecał księżom swobodę i obronę, niezadługo obrócił się przeciwko nim, usiłując odebrać kościoły i ich z kraju wypędzić. Rozpoczęły się prześladowania. Jednak usiłowania te spełzły na niczem. R. 1606 zawarty pokój wiedeński zapewnił protestantom na pewien czas spokój. Lecz już r, 1616 paźdz. ówczesny proboszcz spiski Władysław II Hoszuthoty, wsparty od katolickich rodzin Esterhazy ch i Csáky ch, wypędził proboszczów ewang. z Gniazd, Drużbak i Hobgartu, dając kościoły napowrót w ręce katolików; toż samo r. 1638 wracają na łono katolickie gminy Biacowce, Hrabuszyce, Domaniowce i Czwartek, wypędzając protestantów, a r. 1639 Stefan i Andrzej Horwathowie, porzuciwszy protestantyzm za namową tegoż proboszcza spiskiego, wypędzili proboszczów ewang. z gmin Frydmanu, Haligowiec, Kacwina, Krempachu Dunajeckiego, Łapsz, Lechnicy, Niedzicy i Nowej Białej, przywracając kościoły katolickie; też samo dzieje się r. 1642 w Witkowcach, Welbachach i Hruszowie. Dalsze dzieło reakcyi katolickiej prowadził z pomyślnym Śpiż skutkiem proboszcz spiski Jerzy V Barsony 1663 75. R. 1671 5 maja odebrał on przemocą protestantom kościół i zabudowania klasztorne w Lewoczy, następnie w Huncowcach, wreszcie w Czwartku. W sierpniu wypędzono proboszczów ewang. z Odorynu, Jamnika i Hrabuszyc, a w listopadzie ze spiskich miast górniczych Smolnika, Gielnicy, Swedler, Mniszka i Sztosu. Jedynie w Wondryslu pozostał kościół w rękach protestantów. W r. 1672 wróciły do katolików kościoły w Hiaszowcach, Żakowcach, Muellenbachu, Śmiżanach, Harykowcach, Łomnicy Wielkiej, Farkaszowcach, Abrahamowcach, Hożelcu, Szwabowcach, Św. Andrzeju i Daniszowcach; r. 1673 w Szczawniku, Toporcu, Łomnicy Kruczej, Krygu, Buszowcach, Strażce, Łomnicy Małej, św. Jurskiem i Kieżmarku, gdzie kościół i plebanią oddał proboszcz spiski mnichom paulinom. W r. 1674 wypędzono przemocą protestantów z Lewoczy. Tegoż roku także w polskiej części Ś. nastąpił odbiór ko ściołów w Lubicy, Nowej wsi, Podegrodziu, Włachach, Białej Spiskiej, Sobocie Spiskiej, Wielkiej, Popradzie, Maciejowcach, Wierzbowie, Twarożnie, Strażcach i Ruskinowcach; księży ewang. wypędzono a dobra ich skonfiskowano. Dla protestantów na Śpiżu zabłysła jeszcze raz gwiazda szczęścia za rozruchów Rakoczego. W skutek zwycięztw Rakoczego komisarze jego Emeryk Goergey, Jan Meltzer i Stefan Becskeházy oddali r. 1705 protestantom kościoły w Kieżmarku, Huncowcach, Żukowcach i Łomnicy Wielkiej, lecz nie nadługo, bo r. 1708 w skutek zwycięztw cesarskich proboszcz spiski Jan Sigray wziął je napowrót w swe posiadanie. Nie obeszło się tu, mianowicie w Kieżmarku, bez rozlewu krwi. Za starosty spiskiego Henryka Bruehla 1763 ustały prześladowania protestantów; tenże, należąc sam do kościoła ewang. , pozwolił protestantom budować kościoły, które zaczęły się od tego czasu wznosić a zwłaszcza po wydaniu patentu tolerancyjnego przez Józefa II. W ten sposób powstało dotąd parafii ewang. 33, oprócz tego jest 20 kościołów filial. Izraelici mają synagogi w gminach Harchów, Huncowce, Jaklowce, Kieżmarek, Krempach, Lewocza, Lubowla Stara, Markuszowce, Nowawieś Spiska, Niedzica, Słowiańska Wieś, Włachy. Dzieje. Obszar Ś. w II w. po Chr. zajmować mieli Gepidowie. W IV i V w. na płd. stokach Beskidów, może po Tatry, mieszkali Skirowie, którzy według Meynerta zbudować mieli zamek spiski Podegrodzie Spiskie. Po przybyciu Węgrów do dzisiejszych ich siedzib, Borsu, jeden z wodzów Arpada 907, zdobywszy zamek spiski, puścił się doliną Popradu aż na stronę północną. Na kilka wieków przedtem znajdujemy doliny Popradu, Wagu, Orawy i górnego Dunajca zaludnionemi. Na Liptowie nad Wagiem umieszczają geografowie Karpów, nad brzegami Popradu i górnego Dunajca Biesów, a na zach. od nich, między Tatrami i. Wisłą, czyli między źródłami Hronu i Odry, Osów; przy połączeniu się Popradu z Dunajcem kładą starożytną osadę Asankę. Ludy to nie pozostawiły po sobie śladów. Żadna z obecnie istniejących osad na Ś. w dorzeczu Dunajca i Popradu nie sięga poza wiek XI. Anonim, pisarz króla Beli, najdawniejszy kronikarz węgierski, powiada, że Zoltan, wódz Węgrów, pradziad św. Stefana fixit metas regni Hungariae ex parte Polonorum usque ad montem Tatur. Tenże pisząc o Arpadzie, pierwszym wodzu Węgrów, ojcu Zoltana, powiada, iż on część Panonii zawojował usque ad Silvas Zepuz. Z tego widać, że Węgrzy mający panowanie tylko aż do lasów spiskich, nie posiadali Śpiżu i jego okolic pod górami karpackiemi. Kozmas praski w cytowanym przywileju Henryka IV cesarza z r. 1085, w którym podane są granice dyecezyi praskiej, powiada Inde ad orientem hos fluvios habet terminos, Bug scilicet et Ztir Styr cum Krakowa civitate provinciaque cui Wag nomen est, cum omnibus regionibus ad predictam urbem pertinentibus, quae Krakowa est. Dopiero potem pisze, jak taż sama dyecezya rozciągała się do Węgier Inde Hungarorum limitibus additis usque ad montes quibus nomen Titri Tatry. Z tego przywileju widać, że ziemia nad Wagiem należała do Polski, a zatem nie tylko Spiż dzisiejszy, ale znaczna część Węgier, około rzeki Wagu. Zestawiając podania Bogufała, Długosza, Miechowity i obcych, jak bezimiennego pisarza węgierskiego króla Beli, Kozmasa praskiego i innych, przychodzimy do przekonania, że cały dzisiejszy Spiż, a nawet dalsze nad Wagiem części północnych Węgier, należały do państwa Chrobrego i przeszły, a przynajmniej obchodzący nas Ś. , w ręce Bolesława Krzywoustego. Ten miał, jak podaje Bogufał, zaślubić córkę swą Judytę z Kolomanem, synem króla węgierskiego, i dać mu w posagu Ś. , ale tylko dożywotnio. Krzywousty jednak nie mógł wydać Judyty za Kolomana, syna ówczesnego króla węgierskiego, gdyż ten zowiąc się sam Kolomanem, nie miał syna tego imienia, ale z pierwszej żony synów Stefana ur. 1101, Władysława 1112 i Mikołaja; z drugiej zaś żony Przecławy, córki Świętopełka, w. ks. kijowskiego, poślubionej r. 1104, lecz wkrótce odepchniętej, miał tylko Borysa. Z tego też powodu prostuje Długosz powyższe podanie Bogufała i twierdzi pod r. 1108, że Judyta poślubiła Stefana, najstarszego syna Kolomana. Ale i to niemożliwą jest rzeczą, Śpiż gdyż Stefan po śmierci ojca 1113 objąwszy r. 1114 tron, nie mógł być mężem Judyty, albowiem ta liczyła r. 1108 zaledwie cztery lata, a Stefan lat 7. Żaden z dziejopisarzy węgierskich nie wie o takim związku, podają oni, że Stefan pędził w młodości rozpustne życie i że stany dopiero skłoniły go r. 1121 do pojęcia żony, którą miała być według jednych córka Roberta Gwiskarda, króla Apulii, według drugich córka Henryka Steflinga, hrabiego na Rietenburgu. A ze nie miał z nią potomstwa, przeznaczył r. 1124 następstwo po sobie Borysowi, urodzonemu z księżniczki kijowskiej. Według Michała Horwatha Gesch. d. Ungarn, 1851, t. I, p. 86 miał Stefan ożenić brata Borysa, przeznaczonego do berła, z Judytą, córką Bolesława, coby więc nastąpiło dopiero r. 1124 lub nieco później. Borys był przez matkę ciotecznym bratem Judyty i domniemanym następcą tronu węgierskiego. Lecz temu twierdzeniu przeczy fakt, że Borys pojął za żonę Greczynkę z domu Komnenów i żył z nią do swej śmierci 1162. Mimo ciemności pokrywającej pierwotne dzieje S. i sprzeczności podań, pewną jest rzeczą, że od czasów Krzywoustego największa część tego kraju należała do Węgier przez trzy niemal wieki. Za Bolesława Krzywoustego spotykamy wiadomości o wyprawie jego r. 1132 do Węgier dla popierania Borysa, zakończonej klęską. Po śmierci Bolesława 1139 w Polsce zapomniano o S. , podczas gdy panowanie węgierskie tam się ustalało. Północnowschodnia część Ś. , gdzie leżą miasta Lubowla, Podoliniec, Gniazda, nie przestała należeć do Polski. Podoliniec nad Popradem powstał na mocy przywileju Bolesława Wstydliwego z r. 1244, którym nadał sołtystwo Podolin, wykarczowane, osadzone lecz spustoszone, sołtysowi Henrykowi. Ten ściągnął nowych osadników na prawie niemieckiem; wzniesiono także kościół. Niedługo, może przy drugim napadzie Tatarów 1287, osada ta uległa spustoszeniu, przyczem kościół zgorzał ze wszystkiem, co do niego schroniono. Zatem r. 1289 ks. Kunegunda temuż sołtysowi Henrykowi ponowiła dawniejsze nadania. Wacław czeski, król polski, obdarzył 1292 r. wójta Henryka nowemi swobodami, a ormiański arcyb. jerozolimski Bazyli 1298 r. wszystkim tym, coby się przyczynili do budowy kościoła N. Panny w Podolińcu, nadał odpusty. Z tych faktów wnosić należy, że cały ton płat S. pozostał przy Polsce i należał do województwa krakowskiego, pow. sądeckiego, oraz do dyecezyi krakowskiej, podczas gdy reszta ziemi przeszła pod węgierską juryzdykcyą duchowną. Część ta Ś. zwała się districtus Podoliensis. Była ona w rękach polskich za Łokietka, Ludwik węgierski, chociaż oderwał r. 1379 Ruś Czerwoną od korony, nie dopuścił się podobnego czynu co do Spiżu. Jednakże po śmierci Ludwika 1382 owa część Ś. była już 1384 r. w rękach węgierskich. Podczas bezkrólewia po zgonie Ludwika, kiedy z jednej strony panowie polscy ofiarowali w Koszycach koronę młodszej królewnie Jadwidze, w Wielkopolsce zaś obwołano królem ks. Ziemowita mazowieckiego, mąż starszej córki Maryi, Zygmunt Luksemburczyk, roszcząc sobie z tego tytułu prawo do korony polskiej po teściu, wkroczył 1383 r. na czele 12000 Węgrów przez Ś. , stanął obozem pod Sączem, zkąd wyruszył w Mazowsze, lecz niewiele wskórawszy, powrócił przed zimą do Węgier. Wahająca się królowa matka ociągała się długo z przysłaniem Jadwigi do Polski i wyprawiła Zygmunta na początku r. 1384 z wojskiem, aby dopóki, Jadwiga nie podrośnie, sprawował w jej imieniu rządy. Stanął więc w Lubowli, a w Sączu tymczasem zebrali się polscy panowie i posłali mu dobitne ostrzeżenie, aby wbrew woli narodu nie ważył się wkraczać w granice. Na żądanie pretendenta wyprawiono delegatów do Lubowli dla ustnego porozumienia się. Widocznie więc Lubowla i cały poza nią ku Węgrom położony, ,districtus Podoliensis był wtedy w posiadaniu Węgrów, którzy musieli zająć go r. 1383. Jadwiga po usunięciu Węgrów z Rusi 1387, wyjechała w lipcu 1394 r. na spotkanie Zygmunta już wtedy króla Węgier aż do pogranicznego, od Spiżu, zamku Rytra nad Popradem, przyjęła go z Wielkiemi honorami w Sączu i zawarła z nim ugodę, ,utwierdzającą spokojny stan obojga królestw. Nie zmienił w tem nic traktat Jagiełły z Zygmuntem r. 1398, zapewniający im pokój na lat 16. Wszelako gdy Jagiełło r. 1410 gotował się do wojny z Krzyżakami, nie ufając Zygmuntowi, zarządził obronę granic Polski od Ś. Nie była płonną ta obawa, bo namówiony przez Zygmunta awanturnik Ścibor Ściborzycki wypadł ze S, przez Sromowce w Sądecczyznę, lecz tu pobity przez Polaków i pędzony pod Bardyjów, cały hufiec swój postradał. R. 1412 rozciągnął Zygmunt i na Podoliniec przywileje miast spiskich, ,, ponieważ był mu zawsze wiernym w sporach z Polską; oprócz tego zapewnił cystersom spiskim z dochodów Lubowli corocznie dwa postawy czeskiego sukna i beczkę śledzi. Tegoż samego roku zaciągnął Zygmunt, potrzebujący ciągle pieniędzy, pożyczkę od Jagiełły, który pobiwszy Krzyżaków otrzymał znaczne sumy namocy zawartego z nimi układu. Otóż Zygmunt wyprawia 1412 r. posłów, którzy proszą Jagiełłę w imieniu króla aby mu pożyczył 40, 000 kóp szerokich groszy praskich, a przyjął w zastaw ziemię spiską, Śpiż Śpiż do Węgier. należącą. Król przychylił się do tego żądania i zawiadomił o tem Krzyżaków. Zygmunt zaś podpisał 8 listopada 1412 r. w Zagrzebiu układ odpowiedni. Według togo aktu otrzymał Zygmunt węgierski 37, 000 kóp szer. gr. czeskiej waluty, a w zastaw oddał Zamek Lubowlę z miastem, miasto Podoliniec z zamkiem i włościami do nich należącemi, oraz z miastami i miasteczkami Gniazda, Biała Spiska, Lubica, Wierzbów, Sobota Spiska, Poprad, Strażce, Włachy, Nowawieś Spiska, Ruskinowce, Wielka, Podegrodzie Spiskie, Maciejowce, Twarożna ze wszystkiemi przyległościami, czynszami, pożytkami, dochodami, prawami, gruntami, łąkami, borami, barciami, rybołówstwem, sadzawkami, stawami, moczarami, wodami i biegiem rzek, młynami i tychże pożytkami, dąbrowami, sośninami, zaroślami, gajami, pustkami, ptasznictwem, łowiectwem, daninami zwyczajnemi i przygodnemi i wszystkiem cokolwiek do nich pod jakąbądź nazwą lub tytułem zalicza się i należy. Rzut oka na mapę Ś. pozwala ogarnąć całokształt togo zastawu. Oddane obszary nie tworzą ciągłej całości, ale cztery oddzielne grupy, z których jedna składająca się z Lubowli, Gniazd, Podolińca i Białej leży nad średnim Popradem, przytykając do Sądecczyzny, a więc na płn. od Kieżmarku; druga na płd. od tegoż w kierunku ku Lewoczy, obejmuje Ruskinowce, Lubicę, Wierzbów, Strażce i Twarożnę; trzecia na zach. od Kieżmarku ku Tatrom Sobotę Spiską, Wielką, Maciejowce i Poprad; czwarta wreszcie aż na płd. za Lewoczą obejmuje Włachy, Podegrodzie i Nowąwieś Spiską. Przy Węgrach zostały najznaczniejsze miasta Lewocza i Kieżmarek z jedenastu mniejszemi, a węgierską granicą był nawet od płn. Dunajec pod zamkiem tejże nazwy naprzeciw Czorsztyna. Gdy dokument Zygmunta obejmował 16 miast, to zawsze, nietylko w polskich, lecz także w węgierskich i cesarskich późniejszych dokumentach, miasta w polskim zastawie będące nazywano XIII civitatos scepusienaes oppignoratae. Uważano zatem Lubowlę, Podoliniec i Gniazda nie jako zastawione, ale za zwrócone Polsce. Z drugiej zaś strony, chociaż przy Węgrzech pozostało 13 miast, to tylko 11 z nich to jest wszystkie prócz Lewoczy i Kieżmarku jako należące do juryzdykcyi węgierskich hrabiów spiskich zwano XI oppida ad arcem Scepusiensem pertinentia. Powyższemu układowi z 8 listop. 1412 r. uczyniono obustronnie zadość dopiero z końcem r. 1412 i rozpoczęło się na S. panowanie polskie. Pierwszą czynnością Jagiełły był dyplom zatwierdzający dotychczasowe przywileje miast pod jego berło oddanych. Jak poprzednio Lubowla z okolicą, póki do Polski należała, tak teraz wraz z nią wszystkie nowo nabyte miasta tworzyły starostwo niegrodowe. Miasta atoli w moc przywilejów miały własne prawodawstwo i juryzdykcyą, same wybierały sędziów, a odkąd przeszły pod berło polskie, także osobnego hrabiego. Trzy razy do roku odbywały się zgromadzęnia w Lubowli dla narady, wyborów, rozkładu i poboru wspólnego czynszu. Nie biorąc żadnego udziału w reprezentacyi Rzpltej, ludność zanosiła wszelkie przedstawienia, prośby i skargi wprost do króla za pośrednictwem starosty i wysyłanych umyślnie delegatów. Starosta, chociaż niegrodowy, posiadał rozległą władzę i znaczenie na przestrzeni około 20 mil kwadr. Spiscy kronikarze mówiąc o tych starostach zowią ich często Dominus seu Capitaneus XIII oppidorum. Stolicą starostwa była Lubowla z zamkiem, gdzie, podobnie jak i na zamku podolinieckim, ustanawiali starostowie podstarościch, zwanych, ,Capitanous castrensis, których w kronikach mieszają nieraz ze starostami spiskimi. Obok czynszów składanych przez miasta do skarbu koronnego, mieli starostowie znaczne dochody z danin, własnych hamerni, papierni, młynów, pustych ogrodów i t. p. Dochody te, powiększające się z latami, uczyniły ststwo spiskie jednem z najbogatszych w Polsce. Szereg starostów spiskich jest następujący 1 Paweł Gładysz h. Gryf, 1412 22; 2 Zawisza Czarny z Grabowa h. Sulima, 1422 1428; 3 Piotr Szafraniec z Pieskowej Skały h. Starykoń, 1428 38. Za jego rządów Husyci dotarli r. 1431 i 1433 aż na Ś. , zdobyli chwilowo Kieżmarek, pustosząc wszystko. Powstały również krwawe zatargi między Szafrańcem a ówczesnym hrabią spiskim Stefanem Rozgony. Po śmierci Jagiełły żądał Zygmunt r. 1436 na zjeździe w Kieżmarku z polskimi pełnomocnikami Zbigniew Oleśnicki zwrotu spiskiego zastawu bez oddania długu, ale bezskutecznie. 4 Mikołaj Komorowski h. Korczak, 1440 53. R. 1440 Władysław Warneńczyk, potrzebując pieniędzy na poparcie walki z przeciwnem mu stronnictwem, oddał Zbigniewowi Oleśnickiemu w zastaw starostwo spiskie, graniczące z dobrami biskupiemi Muszyną nad Popradem. Biskup przedstawił królowi Mikołaja Komorowskiego na starostwo spiskie. Poddał go atoli król pod rozkazy Mikołaja Parenny, mianowanego starostą Spiżu węgierskiego. Aktom datowanym w Budzynie w grudniu 1440 orzekł król, że lubo 13 miast Polsce zastawionych, od czasu zastawu wybierało sobie osobnego hrabiego, to odtąd mają łącznie z innemi 11 miastami tamecznemi wybierać wspólnego wszystkim hrabiego, który ma re. zydować w Kieżmarku, ale nie w Lewoczy. Śpiż Stronnik Elżbiety Jan Giskra, korzystając z kłopotów Władysława, popierał gorąco w północnych Węgrzech sprawę królowej i Pogrobowca. Po uśmierzeniu oppozycyi nadał Władysław miastu Podolińcowi 1442 r. przywilej składu towarów. 5 Jan Oleśnicki h. Dębno, 1453 62 um. 1462 jako kaszt. lwowski i woj. ruski. 6 Przecław z Domaszyc, 1462 74. W r. 1465 trapił Węgry oddział po wielkiej cześci z Polaków złożony, i zadał staroście węgierskiego Ś. Stefanowi Deakowi porażkę. Ten chcąc ją powetować na polskich miastach, napadł je i wymógł od nich haracz w kwocie 7000 dukatów. Starosta Przecław zamierzał pomścić tę krzywdę orężem, lecz powstrzymał go od tego kroku Jakub Dębiński, podskarbi koronny. Ówczesny król węgier. Maciej Korwin, uznawszy niesłuszność postępku swego starosty, przyrzekł zadość uczynienie i wyznaczył w tym celu zjazd w Bardyjowie. Wskutek obustronnych pogranicznych najazdów zawichrzyły się stosunki Polski z Węgrami. Po krótkiej wojnie stanął w lutym 1474 między Maciejem Korwinem a Kazimierzem Jagiellończykiem w Starej wsi na Śpiżu pokój, którym między innymi zawarowano, że zastaw 13 miast utrzymuje się i zatwierdza nadal w zupełności. 7 Piotr Kmita Sobieński, 1478 1505. Wystawił on kaplicę czy kościół w Podolińcu i wyposażył własnym kosztem. R. 1494 był na zjeździe braci jagiellońskich, Władysława, króla węg. i czeskiego, Jana Olbrachta, polskiego, i królewiczów Frydryka, Aleksandra i Zygmunta w Lewoczy. 8 Stanisław Kmita, 1505 9 r. Król Aleksander, pożyczywszy od Stanisława Szafrańca 3700 dukatów i nie mogąc ich zwrócić, pożyczył od Jana Jordana z Zakliczyna, kaszt, bieckiego i żupnika krakowskiego, któremu oddał król aktem z 4 marca 1506 r. w zastaw koronne dochody starostwa spiskiego. Dochody te od niego wykupił dopiero za Zygmunta I skarbnik, burgrabia i żupnik krakowski Jan Boner. 9 Andrzej Kościelecki h. Ogończyk, 1509 15. 10 Jan Jordan z Zakliczyna, 1515 22. 11 Piotr Kmita Sobieński, syn Stanisława, ststy spiskiego, 1522 53. Roku 1526 hrabia spiski i siedmiogrodzki wojewoda Jan Zapolya został przez stronnictwo przeciwne Austryi powołanym na tron węgierski i rozpoczął zapasy z wybranym tam mało co później Ferdynandem I austryackim, bratem cesarza Karola V. Kmita sprzyjał Węgrzynowi, niósł mu czynną pomoc, zaś starostwo umiał ochraniać wśród wojennych zamieszek od najazdów. R. 1531 Zygmunt I zatwierdził swobody Lubowli, r. 1537 Podolińca wraz z jarmarkami i przywilejem składu towarów, 1539 swobody wszystkich XIII miast, a r. 1548 wszelkie prawa i przywileje plebanów, beneficyów duchownych i kościołów w obrębie onych miast istniejących. Za Kmity wcisnęła się na S. reformacya. 12 Jan Boner z Balic, wykupił Śpiż z rąk Jordana, 1554 62. Odbudował on spalony zamek lubowelski r. 1555. Po śmierci Bonera starostwo zostało opróżnione. R. 1562 wydał Zygmunt August pismo królewskie z 24 grud. , którym upomina urzędników spiskich, aby nie gwałcono praw i przywilejów miasta Gniazd, a r. 1563 25 czerwca, bacząc na potrzeby XIII miast spiskich, poddanych polskiej koronie, udziela im wyjątkowe pozwolenie, wszystkie ich górnicze płody, stal, żelazo, bądź w rudach, bądź wyrobione, wszędzie w Polsce dowolnie sprzedawać, sól bocheńską gdziekolwiek nabywać i wszędzie bez żadnej przeszkody handle swe prowadzić. Lustracya r. 1564 nie wzmiankuje starosty, tylko podstarościch w Lubowli i Podolińcu. Powiada między innymi Od czasu kthorego XIII miasth krolom polskim w zasthawę prziszly, nie plączą, ani powinni widawacz wienczei czinssu do skarbu na trzi rathi thilko per aureos mille. Na kthorą summę raczil ym KJM. z przodky swoimi wolnoszczi y daniny z defalcatami, thak miasthom, iako pewnim osobom nadacz, kthorich wolnoszczi y darowizn summa uczini aureos fl. 744. Restarent ergo ad thesaurum in auro 2256. Są we Szpisszu dwa kliasthori Karthuzow, ieden Lapis refugii ku graniczy węgierskiej, drugi Lechnicza, graniczą z Czorsthinem nad Dunayczem, do kthorich krolowie polszczi pietate permoti, nadanie z zup Crac. bili uczinili. 13 Maciejowski Mikołaj h. Ciołek, 1565 74, zajmuje stanowisko starosty już na początku r. 1565. Jestto żarliwy protestant. Pod jego opieką odbył się 26 paźd. 1569 synod ewangielicki dla ustanowienia i jednostajności nauki ewang. w spiskich zborach. Tegoż roku odbyła się lustracya starostwa, w której czytamy Phitany Groff y Richtarze z burgarzmy ze XIII miasth, the sprawy daly, ysz kiedy thy miasta przed zastawą bili in corpore 24 civitatum scepusiensium, thedy pod yednym Groffem Liewockym bili, tamze w Lewoczy szye sądziły osobnym prawem swym, w kthorym y teras siedzą. 14 Jan Maciejowski, 1574 81, syn poprzednika, uciskał duchowieństwo tak katolickie jak protestanckie. 15 Wojciech Łaski, 1581 86, spadkobierca Kieżmarku i innych dóbr na Śpiżu, otrzymał starostwo od Jana Maciejowskiego za zezwoleniem królewakiem. Z powodu wielkiej rozrzutności zastawił już r. 1571 swe majętności spiskie generałowi Janowi Rueberowi, a r. 1579 oddał je Sebastyanowi Toekoely emu. W r. 1586 Śpiż odstąpił starostwo napowrót Janowi Maciejowskiemu, który je objął ale nie nadługo. 16 Jan Maciejowski, 1586 87. Konfederacya warszawska, obmyślając w czasie bezkrólewia obronę granic rzeczypospolitej, uchwaliła 7 marca 1587 osadzić zamek lubowelski załogą i potrzebne na to pieniądze przesłać Janowi Maciejowskiemu. 17 Kasper Maciejowski, 1587 sierp. 91. Za niego arcyksiążę Maksymilian, brat Rudolfa II, przez stronnictwo Zborowskich obwołany królem polskim, pod koniec roku 1587 przez wodza węgierskiego Prepostráry ego zajął Lubowlę, w której osadzono jako komendanta Jakuba Dervissy. Za tym przykładem poszedł Podoliniec i reszta polskiego Śpiżu. Pobity 25 stycznia 1588 pod Byczyną i wzięty w niewolę arcyksiążę układem będzińskobytow skim 9 marca 1589 oddał 21 lipca t. r. Ś. Polsce. W r. 1591 Maciejowski odstępuje starostwo, za zezwoleniem królewskiem, Lubomirskiemu. 18 Sebastyan Lubomirski h. Szreniawa, 1591 1613; odnowił zamek w Lubowli, a w Krakowie zbudował w rynku gmach okazały, spiskim pałacem zwany. Wyjednawszy u Zygmunta III już r. 1605 pozwolenie przekazania Ś. synowi, zmarł 20 lipca 1613. 19 Stanisław Lubomirski, 1613 1649; odnowił zamek lubowelski, rozszerzył nowemi budynkami i wystawił kaplicę św. Michała. R. 1642 sprowadził do Podolińca pijarów, gdzie im założył kolegium ze szkołami i wspaniałym kościołem. R. 1647 otrzymał godność książęcą od ces. Ferdynanda III. Umierając 17 czerwca 1649, przekazał na podstawie przywileju Władysława IV z roku 1634 starostwo spiskie drugiemu swemu synowi Jerzemu. 20 Jerzy Sobastyan Lubomirski, 1649 66. Podczas najazdu Karola Gustawa na Polskę osadził on Ś. zbrojnym ludem, uwiózł tu klejnoty koronne, przyjął r. 1656 stycznia uciekającego Jana Kazimierza w Lubowli, zkąd przeprowadził go do Dukli. R. 1658 uchwała sejmowa policzyła zamek Lubowli w poczet sześciu twierdz, które dla swej ważności nakładem całej rzeczypospolitej utrzymywane i zaopatrywane być mają; powiększyła załogę do 120 ludzi i zaleciła, aby miano tu zawsze dostateczne zapasy potrzeb wojennych, a dowódzcą był zaprzysięgły i osiadły szlachcic polski, biegły w sztuce bronienia warowni, któryby z przydanymi sobie doświadczonymi oficerami załogę ćwiczył i w należytych karbach utrzymywał. R. 1660 zapewnił król Lubomirskiemu starostwo spiskie dla jego syna Stanisława Herakliusa. R. 1664 dokonana lustracya wymienia następujące miasta na Śpiżu polskim Iglaw seu Najdorff alias Nowawieś, Libica Lubica, Podegrodzie al. Waralinum Podegrodzie Sp. Włochy al. Wallendorff seu Crassium vel Villa Latina Włochy, Biała, Sobota al. Girgenberk seu Mons Georgii Sobota Spiska, Filka Wielka, Poprod al. Deicendorff Poprad, Wierzbów seu Villa Menhardi, Matiaszowce al. Matisdorff Maciejowce, Straże al. Michelsdorff Strażce, Twarożna al. Dursdorff, Ruskinowce al. Risdorff seu Villa Quirini. O kartuzach mówią rewizorowie. iż od dawnego czasu opuścili swe siedziby, a Lechnica należy do hr. Pawła Rakoczego. 21 Stanisław Heraklius Lubomirski, 1666 1702. Gorliwy katolik, zasilał kolegium w Podolińcu, odzyskał dla katolików i obsadził kapłanami wiele kościołów, od innowierców zabranych, mianowicie w Białej, który wcielił r. 1674 do kolegium podolinieckiego. R. 1700 23 sierpnia August II upoważnił go do odstąpienia starostwa spiskiego najstarszemu synowi Teodorowi Konstantemu, który dopiero po śmierci ojca objął je 7 kwietnia 1702. 22 Teodor Konstanty Lubomirski, 1702 45. Podczas zapasów o tron między Augustem II a Leszczyńskim, książę Teodor, gorliwy stronnik ostatniego, wiódł z Lubowli podjazdową wojnę z oddziałami Augusta. Uderzył na jeden z nich 31 stycz. 1706 pod Starym Sączem, ale poniósł porażkę. Zwycięzcy pod wodzą Jakuba Rybińskiego wkroczyli na Ś. , zajęli Lubowlę, Lubomirski schronił się do Nowej wsi, lecz w sierpniu t. r. obiegł Sasów w Lubowli i zmusił do jej opuszczenia, przyczem spalił się zamek i miasto Gniazda. Ścigał ich następnie w Sandecczyźnie i cały oddział wytępił. Dopuszczał się sam książę łupiestw i zdzierstw biednego ludu; nakładał na gminy w Sądeckiem kontrybucye po kilka tysięcy złotych dla własnego skarbu i wyciskał takowe egzekucyami żołnierskiemi. Zrabował klasztor klarysek w Starym Sączu, grasował w województwie krakowskiem jakby w ziemi nieprzyjacielskiej. Trwało to aż do upadku sprawy Leszczyńskiego 1709 r. . Wtedy wojsko Piotra W. wkroczyło do Ś. , a książę Teodor uciekł do Wiednia. Zaciężne chorągwie zostały rozbite, zamki i miasta spiskie zajęte. Po ustaleniu się Augusta II na tronie wrócił Lubomirski r. 1711 do ojczyzny, a przebłagawszy Augusta, odzyskał starostwo. Będąc bezżennym gorszył rozpustą; był on ostatnim ze swego rodu starostą. Zmarł 6 lut. 1745. 23 Marya Józefa, córka cesarza Józefa I a żona Augusta III, który 2 czerwca 1746 nadał Spiż własnej żonie 1746 57. Pod imieniem królowej władał starostwem minister Henryk hr. Bruehl. 24 Henryk hr. Bruehl, 1757 63. 25 Karol hr. Bruehl, syn poprzednika, 1763 64. Sejm koronacyjny z r. 1764 odebrał mu starostwo i 24 gr. 1764 oddał je Śpiż ks. Kazimierzowi Poniatowskiemu. 26 Ks. Kazimierz Poniatowski, najstarszy brat króla Stanisława Augusta, 1764 72. Ostatnia lustracya z r. 1765 wykazuje, jak wielkie do chody dawało to starostwo. Według niej dochód z XIII miast za podatki, tj. pecuniae installationis, militaris, nonalis, decimalis, kolendy, hiberny, pro frumento dominali, lenungowego, mundurowego, za imieniny, za wino, z hamerni, papierni, z ogrodów pustych, czynił monetą zł. węg. 17288 gr. 6 czyli złp. 57626 gr. 26; z 13 miast czynszu rocznego trzema raty czerw. zł. 3069 czyli złp. 55242; z tychże miast według ugody pro victualihus od dawien dawna według praw czerw. zł. 1000 czyli 18000 złp. ; olbory od mieszczan mających swoje kopalnie od cetnara złp. 16, razem złp. 52487 gr. 23; z miast Lubowli, Podolińca i Gniazd podatku rocznego trzema raty złp. 10577; ze wsi starościńskich czynszu, najmu i innych podatków złp. 16401; z miast za zboża ospowe złp. 5786 gr. 20; z propinacyi z kluczów lubowelskiego i podolinieckiego i z arendy winnej złp. 21550 gr. 19 den. 13; z folwarków złp. 11710 gr. 27 den. 10; za siano z folw. wozów 500 po złp. 4, po strąceniu wydatku, złp. 2000; za lnu klubów 119 1 2 po złp. 2, złp. 239; razem złp. 251621 gr. 26 den. 5. Wydatki gubernatorowi pensyi złp. 6000; ekonomom lubowelskiemu złp. 400, podolinieckiemu złp. 240, w Nowej Lubowli złp. 160; za dziesięcinę do kościoła w Starej Lubowli złp. 800; 2 karbownikom złp. 88; tymże za sukna siągów 3 po złp. 7, razem złp. 18; rurmagistrowi zasługi i na sukno złp. 69; organiście kaplicy zamkowej złp. 64; fornalowi złp. 48; razem złp. 7887. Zatem dochód ogólny ze starostwa spiskiego czynił złp. 251621 gr. 26 den. 5; wydatki złp. 7887. Zatem roczny dochód do kwarty złp. 243734 gr. 26 den. 5; więc do płacenia kwarty złp. 60933 gr. 21 den. 10 1 4. Według tej lustracyi w szczególności płaciły rocznie miasta Lubica złp. 17963 gr. 4; Nowawieś Igló, Neudorf złp. 15972 gr. 18; Podegrodzie złp. 12646 gr. 14; Włochy złp. 13208 gr. 14; Biała złp. 11387 gr. 15; Sobota złp. 3142 gr. 6; Felka złp. 7539 gr. 28; Poprad złp. 6079 gr. 11; Wierzbów złp. 8260 gr. 27; Twarożna złp. 7203 gr. 27; Maciejowce złp. 6253 gr. 15; Strażki złp. 5135 gr. 26; Ruszkinowce złp. 3861 gr. 21; Lubownia złp. 3647 gr. 18; Gniazda miasto od r. 1566 złp. 3626 gr. 12; Podoliniec złp. 3303; wsi następujące Hobgart dochód złp. 1593; Nowa Lubowla złp. 1361 gr. 6; Jakubiany złp. 2799; Kamionka złp. 1917 gr. 9; Jarzębina złp. 1315 gr. 21; Litmanowa złp. 574 gr. 27; Krępak Wyźni złp. 352 gr. 18; Gronastów Granastów złp. 319 gr. 9; Krępak Niźni i Pilchów złp. 423 gr. 12; Kacze złp. 427 gr. 24 den. 9; Sulin złp. 787 gr. 26 den. 9; Drużbaki Niźnie złp. 923 gr. 24; Drużbaki Wyżnie złp. 1707 gr. 6; Forbasy złp. 521 gr. 12; Łącckowa złp. 762 gr. 21. Sołtystwa w starostwie spiskiem w r. 1765 były w Hobgarcie, Jakubianach, Kamionce, Jarzębinie, Litmanowie, Drużbakach niźnich. Folw. starościnskich 5 podzamecki w Lubowli, dochód złp. 6378; w Podolińcu, doch. złp. 1264 gr. 2 den. 9; w Nowej Lubowli doch. złp. 1611 gr. 6 den. 13; w Drużbakach Wyźnich, doch. złp. 637 gr. 10; w Łąckowy, doch. złp. 1820 gr. 8 den. 6. Przy lustracyi 1765 okazano przywilej lokacyjny 20 miast spiskich, wydany przez krola Stefana z r. 1271, quo privilegio excipiuntur ab omnibus pontributionibus et quoties suae regiae maiestati in provinciam istam intrare contigerit, cum baronibus suaque militia, ipsi Scepusienses dare tenebuntur ascensum opulentum et simul in egressu descensum delicatum; item datur libertas eligendi comitem seu iudicem totius provinciae, ut iudicet causas omnium civitatum. Roku 1764 31 gr. Stanisław August oddał staroście spiskiemu władzę królewską prezentowania kapłanów, proboszczów i wikarych do wszystkich kościołów i parafii na Ś. , a r. 1767 14 lipca pozwolił mu rozdawać wszelkie stopnie oficerskie w załodze miejscowej. Austrya korzystając z bezwładności, w jaką pogrążyła rzeczpospolitę konfederacya barska, wysłała w lecie r. 1770 oficerów sztabowych, inżynierów, którzy zakreślili i oznaczyli słupami granice w taki sposób, że cały Spiż polski wszedł w skład Węgier. Dekret kancelaryi nadwornej z 16 września 1772, Podpisany przez Maryą Teresę i kanclerza węgierskiego hr. Franciszka Esterhazego, mianował hr. Jana Csáky ego de Keresztszeg, dziedzicznego hrabiego spiskiego, pełnomocnym komisarzem do odebrania zastawionego Śpiżu na rzecz korony węgierskiej. Uskutecznił to najprzód w Nowej wsi 5 list. 1772, gdzie po nabożeństwie, ogłoszeniu woli majestatu i niemieckiej odpowiedzi grafa onych miast, wykonali ich delegaci w kościele przysięgę wierności. Oddał je Csáky pod względem ekonomicznym pod zarząd kamery spiskiej w osobie jej administratora Józefa Toeroek de Szendroe. Taka sama uroczystość odbyła się 10 list. 1772 w Lubowli. Część węgierska Spiżu, zaludniona przeważnie przez Słowaków i Polaków, wcześnie otrzymała nowy żywioł w niemieckich osadnikach. Według podań węgierskich mieli zawitać koloniści sascy już za panowania Gejzy 1161 r. , kiedy ten zaludnił nimi opustoszałe siedmiogrodzkie pogranicza. Stało się to głównie i na większe rozmiary za Beli IV po najeździe tatarskim Śpiż 1241 i 1242 r. Dyplom Beli z r. 1269 obowiążuje kolonistów do składania miernego rocznego czynszu w gotowiźnie i dziesięciny z płodów ziemskich, a przyznaje im wolność wybierania wójta czyli sędziego do rozstrzygania według własnych ich praw niemieckich i zwyczajów wszelkich spraw, krom niektórych kryminalnych, zastrzeżonych sądom królewskim, zapewnia im własny kościół i cmentarz, tudzież wolne targi. Te swobody ściągały mnóstwo osadników, którzy założyli z biegiem czasu liczne wsi i miasta. W ten sposób powstały królewskie miasta civitates regales terrae scepusiensis, jako główne siedziby uprzywilejowanych Sasów. Stefan V 1270 72 na sejmie w Heves r. 1271 zatwierdził dla 24 miast dawne swobody, z niektóremi korzystnemi dodatkami Mają być wolni od wszelkich podatków prócz 300 grzywien srebra rocznie na dzień św. Marcina mających się płacić tytułem terragii, tj. jako czynsz za darowany im od króla kraj; 50 ludzi obowiązani są stawić w razie wojny w kraju lub za krajem do chorągwi królewskiej; króla przybywającego do ich kraju i odchodzącego podejmować; obierać sobie, oprócz miejscowych wójtów czyli sędziów, także wspólnego najwyższego urzędnika, zwanego hrabią comes Saxonum, któryby wraz z żupanem spiskim wszystkie sprawy sądził według prawa niemieckiego w Lewoczy, 2 3 kar pieniężnych ma pobierać żupan, 1 3 rzeczony comes provinciae. Prócz tego żupan spiski nie ma im w niczem być uciążliwy. Kościoły swoje mogą obsadzać duchownymi według własnego wyboru; mają wolne rybołówstwo, myśliwstwo leśne i polne, prawo karczowania lasów, dobywania kruszców z ziemi i obracania ich na dowolny użytek. Swobody te zatwierdził król Karol andegaweński r. 1328. Kilka razy do roku zjeżdżali się delegaci 24 miast królewskich na wspólne narady sejmiki dla rozkładu czynszu skarbowego, dla uskutecznienia potrzebnych wyborów itp. Z pomiędzy 24 miast królewskich Lewocza i Kieżmarek zajmowały pierwszorzędne miejsce. Później miasta te, jako wolne królewskie miasta, zostały z tego związku wyjęte, a na ich miejsce weszły Śmiżany i Harykowce jako regales. Poczet znanych hrabiów saskich jest następujący; Tomasz r. 1202; Dyonizy r. 1216; Goblin r. 1257; Michał 1263 i 1271; Detryk r. 1263, 1271, 1274; Arnold de Garya r. 1270; Lorand r. 1274; Roland 1275 77; Henon r. 1277; Władysław r. 1278; Eliasz 1280 89; Hildebrand 1294; Jordan 1299, 1307; Stefan 1307, 1312, 1328; Gyula 1326; Andrzej 1343; Tytus 1347; Jan 1360, 1365 i Jakub Kuagaj 1407. W r. 1412 nastąpił zastaw 13 miast spiskich Polsce, skutkiem tego znaczenie pozostałych przy Węgrzech 11 miast bardzo podupadło, tem, bardziej, że podczas tego okresu zeszły one do rzędu wsi, pozostając z resztą Ś. węgierskiego pod zarządem hrabiów spiskich, zwanych także żapanami. Szereg ich rozpoczyna się r. 1202, jest według Wagnera, Bela i archiwum hr. spiskiego następujący. Tomasz I r. 1202; Gyula Wielki, palatyn węg. ,, żupan szoproński, r. 1224; Filip I około r. 1225; Arnold od r. 1240; Detryk 1256 62; Michał, syn poprzednika, 1264 70; Laurenz, żupan spiski i ujwarski, około r. 1273; Lorand od r. 1274 Moyses, król. podczaszy, 1275; Roland 1277; Władysław 1278 85; Kulucz; 1284; Baldi 1292 1300; Mikołaj I 1308; Filip II Drugeth 1314 27; Willermus Drugeth 1328 do 1340; Tomasz II, podczaszy król, 1342; Mikołaj II, żupan spiski i szaryski, 1345; Jan Konyha Budamer, żup. spiski, szaryski i nowogródzki, 1347 52; Andrzej 1354; Piotr I 1365; Jakub I, Curiae regiae, 1373 80; Jan II Zapolya, 1393 96, judex Curiae regiae; Mikołaj III r. . 1403; Jakub II r. 1410; Piotr II z Brzozowicy Berzewitzy 1411 32; Jan III 1434; Jerzy I 1435, żupan spiski, pożoński, nitrzański, komarnski, wreszcie judex Curiae regiae; Stefan I 1439; Mikołaj IV 1440 42; Mikołaj V 1448 62; Emeryk Za polya, pierwszy dziedziczny żupan spiski, palatyn węg. , 1465 87; Stefan II Zapolya 1487 99; Jan IV Zapolya 1500 27; Hiero nim Łaski 1528 43; Alexy I Thurzó, spółczesny żupan, zwolennik króla Ferdynanda, 1531 43; Jan V Thurzó 1545 58; Stani sław I Thurzó 1559 83; Aleksy II Thurzó 1584 94; Stanisław II Thurzó 1594 1603; Krzysztof Thurzó 1603 14; Stanisław II Thurzó 1614 25 powtórnie; Stanisław III Thurzó 1625 27; Adam Thurzó 1628 35; Michał Thurzó 1635 36; Stefan III hr. Csáky 1636 62; Franciszek hr. Csáky 1663 1670; Stefan IV hr. Csáky 1671 99; Michał II hr. Csáky 1700; Zygmunt hr. Csáky, um. 1738; Jerzy II hr. Csáky 1738 41; Mikołaj VI hr. Csáky 1742 57; Jan Nepomuk hr. Csáky 1757 95, z przerwą od r. 1780 89, gdyż w tym okresie kilka hrabstw złączono w jeden dystrykt; Spiż należał wtedy do dy stryktu koszyckiego, na czele którego stał Jan Szentiranyi od r. 1780 1789. W roku 1789 wprowadzono napowrót dawny zarząd, wskutek czego Jan hr. Csáky objął żupaństwo spiskie. Józef hr. Csáky 1796 99; An toni hr. Csáky 1800 06; Emanuel hr. Csáky 1807 25; Stefan hr. Csáky 1827 29; Ka rol hr. Csáky 1830 45; Teodor hr. Csáky 1846 48; Władysław hr. Csáky 1848 49. Od r. 1849 do 1860 na czele hrabstwa stali przełożeni Adam Mariassy, Maksymilian Śpiż Kray i Maks. Szymianowski. W r. 1860 powołano na żupaństwo Augusta hr. Csáky ego. Po zaprowadzeniu powtórnego prowizoryum złożył tenże godność żupana, a administracyą objęli Franciszek bar. Barkoczy, po nim Norbert Mauksch. Dopiero 30 kwietnia 1867, po przywróceniu dawnego stanu rzeczy, objął godność żupana Albin hr. Csáky. Skoro r. 1772 Ś. polski włączono do korony węgierskiej, pozostał on aż do r. 1876 pod zarządem osobnych hrabiów żupanów. Żupani ci pisali się graffius, albo comes provinciae XVI oppidorum scepusiensium. Pierwszym z nich był Tobiasz Jónyi 1773 79. Po nim nastąpiło włączenie Ś. polskiego do dystryk tu koszyckiego, którego zarząd był w rękach Jana Szentivanyi ego. Po przywróceniu dawnego stanu tak na Śpiżu węgierskim jak polskim, pełnił na Śpiźu polskim godność żupana Jakub Kraus 1789 1804. Po nim nastąpił Jerzy Nosdrowicki 1804 26; Jan Nepomuk Wyda 1826 38; Stefan Mączka Montsko 1839 51. Tego roku nastąpiło rozwiązanie zarządu prowincyi, a gdy r. 1860 przywrócono napowrót prowincyą, objął ją w zarząd Jakub Nitsch, którego następcą był Jonatan Schmoer, który r. 1870 ustąpił; wreszcie ostatnim żupanem prowincyi był Aleksander Breuer, od r. 1871 75. Był on zarazem żupanem wolnych miast królewskich Lewoczy, Kieżmarku i Gielnicy. W r. 1876 1 paźdz. zniesiono podwójny zarząd S. oddzielnie węgierskiego i polskiego; wszystkie miasta spiskie włączono do węgierskiego komitatu hrabstwa spiskiego, tworząc jednolity zarząd. Odtąd żupanem jest Albin hr. Csáky. Daty pojawienia się w dziejach osad spiskich. Według Szepesvarmegye helysegnevei str. 81 83 i dra Janoty Zapiski o zaludnieniu dolin Dunajca i Popradu na Śpiżu Kraków, 1864 występują w źródłach dziejowych do końca XIII w. osady spiskie w następującym porządku 1072 r. Biała Spiska; 1073 Frydman; 1108 Starawieś 1200, Janota; 1150 Szczawnik klasztor; 1174 Podegrodzie Spiskie; 1190 Kieżmarek 1269, Janota; 1198 Markuszowce jako SzentMi hály; 1200 Słotwina al. Słatwin, jako Zeek; 1203 Szwabowce; 1204 Czwartek, Daniszowce, Twaroźna 1226 Jan. , Felka 1245 Jan. , Huncowce 1247 Jan. , Nowawieś, Ilaszowce, Hrabuszyce, Lubica 1248 Jan, Maciejowce 1231 Jan. , Wierzbów 1222 Jan. , Muellenbach 1245 Jan. , Sławków Wielki 1245 Jan. , Odoryn, Harykowce, Poprad 1245 Jan. , Ruskinowce 1248 Jan. , Strażce 1290 Jan. , Sobota Spiska 1209 Jan. , Welbachy, Żakowce 1209 Jan. , 1205 Jabłonów; 1212 Gniazda; 1222 Lubowla Stara; 1240 Kolcza Kolczó; 1242 Nemeszany jako Chakan; 1243 Abrahamowce 1286 Jan. , Betlanowce, Czenczyce, Filice, Haduszowce, Horka, Hożelec, Janowce, Kiszowce, Komarowce, Lewkewce 1280 Jan. , Mahalowce, Pikowce 1278 Jan. , Prymowce, Św. Andrzej, Włachy; 1244 Podoliniec; 1245 Lewocza, Olszanka, Żegra; 1250 Harmitowce, Letanowce; 1254 Witkowce, Śmiżany; 1255 Międzydołowce Micsedelfalu; 1256 Strażka 1269 Jan. , Toporzec 1292 Jan. ; 1257 Łomnica Wielka 1248 Jan. ; 1258 Domaniowce, Harhów, Kolbachy, Biacowce, Trstyn Nadosi; 1263 Drawiec; 1274 Łapsze Niźnie; 1276 Gielnica; 1277 Roszkowiec; 1278 Biała Nowa, Brutowce, Kacwin, Farkaszowce, Krempach Stary, Dunajec zamek 1325 Jan. , Niedzica, Lechnica, Ordzewiany, Łuczki, Pawiany, Tomaszowce; 1279 Batyzowce 1269 79 Jan. ; 1280 Czepanowce, Jamnik, Mikluszowce, Repasy Wyźnie; 1284 Jaklowce, Kluknawa, Kojszów, Margeczany; 1286 Żar; 1288 Drużbaki Niźnie i Wyżnie; 1290 Dobrawola, Kolinowce, Wondrysel, Méreny, Mniszek Remete, Wojkowce; 1292 Hotkowce, Petrowce; 1293 Dubrawa, GráncsPetróc, Harakowce, Kołaczków, Łomnica Krucza, Polanowce; 1294 Buszewce, Hranownica, Kubach, Stara Leśna 1322 Jan. , Łomnica Mała, Szczawnik wieś; 1297 Beharowce, Doliany, Małdur, Kończany, Korytno Korotnok, Pongracowce, Kurymiany. Między 1200 1300 Forberg; między 1290 1300 Baldowce; przed 1300 Granastów, Gołembarg; około r. 1300 Czarnagóra, Hryszowce, Hrost Harast. Dzisiejszy zarząd i podział. Siedzibą dzisiejszego hrabstwa jest Lewocza. Miast z organizowanym magistratem jest 13 Lewocza, Kieżmarek, Gielnica, Biała Spiska, Gniazda, Nowawieś Spiska, Lubica, Lubowla, Podoliniec, Poprad, Sobota Spiska, Włachy i Podegrodzie Spiskie. Hrabstwo dzieli się na 6 powiatów czyli stolic Stuhlbezirke bański al. górniczy siedziba urzędu w Gielnicy; lewocki Lewocza; hornadzki Betlanowce; tatrzański Kiszowce; popradzki Podoliniec; magórzański Starawieś. Miasteczek uorganizowanych jest 14, mianowicie Helcmanowce, Krempach, Wondrysel, Mniszek, Smolnik, Smolnicka Huta, Swedler, Ruszkinowce, Twarożna, Maciejowce, Wielka al. Felka, Wierzbów, Strażce i Teplica. Prócz 6 lekarzy powiatowych, jest jeszcze 11 okręgowych. Notaryatów okręgowych jest 25. Wsi zorganizowanych 194 a pow. bański Folkmar Mały i Wielki, Hryszowce, Jaklowce notaryat, Kalawa, Kluknawa, Kojszów, Kolinowce, Krempach Szlachecki, Margeczany, Opaka, Prakenderf, Rychnawa, Słowinka Dolna notaryat, Słowinka Górna, Starewody, Żakarowce 17; b lewocki Baldowce, Beha Śpiż rowce, Biacowce, Brutowce, Buglowce, Daniszowiec, Domaniowce, Dubrawa, Dworzec, GranczPetrocz notaryat, Harakowce, Harhów, Hincowce, Hrost, Hruszów notaryat, Jabłonów, Jamnik, Kapituła Spiska, Katuny, Kolbach, Kolcza, KończanyDoliany, Korytno, Kurymiany, Lengwart, Łuczka, Maciejowce, Nemeszany notaryat, Odoryn, Olcnawa, Olszawica, Olszawka, Ordzowiany, Pawiany, Podprocz, Polanowce, Pongracowce, Repasy Niźnie, Repasy Wyźnie notaryat, Roszkowce al. Roszkowiec, Sławków Wyźni, Słotwina Słatwina, Toryska, Ułożą, Welbachy, Witkowce, Wójkowce, Zawada, ŻegraHotkowce 49; c hornadzki Betlanowce, Czwartek notaryat, Drawiec, Haduszowce, Harnutowce, Harykowce, Hrabuszyce notaryat, Hranownica, Hnilczyk, Iliaszowce, Indrychowce, Kotterbach notaryat, Krawiany, Kubach notaryat, Leskowiany, Letanowce, Markuszowce Czepanowce 2 notaryaty, Poracz, Śmiżany, Stefanowce, Stracona, Szczawnik, Tomaszowce, Tepliczka, Widernik, Wykartowce, Zawadka 27; d tatrzański Abrahamowce, Batyzowce notar. , Czenczyce, Farkaszowce, Filice, Forberg, Ganowce, Gierlachowce, Horka, Hożelec, Hradzisko, Huncowce notar. , Janowce, Kiszowce, Lewkowce, Łomnica Wielka, Łuczywna, Mahalowce, Mięguszowce, Mikluszowce, Muellenbach, Nowa Leśna, Pikowce, Prymowce, Rokusy, Sławków Mały, Sławków Wielki notar. , Stara Leśna, Strażka, Stwoła, Św. Andrzej, Szuniawa Górna i Dolna, Szwabowce notar. , Wilkowce, Żakowce notar. 36; e popradzki Buszowce notar. , Drużbaki Wyżnie i Niźnie, Forbas, Granastów, Hodermark, Hobgurt, Jakubiany notar. , Jarzębina notar. , Św. Jur skie. Kamionka, Kołaczków, Krempach Lubowelski, Kryg, Krzyżowa, Landek, Littmanowa, Łąckowa, Łomnica Krucza i Mała, Lubowla Nowa, Małdur, Mniszek, Pilchów, Podsadek Lubowelski. Słowiańska Wieś notaryat, Sulin, Toporzec, Wyborna i Żar 30; f magórzański Czarna Góra, Dursztyn, Falsztyn. Folwark, Frankowa Mała i Wielka, Frydman, Gaje, Gibel, Gołembarg, Hafka, Haligowce, Hanuszowce, Jaworzyna, Jeziersko, Jurgów, Kacwin, Krempach Dunajecki, Łapsze Niźnie i Wyżnie, Łapszanka, Lechnica, Leśnica, Lipnik Wielki, Matyaszowce, Niedzica notar. , Nowa Biała, Osturnia, PodLechnica, Relów, Rychwałd, Rzepisko, Starawieś 2 notar. . Stary Majerz. Trybrze 35. Siedzibą sądu spiskiego jest Lewocza. Sądów obwodowych jest 7, tj. w Lewoczy, Podegrodziu, Kieżmarku, Sobocie Spiskiej, Lubowli Starej, Nowej wsi i Gielnicy. Inspektorat podatkowy rezyduje w Lewoczy; urzędy podatkowe są w Lewoczy, Kieżmarku, Lubowli Starej i Gielnicy. W r. 1878 co do podatków płacił Ś. a bezpośrednich podatków złr. 600707 et. 26, b należytości sądowych złr. 83997 et. 72, c ekwiwalentnych podatków złr. 13689 et. 62, d należytości górniczych złr. 7031 et. 73, e podatku konsumcyjnego złr. 24700 et. 99, f podatku gorzelnianego 149 gorzelni złr. 150509 et. 3, g podatku piwnego 13 browarów złr. 9573 et. 19, h od pożyczek złr. 1741 et. 65, razem złr. 892041 et. 19. W tej sumie nie mieszczą się należytości loteryjne, tytuniowe, stemplowe, pocztowe, salinarne i dodatki gminne. Herby. Początkowo pieczętowano akty 4 piecząteczkami z napisem, ,Sepu sium. Na trzech było wyobrażenie świstaka, jak utrzymuje Bel Prodrom. , 84, na czwartej lilia. W r. 1593 otrzymał Ś. od ces. Rudolfa pieczęć z napisem w otoku Sigillum Commitatus Scepusiensis 1593. Podzielona na 4 pola; u góry po prawej ręce połowa jednorożca herb Thurzów, pod nim kozica herb Berzevitz ych, po lewej u góry kroczący lew herb Tököly ch, pod nim lilia herb Drawetzky ch. Pieczęć Sasów spiskich nosiła w otoku napis Sigillum Saxonum De Gips. W środku podwójny krzyż na podniesieniu, po bokach drzewa z uschłemi gałęźmi. Pieczęć kapituły spiskiej z napisem na około S. Capituli Eceles. Beati Martini de Scepus. Herb Spiżu polskiego, włączonego do korony węgierskiej, jako oddzielnej prowincyi, nadany został r. 1774 przez Maryę Teresę. Mennica. Najdawniejsza mennica na terytoryum Ś. znajdowała się w Gielnicy. Znakiem jej było G. Nie należy zapominać, że jeszcze w XIII w. Gielnica nie należała do Spiżu, lecz prawdopodobnie do dawnego żupaństwa górniczego, zwanego Hegy montanus. Gdy stosunki polityczne Śpiżu ustaliły się, bito spiskie guldeny w Lewoczy. Literą tej mennicy było L. Mennice gielnicka i lewocka nie miały nic spólnego ze sobą. Gdy bowiem Bela IV założył wolne górnicze terytoryum z głównem miastem Gielnicą, to mennic górniczych było kilka, nietylko w Gielnicy, lecz także w Smolniku, w Koszycach i Telkibánya hr. AbaujTorna. Za czasów rozruchów i wojen Zapolskich mennica lewocka upadła. Mennica smolnicka utrzymała się najdłużej, bo była jeszcze czynną na początku dzisiejszego wieku; mennica koszycka istniała jeszcze r. 1650 za Rakóczy ego, zkąd przeniesiono ją później do Jagru Erlau. Zaprowadzenie nowego kalendarza. We wrześniu 1584 polecił cesarz Rudolf urzędnikom komory spiskiej wprowadzenie rachuby czasu według kalendarza Gregoryańskiego, zarządzając zarazem zastosowanie nowego kalendarza tak w kościele rzym. katol. , Śpiż jak ewangielickim. Wydrukowano w Tyrnawie kalendarz na październik, listopad i grudzień, w którym po 4 paźdz. następował 15 paźdz. Pewną liczbę tych kalendarzy rozdano urzędnikom eraryjnym. Ówczesny proboszcz spiski Jerzy Bornemissa objaśnił tę zmianę i polecił stosować się do niej duchowieństwu, a że wówczas duchowni protestanccy podlegali proboszczowi spiskiemu, przesłał też kilka egzemplarzy tego kalendarza Cyryakowi Kochowi, pastorowi w Podegrodziu Spiskiem, który je udzielił seniorowi XXIV Regalium pastorum. Ponieważ większa część hrabstw węgierskich była zdania, aby sprawę oddać sejmowi do rozstrzygnięcia, gdyż sam cesarski rozkaz, bez wysłuchania i zezwolenia sejmu, jest naruszeniem praw i swobód państwowych, spiskie hrabstwo przyłączyło się do większości i podpisało 15 czerwca 1584 odezwę do proboszcza spiskiego, by się wstrzymał z wprowadzeniem nowego kalendarza aż do uchwały sejmu. Dopiero w trzy lata w 587 r. oświadczył się sejm w Pożoniu Preszburg za nowym kalendarzem. Rozpowszechnienie jego napotykało mimo to na Śpiżu na liczne trudności, dopiero kary do wysokości 1000 talarów przełamały opór. Jeszcze w r. 1595 arcyksiąże Maciej był zmuszony dekretem z 16 września t. r. upomnąć Lewoczan do porzucenia starego kalendarza a używania nowego, zreformowanego. Anal. Scep. , Pars I, p. 30, 99. Bibliografia. 1 A. H. Beitrag zur Geschichte u. gegenw. Verfassung der ung. Sachsen in der Zips, 1791. 2 André Chr. C Ueber Fossilien der Zips und naher Gegenden Molls Ephem. , III. 3 Andrian T. Bericht ueber die Uebersichtsaufnahmen in Zipser u. Gömörer Com. im J. 1858 Jahrb. der geolog. Reichsanst. , 1866. 4 Tenże Erzlagerstaetten V. Zips u. Gömör tamże, 1859. 5 Tenże Die Schiefergebirge der suedl. Zips tamże, 1859. 6 A szepesi XVI város története, Löcse, 1852 Hist. 16 miast spiskich. 7 Augustini ab Hortis Sam. Topogr. Beschreibg des Flusses Poprad in d. Zips, 1772. 8 Béla in der Zips Alm. v. Ung. , 1778; Prot. Jhrb. , II, 1855. 9 Bredetzky Sam. Reise ueber Jaworow, Bochnia, Sandec, die Karpathen durch das Zipser Komitat nach Eperies u. Kasehau, 1809. 10 Tenże Beitraege zur Topographie v. Ungarn, 1805. . 11 Déscription du royaume de la Hongrie et des choses y arriveés, Col. , 1686. 12 Die Zips Neues Ung. Magazine, 1794. 13 Doeller Ant. BodenAmeliorirungen in d. Oberzips im J. 1877 Zipser Bote, 1877, Nr. 25. 14 Engel J. Chr. Etwas ueber die den Gesundbrunnen bei NeuLublau in d. Zips u. ueber die Gegend desselben, nebst einer kurzen Nachricht vom Bartfelder Sauerbrunnen, 1803. 15 Tenże Etwas ueber die Communication zwischen Zips, Gömör, Saros, Abaujvar, Liptau u. s. w. u. zwischen Pressburg und Wien, u. ueber d. Strassenbau in Ungarn ueberhaupt, 1802. 16 Faller G. Beschreibg einiger wichtiger Motallbergbauę der Com. Zips, Gömör u. Abaujvar, Schemnitz, 1868. 17 Froehlich 1. Der uralte, deutschungarische, zipserische u. siebenbuergische Landsmann, 1641. 18 Haberehrn Naturund Lebensbilder aus der Zips Zipser Anzeiger, 1866. 19 Helm E. Die periodische Quelle v. Kapsdorf in der Zips, 1861. 20 Hoefer H Die Aufnahmen an der Grenze des Saroser u. Zipser Comitates, 1868. 21 Hrádszky J. Die Einfaelle der Mongolen in Ungarn u. der Zufluchtstein in der Zips, 1875. 22 Kalchbrenner K. Adatok a szepesség virányahoz, BudaPest, 1863. 23 Tenże Adatok Szepesvármegye ismerteteséchez tamże, 1862. 24 Tenże A szepési érczhegység növenyzeti jelleme tamże, 1868. 25 Tenże A szepesi gombák jegyzéko tamże, 1867. 26 Tenże A. szepesi moszatok jegyzéke tamże, 1866. 27 Tenże Der Koenigsberg in der Zips, 1876. 28 Tenże Die Zipser Travertino im Allg. u. der Drewenyk insbesond. , 1863. 29 Tenże Jelentés Szopesmegyében 1863, evben tett térmeszettudomanyi utazasról, Budap. , 1865. 30 Tenże Ueber einige Thierarten der Zipser Alpen, 1866. 31 Tenże Welche Rangstufe nimmt die Zips in der klimatolog. Scala Europas ein, 1865. 32 Koevi Einige Heilquellen der ZipsLeibitzer. Schwefelbad, Baldócz, Schwarzenberg, 1878. 33 Krones Dr. F. Deutsche Geschichts und Rechtsquellen aus Oberungarn, 1865. 34 Tenże Zur Gesch. des deutschen Volksthums im Karpathenlande mit besond. Ruecksicht auf die Zips u. ihr Nachbargebiet, 1878. 35 Kunz D. Das pittoreske Oesterreich, Nr. 5; Die Zipser Gespannschaft in Oberungarn. 36 Kurzer Auszug aus den Acten der galizischungar. GrenzberichtigungsCommission, insoferne dieselben Zipsen betreffen, 1803. 37 Lodin R. II. M. Memoire sur los filous du Comitat do Zips, 1875. 38 Mauksch Thomas Ueber die Witterung in dos Zips, Wien, 1798. 39 Tenże Ueber einige Karpath. Gebirgsseen im Zipser Comit. , 1830. 40 Tenże Verzeichnis des Zipser Pflanzen bis 1797 gesammelt. 41 Tenże Wegweiser durch die Zipser Karpathen manuskr. w bibliotece akademii umiejęt. w Budapeszcie. 42 Melzer J. Das Zipser Comitat. 43 Tenże Der ung. Zipser Sachse in seiner wahren Gestalt, 1806. 44 Tenże Szepes vármegye geographiaihistor. és stat. tudósitások, 1818. 45 Muennich Al Die Haligóczer Kalkhohle in Zipsen Zipser Bote, 1877. Spławie Spiżarnia 46 Tenże Die XIII Zipser Staedte zur Zeit der ersten Theilung Polens Zips. Bote, 1878. Nagy Ign. Zipser Volksagen, 1868. Róth Marton Hoehenverzeichnis einiger Punkte in der Zips, 1877. 49 Rumy K. G. Dr. Ueber die wasserigen Meteore auf den Zipser Alpen, 1829. 50 Schroer Prof. Die Zips in engerer Linie, 1865. 51 Dr. Schwab E. Ueber die sogenannten Gruendner Orte in d. Zips, 1865. 52 Simplicissimus Ungarischer oder dacianischer, 1683. Neuer Abdruck, 1854. 53 Wueuschendorfer K. Vergleichende Betrachtung ueber die Witterungs verhaeltnisse in der OberZips, 1876. 54 Zejszner L. Geogn. Schilderung der Gangverhaeltnisse bei Kotterbach und Porács in Zipser Com. , 1853. 55 Unger J. C. Schicksale der Zipser Deutschen insbes. aber des XVI. Kronstaedte, 1820. 56 S. Weber Zipser Geschichtsund Zeitbilder, Leutschau, 1880. 57 Merkwuerdigkeiten der Koenigl. Freystadt Kesmark in Oberungarn, Kaschau, 1804. 58 Mathias Belius Panonius Hungariae antiquae et novae Pradromus cum specimine, quomodo in singulis operis partibus elaborandis, versari constiterit, auctor Mathias Belius Pannonius, Norimbergae, 1723. 59 Hr. Dzieduszycki Maurycy Spiż Przewodnik nauk. i lit. Lwów, 1876, str. 598 607, 690 709, 838 843, 925 946. 60 Dr. E. Janota Zapiski o zaludnieniu dolin Dunajca i Popradu na Śpiżu, Kraków, 1864. 61 Wahlenberg G. Flora Carpatorum Principalium, Goettingae, 1814. 62 J. K. hr. Załuski O osadach polskich na Węgrzech. Dod. tyg. do Gaz. Lwow. z r. 1851, Nr. 14 i 1852, Nr. 3. 63 Hornyanszky Geographisches Lexicon des Koenigreichs Ungarn, Pest, 1864. 64 Fejér G. Codex diplom. Hung. eccles. et civ. , Budae, 1829 1832. 65 Engel Gesch. des ungar. Reichs, Wien, 1813. 66 Duńczewski Stanisław Traktat o starostwach, Warszawa, 1757. 67 Dr. Meynert Herm. Gesch. Oesterreichs, Pest, 1845. 68 Zejszner Ludwik Śpiż Bibl. Warsz. , 1854, t. III i 1855, t. III. 69 Horwath Michael Gesch. d. Ungarn, Pest, 1851. 70 K. Wagner Analecta Scepusii sacri et profani, 1773 1778. 71 Baliński i Lipiński Staroż. Polska, Warszawa, 1844, t. II. 72 B. Gustawicz U stóp Pienin Bibl. Warsz. , 1881. 73 Bardossy Supplementum Analectorura. 74 Kachelmann Gesch. der ungar. Bergstaedte. 75 Schematismus almae dioecesis Scepusiensis, Igloviae, 1878. 76. A magyarhoni agostai hitvallasu evangelikusok négy egyhazkerületenek egyetemes névtára. Budapest, 1880. 77 Hornyanszky Victor Beitraege zur Geschichte der evangelischen Gemeinden, Pest, 1863. 78 Ortslexicon der Laender d. ungarischen Krone, Budapest, 1882. 79 Liczne artykuły znajdują się w rocznikach Jahrbuch des un garischen KarpathenVereines od r. 1874 do 1890. Bronisław Gustawicz. Spiżarnia, wś, pow. trocki, o 6 w. na płn. zachód od Koszedar, w 2 okr. pol. , gm. Żosle, okr. wiejski Iłgokiemia, o 5 w. od gminy, w 1865 r. 3 duszo rewiz. ; należała do dóbr Kościuszyszki, dawniej Zaleskich, następnie Kołogrywowych. Splittberg, część gminy Zielonka, w pow. bydgoskim. Splitter 1. wś nad Niemnem, pow. tylżycki, st. p. Tylża; 239 ha, 208 dm. , 770 mk. 2. S. Neu, folw. , tamże; 20 dm. , 218 mk. Bitwa w 1679 r. Splittkrug 1 al. Szplitkarczma, os. , pow. bydgoski, o 473 klm. na wsch. płn. od Rynarzewa, okr. wiejski Kruszyn Polski; 4 dm. , 33 mk. 2. S. , karczma, pow. szubiński, okr. dwor. Gromadno. E. Cal. Spluchau niem. , ob. Szpluchów. Spława, wzgórze w gm. Cisowy, nad pot. Krzeczkówką, dopł. Cisowy, wzn. 508 mt. npm. Na płn. wschód czubek Paportenka 476 mt. , na płn. Kamienna 506 mt. a na zach. Panieński Czub 508 mt. Br. G. Spławce, wś i folw. , pow. słupecki, gm. Kleczew, par. Złotków, odl. od Słupcy wiorst 23 1 2; wś ma 3 dm. , 18 mk. ; folw. 1 dm. , 27 mk. Ob. Spławiecka Wola. Spławie 1. wś i folw. , pow. koniński, gm. i par. Golina, odl. od Konina w. 15; wś ma 32 dm. , 388 mk. ; folw. 4 dm. , 67 mk. ; należy do dóbr Golina. W 1827 r. 45 dm. i 410 mk. Na początku XVI w. łany sołtysie dawały dziesięcinę pleb. w Golinie, kmiecie dawali meszne po mierze owsa i żyta, ogrodnicy zaś po groszu Łaski, L. B. , I, 291, Według reg. pob. pow. konińskiego z r. 1579 Albert Żychliński płacił tu od 10 łan. , 1 zagr. bez roli, 1 kom. z bydł. , 1 rzeź. ; Bartłomiej i Jan Golińscy od 1 łanu, 1 zagr. bez roli, 2 rybaków; Rafał Goliński od 1 2 łanu; Andrzej Goliński 2 1 2 łanu, 1 kora. bez bydła Pawiń. , Wielkp. , I, 228. 2. S. ; os. straży pogran. nad rz. Wartą, pow. słupecki, gm. Dłusk, par. Pyzdry, odl. od Słupcy w. 23; ma 1 dm. Jestto część wsi Spławie w pow. wrzesińskim. Br. Ch. Spławie 1. wś i dwór, pow. kościański Szmigiel, o 7 1 2 klm. na wsch. płd. od Szmigla, na trakcie do Krzywinia; par. Wonieść, szkoła w miejscu, poczta i st. dr. żel. w Starem Bojanowie o 3 klm. W r. 1398 pisał się Gunter Pradel z S. ; w r. 1580 było tu 6 1 3 łan. osiadł. , 5 zagr. , 2 osad. i 2 kom. Około r. 1793 w skład dóbr wchodziły Adamowo, Chełkowo, Karmin, Parsko, S. , Witosław i Żydowo; dziedzicem był Onufry Krzycki, następnie Kwilecki, chorąży poznański, w końcu Spiżarnia Splittberg Splitter Splittkrug Spluchau Spława Spławce Spławie Spławiecka Wola Spławie Skarzyńscy. Dwór pierwotny, otoczony odwiecznemi lipami, zabudowany był z 4 stron; w środku znajdował się dziedziniec. Tylne domostwa zawierały składy, piwnice i lochy, żelaznemi drzwiami i kratami opatrzone. Główna część dworzyszcza mieściła izby mieszkalne, kaplicę i salę jadalną. Sufit w tej pali był z drzewa; na podciągu wyryty rok 1608. Komin był w kształcie ołtarza, z figurami, kolumnami i arabeskami, z datą 1624 r. Piece szczególnego kształtu; okryte mnóstwem figur wypukłych, składały sie po największej części z trzech tylko sztuk; na każdym z nich był rok wyryty. Przy rozbieraniu budowli ocalono tylko ozdobę przedkominkową, którą umieszczono w nowym dworze. W środku kominka znajduje się tarcza z herbem Bończa. W stawie znaleziono przed kilkudziesięciu laty 2 orły żelazne i skrzynię dębową z rozmoczonym, jak się zdawało, prochem. Na polach S. odkopano cmentarzysko z popielnicami; pod kamieniem znaleziono 36 pierścieni złotych i różne obręcze mosiężne; wykopują się też raz po raz pieniążki z czasów Jagiełły. Wś ma 23 dm. , 164 mk. katol. i 222 ha 192 roli, 18 łąk. Między gospodarzami miejscowymi spotykamy nazwy Hetman, Marszałek i t. p. Dwór ma 11 dm. , 184 mk. kat. i 465 ha 396 roli, 27 łąk, 10 lasu; czysty dochód z ha roli 14, 49, z ha łąk 10, 18, i z ha lasu 5, 87 mrk; chów i tucz bydła, nierogacizny i owiec; właściciel Dr. Witold Skarzyński. 2. S. , wś kośc. i folw. , pow. poznański, dekan. średzki, o 9 klm. na płd. wschód od Poznania i 4 klm. na płd. od Kobylego Pola, na trakcie z Poznania do Środy; par. i szkoła w miejscu, poczta i st. dr. żel. w Gadkach o 6 klm. W r. 1386 występuje pleban z S. ; między r. 1387 1399 pisał się Mikołaj Spławski Akta grodz, pozn. ; w r. 1580 posiadała tu Anna Spławska 5 łanów osiadł. , ćwierć karczm. , 3 zagr. i 4 komor. a Wojciech Spławski 9 półłan. , 4 zagr. i 1 komom. ; późniejszymi dziedzicami byli kolejno Bojanowscy, Niemojowscy, Grudzińscy, Opalińscy r. 1692, Józef Lipski, kasztelan łęczycki 1736, i Stanisław Mycielski 1793 na Kobylem Polu. W r. 1773 75 toczyły się spory graniczne między Koźmińskim, wojewodzicem kaliskim, a Lipską, kasztel. łęczycką, dziedziczką S. Konstyt. Sejm. , II, 143. Na obszarze osady odkopano cmentarzysko z popielnicami i przedmiotami bronzowemi. Kościół p, w. św. Andrzeja istniał tu przed r. 1386; w ręku protestantów przez pewien czas, wrócił w r. 1628 do katolików. W r. 1639 stały tu dwa kościoły, które spłonęły r. 1656, w czasie wojny szwedzkiej. Budowę nowego kościoła rozpoczął Opaliński w r. 1692 a dokończył Lipski w r. 1736. Księgi kościelne zaczynają się od r. 1761. Par. , liczącą 1636 dusz, składają Franowo, Garby, Jaryszki, Kobyle Pole, Krzesinki, Michałowo, Pokrzywno, Przysługa, S. i Szczepankowo. Wś ma 25 dm. , 225 mk. kat. i 284 ha 265 roli, 4 łąk, 1 lasu. Folw. z Michałowem 3 dm. , 60 mk. i Przysługą 2 dm. , 29 mk. tworzy okr. dworski, mający 16 dm. , 270 mk. kat. i 918 ha 586 roli, 132 łąk, 87 lasu; gorzelnia parowa; właścicielem jest Mycielski z Kobylego Pola. Istniała tu cukrownia, która upadła. 3. S. , wś, pow. wrzesiński, o 11 1 2 klm. na płd. wschód od Miłosławia i 2 1 2 klm. od ujścia Prosny do Warty, przy granicy król. polskiego; par. Wszemborz, poczta w Pogorzelicy, st. dr. żel. w Miłosławiu. Razem z Wodziskiem 3 dm. , 28 mk. tworzy okr. wiejski, mający 16 dm. , 162 mk. 132 kat. , 30 pret. i 377 ha 228 roli, 38 łąk, 12 lasu. Około r. 1564 było w S. 6 1 2 łan. osiadł. , z których płacono biskupom pozn. po 6 gr. fertonów; w r. 1578 posiadali tu Maciej Tarnowski 2 1 2 ślad. os. i 2 3 4 pustych; Maciej Zieleński 1 2 ślad. os. , 1 2 pust. , 1 zagr. i 1 komor. i Tomasz Zieleński 1 2 ślad. os. , 1 zagr. , 1 kom. i rzeźnika; r. 1618 miał Woj ciech Żychliński 1 ślad os. , 1 pusty i 1 za grodnika a Mikołaj Górski 2 1 2 śl. os. i 2 3 4 pustych. O kilkaset kroków od 8. nad Wartą wznosi się t. zw. okop szwedzki; wykopaliska znajdują się w zbiorach Pozn. Towarz. Przy jaciół Nauk. E. Cal. Spławie, niem. Splawie, 1400 Splaw dobra ryc. , w pow. świeckim, nad rz. Czarną Wodą, st. p. i tel. Osie o 5, 7 klm. , par. kat. i st. kol. Drzycim, 256 ha 232 roli. W 1855 r. 2 dm. , 10 dym. , 53 mk. , 22 kat. , 31 ew. ; go rzelnia. Za czasów krzyżackich stał tu młyn, który płacił 2 łaszty żyta albo 6 grzyw. ob. Ein pomersches Herzogsthum v. Wegner, II, 167. Według taryfy z r. 1648 płacił tu Krupecki 8 gr. , Cieleski 1 fl. 2 gr. ob. Rocz. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 180. Dziedzica mi byli tu r. 1676 Tomasz Szelicki, 1718 Ludwik Łyskowski, 1760 Antoni i Michał Łyskowscy, 1783 Jan Fryd. Jaeckel. Czy za chodząca w r. 1565 hamernia Spławie tu ist niała, trudno rozstrzygnąć. Mesznego pobierał prob. drzycimski ze S. 2 kor. żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 261. Według taryfy na symplę z r. 1717 płaciło S. 4 gr. R. 1773 było tu 68 kat. i ew. mk. ; wysiano 32 korcy żyta, 12 jęczm. , 5 owsa, 3 grochu, 5 tatarki, 1 2 lnu; siana zbierano 5 fur ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , 1886, str. 322 i 366. Ks. Fr. Spławiecka Wola, wś i fol. , pow. słupecki, gm. Kleczew, par. Złotków, odl. 20 w. od Słupcy, ma 6 dm. , 83 mk. Fol S. z nomenkl. Spławce rozl. mr. 703 gr. or. i ogr. mr. 654, Spodwiliszki Spoetzen Spogany Spohn Spohr Spojszna Spokojna Spokojnik Spokojność Spole Spon Spondaty Spondy Sponiany Sponicka Rudnia Spławno Spoczynek Spodarec Spodochy łąk mr. 17, past. mr. 14, nieuż. mr. 18; bud. mur. 18, drewn. 2; płodozm, 7 i 11 pol; wiatrak. Wś S. Wola os. 6, mr. 9; wś Spławce os. 13, mr. 36; wś Suche Suchary os. 5, mr. 135. Spławno, pow. obornicki, ob. Pławno. Spławy 1. wś, pow. nowoaleksandryjski, gm. i par. Rybitwy, ma 5 os. , 27 mr. Wchodziła w skład dóbr Józefów. 2. S. , fol. , pow. krasnostawski, gm. Zakrzew, odl. 35 w. od Krasnegostawu, ma 300 mr. 258 roli, 38 mr. lasu. Pokłady wapienia. Spoczynek 1. fol. , pow. nieszawski, gm. Straszewo, par. Koneck, ma 49 dm. , 353 mr. W 1827 r. 3 dm. , 31 mk. Należy do dóbr Faliszewo. 2. S. , pow. opatowski, gm. Wojciechowice, par. Bidziny. 3. S. , przyl. dóbr Przeździatka, pow. sokołowski. 4. S. , os. , pow. włodawski, gm. Turno, par. Sosnowica. Spodarec, chutor na praw. brzegu Irpenia, pow. kijowski, na granicy pow. wasylkowskiego, w 3 okr. pol. , gm, Hlewacha, par. prawosł. Skitek o 8 w. , odl. o 43 w. od Kijowa, ma 50 mk. Podług Pochilewicza jest tu 98 mk. , nadzielonych 125 dzies. ziemi, z której płacą 79 rs. 3 kop. wykupu rocznie. Spodochy al. Spodachy, wś, pow. bracławski, okr. pol. i par. kat. Niemirów o 8 w. , gmina Rubań, par. prawosł. Kowalówka, sąd w Woronowicy, przy trakcie z Niemirowa do Obodnego. Ma 74 os. , 319 mk. , 203 dz. ziemi włośc. Należy do klucza niemirowskiego, dawniej hr. Bolesława Potockiego, następnie Strogonowych, dziś ks. Szczerbatowych. Stanowi właściwie część wsi Kowalówki ob. . Spodwiliszki, fol. i dobra nad rz. Szyrwinczą, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Szyrwinty, okr. wiejski Spodwiliszki, o 53 w. od Wilna. Fol. ma 1 dm. , 11 mk. kat. ; w 1865 r. własność Pomarnackich. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi Barcie, Bonisańce 1 i 2, Brzedańce, Czepianiszki, Dudziszki, Gumbele, Ławry, Nowosiołki, Okmiańce, Suntoki, Trojaki, Wguny i Wiesy Stare oraz zaśc. Dziembówka Dębówka, Józefowo Josifowo, Kazereska, Kołtynie, Pokiertuszo i Wiesy Górne, w ogóle w 1865 r. 122 dusz rewiz. włośc uwłasz. i 142 b. włościan skarb. Spoetzen, ob. Jushka Spoetzen. Spogany, wś, pow. ostródzki, st. p. Dorotowo; 459 ha, 22 dm. , 118 mk. S. al. Plawet nadaje Jan v. Bichau, komtor ostródzki, r. 1419 Janowi z Spogau 6 włók w majątku Plawet i jedne przy jeziorze Wymój Wenitten, Wemitten na prawie chełmińskiem. Ad. N. Spohn niem. , ob. Szpon. Spohr, wś, pow. królewiecki wiejski, st. p. Waldau; 280 ha, 10 dm. , 58 mk. Spójniszki, zaśc. , pow. wiłkomierski, gm. Owanty, o 52 w. od Wiłkomierza. Słownik Geograficzny T. XI. Zeszyt 122. Spojszna, rzeczka, pow. trocki, gm. Olkieniki, ob. Kowale 2. . Spokojna, niem. Friedendorf, wś, pow. babimoski, o 12 klm. na płd. od Kębłowa, graniczy z Szreniawą, Śmieszkowem, Kaszczorem, Łupicą, Bagnem i Ciosańcem; par. Kaszczor, poczta Wijewo Weine, st. drogi żel. w Wolsztynie o 20 klm. ; 28 dm. , 217 mk. 208 kat. , 9 prot. i 509 ha 273 roli, 88 łąk, 118 lasu. Spokojnik, wś, pow. szubiński, o 9 klm. na płn. od Szubina i tyleż na płd. wschód od Nakła, na prawym brzegu Noteci, zlewa się z Brzózkami; par, kat. i poczta w Samoklęskach, par. prot. Szubin, st. dr. żel. w Strzelewie i Nakle; 17 dm. , 103 mk. 7 kat. , 96 prot. i 61 ha 21 roli, 13 łąk. Spokojność 1. włas. pryw. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 60 w. od Dzisny, 1 dm. , 11 mk. kat. 2. S. , zaśc rząd. nad rzką Machońką, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 69 w. od Dzisny, 1 dm. , 9 mk. prawosł. 3. S. , wś, pow. dzisieński, ob. Popowszczyzna 2. . 4. S. , zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 9 w. od Nowoaleksandrowska. 5. S. , okolica, pow. szawelski, gm. Szawkiany, o 15 w. od Szawel. 6. S. , dobra, tamże, o 32 w. od Szawel. Spole, wś i os. fabr. , pow. wieluński, gm. Skrzynki, par. Cieszęcin, odl. 34 w. od Wielunia. Wś ma 15 dm. , 103 mk. Tartak parowy wyrabiający deski. W 1827 r. 6 dm. , 56 mk Spólnik, wś i fol. , pow. nieszawski, gm. Boguszyce, par. Lubotyń, odl. 42 w. od Nieszawy, ma 111 mk W 1827 r. 7 dm. , 55 mk. W 1885 r. fol. S. z nomenkl. Nowiny rozl. mr. 285 gr. or. i ogr. mr. 237, łąk mr. 22, nieuż. mr. 12; bud. mur. 5, drewn. 4; pokłady torfu. Wś S. os. 14, mr. 14; wś Łysek os. 8, mr. 6; wś Warszawka os. 2, mr. 79. Spólnik, potok, powstaje w Janczowy, pow. nowosądecki, płynie na zach. przez Łyczanę, a w Korzennej wpada do Jasiennej z praw. brzegu. Długi 8 klm. Spólno, staw, pow. międzychodzki, o 4 klm. na wschód od Kwilcza, między Wituchowem i Mościejowem, w grupie stawów Mulno, Czarne i Wielkie jezioro. Spon, wś, ob. Szpon. Spondaty, pow. rossieński, ob. Spandoty. Spondy, wś włośc. , pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Aleksandrowo, okr. wiejski i dobra skarbowe Żeladź, o 7 w. od gminy a 28 w. od Święcian, ma 25 dm. , 292 mk. kat. w 1865 z. 127 dusz rewiz. . Sponiany, wś, pow. kowieński, w 4 okr. pol. , o 28 w. od Kowna. Sponicka Rudnia, wś, pow. homelski, gm. Wietka, ma 79 dm. , 249 mk. , z których 14 zajmuje się kowalstwem, 6 furmaństwem. 10 Sponka Sponsberg Spopot Sporgeln Sporken Sporki Sporkowszczyzna Sporne Sporniak Sporok Sporów Sporowo Sporowskie Sportehnen Sponiczenka Sponiczenka, rzeka, lewy dopływ Soży, lewego dopływu Dniepru. Sponka, potok, wypływa na obszarze Kahujowa, pow. rudecki poniżej wsi, na granicy z Honiatyczem wpada do Szczerku z prawego brzegu. Bługi 4 klm. Sponsberg, 1316 Sponsbruecke, dobra i wś, pow. trzebnicki, par. ew. Wilksen, kat. Schebitz. Dobra mają 3 dm. , 65 mk. 30 kat. , 280 ha; wś 61 dm. , 286 mk. 35 kat. , 404 ha. Spopot, rzeka, lewy dopł. Desny lew. dopływu Dniepru. Przybiera z prawej strony Kamionkę, a z lewej różne dopływy, stykające się prawie ze źródłami Bołwy, wpadającej poniżej do Desny. Sporgeln 1. wś, pow. frydlądzki, st. p. Domnau; 28 ha, 2 dm. , 11 mk. 2. S. , dobra, tamże; 265 ha, 16 dm. , 84 mk. , st. p. Szępopol. 3. S. , wybud. przy dobrach Woopen, tamże. Sporken, folw. dóbr worlińskich, pow. ostródzki. Sporki, zaśc. szlach. nad pot. Plaskówką, pow. święciański, w 3 okr. pol. , o 45 w. od Święcian, 1 dm. , 8 mk. kat. Sporkowszczyzna, wś, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. Lida, okr. wiejski Kołyszki, o 5 w. od Lidy ku Dziewieniszkom, ma 7 dm. , 76 mk. W 1865 r. 26 dusz rewiz. włościan i 13 b. ludzi dwors. ; należała do dóbr Malenkowszczyzna Adamowiczów. Sporne, w XVI w. Szpore, kol. włośc. , pow. koniński, gm. Dąbroszyn, par. Kuchary Kościelne, odl od Konina 20 w. , od Rychwała 2 1 2 w. Ma 11 dm. , 154 mk. , 150 mr. ; os. karcz. 1 dm. Wchodziła w skład dóbr Dąbroszyn. Na początku XVI w. stała ta wś pustką. Kmiecie, gdy byli, dawali pleb. w Dąbroszynie meszne po 3 gr. z łanu Łaski L. B. , I, 275. Sporne I. część Korczyny, w pow. krośnieńskim, 48 dm. , 288 mk. 2. S. , wólka w Odrzykoniu, pow. krośnieński, 6 dm. , 20 mk. Sporniak 1. al. Sforniak Palikijski fol. , pow. lubelski, gm. i par. Wojciechów, odl. 16 w. od Lublina. Fol. ten, w r. 1875 oddzielony od dóbr Palikije, rozl. w 1885 r. mr. 614 gr. or. i ogr. mr. 499, łąk mr. 1, pastw. mr. 23, lasu mr. 87, nieuż. mr. 4; bud. z drzewa 5; płodom. 12 pol. ; las nieurządzony, pokłady kamienia wapiennego. 2. S. Matycki i 3. S. Radowiecki, os. , pow. lubelski, gm. i par. Konopnica. Sporok, ob. Karmerau. Sporów, grupa chat, w gm. Stary Sącz, pow. nowosądecki. Br. G. Sporowo, sioło, folw. i dobra nad jez. t. n. , pow. słominski, w 1 okr. pol. , gm. Pieski, o 95 w. od Słonima. Była tu kaplica katol. b. parafii Olszew. Sporowo, niem. Sparau, 1353 Sparow, 1532 Sparraw, dobra ryc. w Pomezanii, pow. sztumski, st. p. i par. kat. Kiszpork o 5, 5 klm. , st. kol. Mikołajki o 12, 5 klm. ; 161 ha 135 roli. W 1885 r. 4 dm. , 12 dyn. , 64 mk. , 15 kat. , 49 ew. R. 1353 dostaje jakiś Sparrowe kilka włók na prawie chełm. w pobliżu Kiszporka pod Staremmiastem Altstadt. R. 1536 posiada jedną część S. Feliks Waliszewski, drugą dzierżawi kowal z Balowa. Od nich kupuje je Achacy Czerna. R. 1772 należało S. do Wybickich, r. zaś 1804 do pułkow. v. Katzler; taksa wynosiła 6715 tal. ob. Schmitt Gesch, des Stuhmer Kr. , str. 249. Sporowskie, jezioro na pograniczu pow. słonimskiego i kobryńskiego, w par. Olszew, na linii biegu Jasiołdy, na płn. od Prypeci, w znacznie wyższem od niej poziomie. Do 5 w. długie a 3 w. szerokie, podług obliczeń pułk. Strielbickiego zajmuje 8, 4 w. kw. Największa głębokość w płd. zchd. części dochodzi do 14 stóp. Jezioro ze wszystkich stron otoczone jest nieprzebytemi błotami, oprócz brzegu północnego, na którym znajduje się wś Sporowo i mko Zdzitów. Jezioro obfituje w ryby; na wybrzeżach znajdują się kawałki bursztynu. Do jeziora uchodzi kanał zwany Kokoryckim, przekopany wśród błot od mka Bezdzieża. Porów. art. Stawrowicza w Wilen. Sborniku, z 1870 r. Sportehnen 1. Adelig, wś, pow. morąski, st. p. Libsztat; 167 ha, 9 dm. , 48 mk. 2. S. Koenigl, wś, tamże; 228 ha, 7 dm. , 40 mk. Sporuny, folw. i wś, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. Woropajewszczyzna, okr. wiejski Zajnowo, o 4 w. od gminy a 59 w. od Dzisny. Folw. ma 1 dm. , 2 mk. katol. , wś zaś 10 dm. , 100 mk. 8 praw. i 92 katol. . Niegdyś attynencya Zajnowa, były kolejno własnością Wołłowiczów, Platerów, Mirskich, w końcu drogą wiana za Anną z Mirskich, przeszły do Wołosowskich. Włościanie wnieśli 1480 rs. 16 kop. wykupu za wydzielone im grunta. Sporwienen 1. wś, pow. frydlądzki, st. p. , tel. i kol. żel. Korsze; 39 ha, 3 dm. , 5 mk. 2. S. , fol. do dóbr Gr. Schwansfeld, tenże pow. ; 6 dm. , 69 mk. Sporwitten 1. dobra, pow. rybacki, st. p. Laptau; 115 ha, 12 dm. , 69 mk. 2. S. Gross, dobra ryc, pow. frydlądzki, st. p. Schoenbruch; 884 ha, 52 dm. , 312 ha. 3. S. Klein, fol. , tamże. Spory 1. folw. nad jez. t. n. , pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. Jasiewo, okr. wiejski Słowiki, o 45 w. od Święcian, 1 dm. , 9 mk. katol. ; w 1865 r. własność Dmochowskich. 2. S. , folw. szlach. nad rzką Plaskówką, pow. święciański, w 3 okr. pol. , o 45 1 2 Sporuny Sporwienen Sporwitten Spory Sponiczenka Spreedorf w. od Świącian, ma 1 dm. , 33 mk. 25 katol. , 8 żydów. Sporysz al. Speryż białoruskie Sparysz, jezioro w pow. rzeczyckim, uformowane z rozlewu Brahinki, długie prawie 6 w. , szero kie około 2 w. , podług obliczenia pułk. Strielbickiego zajmuje 11 w. kw. Na zachodnim krańcu ma wyspę; brzegi nizinne, w łąki ob fite; bardzo rybne. A. Jel. Sporysz, Sparysz al. Speryż, wś i folw. nad jeziorem t. n. , pow. rzeczycki, w 1 okr. pol. i gm. Brahin, o 1 milę na płd. zchd od Brahi, na, ma 33 osad, cerkiewka; grunta wy borne łąk obfitość, rybołówstwo znaczne. Własność niegdyś ks. Wiszniowieckich, w kluczu brahińskim. A. Jel. Sporysz, potok, powstaje w Trzebini, pow. żywieckim, płynie granicą tejże gminy ze Spo ryszem i na obszarze Sporysza uchodzi do Koszarawy z lew. brz. Przyjmuję strugę z obszaru Trzebini. Długi 4 klm. Br. G. Sporysz, z Isepami, Obszarem i Nowąwsią, wś, pow. żywiecki, na płd. wsch. od Żywca, nad rz. Koszarawą, przy gościńcu suskoży wieckim, graniczy od wsch. płn. z obszarem Żywca, od zach. z Zabłociemi od płd. zach. z Wieprzem, od płd. wsch. z, Trzebinią, a od płd. ze Świnna. Obszar wsi przepływa od wsch. ku płn. zach, rz. Koszarawa, która na granicy z Żywcem i Zabłociem wlewa się do Soły z praw. brz. Część S. , która legła po płn. stronie rz. Koszarawy, zwie się Obszarem. Tu znajdują się huty żelazne założone r. 1838, gisernia i fryszerki, należące do państwa żywieckiego arcyks. Albrechta. Zwą się one Hutą Wyźnią al. Wilhelmshuette i Hutą Niźnią al. Friedrichshuette. Przy tej hucie jest przyst. dr. żel. państwowej, zwany Friedrichshuette. Za nimi legły trzy stawki, zasilane przez mały dopływ Koszarawy. Część połd. , na lew. brz. Koszarawy, zajmuje przeważnie płn. wsch. stok wzgórza Grojca 612 mt. . W połowie XIII w. miał tu stać zamek łowiecki grodzisko żywieckie. Przysiołek Obszar założył r. 1568 Krzysztof Komorowski na 10 rolach, nabytych od Sporyszan, do których r. 1598 dokupił jeszcze 16 ról po 110 złr. , tak że włościanom pozostał tylko Grojec Janota, Żywiecczyzna, 48. W XV w. płacił S. wraz z Żywcem dziesięć skojców gr. praskich do scholasteryi krakowskiej. Po śmierci Anny z Lubomirskich, drugiej żony Franciszka Wielopolskiego 1732, przeszedł r. 1739 Obszar wraz z S. w ręce Karola Wielopolskiego ob. Żywiec, jako część klucza żywieckiego. W r. 1838 przeszedł z dobrami żywieckiemi na własność ks. Albrechta, syna Fryderyka Augusta, elektora saskiego, i arcyks. Karola. W r. 1869 obszar większej posiadł. arcyks. Albrechta liczył roli ornej 342, łąk i ogr. 45, pastw. 63, lasu 88 mr. ; mniejsz. pos. roli orn. 707, łąk i ogr. 37, pastw. 255, lasu 28 mr. austr. R. . 1869 było dm. 105, mk. 1023 męż. 483, kob. 540; w r. 1880 dm. 136, mk. 1260 męż. 606, kob. 654, między nimi rz. kat. 1204, izrael. 47, innych wyzn. 9; Polaków 1230, Niem. 30. Części wsi są Grojec rota dm. 9, mk. 58; Obszar dm. 17, mk. 307; Sapińscy rota dm. 6, mk. 46; Sporysz dm. 78, mk. 623; Świątkówka rota dm. 2, mk. 16; Wyższe Mieście dm. 24, mk. 210. Par. rzym. kat. w Żywcu. W 1581 Pawiński, Małopolska, 106 należał S. do tej samej parafii; jedna część Jan Ko morowski miała 2 łany kmiece, 3 komor. bez bydła, druga zaś część Krzysztof Komorow ski 2 łany km. i 3 kom. bez bydła. Według Andrzeja Komonieckiego Dziej opisu żywieckiego Kraków, 1866, ,wieś nazwana jest od ziela Sporysz, które się tu rodziło. Sąd pow. i urz. podatk. , starostwo i st. p. Żywiec. Br. G. Spragielino, zaśc. szl. nad Wilią, pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 28 w. od Wilna, 1 dm. , 4 mk. katol. Spraksze, wś, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 50 w. od Poniewieża. Sprakten niem. , wś, pow. wystrucki, st. p. Berschkallen; 380 ha, 80 dm. , 369 mk. Sprawdajcie Winkuławki, wś, pow. , rossieński, gm. Pojurze, par. Zwingie, o 84 w. od Rossień. Sprawdzie 1. wś, pow. rossieński, gm. i par. Andrzejów, o 89 w. od Rossień. 2. S. , wś, pow. rossieński, par. retowska. Sprech, Spreh, w dok. Sporge, jezioro w pow. reszelskim Warmia w dobrach Leginy. Spree, dobra i wś, pow. rozborski, par. ew. Rozbork, kat. Mużaków. Dobra posiadały 8 dm. , 66 mk. ew. , rozl. 1197 ha; wś, par. ew. Dębice, kat. Mużaków, ma 9 dm. , 45 mk. ew. , rozl. 575 ha. Spree, Sprewja, ob. Szprowja. Spreedorf, wś na Łużycach saskich, w pobliżu źródeł rz. Szprewii. Spreetza, serbskie Spreewitz, wś, pow. wojrowiecki, posiada kościół par. ewang. , 54 mk. ew. , 1320 ha. Spreewald, w Łużycach, ob. Błoto. Spregiejnia, zaśc. , pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. Niemenczyn, okr. wiejski Padziuny, o 2 w. od gminy, 3 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Jęczmieniszki. Spreje, serbskie Sprey, wś przy ujściu rzeki Schoeps do Sprei, pow. rozborski, par. ew. Diehsa, kat. Mużaków; 7 dm. , 68 mk 1 kat. , 386 ha. Sprejmie, wś, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Podberezie. , okr. wiejski i dobra w 1865 r. Maryi Jeleńskiej, Glinciszki, o 4 1 3 Sporysz Spragielino Spraksze Sprakten Sprawdajcie Sprawdzie Sprech Spree Spreetza Spreewald Spregiejnia Spreje Sprejmie Sporysz Sprottischwalde Sprindlack Sprindt Springberg Springborn Springe Springen Springmuehle Springwerder Sprittlauken Sprochowitz Sproguny Sproitza Sprokinnen Sproksze Sprotawa Sprotchin Sprottischdorf Sprind Sprowa Spruciowce Spremberg Spręcowo Sprenitze Sprenglienen Spremberg w. od gminy a 31 w. od Wilna, ma 7 dm. , 74 mk. , w tej liczbie 2 prawosł. i 72 katol. w 1861 r. 16 dusz rewiz. . Spremberg, miasto w Łużycach, ob. Grodk. Sprenglienen, folw. , pow. rastemborski, st. p. Korsze; 171 ha, 7 dm. , 43 mk. Sprenitze, dobra, pow. mielicki, par. ew. i kat. Sulau; 789 ha. Spręcowo, niem. Spiegelberg, wś w pobliżu rz. Łyny, na pol. Warmii, pow. olsztyński, 13 klm. na półn. od Olsztyna, nad traktem do Gutsztatu, w okolicy pagórkowej, z glebą piaszczystą, nieurodzajną; 1112 ha, 119 dm. , 602 mk. Polaków, zajmujących się rolnictwem i hodowlą bydła. Poczta w miejscu. W 1360 r. otrzymali Nicolaus et Hinczko Sprenzen na prawie chełm. 60 włók ad locationem villae Spigelberg. Sprężyce niem. Sprentschuetz, dobra i wś, pow. wielkostrzelecki, par. ew. Wielkie Strzelce, kat. Kamień. Dobra mają 2 dm. , 68 mk. kat. , 474 ha; wś 14 dm. , 96 mk. kat. , 96 ha. Sprind, os. przy wsi Kalthof, paw. królewiecki wiejski. Sprindlack, dobra, pow. welawski, st. p. Gruenhayn; 21 dm. , 121 mk. Sprindt niem. , ob. Zdroje. Sprindt, wyb. przy Wystruci, pow. wystrucki; 5 dm. , 114 mk. Springberg 1. w pow. wągrowieckim, ob. Skocza Góra. 2. S. , w pow. międzychodzkim, ob. Skoczna Góra. Springberg, ob. Zawada. Springborn 1. wś na niem. Warmii, pow. licbarski, st. p. Kiwitten; 728 ha, 50 dm. , 262 mk. W S. dostał r. 1687 Piotr Białkowski, pisarz koronny, przywilej na karczmę; ob. Kywity i Kiwity. 2. S. ob. Wężowo. Springe, pow. łecki, ob. Łysonie. Springen, dobra prywatne, w okr. i pow. tukumskim, par. neuenburska Kurlandya. Springen, wś, pow. gąbiński, st. p. , tel. i kol. żel. Gąbin; 276 ha, 47 dm. , 245 mk. Springen, wś, pow. tylżycki, st. p. Schillgallen; 128 ha, 37 dm. , 137 mk. Springmuehle 1. al. Roggenmuehle, Zdrójek, młyn, w pow. czarnkowskim Wieleń, o 6 klm. na płn. od Wielenia, nad Zdrójkiem dopł. Bukówca; okr. dworski i poczta w Wieleniu Filehne, st. dr. żel. w Krzyżu Kreutz o 15 klm. ; 2 dm. , 15 mk. 2. S. , pol. Mściszewski Młyn, pow. obornicki, o 4 klm. na zchd. płn. od Gośliny Murowanej poczta, nad zdrojem, dopł. Warty, wchodzi w skład okr. wiej. Mściszewo. 3. S. , pow. szubiński, ob. Zdrojek. E. Cal. Springwerder, w pow. czarnkowskim, ob. Jazgarz. Sprittlauken, folw. , powiat królewiecki wiejski, st. p. Troempau. Sprochowitz niem. , ob. Szprochowice. Sproguny, folw. , pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Polany, okr. wiejski Debesie, o 8 w. od Oszmiany, i dm. , 21 mk. katol. ; w 1865 r. własność Czarnockich. Sproitza, serbskie Sproitz, wś i dobra, pow. rozborski. Dobra mają 9 dm. , 38 mk. ew. , 557 ha. Wś, par. ew. Lipno, kat. Mużaków, 4 dm. , 30 mk. ew. , 328 ha. Sprokinnen, wś, pow. ragnecki, st. p. Szillen; 77 ha, 12 dm. , 69 mk. Sproksze, wś, pow. wiłkomierski, gm. i par. Wiżuny, o 57 w. od Wiłkomierza; uwłaszczona od dóbr wiżuńskich. Sprotawa, niem. Sprottau, ob. Szprotawa. Sprotchin, 1409 Sproetchen, dobra i wś, pow. bolesławski, par. ew. Seebnitz, kat. Kaltwasser. Dobra mają 3 dm. , 54 mk. 8 kat. , 457 ha; wś 44 dm, , 244 mk. 2 kat. , 216 ha. Sprottischdorf, wś i dobra, pow. szprotowski, par. ew. i kat. Szprotów. Wś ma 54 dm. , 308 mk. 20 kat. , 101 ha; dobra 9 dm. , 88 mk. 10 katol, 387 ha. Sprottischwalde, wś, pow. szprotowski, par. ew. i kat. NiederLeschen, ma 27 dm. , 158 mk. , 51 ha. Sprowa, u Długosza Wsprowa i Sprowa, wś i folw. na rz. Pilicą, pow. włoszczowski, gm. Słupia, par. Goleniowy, odl. 30 w. od Włoszczowy poczta w Szczekocinach. W 1827 r. było 31 dm. , 497 mk. Dobra S. , w r. 1884 oddzielone od dóbr Słupia, składały się z folw. S. i Aleksandrów al. Bakałarz, nomenktatur Na Borkach i Chmielniku, rozl. mr. 1724 gr. or. i ogr. mr. 675, łąk mr. 136, pastw. mr. 82, lasu mr. 738, nieuż. mr. 93; bud. mur. 6, z drzewa 19; płodozm. 9o i 14o pol; las urządzony. Wś S. ma 57 osad, 516 mr. W połowie XV w. należy do par. Szczekociny, dziedzictwo Odrowążów. Około 1460 r. Andrzej Odrowąż, wojew. i ststa lwowski, nadał połowę S. klasztorowi w Mogile. Klasztor odprzedał tę część w 1475 r. Pieniążkowi z Iwanowic za 350 grzyw. i nabył za te pieniądze wś Opatkowice. Łany folw. w S. dawały dziesięcinę pleb. w Szczekocinach, zaś 12 łanów km. dziesięcinę, wartości do 10 grzyw. , prepozyturze krakowskiej. Tamże dawało 8 zagrod. i 2 karczmy z rolą Długosz, L. B. , n, 214 i III, 426 i 436. W 1581 r. Szczepanowski płaci tu od 9 łan. km. , 5 zagr. z rolą, 5 komor. z bydłem, 5 kom. bez bydła, ćwierci karczm. ; w części Kościenia 1 2 łan. km. i 1 zagr. Pawiń. Małop. , 72. Br. Ch. Spruciowce 1. wś, pow. sokólski, w 1 okr. pol, gm. Grzebienie, o 27 w. od Sokółki. 2. S. , młyn, tamże, o 32 w. od Sokółki, Sprężyce Sprynia Spryngi Spryndyszki Sprykutowo Spruktyszki Sprukty Spruksty Sprudowo Sprudowo, wś zamieszkana przez tak zw. Feteraków. Ob. Prusy t. IX, 99. Spruksty, folw. , pow. kowieński, w 1 okr. pol. , o 47 w. od Kowna. Sprukty, wś, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Gryszkabuda odl. od Władysławowa 25 w. , ma 5 dm. , 17 mk. W 1827 r. 2 dm. , 23 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo. Spruktyszki al. Struktyszki, wś nad rz. Cesarką Sesarką, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze, odl. od Władysławowa 35 w. , ma 7 dm. , 74 dm. W 1827 r. 6 dm. , 45 mk. Sprykutowo, po łotew. Sprykutowa, niegdyś Sprykutem, wś, pow. lucyński, par. Brodajż, z kaplicą filialną, własność Derągowskich, dawniej de Anrepów. W 1563 r. dziedziczył je Bartłomiej Anrep, a w 1583 r. Fryderyk de Anrep. W XVII i XVIII w. S. wraz z Lideksnem był własnością Sołtanów. Spryndyszki 1. wś, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny, odl. od Maryampola 43 w. , ma 20 dm. , 106 mk. W 1827 r. 3 dm. , 61 mk. 2. S. , wś nad rz. Jesią, pow. maryampolski, gm. Freda, par. Godlewo, odl. od Maryampola 45 w. , 1 dm. , 13 mk. , 43 mr. Należała do folw. Isłauż. Spryngi, zaśc. pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 84 w. od Poniewież. Sprynia, potok, źródlane ramię rz. Czerchawy, powstaje w Spryni, pow. samborski, w lesie Ożynowatym, na płn. pochyłości Wydiloka 862 mt. , z połączenia strug Jagliny i Kamiennego. Płynie na płn. wsch. między domostwami wsi Spryni, przez obszar Manasterca i Czerchawy, gdzie od lew. brz. łączy się z Błażówką al. Wolanką, dając początek rzece Czerchawie ob. . Długi 15 klm. Przyj muje z pr. brz. pot. Rakowice i Łopuszne. Nad praw. brzegiem rozpościera się dział Hu ty 637 mt. , a nad lew. Zalarski 600 mi i Pomiarki 513 mt. . Pędzi młyny i tracze w Spryni. Br. G. Sprynia, wś, pow. samborski, 18 klm. na płd. zach. od Sambora sąd pow. , st. kol. , urz. poczt. i tel. . Na zach. i płn. zach. leży Zwór, na płn. Wola Błażówska i Spryńka, na Wsch. Manasterzec, na płd. wsch. Stronna dwie ostatnie w pow. drohobyckim, na płd. zach. Niedzielna pow. staromiejski. W płd. lesistej stronie, w lesie Ożynowatym, powstają z licznych strug dwa potoki Jaglina i Kamienny, z których połączenia tworzy się pot. Sprynia jedno z ramion Czerchawy i płynie na płn. wsch. do Monasterca, zabierając małe strugi. W dolinie Spryni leżą zabudowania wiejskie 398 mt. cerkiew. Płd. część obszaru dochodzi 645 mt. Na granicy płd. wznosi się Wydilak 862 mt. ; we wschod, stronie wzgórze Huta 637 mt. , na zach. wzgórze Salarskie 600 mt. . Własn. wiek. ma roli or. 83, łąk i ogr. 24, pastw. 73, lasu 2230 mr. ; wł. mn. roli or. 622, łąk i ogr. 169, past. 489 mr. W r. 1880 było 93 dm. , 489 mk. w gminie; 6 dm. , 21 mk. na obsz. dwor. 468 gr. kat. , 18 rzym. kat. , 24 izr. ; 453 Rusinów, 57 Polaków. Par. rzym. kat. w Czukwi, gr. kat. w miejscu, dek. staromiejski, dyec. przemyska. We wsi cerkiew p. w. św. Mikołaja i szkoła filialna. O śladach nafty w S. pisze Jahrb, der geolog. Reichsanst. 1881, str. 155. We wsi jest tartak. Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr koronnych, do krainy podbuskiej, ekon. smborskiej, a ziemi przemyskiej. W Rkp. Ossolin. 2837, str. 87 czytamy A. 1555 die 18 decembris Varsoviae. Poponatum Bona regina discreto Mathiae, cum area integra ac locis pro pratis et hortis convenientibus dat in Sprynia. ,, 1451. Privil. Sigismundi Augusti, quo mediante facultas Magnifici Mielecki, Capitan. Samboriensis, provido Sienkoni Kiczer Sculteto tabernam extruendi cum extirpatione unius lanei ad eandem, inferius villae Sprynia, ea ratione, ut subditi illic potendi gratia, convenirent, data approbatur. W lustracyi ekon. Samborskiej z r. 1686 Rkp. Ossol, 1255, str. 164 czytamy Sprynia ma łanów 7 1 2, z osobna kniazkich łanów 5, popowski łan jeden. Spryńka ma łan jeden. Czynsze na św. Marcin. Czynszu dają na rok z każdego łanu złr. 10; żyrowszczyzny z każdego łanu po gr. 20; czynszu głównego z każdego łanu zł. 2; za wołu gromada daje z łanu zł. 2; pokłonu od gromady zł. 1 gr. 18; owsa z łanu każdego dają połmiarek jeden, gęś jedną, kur dwie, jajec z łanu 16; za sądy zborowe płacą dwiema ratami zł. 10, z pustych łanów koszonych dają po 24 zł. , kniaziowie płacą z łanów swoich z każdego po zł. 5 gr. 26; pop płaci czynszu zł. 3 gr. 10. Czynsze na św. Wojciech kuchenne, za jagnię, dziesięcinę owczą, powinności i robotników tak dają i posyłają jako wś Podbuż. Drzewa, desek i gontów nie dają; jednak do żupy spryńskiej, kiedy robi, wszelkie potrzeby dodawać powinni, a kiedy nie robi ta żupka, to do nahujowskiej żupy też powinności dodawać powinni. Iwan Spryński Hermanowicz trzyma ćwierć roli, z której służbą wojenną służy. Przywileju jednak na tę ćwierć nie pokazał, Ojcowie także bernardyni samborscy trzymają pół łanu, za jakiem prawem, nie pokazali, co się do dalszej zostawuje ordynacyi. Spryńka żadnych nie daje powinności, ale tylko czynszu daje Jednego roku na św. Marcin zł. 5, a na św. Wojciech zł. 5. W tej wsi trzymają Iwan Fedor, Janko Iwan, Stasio Stefan Spryńscy wójtowstwo vigore przywileju nadanego sobie od Najjaśn. Sprudowo Jana Kazimierza w Warszawie dnia 26 maja r. 1667, który przywilej potwierdził potem Najjaśn. Jan III we Lwowie d. 4 lipca r. 1678. Ale że w tem nowem confirmationis prawie niektóre sobie wolności pokładli, których w dawniej szem prawie nie masz, tedy jako subreptitias kasujemy według tylko dawnego prawa ich zachowując przy temże wójtowstwie. Uskarzali się poddani z Spryńki, że płacą z pół łanu hajduckiego, którego między rolami gromadzkimi nie mają. Co że jest przeciwko słuszności, tedy aby zamek samborski w tem poddanym tymże był pomocą i od tego zasłonić ich mógł, odsyłamy ich do zamku Samborskiego. W inwentarzu z r. 1760 Rkp. Ossol. ,. 1632 czytamy na str. 58 Wś Sprynia i Spryńka osiadła na łanach 8 1 2, videlicet starych łanów 5, koszonych 3, pust. 1 2; z osobna kniazkich 3, popowski jeden. Chlebnika ad praesens znajduje się 48. Czynsze kuchennego z chlebnika każdego po gr. 2 1 2 4 zł. Za niewożenie drzew, których powinni byli z łanu każdego sianego przywieźć po fur 200, teraz nie wożą, płacą z łanu po zł. 40, co czyni 200 zł. ; żerowszczyzny z tychże łanów po gr. 20, czyni 3 zł. 10 gr. ; czynszu głównego z tychże po zł. 2, czyni zł. 10. Za wołu kuchennego z tychże łanów sianych z każdego po zł. 2, czyni zł. 10. Zboroszczyznę z każdego łanu sianego zł. . 10, czyni zł. 50. Owsa z każdego łanu sianego po półmiarków 2, więc półmiarków 10, które przez połowę dają w ziarnie, a przez połowę płacą za półmiarek zł. 2, czyni zł. 10. Gęsi 2, kur 4, jajec 16 z łanu, czyni 10 zł. 26 gr. Pokłonu od gromady zł. 1 gr. 18. Z koszonych łanów zł. 48. Za baranka wielkanocnego l zł. Summa czynszu 372 zł. 24 gr. Ad hoc z wójtowstwa czynszu zł. 11 gr. 18. Powinność gromady Chlebnik każdy mający sprzężaj drew każdego tygodnia po fur 2. Żupy spryńskiej budynki reparują i nowe swym kosztem budują. Drzewa na kadzie do wszystkich żup dodają i odwożą. Wójtowstwo w tej wsi, którego posesorem p. Franciszek Michał Monasterski, na które prawo produxit, vigore którego wszystkie onera fundi i hiberną płacić powinien. Lasy do tej wsi należące Las Kamienisty nazwany, jodłowy, od Niedzielny. Las jodłowy i bukowy Studzianna nazwany. Las bukowy nazwany Czysta dolina. Chaszcze drobne od wschodu. Chaszcze Potoki nazwane od Stronny. Las od wsi Zworu, nazwany Czarna kiczera, gruby jodłowy. Chaszcze od Woli Błażowskiej, nazwane Choduszów. O żupie spryńskiej czytamy tamże na str. 14 Żupa spryńska. Z przyjazdu wrota we trzech słupach z furtką z tarcic podwójne, daszkiem gontowym pokryte. Rezydencya kwotnicka nowa, z drzewa jodłowego, dachem gontowym pokryta; do sieni drzwi na biegunach drewnianych bez zamknięcia, przy drzwiach komórka z drzewa łupanego, w niej okno w drewno oprawne. Po prawej stronie izba, do niej drzwi na zawiasach i hakach żelaznych, z klamką żelazną, wrzeciążem i skoblem. Okien w tej izbie 3, w drzewo oprawnych, we dwie kwatery, na zawiasach żelaznych, z haczykami i skoblikami; czwarte okienko małe, w drzewo oprawne. Piec z kafli zielonych, przy nim komin z gliny lepionej na pręcie żelaznym, pod dach wywiedziony. Piec piekarski dobry. Pod oknami ławy dwie. Pułap i podłoga z tarcic. Z tej izby komora, do której drzwi na zawiasach żelaznych z wrzeciążem i skoblem; w tej komorze okno jedno w drzewo oprawne, z okiennicą z komorą zamykającą się. Z tej komory drzwi na dwór na zawiasach żelaznych z zasuwą drewnianą. Podłoga i pułap dobre. Po lewej ręce sieni izba druga, do niej drzwi na zawiasach żelaznych, z klamką, antabkami dwiema, wrzeciężem i skoblem. W tej izbie okien dwoje, w drewno oprawnych, na zawiaskach, z haczykami i skobelkami żelaznymi, z okienicami ze dworu na zawiasach żelaznych. Pod oknem ława na słupkach. W tej izbie piec kaflowy, na fundamencie z cegieł murowanym, przy nim komin z gliny lepiony na pręcie żelaznym. Wieża nowa, z drzewa budowana, dachem gontowym pokryta, w niej panwi nie masz. Wieża druga od lat 3 postawiona, z drzewa łupanego, dachem gontowym pokryta, drzwi do niej troje na biegunach drewnianych. Panew zażywana dobra, o kluczach 110, kadź surowiczna wielka, od kieratu do kadzi rynien 4 dobrych. Bednarnia nowa, z szopą złączona, z drzewa jodłowego, gontami pokryta. Do szopy drzwi nie masz, tylko odrzwi; z szopy po prawej ręce drzwi do izby bednarskiej, na zawiasach żelaznych; okien 4, pod oknami ław prostych 2. Piec piekarniany z gliny nalepiony. Około tej żu py ogrodzenie z kołów, jako i w żupie nahujowskiej. Od Sambora jadąc karczma, z drzewa łupanego izba i komora, a sień z chrustu grodzona, częścią gontami, częścią dranicami pokryta. Do sieni drzwi na zawiasach z zasową. Okien w izbie 2, piec kaflowy, przy nim komin z gliny lepiony. W komorze okno jedno. Podłogi i pułapy w izbie i komorze z dylów, dobre. Podsadkowie tej żupy Fedko Bednarz, Piotr Czoropowski, Jakub Gozdawski, Michał Jarosz, Iwan Iwaryk, Hryń Skurysik i dwóch żydów. Tak tę żupę jako i nahujowską zaarendowała teraźniejsza administracya starozakonnym na rok jeden za 20, 000 złp. Ale dla skąpości drew bliższych, a odległości dalszych i drogości onych może w dalszych latach ten dochód się zmniejszy. Lu. Dz. Sprynia Spuśniki Spusza Spytki Spytków Spytkowice Spurowice Spryńka Sprysowiecka Słobódka Sprysówka Sprząśl Sprzeczno Spucken Spuczyszki Spudzie Syrajcie Spullen Spulnie Spurgany Spryńka Spryńka, wś, pow. samborski, 15 klm. na płd. płd. zach. od Sambora, 10 klm. na zach. od urz. poczt. i tel. Podbuże. Na płd. zach. leży Sprynia, na płn. i płn. wschód Błażów, na płd. wschód Manasterzec pow. drohobycki. Wioska leży na praw. brzegu dopływu Wolanki, wpadającej do Błażówki ramię Czerchawy. Własn. więk. ma roli or. 10, łąk i ogr. 3, lasu 8 mr. ; wł. mn. roli or. 41, łąk i ogr. 14, past. 2, lasu 45 mr. W r. 1880 było 15 dm. , 51 mk. w gm. , 1 dm. , 2 mk. na obsz. dwors. 48 gr. kat. , 5 izr. ; wszyscy Rusini. Par, rz. kat. w Czukwi, gr. kat. w Spryni. Dawniej była tu żupa wsi Spryni ob. , ztąd do dzisiaj jedna część wsi zowie się Żupką nie Żabką, jak podają Skorowidze Galicyi. Lu. Dz. Sprysowiecka Słobódka, nad rzką Uszka dopł. Uszycy, pow. uszycki, obok Sprysówki ob. , do której należy, ma 11 osad. Sprysówka, dawniej Prysówka i Pryjówka, wś rząd. , pow. uszycki, okr. pol. i sąd Dunajowce, gm. i par. kat. Mukarów, ma 96 os. , 728 mk. , 781 dzies. ziemi włośc. Cerkiew p. w. św. Paraski, wzniesiona w 1766 r. , ma 566 wiernych; parafia przyłączona do Mukarowa Podleśnego. Należała do ststwa mukarowskiego. Sprząśl, Sprzęśla. Tak nazwaną została rz. Supraśl, dopływ Narwi, w akcie granicznym Mazowsza i Litwy z 1358 r. Sprzeczno, niem. Geisberg, fol. do Grobi Grabitz, pow. międzychodzki, o 6 klm. ku płd. od Sierakowa poczta, par. Lutomie, st. dr. żel. w Wronkach o 22 klm. ; 1 dm. i 27 mk. ob. Sieraków. Spucken, wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Schakuhnen; 381 ha, 69 dm. , 302 mk. Spuczyszki, dwór, pow. telszewski, o 72 w. od Telsz, w pobliżu mka Gorzdy. Spudzie Syrajcie, wś, pow. szawelski, gm. Fodubis, o 26 w. od Szawel. Spullen, wś, pow. piłkałowski, st. p. Kussen; 570 ha, 61 dm. , 272 mk. Spulnie, kol. włośc. , pow. piotrkowski, gm. Łękawa, 4 dm. , 25 mk. , 45 mr. Spurgany, wś, pow. telszewski, w 1 okr. pol. , o 42 w. od Telsz. Spurowice, 1375 r. Sporewitz, 1416 Sporewicz, Spurwitz, wś, pow. oławski, par. ew. Witowice, kat. Stary Wiezów, Wś ma 44 dm. , 282 mk. 7 ew. , 257 ha; więk. pos. 21 ha. Spuśniki, grupa domów w Wiszence Wielkiej, w pow gródeckim. Spusza, rzka w pow. lidzkim i grodzieńskim, lewy dopływ Skidlicy al. Skidlanki ob. Kotra. Bierze początek poniżej wsi Sołohubowce, płynie w kierunku od wschodu na zachód na Hołubki, Karolewszczyznę, Jełdasze, Kuchary, Jewłasze, Malinniki, Dąbrowo, Spuszę, Ośniki, Bielakowszczyznę, Gliniany i ubiegłszy około 32 w. po za wsią Niekrasze ma ujście. J. Krz. Spusza 1. fol. i dobra nad rzką t. n. , pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. Lack, okr. wiejski Spusza, o 22 w. od Szczuczyna, 68 mk. ; wła sność hr. Uruskich. 2. S. Nowa, wś nad rzką t. n. , tamże, o 4 1 2 w. gminy, a 22 w. od Szczuczyna, przy drodze z Dziembrowa do Skidla, ma 6 dm. , 76 mk. w 1865 r. 33 dusz rewiz. . 3. S. Stara, wś, tamże, o 3 1 2 w. od gminy, w 1865 r. 81 dusz rewiz. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi Aszurki, Chomowszczyzna, Ciapy, Czuczwy, Karaszewo, Ostrowo, Prudce, Rojsze, Sawicze, Spusza Nowa, Spusza Stara, Zawałki i Zinki, w ogó le 478 dusz rewiz. włościan uwłasz. 4. S. , okolica szlach. nad rzką t. n. , pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. Szczuczyn, okr. wiejski Krasne, o 10 w. od Szczuczyna, ma 2 dm. , 11 mk. podług spisu z 1865 r. 7 dusz rewiz. jednodworców. J. Krz. Spytki, pow. sokołowski, ob. KrasnodębyS. Spytki, ob. Spetki i Szpetki. Spytków al. Spytkowo, później Spytkowice, os. niegdyś na obszarze Poznania, na praw. brzegu Warty, w pobliżu tamy Berdychowskiej, graniczyła z Zagórzem; istniała jeszcze w r. 1416 ob. Poznań, t. VIII, 902 3. Kod. Dypl. Mucz. , Rz. I, 90 mylnie S. objaśnia Sytkowem. Spytkowice 1 wś, w pow. myślenickim, w zwartej górskiej dolinie, w Beskidzie Szerokim, w pobliżu granicy węgierskiej, wzdłuż potoku, dopł. Skawy, i gościńca z Podwilka do Chabówki, w długości 5 klm. W środku wsi wzn. 541 mt. stoi drewniany kościółek; w pobliżu zaś wzn. 565 mt. drewniana kapliczka. Od kościoła prowadzi na płn. droga do Jordanowa 15, 2 klm. . We wsi szkoła ludowa. Par. założył Roman Bogusławski w r. 1758. Rozległa wieś liczy 324 dm. 8 więk. pos. i 1992 mk. ; 1980 rz. kat. i 12 izr. Z obszaru 5412 mr. przypada 3476 na role pos. więk. 333, mn. 3143 mr. , 204 łąk więk. 19, mn. 185 mr. , 285 past. wiek. 23, mn. 262 mr. , 1447 lasu wiek. 736, mn. 711 mr. . Milczą o tej wsi spisy poborowe pow. szczyrzyckiego z XVI w. i 1676 r. Grunta zimne, owsiane i kamieniste. Granica północna wsi od Sidziny, Toporzysk i Wysokiej ciągnie się lesistemi wzgórzami, dochodzącemi 787 mt. wzn. Wzgórza te tworzą poboczny dział wodny pot. Podergi i Wsiowego, z których powstaje Skawa. Na wschód graniczą S. z Rokiciną i Rabą Wyźnią. 2. S. , wś, pow. wadowicki, w urodzajnej równinie, na praw. brzegu Wisły, wzdłuż potoku tworzącego liczne stawy, służące do systematycznej hodowli ryb. Na obszarze wsi przecina się dro Srebrna Srale Srabysze Sraba Srebnoje Spytkówki Spytkowska Poręba Srebły Sreballen Sral ga z Wadowic do Krzeszowic, z gościńcem murowanym ze Skawiny do Zatora 5 klm. i drogą żel. państwową, między st. RyczówPółwieś i Zator. W miejscu krzyżowania się gościńców stoi murowany kościół, obok niego szkoła ludowa a w pobliżu zabudowania wię kszej posiadłości. S. składają się z 364 dm. 4 wiek. pos. i 1088 mk. ; 1051 rz. kat. a 37 Izrael. Obszar więk. pos. jest attyn. Zatora hr. Potockich i składa się z 728 roli, 61 łąk i ogr. , 77 past. i 79 mr. lasu; pos. mn. ma 1908 roli, 115 łąk i ogr. , 317 past. i 10 mr. lasu. Par. , niewiadomej erekcyi, istniała już przed r. 1322, kościół został dopiero r. 1587 poświęcony. W czasach szerzenia się reformacyi był tu zbór helwecki. Przy parafii ist nieje zakład dla ubogich. Do par. dek. wa dowicki należą Bachowice, Miejsce, Lipowa i Łączany. Za Długosza L, B. , II, 229 na leżały S. do książąt Zatorskich a kmiecie pła cili dziesięciny scholastykowi krakowskiemu w wartości 8 grzyw, praskich, prócz tego by ła karczma i 2 zagr. proboszcza, łany szlach. i grunta plebańskie. Do par. należała wś Ba chowice. Tenże autor podaje L. B. , III, 435, że za opata mogilskiego Engilberta 1283 1291 darował Przemysław, ks. opolski, kla sztorowi mogilskiemu las Ryczów za 6 łanów, które klasztor miał w S. W 1581 r. Pawiń. , Małop. , 104 było tu 30 półłanków kmiec, 9 zagr. z rolą, 2 kom. z bydł. , 2 kom. bez by dła, czynszewnik, rzemieślnik, rzeźnik, przekupniów 2 i karczmarz, mający półtrzecia półłańka roli. Do par. należały Łączany. S. graniczą na płn. wschód z Wisłą, na płd. wschód z Łączanami, na płd. z Wróblówkami, częścią Bachowie, na zach. z Palczewicami a na płn. zachód z Miejscem. Mac. Spytkówki, urzęd. Spitkowki, wś i folw. , pow. kościański, o 7 klm. na wschód od Kościana st. dr. żel. , przy drodze do Szremu, nad strugą dopł. Obry, par. Wyskoć, poczta Racot. W r. 1580 były w S. 3 łany osiadłe i 1 osad. ; około 1793 r. wchodziły w skład dóbr Racot, które ks. Jabłonowski, kasztelan krakowski, sprzedał cudzoziemcom. Wś ma 13 dm. , 102 mk. 100 kat. , 2 prot. i 117 ha 104 roli, 6 łąk; czysty doch. z ha roli wynosi 13, 71, z ha łąk 12, 92 mrk. Fol. 3 dm. , 82 mk. wchodzi w skład dóbr Racot. E. Cal. Spytkowska Poręba, ob. Poręba 9. . Sraba w dok. , dziś Strawa, rzeczka pod Piotrkowem, dopływ Luciąży. Srabysze, folw. nad rz. Serwecz, pow. no wogródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, gm. Cyryn, o 1 milę na płn. od mka Horodyszcza; łąki i grunta wyborne, miejscowość bezleśna. A. Jel. Sral, os. na obszarze Godynie, pow. sieradzki. Srale, zaśc, pow. telszewskis, w 2 okr. pol. , o 67 w. od Telsz. Sramowice dok. , ob. Sromowce. Sratnov mor. , niem. Schrattenhof, pow. opawski, ob. Szratonów. Sraupty, wś, pow. telszewski, w 2 okr. pol. , o 81 w. od Telsz. Srawa 1. strumyk niegdyś, w mieście Gnieźnie, dziś całkiem zasypany. 2. S. , błoto, pod Chumiątkami, w pow. krobskim. Srawa al. Zrawa, potok, powstaje z połączenia strug spływających z zach. obszaru Wieliczki, po płn. zach. stronie ogrodu miejskiego, poniżej którego przyjmuje strugę Babiny, napływającą z pod wzgórza t. n. 370 mt. ; płynie zrazu na płn. , potem płn. zach. między gościńcem krakowskim a torem dr. żel. , granicą Bogucic a Wieliczki, poczem wchodzi na obszar Bierzanowa, zwraca się na wschód, płynąc zrazu po płd. , potem po płn. stronie toru drogi żel Karola Ludwika, przez łąki bierzanowskie i kokotowskie. Tu zwraca się na płn. i pod wsią Brzegami wpada do Wisły od praw. brzegu. Długi 5 1 2 klm. Ujście 192 mt. npm. Od lew. brzegu przyjmuje strugę Mątnówkę, a od praw. brzegu Zabawę. Srawtyszki, wś, pow. rossieński, par. betygolska. Sreballen, wś, pow. kłajpedzki; 144 ha, 8 dm. , 35 mk. Srebły, wś, pow. wołkowyski, w 2 okr. pol. , gm. Hornostajewiczu, o 20 w. od Wołkowyska. Srebnoje, mko nad rzką Łysogorką, pow. przylucki gub. połtawskiej, przy dr. transportowej z Przyłuk do Romien o 40 w. , ma 203 dm. , 1344 mk. , 2 cerkwie drewniane, zarząd policyjny, jarmarków, cukrownię. Prowadzi znaczny handel tytuniem. Istniało już w końcu XVI w. , za czasów hetmańszczyzny należało do pułku przyłuckiego i było miastem sotniczem. Srebrna, rzeczka, wypływa z lasów należących do dóbr mińskich, w pow. nowomińskim, przepływa koło miasta Mińska, Wiązowny i uchodzi do Mieni dopł. Świdra. Srebrna 1. w XVI w. Srzebrzna, wś i fol. , pow. łęczycki, gm. Sobótka, par. Grabów, odl od Łęczycy 18 w. Wś ma 11 dm. , 93 mk. ; fol. 4 dm. , 48 mk W 1827 r. 8 dm. , 102 mk W 1885 r. fol S. rozl mr. 470 gr. or. i ogr. mr. 414, łąk mr. 35, past. mr. 5, nieuż. mr. 16. Zabudowania folw. w liczbie 12 nowe, mur. , gospodarstwo staranne. Wś S. os. 15, mr. 71; wś Olszowa os. 6, mr. 187. Na początku XVI w. są same łany kmiece, dające dziesięcinę, wartości do 5 grzyw. , kanonii uniejowskiej Łaski, Lib. Ben. , I, 349; II, 437. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 wś S. , własność Krzysztofa Sokołowskiego, wojskie Srawtyszki Srawa Spytkówki Sraupty Sramowice Srebrna Góra Srebrna Srebrna go kruszwickiego i starosty rogozińskiego, miała 11 1 2 łan. , 1 łan i karczmę pustą, 12 osad. Pawiński, Wielkop. , II, 75. 2. S. , kol. i wś nad rzką Łódką, pow. łódzki, gm. Rszew, par. Konstantynów, 39 dm. , 360 mk. , 670 mr. włośc; wś 5 dm. , 38 mk. , 90 mr. Fol. S. został rozparcelowany. W 1827 r. 19 dm. , 149 mk. , par. Kazimierz. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576, we wsi S. , w par. Kazimierz, miał Mateusz Źabicki 2 1 2 łan. , Tomasz Źabicki 1 1 2 łanu, Marcin Źabic ki 1 łan Pawiński, Wielkop. II, 65. 3. S. , wś nad rz. Wierzbicą, pow. płocki, gm. Brwilno, par. Biała, odl. 8 w. od Płocka, ma 14 dm. , 199 mk. W 1827 r. 15 dm. , 96 mk. Do bra S. składały się w 1882 r. z fol. S. i Mańkowo, rozl. mr. 1113 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 467, łąk mr. 34, past. mr. 98, wody mr. 6, lasu mr. 135, nieuż. mr. 24; bud. mur. 10, drewn. 11; płodozm. 13pol. ; fol. Mańkowo gr. or. i ogr. mr. 36, łąk mr. 3, lasu mr. 28, nieuż. mr. 11; bud. mur. 3, drewn. 3, las nieurządzony, pokłady torfu. Wś S. os. 19, mr. 90. 4. S. , fol. i wś, pow. płoński, gm. Naruszewo, par. Żukowo, odl. o 14 w. od Płoń ska, ma tartak parowy, 24 dm. , 198 mk. W 1827 r. 41 dm. , 322 mk. Fol. S. , oddzielo ny od dóbr Nacpolsk, w 1887 r. mr. 1047 gr. or. i ogr. mr. 332, past. mr. 1, lasu mr. 689, nieuż. mr. 25; bud. mur. 4, drewn. 17; płodozm. 8pol. , las nieurządzony. Wś S. ma 20 os. , 188 mr. W akcie nadania ziemi wy szogrodzkiej w 1349 r. przez ks. Bolesława matce Elżbiecie, w szeregu wsi wymieniona Szebrsna quo do novo locatur Kod. Maz. , 60. 5. S. , wś i fol. przy źródłach strum. Rypa dopł. Broczku, pow. łomżyński, gm. i par. Szumowo. Fol. ma 454 mr. , wchodzi w skład dóbr rząd. Łomża; wś ma 2473 mr. ; wiatrak. W 1827 r. 52 dm. , 385 mk. 6. S. , obręb lasów rząd. Czerwony Bór zwanych, w pow. łomżyńskim. Br. Ch. Srebrna, pow. mohylowski, ob. Olczydajów i Romanki. Srebrna, struga tuż pod Wejherowem; dziś nazwa ta wyszła z użycia. Kś. Fr. Srebrna Góra, wyniosłość na obszarze wsi Belunia nad Wartą, w pow. łaskim, par. Strońsko. Srebrna Góra, fol, pow. warszawski, gm. Jabłonna, par. Tarchomin, odl. 6 w. od Warszawy. Oddzielony od dóbr Tarchomin w 1883 r. , ma 258 mr. 192 mr. roli i 10 budynków. Srebrna Góra 1. w dok. Mons argenteus al. argentinus, dziś Bielańska Góra, na obszarze gm. Bielan, pow. krakowski, w zach. części pasma wzgórzystego, biegnącego niemal równolegle do doliny Wisły, po półn. jej brzegu, w dziale zwanym Lasem Bielańskim ob. Sikornik. Odznacza się pięknem położeniem i rozległym widokiem. Wzn. 326 mt. npm. szt. gen. . Na jej szczycie stoi kościół i klasztor kamedułów, którego założycielem był Mikołaj Wolski z Podhajce, marszałek w. kor, za Zygmunta III. Już Długosz, na krótki czas przed śmiercią, powziął zamiar osadzenia w okolicach Krakowa zakonu kartuzów i w tym celu zakupił od Jakuba Szelwy z Krakowa i sukcesorów Stanisława Ryncze z Batowic, cztery łany ziemi i łąkę we wsi Prądniku przy Rakowicach i Bieńczycach; wyjednał u króla r. 1479 uwolnienie własności od ciężarów, a głównie od obowiązku dawania na wojnę jednego łucznika i opłacania łanowego, oraz klasztor tam się fundować mający oddał w opiekę królowi. Lecz już r. 1480 zmienił zamiar i zawarł ugodę z Mikołajem Zarogowskim, rajcą krakow. i właścicielem Bielan, o zamianę pomienionych łanów z dopłatą złp. 400 za górę Bielańską. Gdy atoli w tym czasie obaj ci mężowie zmarli, przeto następcy Zarogowskiego z egzekutorami testamentu Długosza umowę rozwiązali i każda strona do posiadania dawniejszej własności wróciła, co król Kazimierz Jag. potwierdził r. 1487. Łany i łąka w Prądniku dostały się kollegiacie sandom. , od której je r. 1603 kupili dominikanie krakowscy. W XVI w. wś Bielany należała w połowie do klasztoru panien zwierzynieckich, a w połowie do Chełmskich. Od Chełmskich i klasztoru nabył całe Bielany r. 1596 Sebastyan Lubomirski, kaszt. małogoski. W tym właśnie czasie wspomniany już Wolski nabył od Seb. Lubomirskiego górę Bielańską za srebrny stołowy serwis, zkąd pochodzić ma nazwa, ,Srebrna Góra, sprowadził zakon kamedułów z Włoch i wystawił im z ogromnym nakładem piękny kościół, z frontonem ciosami z marmuru białego wyłożonym, p. w. Wniebowzięcia Panny Maryi r. 1604, następnie nadał im t. r. wieś Mników, którą to darowiznę zatwierdził Zygmunt III, a r. 1630 testamentem przekazał im wsi Ryczówek i Malec, do których kaszt. Lubomirski przydał także Bielany. R. 1814 uległ kościół częściowo pożarowi, lecz zakonnicy w krótce przyprowadzili go do należytego stanu. Nadmienić należy, że góra ta zwała się pierwotnie Bielnisza. Por. Bielany. Srebrna Góra, dawniej Srebrnagórka i Srebrnegórki, wś kośc. i dwór, w pow. wągrowieckim i żnińskim, dek. łekneńskim, na Pałukach, o 12 klm. na płd. od Kcyni, na gościńcu do Żernik, przy trakcie z Kcyni do Janówca i przy drodze żel. gnieźn. nakiel skiej, w nizinie otoczonej wzgórzami; par. i szkoła w miejscu, poczta i st. dr. żel. w Damasławku Elsenau o 5 klm. Między r. 1386 i 1399 pisał się z S. Mikołaj Srebrnogórski; późniejszymi dziedzicami byli Andrzej Smo Srebrnagóra szewski r. 1687, Anna z Skrzetuskich Bojanowska r. 1762 i Aleksander Moszczeński, ststa brzeskokujawski, dziedzic Stępuchowa r. 1793. S. była miastem w r. 1458 i dosta wiła 1 żołnierza pieszego na wyprawę malborską Kod. Wielkp. Racz. , str. 181; później wróciła do rzędu wsi. W r. 1557 było tu 18 łan. ; w 1579 r. 16 łan. os. , 4 zagr. i 1 kowal, a w 1618 r. 9 łan. os. , 6 wcielonych do dwo ru i 1 pusty, 4 zagrodn. , 1 komornica i wia trak. Kościół p. w. św. Mikołaja istniał już około r. 1450; w miejscu starego stanął, no wy kościół z cegły palonej w r. 1845 46 ob. Łaski, Lib. Ben. , I, 138 140; zaprowa dzone tu są bractwa różańcowe i św Benona. Par. , liczącą 1913 dusz, składają Aleksandrowo, Mokronosy, Podolin, Smoszewo, Ś. , Tu rza i Wapno. Szkoły parafialne znajdują się w Mokronosach i Turzy. Przy nowym po dziale w. ks. poznanskiego pociągnięto grani cę powiatową między dworem i wsią czyli hubami srebrnogórskiemi; huby zostawiono w pow. wągrowieckim, a dwór wcielono do nowo utworzonego pow. żnińskiego. Wś ma 10 dm. , 89 mk. i 225 ha 177 roli, 28 łąk. Dwór z folw. Aleksandrowem, z którym two rzy okr. dworski, mający 14 dm. , 226 mk. 1 prot. i 768 ha 520 roli, 116 łąk, 31 lasu; czysty doch, z ha roli 13, 32, z ha łąk 13, 71, z ha lasu 3, 52 mrk; chów i tucz bydła; wła ścicielem jest Stanisław Moszczeński. 2. S, pow. wągrowiecki, ob. Piątek. E. Cal. Srebrnagóra, os. dóbr sterławkowskich, pow. lecki. Srebrnagóra, miasto na Szląsku, ob. Silberberg. Srebrna Górka, ob. Srebrna Góra. Srebrnica, wś, pow. wieluński, gm. Mokrsko, par. Chotów, odl. od Wielunia 8 w. ; wś ma 16 dm. , 89 mk. , 145 mr. ; os. wraz z folw. Chotów 39 mk. W 1827 r. było 11 dm. , 51 mk. Wchodziła w skład dóbr Chotów. Srebrnik, os. nad rz. Orzyc, pow. przasnyski, gm. Zaremby, par. Chorzele, odl. o 29 w. od Przasnysza, 1 dm. , 4 mk. , 7 mr. Srebrnik al. Sribrnik, płn. zach. stok lesi sty Oględy wzn. 1186 mt. , w dziale Hostyna, na praw. brzegu pot. Srebrnego, dopływu Czeremoszu Białego. Br. G. Srebrniki, niem. Silbersdorf, 1262 Schribernic, 1309 Schrebernick, 1347 Schrewering, 1667 Zilberdorff, wś z kośc. kat. filial. nad rz. Bachą, o 16 klm. na wschód od Chełmży, pow. wąbrzeski, st. p. i kol. Kowalewo, par. kat. Kiełbasin. Ma 2klas. szkołę kat. 1887 r. 150 dzieci; 665 ha 554 roli. W 1885 r. 40 dm. , 60 dym. , 334 mk. , 269 kat. , 65 ew. S. istniały już przed przybyciem Krzyżaków. W 1262 r. zakon krzyżacki nadaje tu Toruniowi 60 włók, które jednak r. 1309 miasto odstąpiło rycerzom. Według księgi czynszowej z r. 1415 16 było tu 51 włók, czynszujących po 1 grzyw. ; 35 włók było osiadł. , 16 pustych, karczmarz czynszował 1 grzywnę. R. 1527 nadaje Zygmunt I S. wraz z Mlewem i Mlewcem. W XVII w. należą S. do klucza rychnowskiego. Kościół z cegły i kamieni zbudowany, p. w. M. B. Śnieżnej, różni się od okolicznych uderzającą ważkością. Należy do starszych w dyecezyi, presbyteryum bowiem pochodzi z drugiej połowy XIII w. , główna nawa z początku XIV w. , wieża późniejsza, ma 2 stare dzwony. Patronat przysługuje Toruniowi. Jeszcze r. 1641 był on parafialnym. R. 1647 należały do prob. 4 włóki, ale r. 1667 już były 2. Mesznego pobierał prob. po 1 kor. żyta i tyleż owsa od włóki; włościan było 8 i 1 karczmarz ob. Wizyt. Strzesza, str. 30 31. Wizyt. Potockiego z r. 1706 wylicza znów 4 wł. proboszcza. Włościan było 4 i sołtys, którzy dawali po 1 kor. żyta i tyleż owsa, 2 zagr. płaciło po pół korca. Komunikantów liczyły S. i Mlewiec 198 ob. str. 133. Do srebrnickiej filii należą S. , dobra ryc. Mlewiec, wyb. i kol. Mlewiec ob. Die Bauu. Kunstdenkmaeler der Prow. Westpr. , 1889, str. 191 i Wernicke Beschr. v. Thorn, str. 290. Ks. Fr. Srebrny, potok górski, powstaje w obr. Hryniawy, pow. kossowski, z pod Hostyna wzn. 1583 mt. npm. ; płynie górskim paro wem na płn. wschód, zabierając ze zbocza le sistego Srebrnika liczne dopływy. Wpada do Czeremoszu Białego od lew. brzegu, naprze ciw ujścia pot. Meskalina ob. . Długość bie gu 6 klm. Br. G. Srebrny Borek, wś, pow. łomżyński, gm. i par. Szumowo. Srebrowo, wś i fol. nad rzką Srebrową al. Wienicą, dopł. Narwi pod Wizną, pow. łomżyński, gm. Borzejewo, par. Wizna. W r. 1827 było 20 dm. , 116 mk. W 1549 r. fol S. należy do ststwa wizneńskiego. Wś ma 18 łanów z lasami i rolami folw. Półłanków czynsz. 9, ćwierci łanu 6; młyn na Wiźnicy Lust. , 4, p. 26. W XVII w. wchodzi w skład dóbr Mężenin. Srebryja, pow. mohylowski, ob. Romanki. Średino, zaśc. pryw. , pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Porpliszcze, o 91 w. od mta Wilejki, 1 dm. , 2 mk. kat. Średni fol. , pow. włoszczowski, gm. i par. Moskorzów. Średni, zaśc. , pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, przy drożynie z Sieliszcza do Koziniec; grunta lekkie, okolica lesista. Średnia 1. wś, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm michajłowska, okr. wiejski i dobra hr. Mostowskich, Cerkliszki, o 8 w. od gminy, 61 dusz rewiz. 2. Ś. , wś, pow. wilejski. Srebrna Górka Srebrnica Srebrnik Srebrniki Srebrny Srebrny Borek Srebrowo Srebryja Średino Średni Średnia Srebrnagóra Średnia Buczyna Średnica Średnia w 1 okr. pol. , gm. Radoszkowicze, okr. wiejski Średnia, o 14 w. od Radoszkowicz a 47 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Ilii do Radoszkowicz, ma 10 dm. , 66 mk. praw. w 1865 r. 44 dusz rewiz. ; należała do dóbr Manujły Tukałłów. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi Ś. , Budźki, Karpiłówka, Kukielewszczyzna, Trusiewicze, oraz zaśc. Chlewszcze i Tereszkowa, w ogóle 150 dusz rewiz. włośc. uwłaszcz. i 4 jednodworców. 3. Ś. Rudnia, pow. mozyrski, ob. Rudnia Średnia. J. Krz. Średnia 1. Średnica, rus. Serednia, wś, pow. przemyski, 18 klm. na płnzachód od Przemyśla, 4 klm. od urz. poczt. w Krzywczy nad Sanem. Na wschód leżą Bełwin, Wapowce i Korytniki, na płd. Wola Krzywiecka i Krzywcza, . na zach. Ruszelczyce, na płn. Wola Węgierska i Tuligłowy obie w pow. jarosławskim. Wś leży w dorzeczu Sanu za pośrednictwem pot. Jordanu al. Kamionki. Własn. wiek. Bolesława Jocza ma roli or. 220, łąk i ogr. 29, past. 41, lasu mr. 768; wł. mn. roli or. 369, łąk i ogr. 65, past. 29, lasu 46 mr. W r. 1880 było 85 dm. , 509 mk. w gm. , 3 dm. , 20 mk. na obsz. dwor. 432 gr. kat. , 85 rz. kat. , 12 izrael. ; 509 Rusinów, 20 Polaków. Par. rzym. i grkat. w Krzywczy. We wsi cerkiew. 2. Ś. al. Średnia Gromada, przedmieście Sambora. Lu. Dz. Średnia Buczyna, wzgórze leśne, na gra nicy gmin Brzozówki i Potakówki, w pow. jasielskim, na lewym zach. brzegu Jasiołki, wzn. 336 mt. npm. Br. G. Średnia Góra 1. wzgórze polne na płn. zach. od Dolnej Wsi, w pow. myślenickim, na płd. zach. od Borzętowej Góry 397 mt. ; wzn. 351 mt. npm. 2. Ś. , wzgórze leśne w obr. gm. Wytrzyski al. Wytrzyszczka, w pow. brzeskim, nad lewym brz. Dunajca, wzn. 429 mt. npm. 3. Ś. , wzgórze polne na płn, od wsi Rodatycz, w pow. gródeckim, wzn. 297 mt. npm. 4. Ś. , wzgórze lesiste, na granicy gm. Hamulca i Zawadowa, w pow. lwowskim, wzn. 384 mt. Od niej na płd. zach. leży wzgórze lesiste Bobelnia 362 mt. a dalej na płd. Kamyczki 374 mt. . 5. Ś. , wzgórze polne, na płd. od wsi Niesłuchowa, w powiecie kamioneckim, wzn. 278 mt 6. Ś. , wzgórze polne, na płd. od gm. Targowisk, w pow. krośnieńskim, nad granicą Iwonicza, dochodzi 347 mt. wzn. 7. Ś. , wzgórze polne w obr. Koniuch, w pow. brzeżańskim, wzn. 388 mi npm. 8. Ś. , góra lesista, na płn. od wsi Zubrzyka, w pow. nowosądeckim, na prawym brz. Popradu, wzn. 567 mt. 9. Ś. , góra w części lasem pokryta, na płd. od wsi Nanowy, w pow. dobromilskim, między pot. Stebnikiem od płd. a potokiem b. n. Wzn. 700 mi npm. 10. Ś. , połogie wzgórze polne, na płn. od wsi Dryszczowa, w pow. brzeżańskim, ponad Popową doliną ob. , ciągnie się ku obszarowi wsi Jabłonowa w pow. rohatyńskim; wzn. 325 mi npm. 11. Ś, al. Sredna Hora, wzgórze polne w obr. Wisłoka Wielkiego, w pow. liskim, między Wisłokiem od zach. a Izworem od płn. wsch. , jego dopływem. Wzn. 584 mt. npm. Br. G. Średnia Górka, wzgórze lesiste, na płd. od wsi Kołodziej owa, w pow. halickim, wzn. 303 mt. npm. Lasy na płd. rozpościerające się zwą się, ,Hunisza, Rakowiec i Błudnicki. W lesie Huniszy wzgórze Siedliska, 338 mt. wys. npm. szt. gen. . Br. G. Średnia Huta, ob. Mittelhuette. Średnia Ruda, ob. MittelRuda. Średnia Wieś al. Średnie, wś i folw. nad rz. Żółkiewką, pow. krasnostawski, gm. i par. Żółkiewka; ma 56 dm. , 480 mk. r. l. Ludność rolnicza stolarz, bednarz, kołodziej, cieśla, 3 kowali; młyn, staw. Własność niegdyś Mostowskich, Rusockich, obecnie Preszlów. W 1827 r. 22 dm. , 183 mk. Dobra Ś. , w r. 1869 oddzielone od dóbr Wólka Żółkiewska, składały się w 1885 r. z fol. Średnia Wieś i Mostówka, rozl. mr. 843 fol. Ś. Wieś gr. or. i ogr. mr. 443, łąk mr. 11, past. mr. 16, lasu mr. 109, obszar sporny mr. 15, nieuż. mr. 9; bud. mur. 3, drewn. 8; płodozm. 14pol. , las nieurządzony; fol. Mostówka gr. or. i ogr. mr. 140, łąk mr. 3, nieuż. mr. 1 bud, 4; pokłady kamienia. Wś S. ma 748 mr. Średnia Wieś, wś na lew. brzegu Sanu, w pobliżu ujścia Hoczewki, pow. liski, o 7, 5 klm. na płd. od Liska, zajmuje równinę zroszoną licznemi potokami górskiemi, wzn. 375 mt. npm. Od płd. lesiste stoki Bani 613 mt. , od płn. stoki Czulmi 576 mt. lasem pokrytej. W środku wsi stoi drewniany kościół, dawniej filialny par. w Hoczwi. Wś ma 129 dm. 4 więk. pos. Al. Dworskiego i 912 mk, 595 gr. kat. , 296 rz. kat i 24 izrael. Obszar więk. pos. wynosi 360 roli, 104 łąk. 29 past. i 1096 mr. lasu; pos. mn. ma 1158 roli, 75 łąk, 168 past. i 132 mr. lasu. Par. gr. kat. w Bereskach. Graniczy na zachód z Bachlową, na płd. z lasem żednickim i Bereskami a na wsch. z Bereżnicą Niżna. Mac. Średniaki, ob. MominoŚ. Średnica 1. fol. , pow. jędrzejowski, gm. Wodzisław, par. Piotrkowice ob. . 2. Ś. Jakubowięta, 3. Ś. Maćkowięta i 4. Ś. Pawłowięta, wś, pow. mazowiecki, gm. Szepietowo, par. Wysokie Mazowieckie. W 1827 r. Szrednica Jakubowięta miała 16 dm. , 84 mk. ; S. Maćkowięta 16 dm. , 154 mk. i S. Pawłowięta 17 dm. , 115 mk. Wspominana w dokum. z 1382 r. Gloger, Ziemia bielska. Br. Ch. Średnica, wś, ob. Średnia. Średnica al. Strednica, szczyt w głównym grzbiecie Magóry spiskiej, na płd. granicy Średniaki Średnia Średnia Wieś Średnia Huta Średnia Ruda Średnia Górka Średnia Góra Horb Średni Folwark Średnie Pole Średnie Gony Średnie Średnica Średnica gm. Osturni, w pow. magórzańskim, hr. spi skiem, pod 37o 54 wsch. dłg. g. F. , a 49o 17 płn. sz. g. Wzn. 1134 mt. Br. G. Średnica al. Strednica, potok górski, wy pływa na płd. pochyłości Przysłopu, w Magórze spiskiej, na obszarze Żaru, w pow. magórzańskim, w hr. spiskiem; płynie na płd. wschód, przecina słynną przełęcz Żarską i ubiegłszy 3 3 4 klm. wpada z lew. brzegu do Biały Spiskiej. Br. G. Średnie 1. jezioro w pow. lipnowskim, na obszarze Ciechocina. 2. S. , jezioro we wsi t. n. , w pow. zamojskim, ma 10 mr. obszaru. Średnie 1. Większe i Ś. Małe al. Średnia, dwie wsi z folw. , pow. zamojski, gm. i par. Nielisz o 6 w. , odl. od Zamościa na płn. zach. o 21 w. ; leżą na granicy z pow. krasnostawskim. Ś. Większe ma 3 dm. dwor. , 18 os. włośc. , 222 mk. kat. ; Ś. Mniejsze 2 dm. dwor. , 8 os. włośc, 100 mk. kat. Najbliższa st. p. Żółkiewka. W 1827 r. w obu wsiach było 30 dm. , 197 mk. W 1885 r. fol. Ś. lit. A rozl. mr. 643 gr. or. i ogr. mr. 399, łąk mr. 44, past. mr. 23, lasu mr. 150, nieuż mr. 27; bud. drewn. 12; płodozm. 11pol. , las nieurządzony, pokłady kamienia. Wś Ś. os. 20, mr. 234. Fol. Ś. lit. B al. Wola Średnicka rozl. mr. 234 gr. or. i ogr. mr. 185, past. mr. 38, odpadki mr. 4, nieuż. mr. 7; bud. drewn. 12; płodozm. 12pol. Wś Ś. Małe al. Wolica Średnica os. 8, mr. 76. 2. Ś. , fol. dóbr Łaziska, w pow. nowoaleksandryjskim. Średnie al. Srednieje, inaczej Komaczewski, jezioro na pograniczu pow. borysowskiego w 1 4 części i mohylewskiego w 3 4 czę ściach, zajmuje około 200 mr. , pomiędzy je ziorami Dubowoje w pow. borysowskim i No winka w mohylewskim. A. Jel. Średnie Serednie, wś, w pow. prużańskim, w 3 okr. pol. , gm. michajłowska, o 8 w. od Prużany. Średnie 1. al. Na Łąkach, folw. i karczma, w Czermny, pow. jasielski. 2. Ś. , dwór w Łączkach Brzeskich, pow. ropczycki. 3. Ś. , przedm. Ropczyc, liczy 237 dm. , 1447 mk. Średnie Gony al. Seredne Hony, połogie pa smo wzgórzyste, na płn. wschód od wsi Kończaków Nowych i Starych, w pow. stanisła wowskim, po wschod. brzegu pot. Horożanki. Wzn. 350 mt. npm. Czubek połudn. zwie się, ,Za Krzywulą. Br. G. Średnie Pole, wzgórze polne, na płn. od wsi Hrebeniec, pow. żółkiewski, wzn. 288 mt. ŚrednieSioło, wś, pow. miński, gm. Pierszaje, przy gośc. ze Słobody do wsi Dary, ma 12 osad; grunta szczerkowe, miejscowość lekko falista. A. Jel. Średni Folwark 1. dwór i folw. na obszarze dwor. w Izdebkach, pow. brzozowski, w pobliżu źródła pot. Magiery, u podnóża wzgórza Śliwówkami zwanego 441 mt. 2. Ś. , folw. w Moszczenicy, pow. gorlicki, powyżej lew. brzegu pot. Moszczanki. 3. S. , folw. w Ropie, pow. gorlicki, na wschód od rz. Ropy a na płd. zach. stoku Łysej Góry 641 mt. . 4. Ś. , folw. w Wojnarowej, pow. grybowski, nad pot. Jasienicą. 5. Ś. , folw. w zach. części wsi Rożanki, pow. jasielski, nad Grodziskim pot. al. Sworszówką. 6. Ś. , folw. na obsz. dwor. w Bieździadce, pow. ja sielski. 7. Ś. , folw. na obsz. dwor. w Weryni, pow. kolbuszowski, w płn. części obsza ru gminy. 8. Ś. , al. Arenda, karczma w obr. gm. Rudy, pow. mielecki. 9. Ś. , folw. na obsz. dwor. w Nockowej, pow. ropczycki. 10. Ś. , folw. w Przybyszówce, pow. rze szowski, po płn. stronie Przybyszówki, dopływu Wisłoka. Br. G. Średni Folwark, niem. Panwitz, dawniej Mittelvorwerk, majętność, pow. międzyrzecki, o 6 klm. na płn. wschód od Brojec; par. kat. Stary Dwór, par. prot. i st. dr. żel. w Bukówcu Bauchwitz, poczta w Suchym Lutolku Duerlettel; Guszt, z folw. Stęszewko i Polski Las tworzy okr. dwor. , mający 15 dm. , 178 mk. 36 kat. , 142 prot. i 871 ha 396 roli, 62 łąk, 363 lasu; gorzelnia parowa i cegielnia; właścicielką jest Żychlińska, z domu v. Proeck. Średni Garb 1. wzgórze polne, na płn. od Chochoniowa, w pow. rohatyńskim, 362 mt. npm. 2. Ś. , góra lesista, na wschód od wsi Serednego, w pow. podhajeckim, na lewym brzegu Złotej Lipy, w dziale między Złotą Lipą od zach. a Koropcem od wsch. . Wzn. 405 mt. npm. Cokolwiek na płn. wschód czu bek Śliwianka, wzn. 413 mt. 3. Ś. , wzgórze na wschód od Podłuża, w pow. stanisławow skim, niedaleko ujścia Worony do Bystrzycy; wzn. 311 mt. npm. Br. G. Średni Horb, szczyt w granicznem paśmie Karpat wschodnich, w dziale dukielskoskol skim, na płd. zach. od wsi Dołżycy, w pow. liskim, pod 39 39 wsch. dłg. g. a 49 18 50 płn szer. g. F. , na płn. zach. od przełęczy Beskidu 685 mt. , przez którą wiedzie dro żyna z Radoszyc na Węgry do Paloty. Wzn. 922 mt. npm. Br. G. Średnik, strumień, ma początek pod Boczkowicami Małemi, w pow. włoszczowskim, płynie ku płd. przez Boczkowice, Dąbie i Ba rycz i uchodzi do Nidy z lew. brzegu powy żej os. Oksa. Długi 5 w. J. Bliz. Średnik 1. al. Srzednik, zaśc. , pow. trocki, w 3 okr. pol. , par. Wysokidwór, o 33 w. od Trok, 2 dm. , 36 mk. kat. ; w 1850 r. własność Roudomańskich. 2. Ś. , pow. kowieński, ob. Szrednik. Średniki 1. al. Srzedniki, zaśc. szl, pow. trocki, w 3 okr. pol. , o 39 w, od Trok, 5 dm. , 27 mk. kat. 2. Ś. al. Aleksandryszki, zaśc. , Średniki Średnik Średni Garb tamże, o 39 w. od Trok, 1 dm. , 9 mk. kat. 3. Ś. , wś poradziwiłłowska i zaśc, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Romanowo o 3 w. , par. prawosł. basławska; wś ma 45 osad, cerkiewkę p. w. Wniebowz. N. M. P. ; zaśc. 45 osad; miejscowość równa, małoleśna, grunta wyborne, pszenne. A. Jel. Średni Kujalnik, rzeczka, z Małym Kujalnikiem i strugą Swinaja, dopływ słonych jezior nadbrzeżnych morza Czarnego. Średni Młyn, nad rzką b. n. , pow. piotrkowski, gm. Parzniewice, . l dm. , 4 mk. , 31 mr. Średni Młyn 1. niem. Mittelmuehle, pow. czamkowski, o 10 klm. na zach. połd. od Trzcianki, nad Bukowcem, dopł. Noteci, w okolicy lesistej, wzn. się 92 mtr. n. p. m. ; okr. wiejski Karolina, poczt. w Siedlisku Stieglit, par. i st. dr. żel. w Trzciance Sohoenlanke; 1 dm. i 10 mk. 2, Ś. , niem. Mittelmuehle, pow. międzychodzki, o 9 klm. na płd. wschód od Sierakowa nad Kwilczem, par. Chrzypsko, okr. wiejski Mościejewo, poczta w Kwilczu, 1 dm. i 10 mk. 3. Ś. , niem. Muehle, pow. obornicki, o 5 klm. na wschód od Obrzycka par. poczta, nad Rudą, dopł. Warty. E. Cal. Średni potok, potok podleśny, łączy rzekę Bug pod Kupczami pow. kamionecki z Kąpielówką, dopł. Pełtwi. Zródeł szukać należy w obr. gm. Niesłuchowa, popod wzgórzem Mogiłą 271 mt. ; ztąd płynie na wsch. do linką podmokłą przez Milatyn Stary i Nowy, wreszcie Kozłów; poniżej Kozłowa wzn. 229mt. rozdziela się na dwa ramiona, z których płn. płynie do Bugu, a płd. uchodzi do Kąpie lówki w Bezbrudach. Długość od źródła w Niesłuchowie aż do Bugu 13 klm. , a do Ką pielówki 14 klm. Długość odnogi łączącej Bug z Kąpielówką 6 1 2 klm. Br. G. Średni Suchy potok, ob. Suchy Średni i Wielki. Średni wierch, szczyt lesisty w półn. rozgałęzieniu Połoniny wetlińskiej, stanowią cem dział wodny między potokami Ryką od zach. , a Gilatym pot. od wschodu, które tworzą pot. Głęboki. Wzn. 1010 mt. npm. Br. G. Średni wierch al. Stredny wrch, szczyt w głównym grzbiecie Magóry spiskiej, na połd. granicy gm. Frankowy Małej, w pow. magórzańskim, w hr. spiskiem, pod 37 58 wsch. dłg. g. F. , a 49 17 21 płn. sz. g. , wzn. 1161 mt. npm. szt. gen. . Br. G. Średniówka, wś, pow. zamojski, gm. Goraj, par. Radzięcin. Leży w górzystej okolicy, o 38 w. na zachód od Zamościa i od Goraja 6 1 2 w. ; 21 dm. , 132 mk. kat. i 395 morg. włośc. W 1827 r. 19 dm. , 121 mk. Sreiberzeis, wś, pow. bruntalski, ob. Szrejberzeif. Śrem, ob. Szrem. Śreniawa, ob. Szreniawa. Sretininis, jezioro w pow, święciańskim, pod zaśc. Goliławka. Sretówka, w spisie urzęd. Stretówka, wś rządowa u źródeł rzki Karczy, dopł. Lehlicza, pow. kijowski, w 4 okr. pol. , gm. Czerniachów, o 5 w. na południe od mka Stajki, a 73 w. od Kijowa, ma 2269 mk. Podług Pochilewicza wyd. z 1887 r. jest tu 2617 mk. praw. i 34 żydów, nadzielonych 2132 dzies. ziemi, z której płacą 3566 rs. 83 kop. wykupu rocznie. Posiada cerkiew p. w. św. Trójcy, drewnianą, wzniesioną w 1761 r. , uposażoną 40 dzies. , szkółkę wiejską, magazyn zapasowy. Glebę stanowi wyborny czarnoziem; mieszkańcy trudnią się rolnictwem. Na początku zeszłego wieku był to chutor, należący do dóbr metropolitów kijowskich Stajki. Śrędziny, przys. gm. Skrzyszowa, pow. tarnowski, 43 dm. , 210 mk. Br. G. Srniacze węg. Szrnyace, wś, w hr. orawwskiem, w pow. dolnokubińskim, na płd. wsch. od Kubina Dolnego, obszar 500 kwadr. sążni kat. , 13 dm. , 73 mk. Par. rz. kat. w Pucowie, ewang. w Leszczynach Lestine. Sąd pow. , urząd podatk. i st. p. w Kubinie Dolnym. Br. G. Srocko 1. al. Srock w 1370 r. Sirocko, w XV w. Seroczkye i Sroczkye, wś, pow. piotrkowski, gm. Podolin, par. Srock. Składa się z kilku części S. Rządowy, kol. , ma 34 dm. , 231 mk. ,, 593 morg. włośc; S. Szlacheckie, al. Rękoraj wś. włośc. , 7 dm, , 46 mk. , 125 morg. ; S. Podachowny, wś, ma 13 dm. , 301 mk. , 109 mr. włośc; S. Prywatny, os. , 2 dm. , 9 mk. , 18 mr. ; S. Probostwo, 3 dm. , 33 mk. , 3 mr. ; S. al. Łysa Góra, Nowszczyzna, Chroba 7 dm. , 40 mk. , 26 mr. ; S. al. Górka, os. karcz. , 1 dm. , 5 mk. , 3 mr. W 1827 S. , wś rząd. , 34 dm. , 379 mk. i S. , wś pryw. , 19 dm. , 288 mk. We wsi kościół par. murowany. Zbilut, bisk. kujawski, nadaje w 1370 r. Stanisławowi synowi Michała ze Srocka sołtystwo w tej wsi biskupiej, należącej do kasztelanii wolborskiej, dla osadzenia jej na prawie niemieckiem sredzkiem. Sołtys otrzymał trzy łany wolne, młyn i sadzawkę. Kmiecie po trzech latach wolności mieli płacić czynszu po 12 groszy czeskich, 2 kury i 10 jaj z łanu. Kod. Mucz. Rzysz, II, 316. Zapewne już w XV w. założony tu został kościół parafialny p. w. św. Benedykta. Prawo patronatu mieli dziedzice Kruszewa, Źeromina i Grobiny. Proboszcz utrzymywał tu na początku XVI w. dwu kapelanów. S. należało tylko w połowie do biskupów kujawskich, w drugiej zaś siedzieli częściowi właścicieli. Dziesięcinę pobierał z połowy szlacheckiej pleban miejscowy, z biskupiej części scholastyk łęczycki Łaski, L. B. , II, 170. Obecny kościół murowany wystawił w miej Sretininis Sretówka Śrędziny Srniacze Srocko Średni Kujalnik Średni Kujalnik Sreiberzeis Śrem Średni Suchy potok Średni wierch Średni wierch Średniówka Średni potok Średni Młyn Śreniawa Sroczewo Srocko Sroczagóra Srocza Nożka Sroczak Srocza Łoza Sroczków scu starego, drewnianego, w 1760 r. Stanisław Małachowski, późniejszy marszałek sejmu wielkiego. Według reg. pob. pow. piotrkowskiego z r. 1552 i 53 Jan Ostrowski płacił od 1 osad. , 14 łan. ; bisk. kujawski od 3 osad. , Rogoziński 1 osad. , Sośnicki 1 osad. , Radziałkowski sam uprawia swą część. Część Kozisików 1 1 4 łan. Alberta Graby 1 osad. Pawiński, Wielkp. , II, 261. S. par. , dek. piotrkowski, 4693 dusz. 2. S. , w XVI w. Sroczków, Serocko, Syrock, wś, pow. częstochowski, gm. Rędziny, par. Mstów, odl. 8 w. na wschód od Częstochowy. Wś ma 19 dm. , 169 mk. , 786 mr. włośc. , karcz. 1 mr. W 1827 r. było 16 dm. , 92 mk. Iwo, bisk. krakowski, nadaje r. 1220 wś S. z innemi kanonikom regularnym we Mstowie Kod. Małop. II, 27. W 1581 r. we wsi Sroczków probosz mstowski płacił od 3 łan. km. Pawiń. , Małop. , 77. Br. Ch. Srocko 1. Wielkie, wś i folw. , pow. kościański, o 4 klm. ku półn. od Czempinia, poczta i st. dr. żel. , graniczy z Bieczynami, Siernikami, Głuchowem, Piechaninem i Tarnowem; par. Głuchów, szkoła w miejscu. W r. 1305 należało do Jana, syna Wincentego, i płaciło bisk. pozn. dziesięcinę, którą bisk. Andrzej przekazał dziekanom poznańskim za dziesięcinę z Skorzęcina Pobiedziskiego, nadane klasztorowi owińskiemu. W 1381 nakazał król Ludwik, ażeby Musko, żyd poznański, trzymał S. , które Przybysław z Ptaszkowa, kaszt. moderski, dziedzic, obciążył 80 grzywnami, dopóki należytość ta wypłaconą mu nie będzie; r. 1386 dziedziczyła S. Wielkie i Małe Tomisława, wdowa po kasztelanie, która następnie wyszła za Dzierzysława Tarchałę, piszącego się odtąd z Srocka Kod. Wielkop. i Akta gr. pozn. . Między r. 1564 i 80 siedzą na S. Jan Zadorski i Riotr Bieczyński; pierwszy z nich posiadał 4 łany, 4 zag. , 2 kom. , 1 osad. i wiatrak, a drugi 5 łan. os. ; bisk. pozn. płacono z 5 1 2 łan. os. 2 flor. 6 gr. fertonów. Późniejszymi dziedzicami byli Kierscy odn. Białoskórscy r. 1683 98, a od r. 1750 Kwileccy. Wś ma obecnie 23 dm. , 213 mk. 208 kat. , 5 prot. i 262 ha 219 roli, 9 łąk, 4 lasu; czysty doch, z ha roli 12, 53, z hałąk 8, 62, z ha lasu 1, 57 mrk. Folw. z folw. Bieczyńskim 4 dm. , 97 mk. tworzy okr. dworski, mający 11 dm. , 255 mk. 217 kat. , 8 Prot. i 865 ha 409 roli, 70 łąk, 347 lasu; czysty doch. z ha roli 15, 27, z ha łąk 10, 57, z ha lasu 4, 31 mrk. ; chów bydła szwajcarskiego; właścicielem jest Franciszek hr. Kwilecki. 2. S. Male, wś i folw. , pow. poznański, o 7 1 2 klm. na połd. od Stęszewa poczta i o 5 1 2 klm. na półn. zachód od S. Wielkiego, nad strugą, spływającą do półn. kanału Obry; par. Modrze, st. dr. żel. w Czempiniu o 9 klm. S. M. istniało już w r. 1381 i należało w końcu zeszłego wieku do Stanisł. Potockiego, kaszt. rogozińskiego, dziedzica Będlewa. Wś ma obecnie 10 dm. , 63 mk. i 142 katol. ha 136 roli, 2 łąk. Folw. 8 dm. , 126 mk. wchodzi w skład okr. dwor. Wronczyn. Część S. M. zowią niektórzy S. Nowem. E. Cal. Sroczagóra, niem. Elsterberg, folw. dóbr Pniów, pow. toszeckogliwicki. Srocza Nożka Sorocza Nóżka, uroczysko, pow. prużański, gm. Masiewo, o 77 w. od Prużany. Sroczak, błoto pod Przytarnią, pow. chojnicki. Srocza Łoza, część Dziewięcierza i folw. tamże, pow. Rawa Ruska. Sroczewo, Tsirotsovo r. 1230, Sirotsovo 1236, Sycorowo 1240, Syronov 1247, Srochevo 1256, Sirotsevo i Sirozovo 1257, Srocevo 1261, holendry, pow. szremski, o 7 klm ku połd. od Zaniemyśla, rozłożyły się na lew. brzegu Warty, wprost Kotowa i Zwolna, w pobliżu ujścia Niegutki; par. i poczta w Książu, st. dr. żel. w Szremie o 9 klm. ; 28 dm. , 186 mk. 121 kat. , 65 prot. i 434 ha 217 roli, 24 łąk, 62 lasu. W roku 1230 komes Bronisz zapisał S. i inne dobra klasztorowi założonemu przez siebie w Gościkowie Paradyż; nadanie to potwierdzili w r. 1236 Władysław Odonicz, r. 1247 papież Innocenty IV i r. 1257 Przemysław I. W r. 1239 Bronisz, bawiąc w S. , przekazał klaszto rowi dochody z przewozu na Warcie; w roku 1240 powtórzył zapis z r. 1230; po śmierci jego wszczęły się spory między klasztorem a spadkobiercami jego; z nich Jarosz, syn Chwała, synowiec Bronisza, uzyskał roku 1256 7 drogą ugody S. , Zakrzew i Zaborowo, a w r. 1261 zapisał S. klasztorowi na własność; Bolesław syn Odonicza potwierdził to nadanie Kod. Wielkop. . Dalsze losy S. nie znane. W końcu zeszłego wieku należało do szembelana Ksaw. Bronisza z Zaborowa; w nowszych czasach wchodziło w skład dóbr Gogolewo, dziedzictwa Otockich. E. Cal. Sroczków, wś i folw. , pow. stopnicki, gm. Oleśnica, par. Pacanów, odl. 6 w. od Stopnicy, na lewo od drogi do Połańca. W 1827 r. było 33 dm. , 256 mk. Dobra S. składały się w 1872 r. z folw. S. i Szumarka, rozl. mr. 1209 gr. or. i ogr. mr. 963, łąk mr. 61, pastw. mr. 174, wody mr. 1, nieuż. mr. 10; bud. z drzewa 18; płodozm. 6 i 13 pol. Wś S. os. 43, mr. 272. Olbracht z S. występuje przy akcie z 1381 r. , pisanym w Łowiczu, Kod. Wielk. ,. 1786. W połowie XV w. wś S. w par. Pacanów, własność szlachty h. Kopacze, miała łany km. , karczmy, zagr. folw. , z których płacono dziesięcinę snopową i konopną mansyonarzom w Oleśnicy Długosz, L. B. , II, 424, 440. Według reg. po. b. pow. wiślickiego z r. 1568 we wsi S. Wnąk Srocko Sroczyn Sroczyce Sroczkowski płacił pob. 36 gr. , Mikołaj i Bartosz z S. płacili pob. 1 grzyw. 2 gr. W roku 1579 Par. Zborówek Mateusz Niezwojowski miał 8 osad. , 4 łany, 1 zag. , 1 bied. , kasztelan krakowski Zborowski 9 osad, 3 łan. , 2 zag. , 2 bied. Część Szwieczeskich. Jan Sroczkow ski 4 osad. , 2 łany, 1 zag. , z rolą 1 kom. , 1 biedny Pawiński, Małop. , str. 231, 487, 488. Sroczyce opustoszałe sioło w pow. starokonstantynowskim. Sroczyce, grupa zabudowań w Koźmicach Wielkich, pow. wielicki. Br. G. Sroczyn al. Soroczyn, folw. pryw. nad bezim. rzeczką, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , o 41 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Mołodeczna do gr. pow. mińskiego, 1 dm. , 3 mk. ; własność Boharewicza w 1866 r. . Sroczyn 1. dawniej Szyroczyno i Seroczino, ztąd niekiedy Sierocin, mylnie Skroczyno, majętność, w pow. gnieźnieńskim, o 4 1 2 klm. na połd. od Kiszkowa poczta, na trakcie do Pobiedzisk; par. kat. Sławno i Węglowo, par. prot. i st. dr. żel. w Pobiedziskach Pudewitz o 7 1 2 klm. ; 5 dm. , 127 mk. 101 kat. , 26 prot. i 248 ha 206 roli, 31 łąk; chów bydła, owczarnia zarodowa; znaczna mleczarnia, założona w r. 1886 przez spółkę właścicieli okolicznych. Z 8. pisał się w r. 1396 Mikołaj Sroczyński. Około r. 1523 składał się S. z łan. km. i dziedzicznych ob. Sławno w pow. gnieźn. ; w r. 1579 dziedziczył je Sławiński Jakub; było wówczas 1 1 2 łan. os. , 4 zagr. i 3 komom. ; w r. 1618 tylko 3 zagr. ; właścicielem był Andrzej Jezierski; z późniejszych dziedziców znamy Świnarskich ok. r. 1793 Morkowskich, Koczorowskich i Stęszewskich. Majętność składały dawniej dwór i holendry S. , folw. Ptaszkowo i młyn Kapałka. Na obszarze S. odkopano cmentarzysko z popielnicami i śmietnik kuchenny; w popielnicach znaleziono perły szklane na drucie miedzianym. 2. S. ob. Sroczyńskie Holendry. E. Cal. Sroczyńskie Holendry al. Sroczyn, niem. Elsenhof, pow. gnieźnieński, o 4 klm. na połd. od Kiszkowa, graniczą z Broczynem, 9 dm. , 80 mk. 13 kat. , 67 prot. i 117 ha 95 roli, 3 łąk. Środa, dawniej Srzoda, Szroda, Szrzoda, Srzeda, Szreda, urzęd. Schroda, miasto powiatowe w w. ks. poznańskiem, o 30 klm. na płd. wschód od Poznania, przy drodze żel. pozn. kluczborskiej, nad strugą spływającą do Maskawy. Leży pod 52 14 płn. szer. , 34 57 wsch. dłg. , wzn. 77, 414 mt. npm. ; ma 2 kościoły katolicki i protestancki, synagogę, szpital i klasztorek sióstr miłosierdzia, przyst. drogi żel. , st. tel. , urząd poczt. drugorzędny, miejską kasę oszczędności i polskie towarzystwo pożyczkowe i przemysłowe, towarzystwa agronomiczne polskie i niemieckie, 3 lekarzy, weterynarza, aptekę, 3 rzeczników, komendę obrony krajowej 19 pułku i 4 jarmarki; jest siedzibą władz powiatowych, 2 komisarzy obwodowych, sądu okręgowego i urzędu stanu cywilnego. Z miasta wychodzą drogi bite do Kostrzyna, Poznania, Zaniemyśla, Nowegomiasta i Miłosławia. Niektóre studnie miejscowe zawierają części siarczane. W 1885 r. miasto ze stacyą drogi żel. , cmentarzem żydowskim, Plantażem i cukrownią tworzy okrąg miejski, mający 296 dm. , 991 rodzin, 4855 mk. 2349 męż. , 2506 kob. , 3863 kat. , 688 prot. , 304 żyd. i 1184 ha obszaru 990 roli, 68 łąk; czysty dochód z ha roli 18, 80, z ha łąk 20, 76 mrk. Herb miasta wyobraża mur z dwoma wieżami; na murze wisi ukośnie tarcza z orłem białym; między wieżami półksiężyc, gwiazda i łódź przewrócona. Ludność przeważnie polska, trudni się rolnictwem, drobnym handlem i przemysłem. Żydów nie cierpiano w mieście. Niemcy i żydzi pojawili się tu dopiero za panowania pruskiego. W r. 1578 płaciło miasto 64 złp, soszu; role miejskie obejmowały 42 śladów osiadł. ; było wówczas 18 rzeźników, 17 szewców, 16 szynkarek, 10 krawców, 9 komorników, 7 kuśnierzy, 6 kowali, po 4 bednarzy i kołodziejów, 3 ślusarzy i tyluż hultajów, po 2 płócienników, prasołów i czapników, jeden słodownik, tasarz, postrzygacz, powroźnik, rymarz i siodlarz. Regestra poborowe z r. 1618 1620 podają Najprzód soszu in duplo zł. 62 gr. 4. Z roli z śladów 34 i z półczwarta kwart po złotemu. Od 2 kół korzecznych po gr. 24; z wiatraka gr. 10; od rzemieślników, w liczbie 16, od każdego po złotemu; od 3 rzeźników po zł. 2; od 2 komor. po gr. 12; od łaziennika gr. 15; razem 122 zł. 7 gr. 9 den. W r. 1729 płacono 200 złp. łanowego. Około r. 1795 było 1009 mk. , 215 dm. , kolegiata, kaplica, klasztor dominikanów, komora celna i 9 wiatraków w kilka lat później 226 dm. i 1217 mk. 103 żyd. , 40 szewców, 32 szynkarzy, 16 krawców, 10 kuśnierzy, 8 młynarzy i piekarzy, 7 płócienników, 4 muzykantów, po 3 bednarzy, kołodziejów i kowali, po 2 garncarzy, piernikarzy, czapników, olejników, golarzy, oberżystów i handlarzy żelaza, po jednym farbierzu, szklarzu, murarzu, ślusarzu, kominiarzu i rzeźniku. Jarmarków 12 do roku; dochody wynosiły 963 tal. a rozchody 997 tal. Około r. 1809 było 1200 mk. 150 żyd. ; 1837 r. 2067 mk. ; 1843 r. 210 dm. i 2183 mk. 1534 kat. , 311 prot. , 338 żyd. ; w 1858 r. 2821 mk. ; 1871 r. 3506 mk. 2680 kat. , 498 prot. , 328 żyd. ; 1655 męż. , 1851 kob. , 909 dzieci niżej 10 lat; 4 niewidomych, 2 obłąkanych, 2 głuchoniemych. Kościół par. p. w. Wniebowz. N. M. Panny istniał już w r. 1276; wtedy bowiem Sroczyce Sroczyńskie Holendry Środa występuje pleban. Nowy kościół z cegły, w stylu gotyckim, wystawił w r. 1423 Mikołaj z Kik, kanonik pozn. , proboszcz miejscowy, wynosząc go do rzędu kolegiat i ustanawiając przy nim proboszcza, dziekana, kustosza i 7 kanoników. Erekcyą tę potwierdził w r. 1428 Stanisław Ciołek, bisk. poznański. Z tych czasów znajduje się w kościele ławka i słup z napisem nieczytelnym. Dyplomaty z r. 1281 wspominają o Kromolicach Chomoruicze, własności kościoła, który dotąd posiada folwark, zwany Topolą. Dziekan Jan Rażek fundował altaryą; odnośny napis z r. 1543 przechował Paprocki w Herbach Rycerstwa; wspomina on o 2 kanoniach, fundowanych za czasów jego przez Hunorowskiego człowieka możnego i uczonego, zamieszkałego w środzie. Bractwa literackie i miłosierdzia rozwiązały się; bractwo zaś św. Anny istnieje od r. 1640, Szkaplerza od r. 1663 i Rożańcowe od r. 1665. Do kościoła przystawili Pępowscy kaplicę p. w. św. Maryi Magdaleny; przyozdobili ją Grzymułtowscy, prawo kolacyi należało do magistratu. Drugą kaplicę przybudował w r. 1602 Hieronim Gostomski, z uposażeniem na Piotrowie i Daszewicach, prawo kolacyi oddał jezuitom poznańskim. W kościele i kaplicach znajdują się nagrobki Ambrożego Pępowskiego, woj. sieradzkiego 1510, drugiego Ambrożego, ststy średzkiego 1571, Anny z Ostroroga 1584, Urszuli z Sieniawy Gostomskiej 1589. Rycinę kolegiaty z opisem podają Przyjaciel Ludu 1835 36 r. , str. 201; Wspomn. Wielkp. , E. Raczyńskiego; Tygod. Illustr. 1864 r. , IX, 41 i Album N. Ordy. Wykazany w Indeksie do Kod. Wielkp. pod środą nr. 1109 kościół św. JanaChrzciciela odnosi się do Krerowa, kościołowi bowiem krerowskiemu przekazał bisk. poznański Jan w r. 1330 pobierane ze Środy małdraty i fertony. Prócz kolegiaty istniały tu jeszcze kościół św. Ducha za bramą poznańską; upadł po r. 1700; początki jego sięgać miały do r. 1350; kościół Wszystkich Świętych na przedmieściu Góreckiem od r. 1600 poza r. 1696; kościół Niepokal. poczęcia N. M. Panny i św. Idziego na przedmieściu Pyzdrskiem w r. 1607 poza r. 1696; kościół św. Sebastyana za miastem, ku drodze gnieźnieńskiej, około r. 1610 poza r. 1715. Kościół św. Krzyża z klasztorem dominikanów założył około 1420 r. Jan z Opatowie, bisk. chełmski ks. S. Barącz, Rys dz. zak. kazn. . W nowszych czasach po zniesieniu klasztorów oddał rząd pruski kościół podominikański lutrom; klasztor rozpadł się już w drugiej połowie XVIII w. Siostry miłosierdzia św. Wincentego á Paulo mają tu klasztorek i szpital. Szpital przy kościele św. Ducha istniał około 1599 r. Szkoła paraf. wspominana pod r. 1639, przechodziła różne koleje; spalona przez Szwedów, pozbawiona nauczyciela i t. p. , przeszła około 1784 r. pod opiekę magistratu. Miasto było dawniej opasane murem i rowem, zalewanym poblizką strugą. Wiadomości o zamku średzkim w r. 1312 opierają się tylko na wnioskach; o losach zamczyska starościńskiego brak szczegółów. Par. średzką, liczącą 7718 dusz, składają Anna, Annopole, Babin, Bojnice, Bukowy Las, Czartki, Henrykowo, Jarosławiec, Kopaszyce, Kijewo, Marcelino, Mieczysławów, Murzynowo Kościelne, Pętkowo, Pławce, Podgaj, Połażejewo, Romanowo, Sabaszczewo, Słupia, Środa, Streszki, Tadeuszowo, Topola, Włostów, Żabikowo, Zberki, Zdziechowice, Zielniki i Żrenica. Kościół filialny stoi w Murzynowie. Parafia protest. liczyła w r. 1860 w 79 osad. 618 dusz obok 10, 355 katolików. Szkoły paraf. istnieją w Czartkach, Jarosławcu, Murzynowie Kościelnym, Połażejewie, Środzie, Tadeuszowie i Źrenicy. Dekanat średzki obejmuje 14 parafii Bnin, Kosznty, Krerowo, Kurnik, Mączniki, Mądre, Nietrzanów, Niezamyśl Zaniemyśl, Rogalinek, Śmieciska, Solec, Spławie, środa i Tulce, dwa kościoły filialne, jedną kaplico, 17 księży, 41 szkół paraf. , 5 szpitali kościelnych i 33, 356 dusz. Par. Rumiejki znikła; Bagrowo i Murzynowo wcielono do innych; kaplica stoi w Rogalinie. Dekanat średzki zagarnia płd. część powiatu, sięgając ku zach. do pow. szremskiego. W Ś. wielkopolskiej umarł w r. 1231 d. 17 18 sierpnia Władysław Laskonogi. W r. 1233 panowie wielkopolscy poddali Ś. i ziemię średzką z innemi dzielnicami Henrykowi Brodatemu; r. 1253 przy podziale Wielkopolski dostała się Ś. Bolesławowi, bratu Przemysława; r. 1261 Bolesław, syn Władysława Odonicza, bawiąc w S. , nadał zdunom prawo niemieckie. W 1312 r. dzielą się książęta szląscy Wielkopolską; Ś. była wówczas stolicą powiatu lub okręgu; r. 1331 zburzyli Krzyżacy miasto, oszczędzając kościół p. w. N. M. Panny. R. 1369 ststa wielkopolski Przecław sprzedał w Ś. sołtysowi murzynowskiemu łan roli, różne mu nadając przywileje; zapewne już wówczas odbywały się tu sądy starościńskie. Dyplomaty z r. 1378 i późniejsze źródła potwierdzają to przypuszczenie. W r. 1370 występuje wójt miejscowy. Około tego czasu pozyskała Ś. prawo niemieckie od króla Władysława, który w r. 1402 pozwolił mieszczanom wykupić Zielniki, zastawiono za 800 grzywien Henrykowi z Zimnej Wody. Prócz Zielnik posiadało miasto Ruszków r. 1578 1793; w r. 1517 kupiło wś Urniszewo od kapituły pozn. , później nabyło Źrenicę; obie te posiadłości odjęli miastu starostowie. Król Władysław bawił w Ś. 1413 r. 13 lipca Kod. Litew. , wyd. Raczyń. , str. 169, w r. 1418 jadąc do Pyzdr, i w r. 1419 po przygodzie jakiej doznał od pioruna pod Tulcami Długosz, Hist. , IV. R. 1425 złożyli mieszczanie przysięgę królowi. Według lustracyi z 1564 r. Lustr. , V, 88v Władysław Jagiełło nadał mieszczanom 8 łanów roli, 4 ogrody, 11 jatek rzeźnickich. Po spaleniu tegoż dokumentu, odnowił go Zygmunt I. W r. 1431 zebrana tu na sejmiku szlachta wysłała do w. mistrza krzyżackiego prośbę, aby poddanych polskich, którzy posiadają dobra w Nowej Marchii, uwolnił od juryzdykcyi marchijskiej Kod. Litew. , wyd. Racz. , str. 348. Jestto pierwszy ślad sejmików średzkich. Sejmiki to doszły do znaczenia wielkiego, gdy przeniesiono tu w r. 1574 z Koła sejmiki wielkopolskie. Zbierały się tu województwa poznańskie i kaliskie dla wyboru 12 posłów na sejm, 4 deputatów na trybunał i 2 komisarzy do Radomia. Senatorowie zasiadali w kościele parafialnym, a szlachta na cmentarzu. Sejmiki zagajał kasztelan międzyrzecki; bywały one nieraz burzliwe; r. 1670 porwała się szlachta na kasztelana pozn. Krzysztofa Grzymułtowskiego, zwolennika partyi francuzkiej, i porąbała go nielitościwie, zadawszy mu szesnaście ran. Na sejmiku który odbył się d. 18 kwietnia 1467 r. nie przyszło do uchwały względem ustanowienia podatku na zasiłek skarbowy Długosz, Hist. , V. D. 26 lipca 1574 r. rozprawiano o wyjeździe króla Walezyusza Mosbach, Wiadom. , 98 100. Niektóre uchwały, które zapadły d. 31 sierpnia i 1 września 1582 r. , list sejmiku do biskupa wrocławskiego z d. 25 marca 1593 r. i instrukcyę daną posłom sejmiku na sejm walny, na 25 paźdz. 1646 w Warszawie przypadający, zamieścił A. Mosbach Wiadomości do dziejów pol. , str. 182 4, 226 i 322 8. Manifest w sprawie podatków i innych spraw bieżących, uchwalony dnia 27 kwietnia 1716 r. , pod laską Andrzeja Skorzewskiego, podany w, ,Tece Podoskiego wyd. K. Jarochowskiego, I, 115126. Landa średzkie od r. 1595 1730, od r. 1708 35 i z r. 1782 znajdują się w bibliotece Baczyńskich. W czasie tych zjazdów zawiązywały się różne konfederacye, jak n. p. dnia 27 lipca 1696 r. po śmierci króla Jana III pod laską Stanisława Leszczyńskiego Teka Pod. , I, 13 35, dnia 9 lipca 1704 pod laską Piotra Bronisza w czasie drugiego najazdu Szwedów i dnia 20 sierpnia 1792 r. pod laską Łukasza Bnińskiego, na rzecz Targowicy L. Wegner w II Roczn. pozn. Tow. Przyj. Nauk. Znaczenie sejmików upadało, w miarę jak. Rzeczpospolita chyliła się ku upadkowi. W 1791 r. uchwalono, że nowo utworzony powiat średzki Słownik Geograficzny T. XI. Zeszyt 123. obierać będzie w Ś. , w kościele farnym, po 2 posłów i że tam odbywać się będą sejmiki relacyjne. W r. 1458 dostawiła S. 20 żołnierzy pieszych na wyprawę malborską, tyle co Gniezno, Szrem i Wschowa; w spisie miast wielkopolskich z r. 1524, mających dostarczać podwód wojennych, wymienioną jest także Ś. Na sejmie z r. 1631 zapadła uchwała względem popisu wojskowego, polecająca aby okazowanie to nie pod Środą, ale w powiatach, gdzie się roki ziemskie odprawują, przed kasztelany swymi, odprawowane były, z takim porządkiem, jako na ekspedycyą publiczną, i osobnie kasztelan każdego ma poczet popisować, do czego czas poniedziałek po św. Mateuszu naznaczamy. .. A ktoby się na te powiatowe okazowanie nie stawił, ma być winą tysiąca grzywien karany, ad cuiusvis instantiam repeten. , jednak w cztery lata mają się generaliter pod Środą wszystkie powiaty popisować, tak jako sendomierskie województwo Vol. Leg. , III, 692. Dnia 25 lipca 1655 r. wkroczyło wojsko szwedzkie do miasta i splądrowało je; to samo powtórzyło się w r. 1703. Sejm z r. 1773 5 wyznaczył komisyę do rozsądzenia sprawy ur. Zabłockich z Wasilewskim, proboszczem średzkim, o rozgraniczenie Jarosławca i Urniszewa od Topoli, Zielnik i miasta Ś. Konstyt. , II, 283. W r. 1791 została Ś. stolicą powiatu, wchodzącego w skład wojew. kaliskiego; po roku 1793 wcielono ją do inspekcyi poznańskiej, za ks. warszawskiego do departamentu poznańskiego, a w r. 1815 do w. ks. poznańskiego. W ruchach 1848 r. brała Ś. czynny udział. Średzkie starostwo składały w roku 1662 Kleszczewo, Murzynowo Kościelne, Sabaszczew, Środa, Trzebisławki i Źrenica. Osady te obejmują według najnowszych pomiarów 3997 ha 1793 dwor. , 1020 wiejs. , 1184 miejs. Rząd pruski zabrał Kleszczewo i Trzebisławki, z obszarem 1302 ha; Murzynowo zaś, Sabaszczewo, Środa i Źrenica, z obszarem 2695 ha, nadał Napoleon I gener. H. Dąbrowskiemu. Starostwo płaciło w roku 1729 razem z starostwem odolanowskiem 400 złp. łanowego, samo zaś w 1771 r. 1058 złp. 15 gr. kwarty i 1895 złp. 20 gr. hyberny. Na sejmie z r. 1773 5 nadano je w posiadanie emfiteutyczne Gozimirskiemu, wojskiemu wschowskiemu. Starostami byli między innymi Ambroży Pępowski, zm. r. 1571, Gostomski Hieronim ok. r. 1602, Grzymułtowski Stanisław, Cerekwicki Jan r. 1673 4, Sylwester Sezaniecki 1771 i Gozimirski. Średzki powiat w dzisiejszym składzie istnieje od r. 1815; rozciąga się między 52 5 i 52 35 półn. szer. , a 34 43 i 35 10 wschod, długości; na północy graniczy z pow. gnieźnieńskim, na wschodzie z gnieźnieńskim i wrzesińskim, 11 Środa Środa na połd. z jarocińskim dawniej pleszewskim i szremskim, na zach. z szremskim, poznańskim i obornickim; największa długość od półn. ku połd. wynosi 53 klm. , od wschodu ku zach. 30 klm. Powierzchnia płaska, przeważnie pochyla się ku Warcie. Największą wyniosłością jest płaskowzgórze pod Gułtowami. Brzegi Cybiny i Głównej tudzież zachodnie wybrzeża jezior zaniemyślskich są wzgórzyste. Odosobnione wzgórza są Górzno na Dzierzchnicy pod Gieczem, Babia góra na Opatówku, Węgliska pod Siedlcem, Zbójcza góra pod Garbami. Winnica pod Winnągórą i Heinrichsberg Mapa sztab. , między Skorzęcinem i Kołatką; Jadwiszka w Kostrzynie zdaje się być nasypem; t. zw. Grobla, poczynająca się przy Wiktorowie, przecina pałąkiem lasy jeziereckie i zlewa się z pasmem wzgórz pod Zberkowem. Wypływająca z jez. Lednicy rzeczka Główna wchodzi do powiatu pod Wojnowem, płynie ku zachodowi do Warty i opuszcza powiat pod Holendrami Kowalskiemi, przebiegłszy około 15 klm. ; równolegle z Główną płynie Cybina, powstająca w granicach powiatu, który opuszcza na wysokości Swarzędza, przebiegłszy do 27 klm. Cybina wypływa z stawów jeziereckich, łączy się z strugą od Czachórek, przyjmuje odpływ jeziora Szkudelnego i płynący od Kostrzyna strumyk. Maskawa bierze początek na Wielkich Siekierkach, płynie ku połd. zach. , łączy się z Chrząsciną w Tulcach, poniżej których wchodzi do pow. szremskiego; za Kromolicami wraca do pow. średzkiego i zmienia bieg swój ku połd. wschodowi; zakręciwszy na wysokości Nietrzanowa znów ku zachodowi, uchodzi pod Kępą do Warty; zasila się Źrenicą, Bardeczką, Szywrą i płynącą od Jaszkowa strugą; długa przeszło 40 klm. Warta stanowi granicę połd. powiatu na całej przestrzeni przeszło 20 klm. , od Dębna do Kępy. Jeziora Stęszewskie i Wronczyńskie w pół. części powiatu spływają do Głównej; jez. Głębokie przypiera zach. wybrzeżem do granicy, która zagarnia cały środek jez. Lednicy z Ostrowem. Jeziora Piestrachowo, Dobra i Dębinieo spływają z lew. brzegu do Głównej, która w powiecie odlewa kilka stawów. W stawach jeziereckich powstaje Cybina, która płynie przez jez. Iwno i także tworzy stawy pod Prądnem, Górą i Uzarzewem; dopływ jej od Czachórek zabiera wody jez. Wójtowskiego i Brzostka; jez. Szkudelne spływa wprost do Cybiny. Jezioro Siedleckie nie ma wyraźnego odpływu. Przez jez. Gdeckie płynie Źrenica, dopł. Maskawy. Jeziora Zaniemyślskie w połd. zach. części powiatu łączą się z siecią jezior bnińsko kurnickich, które odpływają do Warty; na Małych Jeziorach istnieje jez. Łekno. Wysp dwie w powiecie Ostrów na Lednicy i wysepka Zaniemyska. Znaczniejsze lasy znajdują się na Jeziercach, Iwnie, Nekli i Zaniemyślu. Łąki bujne roztaczają się w nizinach nadrzecznych. Ciekawsze nazwy punktów topograficznych są Grodzisko, Konin, Wiązów i Zdoń na Czarnotkach, Kościeliska na Dzierzchnicy, Dąbrówka na Garbach, Gajna Jeziorach Małych, Pło, Rabieniec i Torzyniec pod Kostrzynem, Zbąszewo w Murzynowie Kościelnem, Zorawiec na Opatówku, Wężowiec w Siedlcu, Baba na Zdziechowicach i t. d. Ogólna długość dróg bitych w powiecie wynosi 132, 5 klm. Trzy drogi żelazne przecinają powiat pozn. toruńska ze stac. Biskupica i Pobiedziska na przestrzeni około 20 klm. , pozn. wrzesińska ze st. Kostrzyn i Nekla około 33 klm. i pozn. kluczborska z st. Środa i Sulęcin około 15 klm. . Powiat ma 101477 ha obszaru 75595 roli, 6627 łąk, 9844 lasu; czysty średni dochód z ha roli 12, 14, z ha łąk 20, 76, z ha lasu 3, 52 mrk. Obszar ten dzieli się na 2 okręgi sądowe. 6 obwod, policyjnych, 12 okr. stanu cywilnego, 4 okręgi miejskie, 159 wiejskich i 108 dworskich; w r. 1885 miał 408 osad, 4767 dym. , 9788 rodzin, 52939 mieszk. 25181 płci męż. , 27758 żeń. , 9211 dzieci niżej 6 lat, 11273 od 6 do 14 lat; 44044 kat. , 8125 prot. , 770 żydów. W r. 1836 było 38267 mk. ; 1837 r. 40788 mk. i 4188 dym. ; 1843 r. 43881 mk. ; 1858 r. 46204 mk. 38069 kat. , 6956 prot. , 1179 żydów; 1871 r. 50079 mk. ; 1880 r. 52633 mk. Na okręgi miejskie przypada 18 osad, 780 dym. , 2291 rodzin, 10673 mk. 5036 męż. , 5637 kob. , 1679 dzieci niżej 6 lat, 2178 od 6 14 lat; 8038 kat. , 1924 prot. , 711 żyd. i 3806 ha obszaru 3244 roli, 212 łąk. W r. 1871 było 8860 mk. ; 1880 r. 9970 mk Na okręgi wiejskie przypada 208 osad, 2828 dym. , 4890 rodzin, 23844 mk 11646 męż. , 12198 kob. , 4419 dzieci niżej 6 lat, 5320 od 6 14 lat; 18918 kat. , 4880 prot. , 46 żyd. i 37178 ha 30899 roli, 2227 łąk 515 lasu; 1871 było 23612 mk. ; 1880 r. 25506 mk. Na okręgi dwor. przypada 182 osad, 1159 dym. , 3107 rodzin, 18422 mk 8499 męż. , 9923 kob. , 3113 dzieci niżej 6 lat, 3775 od 6 14 lat; 17088 kat. , 1321 prot. , 13 żyd. i 60492 ha 41452 roli, 4188 łąk, 9329 lasu. W r. 1871 było 17607 mk; 1880 r. 17157 mk Sądy okręgowe znajdują się w Środzie i Pobiedziskach, komisarze obwodowi w Nekli, Pobiedziskach, Kostrzynie, Zaniemyślu i w środzie, urzędnicy stanu cywilnego w Bronisławiu, Jerzykowie, Kleszczewie, Krerowie, Kostrzynie, Michałowie, Nekli, Pobiedziskach, środzie, Szlachcinie, Wisławicach i Zaniemyślu. Par. kat. jest 28 Bagrowo, Czerlejno, Gdecz Giecz, Górka Targowa, Grodziszczko, Gułtowy, Iwno, Kleszczewo, Kostrzyn, Koszuty, Krerowo, Mączniki, Mądre, Nekla, Nietrzanów, Niezamyśl, Opatówko, Pobiedziska, Siedlec, Siekierki, Śmieciska, Solec, środa, Tulce, Uzarzewo, Węglowo, Winnagóra i Wronczyn; z innych powiatów wchodzą parafie Kurnik, Sławno i Swarzędz. Par. prot. są Kostrzyn, Holendry Nekielskie, Pobiedziska, Środa i Zaniemyśl, a po za granicami powiatu Bnin, Goślina Murowana, Miłosław, Nowemiasto i Września. Żydzi mają synagogi w Pobiedziskach, Środzie i Zaniemyślu. Ludność przeważnie polska i katolicka, trudni się uprawą roli, chowem bydła, drobnym handlem i przemysłem. Ubiór i zwyczaje te same co w pow. szremskim i pleszewskim. Stosunek ziemi dziedzicznej w ręku Polaków do nabytej przez Niemców ma się jak 136 do 93. W r. 1858 było 54 dziedziców Polaków i 10 Niemców. Kolonizacya niemiecka nabyła niedawno majętność Piątkowo Czarne z obszarem 660 ha. Rząd posiada z dóbr zabranych Polską Wieś 423 ha, Strumiany 362 ha, Węglowo 350 ha, Trzebisławki 362 ha, część nadleśnictwa Zielonka 2218 ha; probostwo średzkie ma folw. Topolę 152 ha, a pozn. seminaryum duchowne wś Nadziejewo 449 ha. Chowem i tuczem bydła na większą skalę zajmują się prawie wszystkie dwory. W r. 1837 naliczono 5891 koni, 16701 sztuk bydła rogat, 95220 owiec, 39 kóz i 10260 nierogacizny; w 1858 r. było 7216 koni, 20250 bydła, 112909 owiec, 231 kóz, 8009 nierogacizny i 58 osłów. Stacye do stanowienia klaczy są w Chwałkowie i Gowarzewie. Słynną owczarnię zarodową Rambouillet mają Zielniki; oryginalne Negretti chowają się w Wyszakowie, owce Cotswold w Kopaczycach i Śmieciskach; tu owdzie krzyżują rasy Rambouillet i Negretti. Nierogaciznę chowa Borowo. Nabiałem zajmują się Borowo, Kowalskie, Libartowo, Nagradowica. Pierzchnę, Poklatki, Podstolice, Sarbinowo i Wydzierzewice. Z lasów rządowych Jezierce, Prądno i Stęszewko było między r. 1868 i 1871 w przecięciu 17322 mrk rocznego dochodu. Szkółek owocowych było 45 w 1858 r. Znaczne trzciniska znajdują się na Wronczynie. Wierzbinę sadzą w Murzynowie Borowem. Uprawą buraków zajmują się Babin, Chwałkowe. Mączniki, Orzeszkowo, Pławce, Połażejowo, Słupia, Ulejno, Żabikowo, Żdziechowice i Źrenica. Uprawa chmielu i tytuniu zmniejsza się stopniowo. Szkołę rolniczą przeniesiono z Wielowsi Krotoszyńskiej do Polskiej Wsi pod Pobiedziskami. Gorzelnie znajdują się w 15 majętnościach, młyny parowe w 4. Istnieją też fabryka octu, krochmalu, cukrownia Środa, 6 torfiarni. R. 1858 i 1871 podniosła się liczba szewców w powiecie z 141 do 152, kowali z 121 do 135, kołodziejów z 25 na 59, stolarzy z 44 do 52, rymarzy z 12 do 20, bednarzy 15 do 19, płócienników rzemiosłowych z 16 do 17 i t. d. Tkactwem płótna zajmuje się ludność ubocznie; w 1858 r. było 769 warsztatów. W tym okresie czasu zmniejszyła się liczba cegielni z 25 na 11, młynów wodnych z 16 na 11, wiatraków 108 na 94. Kupców, handlarzy i agentów było w 1871 r. 288, szynkarzy 197; kasa pożyczkowa średzka miała 416, kostrzyńska 173 członków. Ob. Wykaz statystycznych i innych stosunków powiatu średzkiego na zasadzie wykonanego w r. 1858 spisu statystycznego. .. . wypracowany przez królew. radcę ziemiańskiego Glaeser w językach niemieckim i polskim. Podobny wykaz z r. 1871 nie był ogłoszony drukiem. Dzieje, Najstarszą z istniejących dotąd w powiecie osadą jest Gdecz przed r. 1038; potem pojawiają się na widowni dziejowej Ostrów na jeziorze Lednicy i Rybitwy r. 1136, Czerlejno, Kleszczewo i Koszuty 1170, Kostrzyn około r. 1190, Glinka Duchowna, Górka Kociałkowa, Jagodno, Ruszczą i Sanniki r. 1218, Polwica Zaniemyślska 1230, Środa 1231, Kapalica i Pobiedziska 1233, Jerzykowo 1235, Grodziszczko i Mączniki 1240, Solec 1244, Winna Góra 1250, Gowarzewo 1253, Biskupice Królewskie odn. Biskupie, Bożejewo, Siedlec i Wronczyn 1256, Jezierce, Kępa, Krerowo, Opatówko, Śmieciska i Wyszaków 1257, Górka Targowa 1258, Jerzyn i Murzynowo 1266, Górka Mała 1272, Urniszewo 1281, Witowo 1286, Kopaszyce 1288, Węglowo 1289, Stęszewko i Tanibórz 1292, Jaszkowo i Luboniec 1294, Dębicz 1299, Góra 1302, Chocicza, Chudzice, Nietrzanów, Ołaczewo, Piątkowo Czarne i Rumiejki Kościelne 1305, Pętkowo i Uzarzewo 1306, Gułtowy 1311, Szewce 1316, Garby i Iwno 1319, Brodowo 1323, Brzezie, Czerlejnko i Wydzierzewice 1338, Paczkowo i Szrapki 1339, Kowalskie i Starczanowo 1340, Słupia 1348, Sarbinowo i Trzek 1349, Chłapowo r. 1352. Młyny stały już w r. 1258 na Głównej i w r. 1365 na Cybinie. Znikły Mroczki, Mroczkowe, Ociosna, Polwica Górecka, Przykuty, Rogowiec, Sławęcin, Sułowo, Szczytki i inne osady starożytne. Z nowszych osad nie wykazuje Spis gmin i okręgów z r. 1888 Czarny Bród, Dębowe, Górka Twardowa, Góry, Jelonek, Kotłówka, Krzyżówka, Laski, Pieczyska, Piekło, Przylepa, Postułka, Snopki, Swiszułkowo, Szkudelny Młyn, Wołkowicz, Zjawieniec, które w znacznej części także poznikały. Obok szlachty dziedzicznej posiadali różnemi czasy biskup pozn. kapituła Biskupice Biskupie i Kapitulne, Czarnotki, Czerlejnko, Czerlejno, Glinkę Duchowną, Górę, Środa Jankowo, Jankowski Młyn, Jerzykowo, Kleszczewo, Kocanowo częściowo, Krerowo, Krzykosy, Mączniki, Mądre, Nadziejewo, Paczkowo, Pętkowo, Pięczkowo, Poświętne, Sarbinowo, Solec, Śródkę, Staniszewo, Stępocin, Stęszewko wieś i holendry, Szewce, Tanibórz, Winną Górę, Witowo i Zjawieniec; arcybiskup gniezn. kapituła; Brzostek, Czerlejno, Górkę Małą, Gwiazdowo, Jezierce, Lubrzę, Opatówko, Ostrów, Połażejewo, Przykuty, Rybitwy, Śmieciska i Wyszaków; bisk. wrocławski Murzynowo Kościelne; archid. pszczewski Gdecz; klasztor lubiński Garby i Krerowo; klasztor paradyski Polwicę Zaniemyślską; poznańscy Kawalerowie św. Jana Jerozolimskiego Brzezie, Czerlejno, Kleszczewo, Koszuty i Siedlec; benedyktynki poznańskie Borowo młyn i karczmę, Jagodno, Prądno wieś i holendry; franciszkanki poznańskie Gablin i część Szrapek; franciszkanki gnieźnieńskie Kostrzyn i Strumiany; jezuici poznańscy Gowarzewo, Rusibórz, Siekierki i Wydzierzewice; probostwo kostrzyńskie Libartowo; probostwo pobiedziskie Wagowo; probostwo średzkie Marcelin i Topolę; miasto Pobiedziska posiadało Główienkę, Kaczynę i Kapalicę; miasto Środa Ruszków, Urniszewo, Zielniki i Źrenicę. Starostwo pobiedziskie składały Bociniec, Borówko, Borowskie Holendry, Główna, Jerzyn wieś i holendry, Kocanowo, Nadrożny Młyn, Pobiedziska, Polska Wieś, Rybitwy wieś i holendry i Wójtowstwo; starostwo średzkie Kleszczewo, Murzynowo Kościelne, Sabaszczewo, Środa, Trzebisławki i Źrenica; prócz tego istniały w powiecie królewszczyzny Pławce, Podarzewo, Rumiejki Kościelne i Ulejno. Zabrane majątki, z obszarem 18, 117 ha 4988 dwor. i 13, 129 wiejs. , wcielił rząd do utworzonej domeny swarzędzkiej. Miasta Kostrzyn, Pobiedziska i Środa okupiły samodzielność swoje przy regulacyi stosunków dziedzicznych. Żydom nie wolno było mieszkać w Kostrzynie i Środzie. W granicach powiatu istniały 3 opola Kostrzyn, Gdecz i Nietrzanów Dzierzchnica; 3 kasztelanie Ostrów r. 1235 1399, Gdecz 1240 1400 i Kostrzyn 1352 1404 i dwa starostwa pobiedziskie i średzkie. Prawo niemieckie uzyskały Kostrzyn w r. 1251, Siedlec 1256, Pobiedziska 1258, Jerzyn i Jerzykowo 1266, Gdecz 1286, Kleszczewo 1292, Luboniec 1294, Góra 1302, Paczkowo 1329, Stęszewko 1339, Górka Targowa 1343, Wagowo 1355, Czerlejno 1360, Stępocin r. 1364 i t. d. Najstarszem miastem jest Kostrzyn; po nim idą Pobiedziska i Środa; Zaniemyśl powstał dopiero w r. 1742 obok Niezamyśla, który w XIV w. także był miastem. Do tego rodzaju osad należą też Górka Targowa czyli Milesna i Nekla. Pierwszą wzmiankę o tutejszych kościołach znachodzimy u Długosza, który pod r. 1144 Piotrowi Duninowi przypisuje założenie kościołów w Gdeczu i Tulcach. Według innych źródeł mają swe kościoły Gdecz i Grodziszczko w r. 1240, Niezamyśl 1239, Wronczyn 1256, Kostrzyn 1257, Czerlejno 1268, Środa 1276, Solec 1302, Winnagóra 1305, Krerowo 1330, Pobiedziska 1331, Tulce 1363, Opatówko 1364, Uzarzewo 1391, Nietrzanów 1393, Kępa 1395 1618, Murzynowo 1398, Rumiejki 1399, Weglewo r. 1405, Kleszczewo 1439, Mączniki 1444, Kocanowo 1457 1580, Bagrowo, Górka Targowa, Gułtowy, Iwno, Koszuty, Mądre, Nekla, Siedlec, Siekierki i Śmieciska przed r. 1510. Kaplice stoją w Klonach, Górce Targowej i Uzarzewie. Dekanat średzki, istniejący już w 1298 r. , obejmował w 1873 r. 31, 762 dusz, w parafiach Bnin, Kórnik, Koszuty, Krerowo, Mączniki, Mądre, Nietrzanów, Rogalinek, Smieciska. Solec, Spławie, Ś. , Tulca, Zaniemyśl. Par. Środa miała 6273 dusz. Stolica powiatu Środa wzniosła się, gdy w okolicy jej podupadały inne osady, z których Gdecz Giecz zajmował czwarte co do znaczenia miejsce w tworzącem się państwie polskiem; z ziemi gdeckiej wybrał Bolesław Chrobry 300 pancerników i 2000 łuczników. W r. 1038 zburzyli Czesi Gdecz i zabrali do niewoli mieszkańców, których osadzili na prawie polskiem; r. 1238 Henryk Brodaty zostawił synowi całą Wielkopolskę, sięgającą do Warty i do grodu gdeckiego; r. 1240 odbył się w Mącznikach zjazd dostojników, na którym znajdowali się Przemysław I, biskup poznański Boguchwał i inni; r. 1249 i 1253 przy podziałach Wielkopolski dostał się Gdecz Bolesławowi; r. 1277 bawił w Kleszczewie Bolesław, syn Władysława Odonicza. Najazd Krzyżaków w r. 1331 pozostawił krwawe po sobie ślady; zburzono Gdecz, Murzynowo, Pobiedziska, Środę i Winnągórę; zagrożeni mieszkańcy okopawszy się na przestrzeni kilkumilowej od Kępy do Głuszyny, zadali Krzyżakom straszną klęskę pod Polwicą. W r. 1383 d. 2 sierpnia rozpędził Bartosz z Odolanowa zebrane pod Winnągórą rycerstwo. W sierpniu r. 1419 król Władysław jadąc z Poznania do Środy, doznał od pioruna niebezpiecznej przygody. Na wyprawę malborską dostawiły w r. 1458 Środa 20, Pobiedziska 15 i Górka Targowa 4 żołnierzy pieszych. W Solcu zmarli biskupi poznańscy Boguchwał II i Wojciech Paluka; w Winnejgórze r. 1818 generał Henryk Dąbrowski; w Górce Targowej r. 1823 gen. Amilkar Kosiński; w styczniu 1845 r. Edward hr. Raczyński na wyspie Zaniemyślskiej wystrzałem z moździerza odebrał sobie życie. Nasypy Środa ziemne znajdują się pod Chłapowem, w Gdeczu i Grodziszczku, pod Kępą i Neklą. Cmen tarzyska z popielnicami odkopano w osadach Biskupice Królewskie al. Biskupie, Dzierzchnica, Gdecz, Głębokie, Gwiazdowe, Humer, Jankowo, Januszewo, Jarosławiec, Jeziory, Iwno, Kijewo, Kleszczewo, Kostrzyn, Murzynowo Kościelne, Mystki, Nadziejewo, Nekla, orzeszkowo, Pierzchno, Pigłowice. Pławce, Pobiedziska, Rumiejki, Rusibórz, Śmieciska, Solec, Starczanów, Sulęcin, Trzek, Ulejno, Uzarzewo, Węgierskie, Witowo, Włostów, Zaniemyśl, Zdziechowice i Zielniki. Podanie o uwięzionej Ludgardzie żyje dotąd w okoli cy Gdecza i Dzierzchnicy. Do czarnoksiężni ka Twardowskiego wiąże się grobla Twardowa i diable sakiewki. Powiat średzki w od miennych nieco granicach ob. E. Calliera Powiat pyzdrski w XVI w. powstał w r. 1791, na mocy uchwały powziętej wskutek oderwania powiatu nakielskiego od woj. ka liskiego. Po roku 1793 utworzono znów inny pow. średzki, którego jednę część wcielono do t. z. inspekcyi pyzdrskiej, a drugą, z mia stem Środą, do poznańskiej. E. Cal. Śródborze 1. dwie os. leś. , pow. opatowski, gm. Wojciechowice, par. Mikułowice, odl. 20 w. od Opatowa; 1sza os. ma 1 dm. , 5 mk. , 265 mr. dwor. ; 2ga os. 1 dm. , 2 mk. , 114 mr. 2. Ś. , wś, pow. ciechanowski, gm. Młock, par. Glinojeck, odl. o 18 w. od Ciecha nowa, ma 29 dm. , 230 mk. , 699 mr. W 1827 r. 6 dm. , 39 mk. Wchodziła w skład dóbr Garwarz, 3. Ś. , wś i fol. , pow. płoński, gm. i par. Dziektarzewo, odl. 20 w. od Płońska, ma 7 dm. , 92 mk. , Fol. S. rozl. mr. 386 gr. or. i ogr. mr. 332, łąk mr. 20, past. mr. 13, lasu mr. 18, nieuż. mr. 3; bud. mur. 1, drewn. 8; płodozmian 18polowy. Br. Ch. Środka 1. dawniej Szrodka, dzielnica Poznania, na praw. brzegu Warty, odrębne niegdyś miasteczko, własność biskupów ob. Poznan, t. VIII, 903. 2. Ś. , urzęd. Schrodke, dawniej Szrodke, majętność, w pow. międzychodzkim, o 12 klm. ku wschod. od Sierakowa i tyleż na płd. zach. od Wronek, na płn. wschodniem wybrzeżu jez. Małego, które łączy się z Wielkiem. Graniczy z Strzyżminem, Mielinem Mylin, Chrzypskiem Wielkiem i Malem; par. Chrzypsko W. , poczta w miejscu, st. dr. żel. w Wronkach; 10 dm. , 143 mk. 103 kat. , 40 prot. i 897 ha 346 roli, 67 łąk, 185 lasu; czysty doch, z ha roli 6, 27, z ha łąk 6 66, z ha lasu 2, 74 mrk. ; cegielnia, chów koni. S. była zawsze osadą szlachecką; ztąd pisał się r. 1389 99 Tomasz Staszkowicz Akta grodz, pozn, ; w r. 1580 należała do Jana Pawłowskiego; było wówczas łanów osiadł. 4, zagr. 6 i kowal; przy schyłku zeszłego wieku dziedziczył S. i Orle Konstanty Kurnatowski. Na obszarze S. wykopano sierp bronzowy. 3. Ś. , niem. Mitteninne, ztąd nieraz Mycin, leśniczówka, w pow. międzychodzkim, tuż pod Międzychodem, na praw. brzegu Warty. 4. Ś. , fol. do Rogów ka, pow. mogilnicki Żnin, o 2 klm. ku zach. od Rogowa par. i poczta, na płd. zach. wy brzeżu jez. Rogowskiego, st. dr. żel. w Ja nówcu o 9 1 2 klm. Holendry S. niewykazane w Spisie gmin i okręgów. Niektórzy rozróż niają S. Wielką od Małej. 5. Ś. , urzęd. Schrodka, dawniej Szrodka, wś i fol. , pow. średzki, o 6 klm. na płn. wschód od Kurnika, graniczy z Ziminem, Runowem, Szczodrzykowem, Dachowem i Krzyżownikami; par. Tul ce, poczta i st. dr. żel. w Gadkach Gondek o 5 klm. Ś. była własnością kapituły poznańskiej; zabrana przez rząd pruski, wcielona do domeny Swarzędz. W r. 1383 biskup pozn. Jan przekazał S. i inne włości proboszczom katedralnym; z nich Trojan odnowił w 1385 r. przywileje na sołtystwa w S. i Sokolnikach Kod. Wielkp. , nr. 1813 i 1834, objaśnia od miennie Śródką z pod Wronek. Do Ś. Kurnickiej odnosimy także wspomnianego w za piskach grodz. pozn. z r. 1390 nr. 765 do ktora de Srothca, który niezawodnie był kano nikiem pozn. i tenutaryuszem Śródki. W r. 1580 było tu 9 łan, km. , 3 sołtysie, 2 zagr. i 1 hultaj. Wś ma z hubami 10 dm. , 65 mk. , z któremi tworzy okr. wiej. , 15 dm. , 112 mk. kat. i 227 ha 217 roli, 4 łąk. Folw. ma 4 dm. , 88 mk. 81 kat. , 7 prot. i 261 ha 246 roli, 4 łąk, 2 lasu; chów bydła holender skiego. E. Cal. Środkopol, dobra, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 23 w. od Poniewieża. Srodoń, w dok. z 1193 i l215 r. Stronbodr, kol. , wś, fol. i dobra, pow. gostyński, gm. i par. Duninów odl. 19 w. od Gostynina; kol. ma 12 dm. , 137 mk. ; wś i fol. 4 dm. , 124 mk. W 1827 r. było 5 dm. , 144 mk. Dobra S. , w r. 1873 oddzielone od dóbr Duninowo, składają się z fol. S. i Kamion, rozl. mr. 1736 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 845, łąk mr. 55, past. mr. 99, lasu mr. 77, nieuż. mr. 35; bud. mur. 2, drewn. 9; fol. Kamion gr. or. i ogr. mr. 311, łąk mr. 131, past. mr. 29, lasu mr. 125, nieużyt. mr. 29; bud. mur. 3, drewn. 10; las nieurządzony, pokłady torfu. Kol. S. ma 118 mr. ; wś S. 19 mr. uwłaszczonych. W akcie, którym papież Celestyn III przyjmuje w opiekę klasztor w Strzelnie, w liczbie posiadłości klasztornych wymienionem jest i S. Kod, Wielkp. , Nr. 32 i 84. Środopolce, rus. Seredopilci, wś, pow. kamionecki, 35 klm. na płn. wschód od Kamionki Strumiłowej, 6 klm. od Radziechowa urz. poczt. i tel. . Na płn. zach. leży Radziechów, na płn. wschód Niemiłów, na płd. wsch. Mu Środopolce Środkopol Środka Śródborze Środula Środula Srogi Srogów Sroki kanie, na płd. Obiadów, na płd. zach. Krzywe. Płn. wschod. część wsi przepływa pot. Radziechowski al. Ostrówka, dopływ Styru. Dolina potoku moczarzysta. Dla uregulowa nia biegu Ostrówki poprowadzono kanał. Nad potokiem stoją dwa młyny; dalej wiatrak wzn. 135 mt. ; w płd. zach. stronie wzgórze 255 mt. ; wsch. część lesista. Własn. więk. Adolfa Steckiego ma roli orn. 533, łąk i ogr. 158, past. 163, lasu 250 mr. ; wł mn. roli or. 824, łąk i ogr. 411, past. 79 mr. W r. 1880 było 111 dm. , 658 mk. w gm. ; 14 dm. , 86 mk. na obsz. dwor. 603 gr. kat. , 107 rz. kat. , 37 izrael. ; 617 Rusinów, 123 Polaków, 4 Niem ców. Par. rz. kat. w Radziechowie; gr. kat. w miejscu, dek. chołojowski. Do par. należy wś Mukanie. We wsi cerkiew i szkoła etato wa 1klasowa. Lu. Dz. Środula, osada fabr. , pow. będziński, gm. Górnicza. Leży przy torze dr. żel. warsz. wied. o 3 w. od Sosnowic, posiada przyst. towarowy tejże drogi, dwa piece wapienne, kopalnię kamienia wapiennego. Własność Kramsty, dzierżawiona przez Meyerholda. Pierwotnie była to osada karczemna. SrogiBród, rzka w gub. kijowskiej, dopływ rz. Unawy. Srogów 1. Dolny, wś, pow. sanocki, w pobliżu ujścia Różowego pot. do Sanoczka, lew. dopływu Sanu. Leży w dolinie otoczonej od płn. stokami Banej góry 536 mt. , od płd. niższera pasmem Niwy Głównej. Przez wieś idzie droga z Jurowic do Sanoka 7, 5 klm. . Graniczy na płn. zach. ze Srogowem Górnym, na zach. z Jurowcami, na płd. z Trepczą. Par. rz. kat. w Sanoku a gr. kat. w Strachocinie. Wś ma 51 dm. , 264 mk. , 239 gr. kat. , 16 rz. kat. i 6 izrael. Obszar więk. pos. Wikt. Tyszkowskiej wynosi 133 roli, 32 łąk, . 20 past. i 57 mr. lasu; pos. mn. ma 233 roli, 41 łąk, 64 past. i 13 mr. lasu. 2. S. Górny, wś, pow. sanocki, na płn. zach. od S. Dolnego, nad tymże potokiem, ma dwa przysiołki przy drodze do Dąbrowskiej Posady. Jeden przys. nosi nazwę Jurowce 18 dm. , 79 mk. , ma cerkiew paraf. gr. kat. i szkołę; dalszy i więcej na płd. wysunięty Popiele 18 dm. , 105 mk. . W każdej z tych osad są folwarki większej posiadłości Marc. Słoneckiej. Wszystkie osady liczą 131 dm. i 699 mk. , 467 gr. kat. , 109 rz. kat. i 23 izrael. Obszar więk. wynosi 110 roli, 6 łąk, 13 past. i 143 mr. lasu; pos. mn. ma 380 roli, 72 łąk i 121 mr. past. Par. gr. kat. jest uposażona 23 mr. pola i 200 złr. dodatku do kongruy. Do par. dyec. przemyska, dek. sanocki należy os. Popiele, S. Dolny i Falejówka. Cerkiew drewniana. S. Górny graniczy na płn. z Falęjówką i Pakoszówką, na zach. ze Strachociną, na płd. z Kostorowcami. Mac. Sroki 1. wś włośc. , pow. łowicki, gm. i par. Kompina, odl. 7 w. od Łowicza, ma 15 dm. , 87 mk. , 478 mr. 249 mr. past. . W 1827 r. 7 dm. , 22 mk. Dawna wieś rządowa, wcielona w 1822 r. w skład dóbr księstwa łowickiego. 2. S. , osada młyn. , pow. olkuski, gm. i par. Ogrodzieniec. Należy do dóbr Ogrodzieniec. Sroki al. Soroki 1. fol. pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 71 w. od Dzisny, przy b. drodze poczt. z Wilejki do Dzisny, 1 dm. , 31 mk. kat. 2. S. , wś pryw. , pow. dzisieński, o 71 w. od m. Dzisny, 21 dm. , 127 mk. Była tu drewniana paraf. cerkiew i st. poczt. 3. S. , wś włośc. , pow. wilejski, w 1 okr. pol. , o 49 w. od Wilejki, przy b. drodze poczt. z Mołodeczna do granicy pow. mińskiego, 8 dm. , 38 mk. 4. S. , wś włośc. , pow. wilejski, w 1 okr. pol. , o 49 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Mołodeczna do granicy pow. mińskiego, 4 dm. , 28 mk. Sroki, wś i dwór, pow. krotoszyński Koź min, o 5 1 2 klm. na płn. zach. od Kobylina st. dr. żel. , par. Pępowo, poczta w Małem Zalesiu. S. należały w r. 1578 do Majchra Ko narzewskiego i Jana Chraplewskiego; pierw szy z nich miał tu 2 1 4 ślad. osiadł. a drugi 1 ślad, 1 zagrodnika i owczarza; w r. 1605 roz graniczono S. z Czeluścinem; r. 1618 posiadał tu Andrzej Konarzewski 3 1 4 ślad. osiadł. i 1 zagrodn. ; w końcu zeszłego wieku należały 8. do Michała Mycielskiego na Chociszewicach; później tworzyły S. odrębną majętność, którą składały Biała Róża, Górka, Ruda, Sroczki, S. i Zielony Dąb; w ręku Mycielskich były S. jeszcze po r. 1845. Zachodząca w dyploma tach wielkopolskich r. 930 z r. 1310 Tranika nie da się sprowadzić do S. Wś ma obecnie 19 dm. , 140 mk. kat. i 82 ha 78 ha roli. Folw. 2 dm. , 72 mk. wchodzi w skład okręgu dworskiego Górka; właścicielem jest Wilhelm ks. Radziwiłł. E. Cal. Sroki, rus. Soroki 1. przy Laszkach al. pode Lwowem, wś, pow. lwowski, 8 klm. na płn. wschód od Lwowa poczta Podzamcze. Na płn. leżą Dublany i Żydatycze, na wschód Prusy, na płd. wschód Kamienopol, na płd. Lesienice i Krzywczyce, na zach. Laszki. Wś leży w dorzeczu Wisły za pośrednictwem Pełtwi, przepływającej płd. część wsi od zach. na wschód. Wznies. obszaru, w dolinie podmokłej, na południe 242 mt. , na północ zaś 276 mt. Własność większa br. Zygmunta Romaszkana ma roli or. 288, łąk i ogr. 97, pastw. 21; wł. mn. roli or. 587, łąk i ogr. 325, past. 88, lasu 1 mr. W r. 1880 było 156 dm. , 865 mk. w gminie, 3 dm. i 16 mk. na obsz. dwor. ; 849 gr. kat. , 25 rz. kat. , 9 izr. ; 858 Rusinów, 16 Polaków, 7 Niemców. Par. rzym. kat. w Malechowie; gr. kat. w miejscu, Sroniotka Sroków Srokowiec Srolek Srolinie Sroki dek. lwowski. Do parafii należą Laszki i Żydatycze. We wsi cerkiew i szkoła etat. jednokl. W r. 1840 założyła tu ochronkę według systemu Froebla właścicielka wsi hr. Ożarowska ze Strzemboszów, przy udziale komisarza Schiesslera. Zakład mieścił 50 dzieci od 3 do 6 lat, był wzorowo urządzony i prowadzony ob. Galizia, Zeitschrift zur Unterhaltung, Lemberg, 1840, 48. Dnia 9 maja r. 1433 ustanowiają Wincenty z Szamotuł, kaszt. międzyrzecki i ststa ruski, i Dobko ze Sprowy, podkomorzy ruski, z polecenia królewskiego granicę między Prusami a Srokami Liske, A. G. Z. , t. V, str. 72. Dnia 7 stycznia 1454 rozstrzygają Andrzej Odrowąż ze Sprowy, wojew. i ststa ruski, i Jan Gołombek z Zimnej Wody, sędzia lwowski, spór o wsie Laszki i Sroki między siostrami Anną i Fietką Hołybejównemi, a Duchną Ormianką 1. c, str. 174. D. 15 maja 1478 poświadcza ją Gunther z Sieniawy, sędzia, i Jan z Wy sokiego, podsędek ziemski lwowski, że Jan Koczerzyński z żoną swoją Magdaleną zasta wili część wsi swej Sroki Janowi Łące w sumie 50 grzywien 1. c. , t. VI, str. 188. Dnia 8 list. 1452 poświadczają Jan z Zimnej Wody, sędzia, i Ścibor z Wiszni, podsądek ziemscy lwowscy, że sędziowie polubowni przeprowa dzili dział dóbr między Janem ze Srok i jego synem Błażejem Arch. Bernard. we Lwowie, T. , t. 76, str. 26. D. 15 lut. 1554 rozstrzy gają sędziowie polubowni Mik. Leszniowski, sędzia niegdyś lwowski, Piotr Czestiński, podsędek, Piotr Korytko, podczaszy lwowscy, spór o czwartą część stawu w S. pomiędzy Piotrem, Andrzejem, Pawłem i Stanisł. Sro kowskimi z jednej, a Oluchną Fiedkową Srokowską z drugiej strony 1. c. , C. , t. 30, str. 879. D. 24 paźdz. 1644 rozgraniczają komi sarze królewscy Lisienice, Kamienopol, Sroki i Podborce 1. c. , T. , t. 70, str. 1970. Z roku 1711 spis szkód zrządzonych w Laszkach i Srokach w rozmaitych latach przez Tatarów, Szwedów, wojska polskie, szarańczę i wojska ruskie 1. c. , C. , t. 495, str. 1313. Barącz Żywoty sławnych Ormian, Lwów, 1856, str. 135 podaje przywilej Jagiełły z roku 1421, nadający wś Sroki Grzegorzowi Ormianinowi, w nagrodę zasług. W przywileju tym jest wzmianka o monasterze i stawie zwanym Comorew seu krukow. 2. S. pod Szczercem, wś, pow. lwowski, 32 klm. na płd. zach. od Lwowa, 6 klm. od sądu pow. , st. kol. , urz. poczt. i tel. w Szczercu. Na płn. leży Falkenstein, na wschód Falkenstein i Humieniec, na płd. Humieniec; płd. zach. narożnik przypiera do Rumna pow. rudecki; na zach. Jastrzębków. Wody podążają strugami ku Wereszycy. Zabudowania wiejskie leżą w środku obszaru 290 mt. wzn. . Na płn. wznies. sięga 302 mt. Własn. więk. ma roli or. 59, łąk i ogr. 5; wł. mn. roli or. 512, łąk i ogr. 68, pastw. 15 morg. W r. 1880 było 59 dm. , 264 mk. w gmin. ; 218 gr. kat. , 16 rzym. kat. , 21 izrael. , 9 innych wyznań; 231 Rusinów, 32 Niemców, 1 Polak. Par. rzym. kat. w Szczercu, gr. kat. w miejscu, dek. szczerzecki. Do par. należą Nikunkowice i Jastrzębków. We wsi cerkiew i szk. etat, jednokl. Są tu źródła siarczane. D. 2 marca 1531 zeznaje Anna, córka Jana Sokolnickiego, żona Stanisława Sobiemądrego, że Job Niziołek, syn jej, wypłacił jej wiano 200 zł. , zapisane na Jastrzębkowie czyli Srokach i wójtowstwie szczerzeckiem Arch. Bernard. we Lwowie, T. , t. 76, str. 31. D. 1 lipca 1535 zeznają Marcin Trzebiński i Job Niziołek ze Srok czyli Jastrzębkowa, że podzielili się wsią Srokami czyli Jastrzębkowem 1. c. , T. , t. 76, str. 33. D. 4 lipca 1544 zapisuje Marcin Pyrsznicki, Annie, wdowie Stanisława Pyrsznickiego a matce swej, dobra w Srokach itd. 1. c. , C. , t. 26, str. 928. D. 2 kwietnia 1554 pozwala Zygmunt August mieszkańcom wsi Sroki itd. paść trzodę chlewną w lasach na żołędziach i bydło na pastwiskach królewskich 1. c. , C, t. 32, str. 26. Lu. Dz. Sroków al. Srokoń, wś i os. młyn. , pow. noworadomski, gm. Wielgomłyny, par. Chełmo; wś ma 6 dm. , 55 mk. , 113 mrg. ziemi włośc. , zaś młyn 1 dm. , 8 mk. , 31 mrg. dwor. Należy do dóbr Zagórze. Srokowiec, folw. w Czermny, pow. ja sielski. Br. G. Srolek, przys. , ob. Kunicha. Srolinie, karczma, pow. rossieński, gm, Mańkuny, o 8 w. od Rossień. Sroniotka, wś i folw. nad rzką t. n. , pow. piotrkowski, gm. Bujny, par. Łobudzice, odl. 30 w. od Piotrkowa; wś ma 13 dm. , 121 mk. , folw. 2 dm. W 1827 r. było 12 dm. , 124 mk. Dobra S. składały się w 1885 r. z folw. S. . i Mauryców, os. młyn. Solec. al. Sobaki; rozl. mr. 942 folw. S. gr. or. i ogr. mr. 324, łąk mr. 73, pastw. mr. 42, lasu mr. 336, nieuż. mr. 43; bud. mur. 3, z drzewa 15; las urządzony; folw. Mauryców gr. or. i ogr. mr. 110, łąk mr. 6, lasu mr. 4, nieuż. mr. 4; bud. mur. 1, z drzewa 3, młyn wodny. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 20, mr. 76; wś Grębociny os. 32, mr. 206; wś Pukawica os. 12, mr. 146. Na początku XVI w. łany kmiece dawały dziesięcinę na stół arcyb. , łany folw. pleb. w Łobudzicach Łaski, L. B. , I, 453. Według reg. pob. pow. piotrkowskiego z r. 1511 18, wś. S. , w par. Łobodzice, miała 1 1 2 łan. Młyn spalony, a drugi młyn około Grabocina. W 1552 wś. S, własność Stan. Sromockiego, miała 1 osad. , Śromów 1 2 łanu. Część Sromockiego Andrzeja 2 osad. Pawiński, Wielkp. , II, 201 i 259. Śromów, wś i folw. , pow. łowicki, gm. i par. Kompina, na lewo od drogi bitej z Łowicza do Sochaczewa, odl. 9 w. od Łowicza; ma 33 dm. 3 folw. , 330 mk. , 355 mr. folwarcznych dawniej wieczysta dzierżawa i 604 mr. włośc. 188 mr. pastw. i 21 mr. nieuż. , rozdzielonych na 25 osad. W 1827 r. było 27 dm. , 178 mk. Na gruntach folwarku, na wydmie piaszczystej, ślady osady przedhistorycznej. Znaleziono tu urny, liczne krzemienne wyroby. Wś należała do klucza Kompina, dóbr arcyb. gnieźn. , w obecnem stuleciu zaś do księstwa łowickiego. Śromowce Wyźnie, Średnie i Niźnie, dok. Sramowice, Szramowice, dwie wsi, w pow. nowotarskim, na lew. brz. Dunajca, na granicy Śpiżu, u płd. stóp Pienin. Ś. Wyżnie graniczą od płd. zach. i płd. za pomocą Dunajca ze wsiami spiskiemi Niedzicą, Gołembarkiem Kahlenberg, Starąwsią i Starym Majerzem ÓMajor, od wschodu z Ś. Średniemi, od płn. z Hałuszową, a od zach. z Czorsztynem. Ś. Niźnie wraz z Średniemi, graniczą za pomocą Dunajca ze wsiami spiskiemi od zach. ze Starym Majerzem, od płd. i płd. wsch. z Podlechnicą i Czerwonym Klasztorem, a od wsch. z Leśnicą; od płn. z Krościenkiem i Tylka. W r. 1870 obszar obu wsi wynosił w większej posiadł. roli orn. 141, łąk i ogr. 32, pastw. 90, lasu 661; w mniej. pos. roli orn. 1182, łąk i ogr. 159, pastw. 329, lasu 118 mr. austr. Na obszarze Ś. Wyźnich wznosi się w paśmie Pienin szczyt Flaki 803 mt. . Na wsch. od stoku Flaków las Pod Barbarzyną, a pole nad nim leżące zwie się Barbarzyną. Na płd. stoku Koziej Góry jest podmokła łąka, zwana Księżą Młaką. Była to własność kościoła w Ś. Wyźnich. Nad Księżą Młaką źródełko, z którego płynie ku połd. pot. Gawronka. Od Koziej Góry ku wschodowi, na granicy między Ś. Wyżniemi a Tylką, grzbiet Pienin wznosi się zwolna, potem nieco bystrzej ugorami i kwiecistemi polankami na czubek trawiasty, Macelakiem zwany 858 mt. , wyglądający z daleka jak stożek, od płd. stromo spadający, od zach. , płn. i wsch. otoczony pięknemi polanami, dalej ku płd. leży grzbiet świerkowy Klininą, Osiczami albo Toporzyskową zwany, a dalej na płd. szczyt Żłobiny czyli Macelowa góra. Po stronie zach. pot. Gawronki wznosi się Zamczysko, wzgórze strome od płd. i wsch. , na którem miał stać zameczek. Na zach. od Zamczyska Mały i Wielki Cisowiec, dalej Palenica. Od Cisowca na płn. wznosi się Długa Grapa, od Palenicy ku zach. grzbiecik Mały Loch, a równolegle od niego i znowu na płn. Duży Loch, nad nim ku zach. wzgórze świerkami porosłe, zwane Upsor, na którego wschodnim stoku dwa pola, zwane Wielkiem i Małem Piekiełkiem; obok ku płn. Łazy. Od strony wschod. głęboki jar odcina te wzgórza od czubów i działów, dalej na wsch. położonych. Wzdłuż niego prowadzi droga z Hałuszowej do Ś. Wyźnich przez las na wsch. boku Głębokiego położony, zwany Podkirzem. Ztąd przez polanę Bendyki wychodzi się na Bendyków wierch, łączący się na płd. z Ulą, półkolistym, od wsch. na płn. zach. wygiętym grzbietem, którego wyższe płd. ramię, świerkiem zarosłe, zwie się Ulów Brzeg. Na płd. od Ulowego Brzegu wznosi się Łazowa Skałka, a ku zach. tuż nad dol. Dunajcu sterczy Zbójecka Skała. Dalej na zach. mamy Czubatą Sromowiecką, a tuż nad nią wzmiankowany lesisty czubek Flaki. We wschod. części Ś. Wyźnich, w pobliżu granicy Ś. Średnich, nad kolanem Dunajca, legł przys. zwany Kątami. Na płd. od Kątów nad Dunajcem leży druga grupa chat, zwana Zawrociem. Pola na wzgórzach na płn. zach. od Zawrocia zwą się Lembarkiem. W obrębie zaś Ś. Niźnich legła najwyższa część Pienin zachodnich, zwana Trzema Koronami. Najwyższy środkowy szczyt Okrąglica 982 mt. . Na płn. wschód od niego sąsiedni czubek zwie się Bryłową, a od tego dalej na płn. wsch. Szeroka Skała. Od Okrąglicy na płd. zach. legły niższe skałki, zwane Zakrętem, a od nich dalej nad Sobczańskim pot. skała ostra, zwana Nad Ścianką. Nad wyłomem Dunajca ciągnie się w obr. Ś. Niźnich szereg prostopadle ku wodom spadających skał, a przedewszystkiem Ostra Skała, poniżej Grabczycha Wyżnia i Niżnia, wreszcie Świnia Skała, następnie Klejowe skałki 571 mt. , dalej ku płn. Facimiech, z jaskiniami Przypiecki i Ligarki. Ś. Wyżnie należą do par. łac. w Maniowach; jest tu atoli mały kościołek fil. p. w. św. Stanisława, wystawiony z cegły r. 1875 staraniem dziedzica klucza czorsztyńskiego Marcelego Drohojowskiego i parafian. Dawny, drewniany, istniał juz w XVII w. R. 1625 proboszczem śromowieckim i plebanem krościenieckim był Jakub Łabecki. Według wizyty bisk. krak. z r. 1667 kościół w Ś. stał na gruncie zwanym Rozmyśleńcem. R. 1614 czy 1634, w wilią Przemienienia Pańskiego, Dunajec grunt ten oderwał i kościół zabrał. Później na tem miejscu stała karczma, którą r. 1771 rozebrano, o grunt Rozmyśleniec r. 1774 toczyły się spory między Śromowczanami a kamedułami Czerwonego Klasztoru. Wreszcie urząd obwodowy wielicki r. 1774 przyznał ten grunt Śromowczanom. Kościół po zabraniu dawnego, na innem miejscu zbudowany, zgorzał około r. 1734. Dla uposażenia szkółki paraf. gmina r. 1862 zobowiązała się zbudować dom Śromów Śromowce Śrótowo Stabieńszczyzna Stabayn Staatshausen Srzębkowo Srzedzińskie Srzednie Police Srze Sruja Sruby Srubków Sruble Stabia dla szkoły i nauczyciela, kroryby zarazem był organistą, następnie płacić nauczycielowi rocznie 69 złr. 80 ct. , dać mu grunt i 6 sążni drzewa. S. Śred. i Niż. , tworzące jedną gminę, należą do par. łać w Krościenku. W Ś. Niźnich znajduje się drewniany kościółek p. w. św. Katarzyny. O tym kościółku krąży podanie, że go zbudował i poświęcił 1282 r. Paweł z Przemankowa, bisk. krak. , na wywdzięczenie się św. Katarzynie za uwolnienie z zamku sieradzkiego, gdzie go więził Leszek Czarny. Atoli ks. Ludwik Łętowski w Katalogu bi skupów i kanoników krakowskich nic o tem nie wspomina, ani żadnych jego fundacyi nie wymienia. Żeby zagony tatarskie dotarły aż pod zamek Pieniński Naruszewicz i zamek obiegły Długosz, o tem musi powątpiewać każdy, kto zna położenie i pomni, jakie pusz cze pokrywać musiały ten okszar w XIII w. Zresztą Węgrzy przybyli na pomoc i już pod Sączem Tatarów przepłoszyli. Co do dawności kościoła to na tylnej ścianie ołtarza, po stro nie ewangielii, znajduje się napis Anno Do mini 1572 mappas tres dare. Reszta nie czytelna. Na ścianie kościelnej, za ołtarzem, jest rok 1785, który mylnie wzięto za 1285. Kościółek miał przed laty znajdować się nad Dunajcem, który, wskutek częstych wyle wów, przerzucił swój nurt ku granicy wę gierskiej. Wszystkie trzy Ś. Niźnie, Srednie i Wyżnie należały do ststwa czorsztyńskiego. Według Pawińskiego Małop. , 145 r. 1581 w Ś. Wyźnich było łan. km. 2 1 2 zagrod, bez roli 4, kom. bez bydła 2; w Ś. Niżnich łan. km. 2, zagr. bez roli 3, komorn. bez bydła 2. Według lustr. z r. 1660 w Ś. Wyżnich, Śre dnich i Niźnich na 2 1 2 łanach siedziało kmie ci 15, płacili czynszu po gr. 18, razem złp. 9; pszenicy dawali kor. 40, co czyniło złp. 18 gr. 20; żyta tyleż, co czyniło złp. 18 gr. 20; owsa korcy 121 1 3, co liczono na złp. 40 gr. 15; po 4 kapłony, co liczono na złp. 16; po 2 gęsi, co liczono na złp. 10; serowego gr. 15; pańszczyzny robili po 3 dni bydłem. Zagrod, było 4, którzy płacili czynszu razem gr. 24; dawali po 2 kapłony, policzone w złp. 2 gr. 4; za lisa płacili złp. 1 gr. 6; robili 3 dni. Z 2 karczem było czynszu złp. 1 gr. 10; całego dochodu złp. 119 gr. 14. Według lustr. z r. 1765 w Ś. Niźnich i średnich było ról 12 1 2; opłata rozmaitego podatku czyniła złp. 1332 gr. 12. Dla odległości poddani nie robili pań szczyzny, lecz czynszowali. W S. Wyźnich było ról 12 1 2, zagród 7. Prócz robocizny, opłacano rozmaitego podatku złp. 903 gr. 25 1 2. R. 1777 Ś. Wyżnie liczyły dm. 64, mk. 309; r. 1799 dm. 72, mk. 394; r. 1824 dm. 71, mk. 395; r. 1870 dm. 88, mk. 497; r. 1880 dm. 99, mk. 560 męż. 283, kob. 277. Sro mowce zaś Niźnie i Średnie r. 1777 dm. 68, mk. 373; r. 1799 dm. 81, mk. 442; r. 1824 dm. 68, mk. 392; r. 1870 dm. 95, mk. 542; r. 1880 dm. 97, mk. 559. Wójtowstwo w Ś. Wyżnich posiadali Kazimierz i Rozalia Osow scy po ustąpieniu Józefa Dulęby, uczynionem w grodzie mielnickim 13 list. 1750 za przywilejem Augusta III z 1 lut. 1749; w Ś. zaś Ni źnich trzymał wójtowstwo Józef Jordan za przywilejem Augusta III z 21 paźdz. 1748. Chałupników 4. Prócz małej pieszej robo cizny po dniu i przędzenia po sztuce oprawy dochód z folwarku nie wystarczał nawet na utrzymanie czeladzi. Obecny właściciel hr. Stanisław Drohojowski. Por. Br. Gustawicz Wycieczka w Czorsztyńskie, Warszawa 1881; tegoż U stóp Pienin w Bibl. Warsz. , 1882; tegoż Przyczynek do flory pieniń skiej, Kraków 1881. Br. G. Śrótowo, wyb. do Ręboszewa, pow. kartuski. Srubków al. Szrubków, wś rządowa, pow. latyczowski, okr. pol. , gmina, par. kat. i sąd Międzyboż o 6 w. , ma 190 osad, 1124 mk. , 2661 dzies. ziemi włośc. , 32 cerkiewnej. Cerkiew p. w. Niepokalanego Poczęcia N. M. P. , wzniesiona w 1828 r. , ma 1488 parafian. Mieszkańcy trudnią się garncarstwem. Należała do klucza międzybożskiego dóbr ks. Czartoryskich, następnie kolonie wojskowe. Dr. M. Sruble, wś, pow. rossieński, par. girtakolska. Sruby, dwór, pow. wiłkomierski, gm. Szaty, o 40 w. od Wiłkomierza. Sruja, ob. Wardawa. Srze. .. , ob. Szre. .. . Srzednie Police, ob. Police 2. . Srzedzińskie al. Średzińskie, okolica, pow. białostocki, w 1 okr. pol. , o 26 w. od Białegostoku, należy do mta Suraża. Srzębkowo, zaśc. rząd. , pow. trocki, w 3 okr. pol. , o 63 w. od Trok, 2 dm. , 14 mk. katol. St. , ob. Szt. .. . Staatshausen, wś, pow. gołdapski, st. p. Dubeningken; 332 ha, 51 dm. , 235 mk. Stabayn Wielki i Mały, ob. Elbląg II, 336. Stabben, łotew. Stabbes Mujża al. Wihganta Mujża, dobra prywatne nad Dźwiną, w okr. zelburskim, pow. frydrychsztacki, par. zelburska Kurlandya. Do dóbr należy folw. Sonnenhof. Malowniczo położone na wysokim skalistym brzegu Dźwiny. Pod S. godna widzenia skała Stabbaragi, 115 stóp wysoka, a do 200 st. długa, z wazką podstawą a szerokim wierzchem. Ze skaty tej wytryska źródło, oblewające całą skałę tysiącem wodnych strumieni. Stabia, rzeczką w pow. kowieńskim, lewy dopływ Datnówki. Stabieńszczyzna, wś w pobliżu jeziora Stabben Stablack Stabigoda Białe, pow. sejneński, gm. Krasnopol, par. Sejmy o 4 w. , ma 6 dm. , 73 mk. W 1827 r. było 13 dm. , 151 mk. Stabigoda 1. dok. Schawoth 1348, wś na pol. Warmii, pow. olsztyński, par. Gryźliny, st. p. Dorotowo; 1254 ha, 131 dm. , 683 mk. R. 1357 zapisuje kapituła warmińska fidelibus nostris Surgedden et Christiano pruthenis na prawie chełmińskiem 36 włók, celem ufundowania ville Stabegoide nuncupaude, 4 włóki wolne dla sołtysa, 1 włóka z łaski dodana, 15 lat wolności, potem płaci się po 1 2 grzyw. i 2 kurczęta; wspólna jeszcze jedna włóka. Rybołówstwo dla sołtysa w jez. Pluczik. 2. S. Mała, osada, tamże; 10 dm. , 79 mk. 3. S. Nowa, tamże; 15 dm. , 93 mk. Stabińciszki, wś nad rzką Łowkistą, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Żośle, okr, wiejski Stabińciszki, o 5 w. od gminy a 38 w. od Trok, ma 20 dm. , 206 mk. katol. , 8 żydów w 1865 r. 91 dusz rewiz. ; należała do dóbr Poporcie, dawniej Zaleskich, następnie Tuchołków. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi S. , Ejrajułka, Kąciszki, Monguny, Prozorzyszki, Rudzie i Wołkokiemia; zaśc. Ejrajułka, Glinka, Gopieniszki, Kuteroki, Łopciszki, Rudzie i Rusinki, oraz okolica szlach. Borenkiszki, wogóle 285 dusz rewiz. włośc. uwłaszcz, 166 b. włośc. skarbowych i 3 jednodworców. Stabinowo, dobra, pow. słonimski, w 3 okr. pol. , gm. Kostrowicze, o 19 w. od Słonima, własność Lipskich. Stabischau niem. , ob. Staniszewo. Stabitz, ob. Zbyczno. Stablack, lesista wyżyna, wznies. 216 mt. , na półn. zach. od Iławki, w Prusach wschodnich. Por. Orschen. Stablack 1. folw. , pow. gierdawski, st. p. Friedberg; 290 ha, 15 dm. , 70 mk. 2. S. , leśn. w nadleśnictwie sławkowskim. Stablacken 1. wś, pow. wystrucki, st. p. Pelleningken; 442 ha, 51 dm. , 251 mk. 2. S. , wś, tamże, st. p. Puschdorf; 297 ha, 73 dm. , 305 mk. 3. S. , dobra, tamże; 220 ha, 9 dm. , 55 mk. Stablaugken, wś, pow. pilkałowski, st. p. , tel. i kol. żel. Pilkały; 244 ha, 17 dm. , 92 mk. Stablewice al. Stablowice, niem. Stablewitz, dok. około 1400 Staffelwitz, Schlegelsdorf, dobra ryc, pow. chełmiński, st. p. kol. i par. kat. Unisław, o 3 km. odl. , 651 ha 595 roli, 36 ha łąk. W 1885 r. 18 dm. , 69 dym. , 357 mk. , 270 kat. , 87 ew. Dobra S. AltS. liczyły 13 dm. i 301 mk. S. Nowe wybud. 5 dm. i 56 mk. , hodowla bydła i owiec, uprawa buraków; dziedzic już 1859 r. ks. BentheimFecklen burg na Rheda w Westfalii. Za czasów krzyżackich należały S. do wójtowstwa unisławskiego. Wizyt. Strzesza z r. 1667 donosi, że dobra te posiadali w 4 działach curiae Wolscy, mianowicie Maciej, Wawrzyniec, Jakub i Bartłomiej, każdy dawał od swego działu po 1 korcu żyta i tyleż owsa. Także Łu kasz Elzanowski płacił tyleż od swej cząstki ob. str. 20 b. . W wizyt. Potockiego z roku 1706 czytamy fuerunt curiae 4, modo una et nihil solvit ob. str. 112. Kś. Fr. Stabliten, łotew. Lihku Mujża, dobra prywatne nad Dźwiną, w okr. zelburskim, pow. frydrychsztacki, par. zelburska Kurlandya. Malowniczo położone na wysokim, skalistym brzegu Dźwiny, brzegi której pomiędzy S. i Kokenhausen tworzą strome wyniosłości, dochodzące od 50 do 100 stóp. Stablowice, niem. Stablowitz, z Wendelinem, wś, pow. i obw. sąd. opawski, 8 klm. na płd. od Opawy, tuż przy gościńcu witkowskoo pawskim, wzn. 323 mt. Liczy dm. 101, mk. 578 na Wendelin dm. 6, mk. 39. W 1880 r. było rz. kat. 573, izrael. 5; Czechoszląz. 562, Niem. 16. Graniczy od zach. z Mikołajowica mi, od płn. ze Sławkowem od wsch. z Węglarzowem Koehlersdorf, a od płd. z Lipińcem Lippin. W miejscu kościół kat. W Wendelinie kapliczka. St. p. w miejscu. Wraz z Węglarzowem tworzy dobra allodyalne, należące do bar. Wiktora v. Sobeck i Kormitz. obszar obejmuje 855 ha, w tem ról 384, 64, ogr. 6, 67, łąk 75, 35, pastw. 8, 32, la su 365, 35, stawów 6, 48, nieuż. 4, 19, dróg i placów 4, 09. Fabryka spirytusu, browar, tracz. Br. G. Stablowice, niem. Stablowiz 1288, Stablowicz 1360, Stabelwitz Alt. , dobra i wś, pow. wrocławski, par. ew. Herrnprotsch 1318 Protsch, 1360 Procz, par. kat. Lissa. Dobra mają 10 dm. , 109 mk. 32 kat. , 273 ha; wś 89 dm. , 881 mk. 306 kat. , 472 ha. Kaplica katol, . filialn. istniała już 1360 r. Stabnica 1. rzeczka w pow. borysowskim, w obrębie gminy Bytcza, prawy do pływ rz. Bredni, płynie w kierunku zacho dniopółnocnym wśród lesistych nizin około 4 w. 2. S. , rzeczka w pow. borysowskim, ma początek około zaśc. Zadworniki, płynie z początku w kierunku południowym, od osa dy Mielniki młyn zwraca się na pół. zach. i złączywszy się z bezim. strumieniem ucho dzi do rzeczki Mielnik; długość biegu wśród okolicy lesistej wynosi około 7 w. 3. S. , je den z kilka strumieni, tworzących rz. Dźwinosę dopł. Wilii. A. Jel. Stabownica, osada nad Niewiażą, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , o 22 w. od Kowna, o 2 w. powyżej Bobt; przystań na Niewiaży. Stabrów al. Sztabrów, wś z kol. i folw. ordynacyi Zamoyskich, klucza Horyszów, pow. zamojski, par. kat. Sitaniec, praw. Sitno. Odl. od Zamościa w Nowej os. o 6 w. Stabigoda Stabińciszki Stabinowo Stabischau Stabitz Stablacken Stablaugken Stablewice Stabliten Stablowice Stabnica Stabownica Stabrów Stachów Stabułunki Ma 5 dm. dwor. , 47 os. włośc, 423 mk. 290 kat. i 133 praw. i 931 mr. ziemi ornej i łąk. W 1827 r. 49 dm. , 490 mk. Nazwa Sztabrów prawdopodobnie pochodzi od dość długiego o regularnej prawie linii rowu, przerzynają cego łąki pomiędzy Sitnem a S. , który był przekopanym dla odprowadzenia ścieków z tych łąk. Por. Horyszów polski, T. Żuk. Stabule, folw. , pow. kowieński, w 3 okr. pol. , o 60 w. od Kowna. Stabuliszki, wś włośc. , pow. kalwaryjski, gm. i par. Ludwinów, odl. od Kalwaryi 9 w. , ma 15 dm. , 40 mk. , 245 mr. W 1827 r. było 4 dm. , 36 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Ludwinów. Stabułunki, wś, pow. wiłkomierski, gm. Wiżuny, o 54 w. od Wiłkomierza. Stabunken, wś na niem. Warmii, pow. licbarski, st. p. Frauendorf; 600 ha, 37 dm. , 204 mk. Stacewicze, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Rajsk, o 10 w. od Bielska. W 1626 r. ma 12 łanów. Lustr. , IV, 252v. Stachau niem. , ob. Staszów. Stachlew, wś włośc nad rzką Zielkówką, pow. łowicki, gm. Łyszkowice, par. Maków, leży przy linii dr. żel. warsz. wied. , między Skierniewicami a Łowiczem, odl. 25 w. od Łowicza, ma 64 dm. , 70 osad, 468 mk. , 1556 mr. w tem 79 mr. pastw. i 48 mr. nieuż. . W 1827 r. było 45 dm. , 308 mk. S. należał w 1359 r. do dóbr arcyb. gniezn. Kod. Wielk. ,. 1404. W 1822 r. , jako wieś rządowa, wcielona do dóbr księstwa łowickiego, w ekonomii Łyszkowice. Stachlowice, niem. Stachlowitz, os. w gm. Czerwona Woda Rotwasser, pow. frywałdzki, obw. sąd. widyniowski, na Szląsku austr. , 18 dm. , 96 mk. rz. kat. , Niemców. Ob. Rotwasser. Br. G. Stachoń, polana w Olczy, przys. Zakopa nego, pow. nowotarski. Br. G. Stachorówka, potok podgórski, wypły wa na granicy gm. Naprawy i Skomielny Białej, w pow. myślenickim; płynie tąż gra nicą i w obr. gm. Skawy uchodzi do Skawy z pr. brz. Długi do 4 klm. Br. G. Stachorówka, folw. w gm. Konice, pow. ropczycki, należący do Wielopolu. Br. G. Stachorszczyzna, sioło nad rzką Małoteczą, pow. nowogródsiewierski gub. czernibowskiej, o 21 w. od Nowogrodu Siewierskiego, przy trakcie poczt. do Sosnicy, ma 64 dm. , 589 mk. , st. poczt. , cegielnię, pokłady glinki fajansowej. Stachów, os. leś. , pow. radomski, gm. i par. Stromiec, odl. od Radomia 35 w. , 2 dm. , 5 mk. Stachów 1. dwie wsi po obu brzegach Berezyny, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Bytcza. S. Wielki, na prawym brzegu Berezyny, przy ujściu do niej rzeki Brodni, przy gośc. z Borysowa do Ziembina, ma 33 osad; grunta faliste, łąki obfito, okolica lesista. W d. 26 listopada 1812 r. S. zajęty przez korpus ks. Reggio, w dwóch dniach następnych był miejscem krwawych bojów pomiędzy ustępującą armią francuzką a korpusem Czyczagowa i kozakami gen. Czaplica. S. Mały, na lewej stronie Berezyny, ma 11 osad; również był polem trzydniowym bitew w czasie rejterady Napoleona. 2. S, wś rząd. , pow. piński, w 3 okr. pol. , ma 67 mk. 3. S. , w dokum. Stochowo, okolica szlach. ., w kotlinie Prypiatki prawa odnoga Prypeci, nad strugą jeziorną, łączącą się z Prypecią, pow. piński, w 3 okr. pol. stolińskim, gm. Płotnica, o 5 w. na płn. od Płotnicy, w miejscowości bardzo nizinnej, ma 162 osad, 1123 mk. , w znacznej części potomków dawnej szlachty, od dawnych czasów wyznania prawosławnego. Posiada cerkiew parafialną p. w. Opieki N. M. P. , wzniesioną przez parafian w 1857 r. Uposażenie parocha stanowi około 15 mr. ziemi i łąk. Z powodu nizkiego położenia rolnictwo niewiele przynosi dochodu, wielka natomiast obfitość łąk sprzyja hodowli koni i bydła; wielu z mieszkańców zajmuje się przytem rybołówstwem, oraz budową łodzi i bajdaków. W XVI w. S. al. Stochowo wchodził w skład sstwa pińskiego i zawierał w sobie 6 dworzyszcz Kożemiatycze, OmelianowiczeKochanowicze, Krzywczewicze, Demidowicze, Mamonowicze i Szepelicze. Pod temi 6 dworzyszczami znajdowało się 5 włók 22 mr. i 12 1 2 pręt. ziemi, za które bojarowie miejscowi płacili rocznie 1561 6 r. do skarbu królewskiego po 8 kóp 38 gr. i 2 pieniazi. Owsa zaś z trzech tylko dworzyszcz dawano po 6 beczek. S. należał wtedy do t. zw. włości zarzeckiej wojtowstwa chryszczybołotskiego ob. Piscewaja kniga sstwa pinskoho 1561 66, Wilno 1874, cz. II, str. 257 8, 260. W 1524 r. królowa Bona nadaje w S. bojarynowi Prońce dworzyszcze zwane Sażyńskie Rewizye puszcz, str. 292. Dokumenta z tego czasu wspominają o wieczystej szlachcie w S. Burakach, Pawłowiczach, Chomułowiczach, Niekraszewiczach, Korowiczach, Komarowiczach, Wiereniczach ibid. , str. 119, 294. Potomkowie ich wszystkich od Stochowa poczęli się zwać Stochowskimi al. Stachowskimi, przybierając dla rozróżnienia przydomki Komar, Kroba i t. p. Używali oni h. Ogończyk. Ziemię posiadają na własność na mocy dawnych przywilejów, starannie przechowywanych. Wiele z tych przywilejów wydała lub potwierdziła królowa Bona. Wśród szlachty znajdują się Stabule Stachorszczyzna Stachorówka Stabunken Stacewicze Stachau Stachlew Stachlowice Stachoń Stabule Stabuliszki Stachy Stachurowizna Stachura Stachowszczyzna Stachowskie Stacze Stachowo Stachów Stachowcza Stachowce Stachów i włościanie, którym odebrano jakoby szla chectwo za niewyjście kiedyś na pospolite ruszenie. Podług Echarda sstwo stachowskie płaciło kwarty 300 złp. Dość ciekawy opis S. podał Kontrym w swej Exkursyi str. 5 7. Ks. Wawrzyniec Janowicz, kanonik wendeński, w mowie na pogrzebie Elżbiety ze Stachowskich Karężyny, sędziny wiłkomierskiej, wydanej p. n. Złoty połów na rze kach i wodach śmiertelności tego świata i t. d. Wilno 1665 r. zamieszcza następujące poda nie odnoszące się do S. Książę Karaczewski, pan rozległych włości w Pińszczyźnie, bar dzo słabemi siłami stu Połowców trupem po łożył i na tymże placu ich pochował, jako i po dziś dzień kurhany opiewają. Za to męztwo książę panujący nie tylko to pole mu na dał, ale jako wiele trąby myśliwskiej głos rozległy mógł obwieść gruntu, tak wiele zie mi jemu i sukcesorom jego nadał wieczystym prawem. Odtąd ta danina Stochowem zwac się zaczęła, że stu zabitych chowano nieprzy jaciół. A. Jel. Edw. Rulik. Stachów, 1304 S. minus et majus, 1324 Stachau, dobra i wś, pow. ziębicki, par. ew. Praus, kat. Danchwitz. Dobra mają dm. 3, mk. 61 kat. 15, rozl. 205 ha. Wś ma dm. 20, mk. 149 27 kat. , 28 ha. Stachowce, folw. i wś, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Zaporocz, o 2 w. od gminy a 67 w. od Święcian. Folw. ma 1 dm, , 11 mk. katol. , wiatrak, wś zaś 19 dm. , 197 mk. , w tej liczbie 139 prawosł. i 58 katol. w 1865 r. 91 dusz rewiz. , własność Minejków. StachowczaHorodyszcze, uroczysko, w pow. pińskim, w okolicy Stachowa i Płotnicy, wspomniane w dokumencie z 1524 r. ob. Rewizya Puszcz, wyd. Wil. Arch. Kom. , str. 125. A. Jel. StachowickaŁaznucha, struga wodna uchodząca do Piny, w pow. pińskim, w okoli cy wsi Stachowicze, wspomniana w dokumen cie z 1522 r. ob. Rewizya Puszcz, wyd. Wil Arch. Kom. , str. 110. A. Jel. Stachowicze, wś i dobra nad Piną, pow. piński, w pobliżu gośc. poczt. pińskowołyń skiego, w 2 okr. pol. lubieszewskim, gm, Żabczyce. Wś ma 15 osad, 50 mk. ; dobra, dawna własność Raczyńskich, mają 9039 dzies. Powyżej wsi znajduje się ostatnia szluza na Pinie. S. wspomniane są w dokumencie pod 1522 r. jako królewszczyzna; ob. Re wizya Puszcz, str. 10, wyd. Wil. Arch. Kom. A. Jel. Stachówka, grupa zabudowań w obr. gm. Tylmanowy, pow. nowotarski. Br. G. Stachowo 1. folw. , pow. nowogródzki, od 1873 r. własność Hołubickich, ma 3 1 4 włók. 2. S. , ob. Stachów. A. Jel. Stachowskie, wś, pow, dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Postawy, okr. wiejski Połów, o 31 w. od gminy a 77 w. od Dzisny, ma 10 dm. , 61 mk. praw. w 1865 r. 44 dusz rewiz. . Stachowszczyzna 1. zaśc. i dobra, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. Łabonary, okr. wiejski Styrnie, o 9 w. od gminy, 4 dusze rewiz. ; w 1865 r. własność Izmajłowych. 2. S. , folw. szlach. , pow. wileński, w 2 okr. pol, o 46 w. od Wilna, 1 dm. , 6 mk. kat. 3. S. , wś, pow. klimowicki, gm. Zahustino, ma 23 dm. , 136 mk. Stachura, wś, pow. kielecki, gm. Mniów, par. Grzymałków. W 1827 r. 12 dm. , 81 mk Stachura, wś, pow. kowelski, gorzelnia. Stachurowizna, os. , pow. wieluński, gm. i par. Siemkowice; należy do Siemikowic. W 1827 r. 1 dm. , 5 mk. Stachy, wś nad Wilią, naprzeciwko ujścia do niej Dźwinosy, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Dołhinowo, okr. wiejski i dobra Kamieńskich w 1865 r. Karolin, o 56 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. borysowskiej, ma 17 dm. , 140 mk. w 1865 r. 55 dusz rewiz. włośc, 7 b. ludzi wolnych i 3 b. szlachty. Staciszki, wś, pow. sejneński, gm. i par. Sereje, odl. od Sejn 37 w. , ma 8 dm. , 88 mk. W 1827 r. 5 dm. , 35 mk Staciszki, folw. , pow. wiłkomierski, gm. Rogowo, o 41 w. od Wiłkomierza. Staciuny 1. wś, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , o 43 1 2 w. od Kowna. 2. S. , wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 40 w. od Poniewieża. Stackie, jezioro na wschod. rańcu pow. łeckiego, długie, wązkie, na płn. wschód łączy się z jęz. Bielskiem, na płd. wsch. z Rajgrodzkiem, przez które przechodzi granica od król. polskiego, przez rz. Legę z Selmenckiem. Prócz tego spływają jeszcze z północy strumykami do niego wody licznych jeziorek. Ma 397 ha obszaru. Ob. Ełk III, 351. Stackiszki, dobra, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Butrymańce, okr. wiejski Ajciuny, w 1865 r. własność Chełstowskich. Stacyowo, zaśc. nad błotem, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. Łabonary, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Maryi Voss Antodury, o 28 w. od gminy a 64 w. od Święcian, ma 6 dm. , 50 mk. , w tej liczbie 35 kat. i 14 żyd. w 1865 r. 11 dusz rewiz. . Stacze al. Stace 1. wś, pow. łecki, st. p. Borzymy, 1012 ha, 64 dm. , 340 mk. Jerzy Ranung v. Ramek, komtur ryński, nadaje r. 1482 Janowi Wordzie, Stańkowi Staczkowi, Janowi Staczkowi, Mikołajowi i Jakubowi 30 włók położonych po obu stronach strumyka Małkiń aż pod jez. Rajgrodzkie i Krzywe. 2. S. , młyn, tamże, 1 dm, 6 mk. 3. S. , dobra, pow. margrabowski, st. poczt. Cichy; Stackie Stackiszki Stachówka Stacyowo Stachowicze Stachowicka Staciuny Staciszki Stadnia Staczeronis Staczki Staczkuny Staczuwy Staczyny Stadale Stadienberg Stadienhof Stadła Stadło Stadnica Staczeronis 973 ha, 41 dm. , 265 mk. Książę Olbracht nadaje r. 1560 Kasprowi Nostyczowi 60 włók boru w pow. straduńskim, położonych obok 50 włók, które Nosticz kupił. Granica 60 wł. zaczyna się od miejsca, gdzie powiaty straduński i węgoborski się stykają, idzie potem do włości Grzegorza z Domaszewa, który był sołtysom wsi, pod wysoką górą, do jeziora Rdzawskiego Riedzewo, do wielkiego ka mienia, do włości Grzegorza, sołtysa i do wsi Wężewo. Na tem terytoryum powstały Rdza we i Golubie. Włóki zaś kupione leżały mię dzy strumykiem Rdzawka i Wężówka a Ja błonowem Neuendorf; na nich powstała wś S. Całą tę posiadłość nadał ks. Olbracht prawem lennem i sądownictwem wyższem i niższem. R. 1564 mieszkał w S. Staczko, od którego osada nazwę wzięła. 4. S. Nowe, wś, tamże, 53 ha, 14 dm. , 69 mk. Ad. N. Staczeronis, zaśc. , pow. nowoaleksandryjski, w 4 okr. pol. , o 41 w. od Nowoaleksandrowska. Staczki 1. 1, zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 44 w. od Nowoaleksandrowska 2. S. 2, zaśc. , tamże, o 48 w. od Nowoaleksandrowska. Staczkuny, wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 66 w. od Poniewieża. Staczuwy 1. wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 14 w. od Poniewieża. 2. S. , wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 32 w. od Poniewieża. 3. S. , wś, pow. szawelski, gm. i par. Ligumy, o 18 w. od Szawel. Posiada kościół filial. p. w. św. Wawrzeńca, z drzewa wzniesiony w 1668 r. przez dziedzica Staczuniewicza. Na cmentarzu grzebalnym kaplica. Staczyny, folw. , pow. nowoaleksandrowski, należy do dworu Floryampol, własność Floryana Kwinty. Stadale, dwa folw. , pow. wiłkomierski, gm. i pow. Świadoście, o 74 i 76 w. od Wiłkomierza. Jeden z nich, własność Massalskiego, nabyty z dóbr Drabczuny. Stadienberg, dobra, pow. frydlądzki, st. poczt. Frydląd; 8 dm. , 95 mk. Stadienhof, folw. , pow. frydlądzki, st. p. Frydląd, 2 dm. , 27 mk. Stadła, szczyt lesisty na obszarze Klesz czowa, pow. krakowski, tuż nad granicą wsi Borowa; wzn. 379 mt. npm. Br. G. Stadło, wś, pow. nowosądecki, na lewym brzegu Dunajca, 37 klm. na płd. zachód od Starego Sącza. Par. rz. kat. w Podegrodziu. We wsi par. ewang. i szkoła wyznaniowa. Jestto kolonia niemiecka, założona w dobrach niegdyś klasztoru starosandeckiego, liczy obecnie 69 dm. i 418 mk. ; 216 rz. kat. , 193 wyzn. augsbur. , 9 izrael. Katolicy są Polakami, potomkami dawnych kmieci i mają grunta gorsze a chaty lichsze, protestanci pochodzą od kolonistów sprowadzonych za Józefa II, zajmują grunta dawniej dominikalne, przeważnie po 20 do 30 mr. a ztąd mają się lepiej. Obszar wynosi 268 roli, 10 łąk i 38 mr. past. Większej posiadł. nie ma. Długosz nie zna tej osady; w r. 1581 Pawiński, Małop. . 128 miała 3 4 łanu km. Par. ewan. augsb. ma 834 dusz, istnieje od r. 1786. Drewniany dom modlitwy z r. 1808. S. graniczy na płn. z Wyglanowicami, na zach. z przys. Gostwicy a na płd. z Podegrodziem. Mac. Stadnia 1. folw. koło Proniatyna obszar dwor. Kutkowce, pow. tarnopolski. 2. S. , folw. w Bortkówce, pow. złoczowski. 3. S. Skniłowska, grupa domów i folw. w Skniłowie, pow. złoczowski. Stadnica 1. wś u źródeł rzki Postawy, dopł. Tykicza Uhorskiego, pow. taraszczański, w 3 okr. pol. , gm. Tetyjów, par. kat. Piatyhory, odl. o 82 w. od Taraszczy, ma 655 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 1385 mk. 54 katol. , w tej liczbie przeszło 800 szlachty polskiej; wś miała 2758 dzies. Posiada cerkiew murowaną p. w. Narodz. N. M. P. , uposażoną 37 dz. ziemi, wzniesioną w 1851 r. na miejsce dawniejszej, fundacyi Jana Sanguszki. Uroczysko na krańcu pól Stadnickich, na pograniczu od Rososzek i Hołodek, nosi nazwę Babine Łozy, od nazwiska hajdamaki Baby, który ukrywał się tu z oddziałem w 1768 r. po rozbiciu pod Humaniem Gonty i Żeleźniaka przez pułkow. Kreczetnikowa i regimentarza Stępkowskiego. W pobliżu cerkwi znajdują się trzy krzyże kamienne z napisami polskiemi, wzniesione na grobach pomordowanych przez Babę ofiar. Zginął on z ręki miejscowego pastucha Hajdaja. Podług podania zrabowane przez siebie skarby miał Baba zakopać w ziemię przy drodze do Wysokiego. S. wchodziła w skład Tetyjowszczyzny ks. Sanguszków, następnie należała do Leduchowskich i Ostrowskich; w 1797 r. nabył ją Wincenty Rogoziński, następnie syna jego Antoniego. 2. S. , wś nad bezim. dopł. Desny, pow. winnicki, okr. pol. Żmerynka, gm. i par. katol. Strzyżawka, sąd Winnica, ma 135 osad, 1004 mk. 19 jednodworców, 1759 dzies. ziemi włośc. , 979 dwor. , 55 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Dymitra, wzniesiona w 1748 r. , ma 1349 parafian. Należy do klucza pietniczańskiego hr. Grocholskich. 3. S. Szamrajewska al. Znaczki, wś nad rzką Skwirką, pow. wasylkowski, par. prawosł. Szamrajówka o 3 w. , ma 131 mk. Należy do Białocerkiewszczyzny hr. Branickich. Stadnica, sioło nad rz. Ziemianką, pow. ziemiański gub. woroneskiej, o 7 w. od Ziemiańska, ma 125 dm. , 1644 mk. , cerkiew z 1835 r. Osiedlona po 1770 r. przez słobodzian mta Ziemiańska. Stadnica Stadnickie Stadniczówka Stadniki Stadoliszczany Stadtberg Stadtfelde Stadtfreiheit Stadtgebiet Stadthaide Stadthausen Stadtheide Stadthof Stadtkolonie Stadtmuehl Stadtwald Staedtchen Staedtel Staedtisch Stadnica Stadnica 1. pasieka w Dźwinogrodzie, pow. buczacki. 2. S. , folw. w Medwedowcach, pow, buczacki. 3. S. , folw. w Zaleszczykach Małych, pow. buczacki. 4. S. , karczma koło Proniatyna obszar dwor. Kutkowce, pow. tarnopolski. 5. S. , folw. w Hleszczawach, pow. trembowelski. Stadnicka Słoboda, pow. winnicki, obok Stadnicy ob. , do której należy, ma 4 osady. Stadnicka Wola, wś nad rz. Czarna, pow. konecki, gm. i par. Końskie odl. 11 w. , ma 20 dm. , 98 mk. , 56 mr. dwor. , 107 mr. włośc. Należała do dóbr Końskie. Stadnickie Podbrzezie, ob. Podbrzezie 2. . Stadniczówka, folw. w Lichwinie, pow. tarnowski. Br. G. Stadniki, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Narojki, o 46 w. od Bielska. Stadniki, wś nad Horyniem, . pow. ostrog ski, o 15 w. na płn. od Ostrogu. Położona w równinie, podnoszącej się nieco w stronie płn. zachod; glebę stanowi czarnoziem, obfi cie rodzący wszelkiego rodzaju zboże, nawet len; dobre łąki nadrzeczne. Włościanie za możni, oprócz rolnictwa i hodowli bydła, zaj mują się rybołówstwem w Horyniu. Wś ta należała do ks. Ostrogskich, którzy dla wy bornych pastwisk utrzymywali tu stadninę, zkąd zapewne nazwa wsi. W 1503 r. dana w posagu wraz z Koleśnikami i Ozeninem i 2 kopami groszy Maciejowi Jełowickiemu za Maruszą, jedyną córką Michała ks. Ostrogskiego, ststy łuckiego, pozostaje dotychczas w posiadaniu Jełowickich. Z. Róż. Stadniki, wś, pow. wielicki, na praw. brzegu Raby, w namulistej i urodzajnej równinie 228 mt. npm. , o 5, 6 klm. na wschód od Dobczyc. Na zach. odgranicza wioskę Krzyworzeka od wsi Skrzynki, na wschód Kędzierzynka od Stryszowa, na płd. graniczy z Kędzierzynem. Starożytne gniazdo rodziny Stadnickich h. Drużyna Szarza, należy do par. rz. kat. w Dobczycach. Na obszarze większej posiadł. Ap. Fichhausera stoi dwór szlachecki; we wsi jest 55 dm. , 352 mk. Wiek. posiadłość wynosi 160 roli, 10 łąk, 24 past. i 21 mr. lasu; pos. mn. 192 roli, 55 łąk, 53 past. i 16 mr. lasu. Długosz wspomina kilka razy o tej wsi L. C. , I, 214; II, 118; III, 47 i 356. Za jego czasów dziedziczył ją Stanisław Stadnicki. Były tu łany kmiece i zagrody z rolami i karczma, które płaciły dziesięciny wikaryuszom katedry krakowskiej, z predium szlacheckiego zaś pobierał dziesięciny proboszcz gdowski. Z dwóch niw należących do predium przypadały dziesięciny, wartości 4 grzyw. , kościołowi szpitala św. Krzyża w Krakowie, w skutek polecenia biskupów krak. Pełki i Iwona, którzy je odebrali kościołowi w Biskupicach. Według Wacława Solcz z Gliwic miała się w tej wsi znajdować ruda złota. Mikołaj, syn Jana z Wielopola, pan na Gdowie, tenutaryusz Zbyszkowiec, Dziekanowic i Sosnowej, dziedzic Kędzierzynki, Zegartowic, Stadnik i Falkowie, kupionych w r. 1513 od Woje. Stadnickiego, wreszcie Grzybowa i Zborczyc, żyjąc bezżennie w r. 1535, krótko przed śmiercią porobił z dóbr swych donacye synowcom stryjecznym, synom Jana, a wnukom Mikołaja Księga złota szlachty, IX, 178. Mac. Stadoliszczany, dobra, pow. wieliski, w 1 okr. pol. do spraw włośc, gm. Maklaki, w 1863 r. 36 dusz rewiz. Stadtberg, ob. Pilski Folwark. Stadtfelde, wś do Malborka należąca, pow. malborski, st. p. i par. kat. Malbork, pół mili odl. , szkoła Dammfelde; 394 ha 325 roli or. . W 1869 r. 137 mk. ; 1885 r. 15 dm. , 17 dym. , 110 mk. , 31 kat. , 61 ew. , 18 dyssyd. Powstała w XVII w. na żuławach darowanych miastu. Kś. Fr. Stadtfreiheit, przedm. Iławki, pow. iławkowski; 13 dm. , 257 mk. Stadtgebiet, przedm. Gdańska, par. kat. Szotland; 1885 r. 119 dm. , 2376 mk. Stadthaide, os. , w pow. reszelskim, przy mieście Zyborku Jezioranach. Stadthausen, dobra, pow. welawski, st. p. Gr. Schirrau; 211 ha, 15 dm. , 85 mk. Stadtheide, os. przy Tylży, pow. tylżycki; 30 dm. , 261 mk. Stadthof al. Libaushof, folw. należący do mta Lipawy Kurlandya. Stadtkolonie, pol. Brodzkie, os. wiejska, pow. chodzieski, o 10 klm. na płn. zach. od Miasteczka, wznies. 108 mt. npm. , wchodzi w skład okr. wiejs. Brody, ma 15 dm. , 105 mk. ; st. dr. żel. na Kaczorach Erpel o 7 1 2 klm. Powstała w nowszych czasach. E. Cal. Stadtmuehl, młyn, pow, wałecki, st. p. i kol. i par. katol. Wałcz; 480, 13 mr. , 3 dm. , 23 mk. Stadtwald, os. przy Ządzborku, na prus. polskich Mazurach; 7 dm. , 62 mk. Staedtchen niem. , ob. Miasteczko. Staedtel, pol. Miejsce, Miasteczko, wś, dawniej targowisko, i dobra, pow. namysłowski, par. kat. Bąkowice, ew. Miedary. W 1885 r. wś miała 325 ha 242 ha roli, 57 budyn. , 407 mk. 166 ew. , 40 żyd. ; dobra zaś 711 ha 354 ha roli, 15 bud. , 166 mk. 63 ew. i 32 żyd. . We wsi kościół kat. fil. , synagoga od 1780 r. , szkoła ewang, Na obszarze dóbr dwór dawniejszy pałacyk myśliwski ks. na Oleśnicy, wielkie stawy z karpami, zwierzyniec. Osada stała się miastem już w XIII w. Straciła miejskie urządzenia w 1813 r. Staedtisch 1. Dombrowka, ob. Dąbrówka Stadnicka Staerkenau Staerken Stajka Stajginie Stajęczyny Stajęczynki Stajeńskie Stajenka Staje Stajczówka Stajanów Stajaki Staiszcze Stai Stahoryszny Stahlberg Stagutschew Stagnitten Stagnetergraben Stagiliszki Staggen Stagary Stafurłowo Stafina Stafiliszki Staffelwitz Staerken Wielka 3. . 2. S. Neuhof, ob. Nowydwór 3. . 3. S. Rudabrueck, ob. Rudzki 1. . 4. S. Psin, ob. Psiny 2. . Staerken al. Sterken, wś, pow. stołupiański, st. p. , tel. i kol. żel. Ejtkuny; 113 ha, 6 dm. , 66 mk. Staerkenau 1. Gross, 1378 Starkenau, wś w Pomezanii, pow. suski, st. p. Ząbrowo, par. kat. Iława, o 2 mile; 85 da 69 roli. W 1885 r. 15 dm. , 21 dym. , 92 mk. ew. B. 1378 na daje kapituła pomezańska wsi tej nowy przy wilej na 50 włók z prawem chełm. Sołtys dostaje 4 wolne włóki i trzecią część kar są dowych; od reszty 46 włók mają włościanie płacić od włóki po 16 skojców i 2 kury na św. Marcin; karczmarz ma 3 grzyw. płacić ob. Gramer Gesch. d. Eist. Pomesanien, str. 103. W środku XVI w. posiadają tu Jenie, t. j. Jan, Nigkleschs, t. j. Niklasz i Ihange, t. j. Jan, każdy po 2 włóki ob. Kętrz. O narod. pols. , 260. 2. S. Klein, folw. do Gardy, tamże, 4 dm. , 63 mk. Kś. Fr. Staffelwitz dok. , ob. Stablewice. Stafiliszki, wś, pow. rossieński, parafia chwejdańska. Stafina, folw. w Nienowicach, pow. jaro sławski. Br. G. Stafurłowo, st. poczt. w pow. i gub. riazańskiej, o 22 w. od Riazania, na trakcie do Michajłowa. Stagary, wś, pow. szawelski, gm. Kruki, o 56 w. od Szawel. Staggen 1. wś, pow. ragnecki, st. poczt. Kraupischken; 201 ha, 22 dm. , 107 mk. 2. S. , wś, pow. wystrucki, st. poczt. Aulowoehnen; 410 ha, 35 dm. , 175 mk. Stagiliszki, os. , pow. maryampolski, gm. Jaworowo, odl. od Maryampola 13 w. Stagnetergraben, ob. Nehrungscher Weg. Stagnitten, majętność, pow. elbląski, st. p. i par. kat. Elbląg, 5, 7 klm. odl. , 428 ha 233 roli. W 1885 r. 6 dm. , 18 dym. , 98 mk. , 13 kat. , 85 ew. , hodowla bydła. Kś. Fr. Stagutschew 1. wś, pow. wystrucki, st. poczt. Aulowoehnen; 261 ha, 38 dm. , 191 mk. 2. S. , dobra, tamże, st. p. Bokellen; 195 ha, 9 dm. , 61 mk. Stahlberg, ob. Kcynia. Stahoryszny, lesisty czubek, na obszarze gm. Pniowa, w pow. nadworniańskim, między Strymbą od zachodu, a Strymbą Małą od wschodu, a na płn. od doliny pot. Lubizny. Wznies. 700 mt. npm. Br. G. Stai, jezioro w pow. lidzkim, wśród lasów, 11 dzies. rozległe, brzegi ma błotniste, nie dostępne. W. S. Stai, zaśc. nad rz. Usą, pow. miński, w 3 okr. pol. kojdanowskim, gm. Stańków, o 6 w. od st. dr. żel. moskiewskobrzeskiej Niehorełe, ma 5 osad, 4 1 2 włóki; grunta i łąki dobre. Od 1842 r. własność Kłoczkowskich. A. Jel. Staiszcze, wś, pow. sieński, gm. Łukoml, ma 44 dm. , 257 mk. Stajaki polana, gm. Szare, pow. żywiecki. Stajanów, ob. Stojanów. Stajczówka, okolica szlach. , pow. borysowski, w 1 okr, pol. chołopienickim, gm. Wołosewicze, ma 5 osad; grunta piaszczyste. Staje 1. wś i dobra, pow. prużański, w 1 okr. pol. , gm. Rudniki, o 16 w. od Prużany. 2. S. al. Stajki, wś w pobliżu błota Zimnik, pow. sieński, gm. Bóbr, ma 12 dm. , 69 mk. ; 229 dzies. ziemi używalnej, nieużytków wcale nie ma. Dziedzictwo Adelajdy Szebekowej. Staje, wś, pow. rawski, 28 klm. na płn. wschód od Rawy Ruskiej, 12 klm. od sądu powiat. w Uhnowie, 1, 5 klm. od urz. poczt. w Korczowie, 9 klm. na zach. od st. kol. i tel. w Bełzie. Na płd. leżą Teklów, Woronów i Ostobuż, na zach. Korczów, na płn. Korczmin, Machnówek Worochta, na wschód Tuszków i Witków cztery ostatnie w pow. sokalskim. Wzdłuż granicy płd. zach. od Ostobuża pły nie Sołokija. Przez płd. moczarzystą część ob szaru przeprowadzono kanał zwany Staj skim, którym odchodzą wody do Sołokii. Na płn. wschód wznosi się pagórek Staje 210 mt. . Własn. więk. ma roli or. 403, łąk i ogr. 729, past. 7, lasu 597 mr. ; wł. mn. roli or. 350, łąk i ogr. 432, past. 109 mr. W r. 1880 było 82 dm. , 531 mk. w gminie, 10 dm. , 73 mk. na obsz. dwor. 344 rz. kat. , 249 gr. kat. , 11 izrael. ; 377 Polaków, 223 Rusinów, 4 Niem ców. Par. rz. kat. w Bełzie, gr. kat. w Kor czowie. We wsi cerkiew p. w. św. Michała i szkoła filialna. Lu. Dz. Stajenka 1. holendry niegdyś, w pow. obornickim, o 7 klm. ku płd. od Rogoźna, pod Słomowem, i 2. S. , folw. , o 3 klm. na płd. od Rogoźna, między Boguniewem i Międzylesiem, należały do Grabowskich, dziedziców Wełny 1800 1845 r. . Stajeńskie, ststwo, ob. Ostrowno i Stajki. Stajęczynki, lit. A i B, dwie wsi włośc. , pow. lipnowski, gm. Obrowo, par. Ossówka, odl. 22 w. od Lipna. S. lit. A mają 11 dm. , 114 mk. , 341 mr. ; lit. B 8 dm. , 75 mk. , 301 mr. Ludność przeważnie ewan. W 1827 r. 16 dm. , 155 mk. , par. Osiek. Stajęczyny, folw. , pow. lipnowski, gm. Ossówka, par. Czernikowo, odl. 24 w. od Lipna, ma 5 dm. , 66 mk. , 177 mr. W 1827 r. 2 dm. , 21 mk. , par. Osiek. R. 1789 S. rumunek, należały do par. Szczutowo; właściciel Aleksander Zieliński, brał czynszu 96 złp. Stajginie, wś, pow. rossieński, par. taurogowska. Stajka, szczyt lesisty, na zachod. granicy Banilli Mołdawskiej Wołowskiej, w pow. Stajki Stajka storożynieckim, nad źródłami Solońca Małego; wzn. 876 mt. npm. Na płn. szczyt Kiczera Wielka 830 mt. , na płd. Trzy Mogiły 852 mt. a na wsch. Slatyna 745 mt. . Br. G. Stajka, pot. górski, powstaje w lesie Rypieniu, na płn. stoku działu górskiego, w któ rym wznosi się Losowa do wys. 1429 mt. , w obrębie gm. Putyłewa al. Storońca, w po wiecie wyźnickim. Płynie na ptu. leśnym i górskim jarem i ubiegłszy 5 1 2 klm. wpada do Rypienia z lew. brzegu. Br. G. Stajki 1. folw. i wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Jody, okr. wiejski Zamosz, o 14 w. od gminy a 110 w. od Dzisny; folw. ma 1 dm. , 10 mk. kat. , wś zaś 4 dm. , 79 mk. w 1865 r. 27 dusz rewiz. ; należała do dóbr Janowo Romerów. 2. S. al. Stójki, folw. i dobra nad Dźwiną, pow. dzisieński, w 3 okr. poi. , gm. Druja, okręg wiejski Stajki, o 53 w. od Dzisny, 1 dm. , 25 mk. kat. ; garbarnia; w 1865 r. własność Eugieniusza Miłosza. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi Baboryki, Cilewszczyzna, Jakuże, Jermołowo, Nowiczki, Parszelewo, Prudniki, Romanowszczyzna, Suromszczyzna i Szalciny, w ogóle 355 dusz rewiz. włośc. uwłaszcz. 3. S. Rubież, zaśc, pow. dzisieński, ob. Rubież 5. . 4. S. , wś, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , gm. Wołożyn, okr. wiejski Czertowicze, o 51 w. od Oszmiany, ma 27 dm. , 365 mk. , w tej liczbie 300 praw. , 54 kat. i 11 żyd. w 1865 r. 106 dusz rewiz. 5. S. , folw i wś, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Krajsk, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Bohdanowiczów Stajki, o 6 w. od gminy a 48 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z mka Sosienki do granicy pow. borysowskiego. Folw. ma 1 dm. , 26 mk. , wś zaś 14 dm. i 290 mk. w 1865 r. 121 dusz rewiz. . W skład okr. wiejskiego wchodzi mko Olkowicze; wsi Kobyły, Koreniewo, Owsianiki i Stajki oraz zaśc. Budźki, w ogóle 272 dusz rewiz. włośc. uwłaszcz. , 16 b. ludzi dwors. i 31 jednodw. 6. S. , wś, pow. słonimski, w 1 okr. pol, gm. Kossów, o 46 w. od Słonima. 7. S. , wś, pow. słonimski, w 2 okr. pol. , gm. Żyrowice, o 10 w. od Słonima. 8. S. , wś nad rzką Niemanicą, praw. dopł. Cchy, pow. borysowski, gm. Łosznica, przy linii dr. żel. brzeskomoskiewskiej, w pobliżu st. Bojary, o 8 w. na płn. od Borysowa, ma 16 os. , 50 mk. ; grunta lekkie. 9. S. , wś nad rz. Kamionką, pow. borysowski, gm. Ziembin, ma 6 osad; miejscowość górzysta, okolica lesista. 10. S. , wś, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Hajna, ma 22 os. ; miejscowość wzgorzysta, od płn. i zach. duże lasy. 11. S. , dwa poblizkie zaśc, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, par. kat. okołowska, mają 3 osady. 12. S. , zaśc. , pow. miński, w 1 okr. pol. mińskim, o 4 w. na płn. od Siemkowa, ma 3 osady; grun. szczerkowe, gliniaste, 13. S. , folw. nad rzką Miejką, dopł. Dźwiei, pow. nowogródzki, w 5 okr. pol. snowskim, gm. Czernichów, par. kat. Kraszyn, dość dawna własność rodziny Puszkinów, ma około 33 włók; ziemia wyborna, pszenna. Do 1868 r. była tu kapl. kat. 14. S. , wś i dobra nad kotliną Strumienia, pow. piński, w 2 okr. pol. lubieszewskim, gm. Chojno. Wś ma 25 osad; dobra, od 1860 r. własność Ordów, 4019 dz. , po większej części błot i moczarów. 15. S. , wś, pow. klimowiecki, gmina Rodnia, ma 12 dm. , 68 mk. 16. S. , wś, tamże, gmina Tymonowo, ma 22 dm. , 143 mk. 17. S. , wś, pow. drysieński, należała do domin. Kazulin Szczyttów. 18. S. , wś włośc. , pow. horodecki, okr. wiejski S. , mający w 1863 r. 774 dusz włościan. Wchodziły niegdyś w skład ststwa Jezierzyszcze ob. . Por. Ostrowno 1. . 19. S. , pięć poblizkich wsi, pow. lepelski, w 3 okr. pol. a 1 okr. pok. do spraw włośc, gm. Orzechowno, mianowicie S. Arciuszki 9 dusz, S. Bielagowo 19 dusz, S. Horowe 21 dusz, S. Kułowe 12 dusz i S. Szczerbeczki 23 dusz. Należą do dóbr Orzechowno Hrebnickich. 20. S. , pow. lepelski, ob. Ładosno, 21. S. , wś włośc. , pow. newelski, okr. wiejski Stajki, mający w 1863 r. 566 dusz rewiz. 22. S. , dobra, pow. suraski, w 2 okr. pok. do spraw włośc. , gm. Wieleszkowo, w 1863 r. 160 dusz rewiz. 23. S. , dobra, dow. witebski, w 2 okr. pok. do spraw włośc, gm. Szczerbino, w 1863 r. 51 dusz rewiz. 24. S. , dobra, tamże, w 3 okr. pok. do spraw włośc. , gm. Łoświdy, w 1863 r. 189 dusz rewiz. 25. S. , ob. Staje. J. Krz. Stajki, mko rządowe, pow. kijowski, na wyniosłej równinie, o 1 w. od Dniepru, w 4 okr. pol. , gm. Czerniachów, odl. o 9 w. od Trypola a 80 w. od Kijowa, ma 3291 mk. Podług Pochilewicza wyd. z 1887 r. jest tu 3802 mk. prawosł. i 116 żyd. Włościanie nadzieleni zostali 3309 dzies. ziemi, z opłatą po 5315 rs. 76 kop. rocznie. W mku znajduje się cerkiew Uspieńska, z drzewa wzniesiona w 1858 r. na miejsce dawniejszej, uposażona 109 dzies. ziemi; dwie niewielkie cegielnie. Rocznie odprawia się 8 jarmarków. Zachowały się ślady dawnego obwarowania, składające się z wału, mającego w obwodzie do 100 sażeni a na 1 1 2 saż. wysokiego, na którym stoi cerkiew. Miasteczko rozpada się na dwie części, które rozdzielała dawniej rzeczka Przystawka al. Ikwa, dziś wyschła. Część północna nazywa się Litwinówką, południowa Hurynówką. Nazwa Stajki, podobnie Stany, Wschody, stanowi zabytek dawnej żeglugi na Dnieprze i napotyka się nie tylko na Dnieprze ale i na jego kilku dopływach Desna, Bołwa, Ugra. Prawdo Stajka Stajki podobnie był tu punkt zborny, z którego handel schodził z drogi wodnej na lądową. Sama osada dość stosunkowo późno występuje w dziejach. Pierwotnie należały S. do kn. Hlińskich, t. zw. Putywlskich, z powodu, iż przodek tej gałęzi Bohdan był w 1495 r. namiestnikiem na Putywlu. Ten Bohdan jest znany z dziejów. W 1500 r. przy zdobyciu Putywla był on wraz z żoną z domu ks. Zasławską wzięty do niewoli i umarł w Moskwie Karamzin, VI, 275. W Kijowszczyźnie dość znaczne imiona posiadał oprócz S. nabył on od ks. Słuckich Bobroweje, Hołuboje i Radywonowo ob. Żabotyn. Synem jego był Włodzimierz 1532, który w 1537 r. Iwanowi Zubrykowi sprzedał Radywonowo; syn zaś tegoż Włodzimierza Bohdan był ostatnim z rodu kn. Hlińskich Putywlskich ob. Ad. Boniecki Poczet rodów. Po śmierci Bohdana Putywlskiego S. przeszły w spadku do ks. Zyzemskich i ks. Bohusza Koreckiego. Bohusz ks. Korecki, syn Fedora ks. Koreckiego i Anny z ks. Zyzemskich, ożeniony 1 mo voto z ks. Koszyrską, 2do voto z Maryą Czaplicówną Szpanowską, był wwdą wołyńskim oraz ststą łuckim, Winnickim, bracławskim i żytomierskim. Wystawił i ufortyfikował zamek w Winnicy w 1571 r. w Bracławiu w 1550 r. Posiadał obszerne dziedzictwo. W skład jego dóbr wchodziły Korzec, Międzyrzecz Korecki, Marenin, Kulików, Jaruń, Zabokrzycz, Wilsk, Targowica. Na prawie zaś zastawnem dzierżył sioło Rudomyśl, Suchą Wolę, Mściszyn, Krasne Sioło, Kołniatycze i Połhanów. W Winnicy miał dla siebie i potomstwa zapewnione aż trzy po sobie idące dożywocia. Oprócz tego objął w spadku po ks. Bohdanie Putywlskim wraz z ks. Zyzemskimi Borowę, Jurowę, Koiłów, Telebe i Zołotopoj czyli Hnileczyznę ob. testament pisany w Łucku 1576 r. d. 21 Junia, w Arch. J. Z. R. , I, t. 1, str. 95 116. Synem jego był Joachim ks. Korecki, który więcej dbałości okazując o rzecz publiczną, niż o własne interesy, zostawił majątek w nieładzie i długami obciążony. Żona jego Anna z Chodkiowiczów, rodzona siostra Jana Karola oszczędnym i dobrym zarządem nietylko dźwignęła fortunę, ale ją pomnożyła, znaczne dobra przykupiwszy. Wykupiła też i S. , będące już w wieloletniej zastawie u Kotelnickich Regestr ks. Ziems. i grodz, kijow. . Ks. Joachim Korecki zostawił dwóch synów Samuela i Karola. Z tych młodszy Karol, oprócz innych dóbr, objął Stajki. W 1630 r. trzyma S. w dzierżawie niejaki Matfij Głuchowski. Ks. Karol Korecki, kaszt. wołyński, ożeniony z Anną Potocką, zostawił jedynego syna ks. Samuela Karola, ożenionego z Maryanną Ligęzianką, powtórnie z Zofią Opalińską. Ten Słownik Geograficzny T. XI. Zeszyt 123. umarł bezpotomnie w 1651 r. , jako ostatni z rodu ks. Koreckich. Za ks. Samuela Karola trzymał S. prawem zastawnym Jan Chrobry Dąbrowski. Do S. należały wtedy Stretówka, Koiłów i Rudiaków za Dnieprem Regestr ksiąg ziems. i grodz, kijow. . S. płaciły wówczas czynszu 344 zł. Arenda z przewozem dawała 750 zł. Powinność, co pług pański zorze, sprzątnąć; tudzież siano skosić i zwozić. Podwodę dają poddani do Kijowa. W Koiłowie, wsi należącej do S. , chłopów jest 20; czynsz opuszczony uczynił 9 zł. Rudiaki wś czyni intraty 12 zł. Summa intraty 1165 zł. Za jezioro, względem ryb, bywało 50 zł. Archiw. Horodnickie. W 1640 r. pobliższa Hermanówka, należąca do Firleja, została do szczętu zniszczona przez Tatarów. Dąbrowski, dzierżawca S. , a mieszkający wówczas w Neszczerowie, zajął sposobem dobyczy błąkające się bydło mieszczan hermanowieckich, które Tatarzy porzucili na stepie stajeckim. Mieszczanie pozwali go oto, i tryb. lubels. dekretem swym skazał tegoż Dąbrowskiego na grzywny 996 gr, za nieprezentowanie przed sądem w trzy dni bydła owego archiw. lachowieckie, faso. 52. Następnie ks. Samuel Korecki sprzedał S. Maksymilianowi Brzozowskiemu, który po Adamie Kisielu w 1648 r, został kaszt. kijowskim. W tymże roku Kozacy zajęli tak S. , jak i inne Brzozowskiego dobra, do których on już nigdy niewrócił. W 1649 r. w S. stanęła sotnia kozacka, należąca do pułku kaniowskiego, której setnikiem był Taras Szeremet Rejestr wojska zapor. , str. 75. Wojny kozackie sprowadziły na S. zupełne zniszczenie; niebyło tu już ludzi. Piotr Doroszenko, hetman ukr. , w 1669 nadał bezludną pustkę tę metropolicie Józefowi Tukalskiemu na kuchennoje wystarczenje, z nakazem atoli pilnym i surowym do ludzi tych, którzy w przyszłości mają się w niej osiedlić, aby jako poddani należne posłuszeństwo i powinność temuż metropolicie oddawali Pamiatniki wrem. kiew. kom. , II, str. 229. Metrop. Tukalski wkrótce darował S. brackiemu kijow. monasterowi tamże. Monaster zaczął tu ludność ściągać i osadzać. W 1673 r. wojska ruskie, idące przeciw Doroszenkowi, bez walki zajęły S. Bantysz, II, str. 134. Wkrótce potem ludność tutejsza została przepędzoną za Dniepr i S. odtąd na długie lata pustującem zostały uroczyskiem, ile że Rossya w 1687 r. traktatem t. zw. Grzymułtowskiego warowała u Rzpltej, aby odtąd cały kraj wzdłuż Dniepru, zaczynając od S. aż do ujścia Taśminy, zostawał pustym i niemieszkalnym. Urzędowe statystyczne sprawozdanie o okręgu kijowskim 1686 daje nam interesujące szczegóły o S. i ich okolicy bliższej a pomię12 Stajne Stajniszki Stajsk Stajska Stajski Stajszewo Stajki dzy Trypolem a S. mówi ten dokument peł no ługów i jezior, a na ługach siano pokoszo ne stoi w kopach i stożkach, a ługi te, jak się zowią i kto kosił to siano, niewiadomo, albowiem w tej okolicy mieszkańców niemasz; a herod Stajki pusty, stoi na górze nad Dnieprem, przy ujściu do niego rzeczki Prystawki, a rzeczka Prystawka wyszła ze ste pu, w polskiej stronie; a w S. było dwa horody; na wale z ziemi usutym częstokoły i baszty popalone, i wał w wiciu miejscach rozwalił się i w S, niemasz żadnych budyn ków ani umocnień Arch. J. Z. R. , VII, i 1, Kijów 1886, str. 526. Pomimo jednak zaka zu urzędowego, ażeby się ludność w tym po granicznym pasie nieosiedlała, przymusowi wychodźcy z S. zaczęli pojedynczo i powoli na miejsce dawnego swego pobytu przesie dlać się z za Dniepru, tak że tu i owdzie li czne zaczęły się pojawiać futory i pasieki. W 1707 r. hetm. Mazepa, który monaster bracki w Kijowie nadzwyczaj hojnie wspierał, da wny przywilej na S. temuż monasterowi w zupełności odnowił i zatwierdził Pamiat. kiew. , II, str. 349. W 1783 r. nastąpiło roz graniczenie między Rzpltą i Rossyą. Zesła ni zostali komisarze od obu państw, dla spra wdzenia, opisania i wspólnego postanowienia granic. Jakoż w raporcie swym komisarze ruscy donieśli, iż ruska granica pod S. przez nichże sprawdzona i sprostowana, została o 300 sążni w głąb kraju polskiego pomkniętą; co też oni podpisami swymi wespół z komisa rzami polskimi u słupów ruskiego i polskie go pod 104, dnia 1 augusta 1783 roku stwierdzili Andrejewski. W części S. zwa nej Litwinówką stanęła odtąd graniczna forpoczta ruska i komora. Za Katarzyny II wraz ze wszystkiemi dobrami ziemskiemi, stanowiącemi uposażenie monasterów, Stajki zostały na skarb zabrane. W tutejszej cer kwi Uspeńskiej do niedawnych czasów by ła przechowywaną starożytna ewangielia, ofiarowana w 1627 roku przez dwóch Koza ków zaporozkich, ze stosownym napisem kirylicą. Edward Rulikowski. Stajki, szczyt lesisty, w Karpatach wscho dnich, w dziale czarnohorskim, na wsch. od szczytu Czarnej Hory 2026 mt. , ponad źró dłami pot. Skorusznego dopł. Dzembroni, a na płn. od doliny pot. Pohorylca, pod 42 20 55 wsch. dłg. g. F. , a 48 3 20 płn. sz. g. Wzn. 1749 mt. Po wsch. stronie S. wypływa pot. Podorowaty, podążający na płd. do Czeremo szu Czarnego. Ob. Stajka. Br. G. Stajkiszki, zaśc. , pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Mejszagoła, okr. wiejski Borekuny, o 8 w. od gminy a 38 w. od Wilna, ma 1 dm. , 10 mk. kat. w 1865 r. 3 duszo rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Mussa. Stajkowo, urzęd. Staykowo i Bismarckshoehe, wś i dwór, pow. czamkowski, o 9 klm. na połd. zach. od Czarnkowa, nad Gulczem, dopł. Noteci; szkoła w miejscu, par. i poczta w Lubaszu, st. dr. żel. w Wronkach o 17 klm. W r. 1580 należało S. do Piotra Bobolickiego; było tu wówczas 5 półłan. osiadł. i 4 zagr. ; w pierwszych latach bieżącego stulecia dzie dziczył je Kazimierz Garczyński. Wś, zwana dotąd S. , ma 31 dm. , 340 mk 322 kat. , 18 prot. i 271 ha 236 roli, 13 łąk, 1 lasu. Dwór, przezwany w 1877 r. Bismarckshoehe, tworzy razem z Pieczyskiem okrąg, mający 11 dm. , 202 mk 159 kat. , 36 prot. , 7 żyd. i 926 ha 439 roli, 33 łąk, 416 lasu; cegielnia, torfiarnia, fabryka krochmalu i serów, wspaniały park. Właścicielem jest Alwin Abrahamsohn z Berlina, który nabył te do bra, mające do 4000 mr. , na subhaście za 334000 mrk. E. Cal. Stajne i S. Majdan, wś i folw. , pow. chełmski, gm. Rejowiec, par. Pawłów, odl. 18 w. od Chełma, ma dwa młyny wodne, pokłady kamienia wapiennego i opoki. W 1827 r. było 14 dm. , 93 mk. Dobra S. składały się w 1886 z folw. Stajne i Polesie, wsi Stajne i Majdan Stajeński, rozl. mr. 1024 gr. or. i ogr. mr. 577, łąk mr. 71, lasu mr. 346, nieuż. mr. 30; bud. z drzewa 10; płodozm. 9 i 12 pol. ; las nieurządzony. Wś S. i Majdan Stajeński mr. 481. Stajniszki 1. wś, pow. władysławowski, gm. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 21 w. , ma 3 dm. , 34 mk. Wchodziła w skład dóbr Leśnictwo. 2. S. al. Stejniszki Małe, wś, pow. maryampolski, gm. i par. Pilwiszki, odl, od Maryampola 27 w. , ma 6 dm. , 55 mk. Stajniszki, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 17 w. od Nowoaleksandrowska. Stajsk 1. dwa zaśc. w pobliżu rz. Cny, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, w miejscowości mocno wzgórzystej i lesistej, mają 4 osady, 2. S. , zaśc. nad rzką Stajską, dopł. jeziora Bereszty, pow. borysowski, w 1 okr. pol. i par. kat. Chołopienicze, gm. Wołosewicze. A. Jel. Stajska al. Stajka, rzeczka w pow. borysowskim, dopływ jeziora Bereszty. Bierze początek za zaśc. Stajsk, płynie w kierunku północnym przeszło 1 milę; rybna. A. Jel. Stajski kanał, rów odprowadzający wody z łąk na półn. brzegu rz. Sołokii, w gm. Staje pow. rawski i Witków pow. sokalski; wy chodzi ze Sołokii pod Stajami i łączy się z nią pod Bełzem nad granicą Witkowa. Długi 9 klm. Br. G. Stajszewo i Stajwiszewo, ob. Staniszewo. Stakańce, zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Wiżuny, o 45 w. od Wiłkomierza. Stakanowo al. Piatnickie, sioło nad rzką Stakanowo Stajki Stakańce Stajkiszki Stallupoenen Stalec Stale Staldszen Stakniszki Stakińce Staki Stakeldangen Kosorżą, powiat szczygrowski gub. kurskiej, o 20 w. od Szczygrowska, ma 267 dm. , 2167 mk. Stakeldangen, dobra prywatne, w okr. i pow. hazenpockim, par. piltyńskohazenpocka Kurlandya. Staki 1. wś, pow. wiłkomierski, gm. Onikszty, o 38 w. od Wiłkomierza. 2. S. , ob. Stoki. Stakińce, wś włośc. nad potokiem Jusiną, pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. Niemenczyn, okr. wiejski Padziuny, o 7 w. od gminy a 31 w. od Wilna, ma 5 dm. , 25 mk. katol, w 1865 r. 22 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Giejany. Stakniszki, os. , pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 31 w. , 2 dm. , 6 mk. Staldszen, wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Schakuhnen; 278 ha, 48 dm. , 217 mk. Stale z Budami Stalowskimi, wś, pow. tar nobrzeski, odl. 1 2 mili od Tarnobrzegu a 2 mile od Sandomierza, w piaszczystej równi nie nadwiślańskiej, pokrytej lasem sosno wym, wzn. 160 m. npm. , nad pot. Trześnią, dopł. Łęgu, uchodzącego do poblizkiej Wisły. Par. rzym. kat. w Miechocinie. Wś wraz z obszarem więk. pos. 9 dm. liczy 231 dm. i 1236 mk. , 1205 rzym. kat. i 31 izrael. Folw. Budy Stalow. ma 6 dm. i 54 mk. Większy obszar Teodora Schindlera wynosi 79 mr. roli, 3138 mr. łąk, 648 mr. past. i 5381 mr. lasu; pos. mn. ma 1168 mr. roli, 257 mr. łąk, 35 mr. past. i 3 mr. lasu. S. graniczą na płn. z Żupawą, na zachód z Mokrzyszowem, na płd. z Tarnowską Wolą, a na wschód z Je ziorkiem. P. Szymon Matusiak starannie ba dał lud tej wsi i okolic i rezultaty tych ba dań pomieścił w pracy p. t. Stalowskie we sele Ateneum, 1881, kwiecień i rozprawie o języku Stalowiaków, Jeziorzan i Żupawców Sprawozd. i rozpr. wydz. filol. Akad. Umiej. w Krak. , 1880. Mac. Stalec, pow. sieradzki, ob. Stolec. Stalerowszczyzna, po łotew. Stolarowa, wś, pow. rzeżycki, w 4 okr. pok. do spraw włośc. , gm. Rozenmujża, w 1863 r. 131 dusz rewiz. ; własność Sokołowskiego. Ma kościół parafialny św. Trójcy, 1770 r. kosztem Hylzenów założony, posiadający cudowną statuę Zbawiciela. Ś. dawniej królowszczyzna, od 1746 r. była dziedzictwem Hylzenów. Par. katol. , dekanatu rzeżyckorażnieńskiego, ma 1129 wiernych; kaplica Rozenmujża. Stalewo, niem. Stalle, wś na żuławach malborskich, niedaleko granicy pow. sztumskiego, pow. malborski, st. p. i par. kat. Pozylia, szkoła ew. w miejscu 1887 r. 63 dz. , odl. od m. pow. 2 3 4 mili na wschód. Zawiera 8 większych posiadł. i 14 zagród, razem 505 ha 370 roli. W 1887 r. 29 dm. , 75 dym. , 313 mk. , 59 kat. , 237 ew. , 17 dyssyd. S. po siada przywilej z r. 1470 i kościół par, ewang. ; pierwszy pastor Fischbeck nastał tu r. 1578. R. 1470 odnawia bisk. chełmski i administrator dyecezyi pomezańskiej Wincen ty, z upoważnienia króla Kazimierza, przywi lej dla S. na włók 30, z których sołtys po siadał 3 wolne, wraz z trzecim fenikiem kar sądowych; od reszty płacono po 3 grzyw. po śledniej monety i po 2 kury. Od tłoki wś by ła wycina, musiała tylko przez 8 dni dostawić 6 robotników do sianożęcia i podwodę do zwiezienia jednego łasztu elbląskiego piwa. Dan na zamku w Suszu ob. Urkb. des Bist. Culm von Woelky, str. 547. Kś. Fr. Stalewszczyzna, zaśc. szl. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 41 w. od Wilna, 2 dm. , 16 mk. katol. Stalgen, dobra prywatne, w okr. mitawskim, pow. dobleński, par. mitawska Kurlandya. Stalineszty, wś nad strugą t. n. , dopływ. Zbrucza, pow. chocimski gub. bessarabskiej, w pobliżu traktu poczt. z Lipkan do Chocimia, posiada cerkiew drewnianą, zarząd gminny. Stallis Hans, wś, pow. kłajpedzki, st. p. , tel. i kol. żel. Kłajpeda; 178 ha, 13 dm. , 64 mk. Stalluhnermuehle al. Stalunmehle, Stalun, młyn nad rz. Stalunka, pow. złotowski, st. p. i kol. Lipka, gm. Wersk, par. kat. Zakrzewo, 3 4 mili odl. W 1885 r. 2 dm. , 25 mk. R. 1766 zowie się ta os. Jayda al. Jeyda. R. 1721 dostaje niejaki Jeyda przywilej na młyn. Jeszcze r. 1867 posiadała go taż sama rodzina, która się dziś pisze Goede ob. Der Kreis Flatow von Schmitt, str. 280. Stallupoenen, ob. Stołupiany. Stalmierz al. Sztalmierz, wś i folw. , pow. rypiński, gm. Sokołowo, par. Ruże, odl. o 20 w. od Rypina, ma 36 dm. , 250 mk. W 1827 r. było 18 dm. , 150 mk. W 1886 r. folw. S rozl. mr. 681 gr. or. i ogr. mr. 360, łąk mr. 87, pastw. mr. 16, lasu mr. 136, przestrzeni spornej mr. 72, nieuż. mr. 10; bud, mur. 4, z drzewa 8; las nieurządzony, pokłady torfu. Według reg. pob. pow. lipnowskiego z r. 1564 wś S. , w par. Mazowsze, miała 8 posiadaczy, 3 zagr. , pustą karczmę, młyn w części Michała Działyńskiego na całym łanie. Płacono poboru 5 fl. 1 gr. 1 sol. Pawiński, Wielk. , I, 321. Stalmujża, niem. Steinensee, wś, okr. iłłukszteński gub. kurlandzkiej. Kościoł katol. p. w. Zbawiciela, wzniesiony 1650 r. przez barona Felkerzamb, filialny parafii Illukszta. Staloryszki, os. , pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze, odl. od Władysła Staloryszki Stalmujża Stakeldangen Stalmierz Stalerowszczyzna Stalluhnermuehle Stallis Stalineszty Stalgen Stalewszczyzna Stalewo Stalunka Stamirowice Stamina Stamierowszczyzna Stamie Stamberk Stamka Stama Stabnia Stalówka Stalownia Stałypino Staławka Stalownia Stalusz Stalun wowa 34 w. , ma 7 dm. , 69 mk. W 1827 r. 1 dm. , 5 mk. Stalownia 1. pow. lubartowski, gm. i par. Firlej. 2. S. Wielka, pow. wyłkowyski, gm. Pojewoń, par. Łankieliszki, odl. od Wyłkowyszek 13 w. , ma 22 dm. , 202 mk. W 1827 r. 22 dm. , 191 mk. Stalówka, niem. Stahlberg, folw. , pow. szubiński, o 2 klm. na północ od Kcyni, 118 mtr. npm. ; par. , okr. wiejski, poczta i st. dr. żel. w Kcyni; ma 2 dm. , 14 mk. Stalun, pow. międzyrzecki, ob. Stołuń. Stalunka, niem. StallunenFluss al. Stallune, nazwa górnego biegu rz. Łobżonki ob. . U jej ujścia leży wś Żelazno Eisenheim. Stalusz, mylnie, ob. Stołuń. Staławka, folw. , S. Wielka, wś, i S. Mała, wś, pow. wyłkowyski, gm. Pojewoń, par. Łankieliszki, odl. od Wyłkowyszek 12 w. Folw. ma 3 dm. , 60 mk, S. Wielka 22 dm. , 202 mk. , 823 mr. , S. Mała 41 dm. , 241 mk. , 362 mr. W 1827 r. folw. miał 2 dm. , 50 mk. ; wś 10 dm. , 76 mk. S. wchodziła w skład dóbr Królowe Krzesło w ekonomii olickiej. W XVIII płacono ztąd kwarty 218 złp. Stałypino al. Archangielskoje, sioło nad rzkmi Wygraną i Szamą, pow. horodyszczeński gub. penzeńskiej, o 81 w. od mta pow. , ma 187 dm. , 1679 mk. , fabrykę sukna, która w 1869 r. zatrudniała 470 robotników i wyprodukowała za 110000 rs. , gorzelnię. Stabnia, jezioro przy wsi t. n. , w pow. ządzborskim ob. Miłuki 1. . Stama, wś, pow. ządzborski, st. p. , tel. Żądzbork; 142 ha, 31 dm. , 165 mk. W. m. Winryk v. Kniprode nadaje braciom Kiersztanowi i Otonowi z Olszyn na prawie chełm. 150 włók między jez. Galent i Stama, wraz z ostatniem jeziorem, oraz wolne rybołówstwo. W sprawach z Prusakami, na pruskiem prawie siedzącymi, odpowiadać mają przed komturem. Z tych dóbr czynią 5 służb konnych. Dan w Iławie r. 1379. W. m. Ludwik v. Erlichshausen odnawia powyższy przywilej Janowi z Kremit, t. j. Janowi Przebędowskiemu, i Mikołajowi Ruszkowskiemu, zamieniając jez. ich Stama na jez. Serwin i nadając im wolne rybołówstwo w jez. Tapejmowskiem. Dan w Malborku r. 1451. R. 1469 Anzelm v. Tettau i Rul Bloschdorf, sstowie w Bartoszycach i w Knipawie Królewieckiej, poświadczają, że Mikołaj Ruszkowski, Jan z Duven i Janik Przebędowski swe dobra Sorkwity, Stama i Miłuki sprzedają Jerzemu Schlichen za 347 grzyw. mniejszej wagi, z których pieniędzy 150 grzywien natychmiast ma być wypłaconych, reszta zaś na Zielone świątki. Sprzedający mają mieć staranie, aby akt sprzedaży na najbliższym zjeździe ziemskim w Bartoszycach był wciągnięty do ksiąg ziemskich. Dan w Królewcu we wilią Zwiast. N. P. M. R. 1470 nadaje Henryk v. Richtenberg, wielki komtur, rycerzowi Schlieben dobra Miłuki, Stama, Sorkwity, które przedtem posiadali Jan z Kremit Przebędowski i Mikołaj Ruszkowski. Schliebenowie sprzedali swe dobra r. 1599 Eglofsteinom. Ad. N. Stamberk, ob. Sztembarg. Stamie, dwór, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 70 w. od Nowoaleksandrowska, Stamierowszczyzna, okolica szlachecka nad rz. Wersoczką, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , o 40 w. od Lidy a 16 od Ejszyszek; 6 dm. , 71 mk. katol. Stamina, osada młyńska, pow. ostrzeszowski, okr. wiejski Rojów, w pobliżu Ostrzeszowa, ma 3 dm. i 28 mk. Stamirowice 1. w XVI w. Stamyerowice, wś i folw. nad rz. Pilicą, pow. grójecki, gm. Borowe, par. Michałowice, odl. 25 w. od Grójca, ma 208 mk. W 1827 r. było 26 dm. , 169 mk. W 1885 r. folw. S. rozl. mr. 575 gr. or. i ogr. mr. 286, łąk mr. 88, pastw. mr. 109, lasu mr. 4, nieuż. , mr. 88; bud. mur. 5, z drzewa 8. Wś S. os. 27, mr. 171. Na po czątku XVI w. łany dworskie, zdawna od dzielne, płacą dziesięcinę pleb. w Micha łowicach, zaś kmiecie arcyb. gnieźn. Łaski, L. B. , II, 310. 2. S. , kol. , pow. brzeziński, gm. Długie, par. Jeżów; kol. ma 12 dm. , 106 mk. , 210 mr. , karcz. 1 dm. , 9 mk. , 1 mr. W 1827 r. 10 dm. , 56 mk. Br. Ch. Stamka, niem. Klein Stamm, wś, pow. ządz borski, st. p. , tel. Ządzbork; 276 ha, 9 dm. , 48 mk. Jerzy Rechenberg, ssta szestyński, sprzedaje r. 1542 Janowi Skrodzkiemu i jego synom Brożejowi, Benedyktowi, Salomonowi, Maćkowi, Łukaszowi, Wawrzyńcowi i Jurdze Skrodzkim, oraz Wojtkowi Giży, zięciowi je go, 15 włók przy jez. Stamka na prawie chełm. za 300 grzyw. R. 1549 cała suma już była zapłacona. W końcu XVI w. miał po siadłości tu i w Pilcu Jerzy Spigiel z Danii, który wspomniane dobra sprzedał za 1000 zł. Jerzemu Lichtyanowi. Temuż sprzedali zie mianie w Stamce Fryderyk Skrodzki, Jan i Jurek Giżowie, oraz Jan Chronik 15 włók i stali się jego lemanami. Ad. N. Stamnitzdorf Ober al. Poitzenberg Neu i S. Nieder, dwie wsi, pow. lwowski, par. ew. Ober Goeris Seifen, kat. Lwów. S. Ober ma 67 dm. , 285 mk. 47 kat. , S. Nieder ma 16 dm. , 63 mk. kat. 4, 19 ha. Stamogiły, zaśc. poradziwiłłowski nad Słuczą, pow. słucki, w 1 okr. pol. i gm. Starobin, ma 5 osad; grunta urodzajne, szczerkowe, łąki obfite. W pobliżu sześć kurhanów. Stamonówka, grupa zabudowań w obr. gm. Pcimia, pow. myślenicki. Br. G. Stamogiły Stamnitzdorf Stamonówka Stancewicze Stampelken Stanipelken, wś, pow. wclawski, st. p. Goldadler; 347 ha, 84 dm. , 367 mk. Stampen dok. , ob. Skępsk. Stampen, 1288 Stampin, dobra i wś, pow. oleśnicki, par. ew. Stampen, kat. Oleśnica. Mają 4 dm. , 186 mk. kat. 19, rozl. 378 ha. Wś ma 59 dm. , 458 mk. 20 kat. , 467 ha. Kościół par. ewang. Pierwotny kościół z parafią założyli tu podobno biskupi wrocławscy; istniał już 1516 r. Obecny z 1771 r. Stampi Pojana, ob. Pojana 12. Stan 1. wyspa utworzona przez odnogi Prypeci, w pow. rzeczyckim, na przeciwko wsi Wiepry, gm. Dernowicze, ma przeszło 1 w. kw. 2. S. , wś, pow. czauski, gm. Horodziec, ma 49 dm. , 362 mk. 3. S. , wś, pow. newelski, w 4 okr. pok. do spraw włośc. , gm. Sidorowo, w 1863 r. wraz ze wsią Paraszkowo 21 dusz rewiz. 4. S. Czortów, osada, pow. ihumeński, od 1843 r. własność włościanki Góreckiej, ma 1 włókę. 5. S. Iwanów, wś, pow. klimowicki, gm. Zahustino, ma 51 dm. , 365 mk. 6. S. Krasny, folw. , pow, piń ski, w pobliżu Pińska i kotliny rzeki Piny, z prawej strony traktu poczt. z Łohiszyna do Pińska. 7. S. Królewski al. Stanica Królewska, białoruskie Karalou Stan, pow. miński, u źró deł Wołmy, ob. Królewski Stan. 7. S. Stary, wś, pow. klimowicki, gm. Miłosławicze, ma 37 dm. , 135 mk. 9. S. Wysoki, zaśc. , pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Zaczyste, par. kat. Borysów; grunta piaszczyste. J. Krz. A. Jel. Stan, st. poczt. , w pow. czerepowieckim gub. nowogrodzkiej, o 50 w. od Czerepowca. Stań Król al. Stanica Królewska, folw. , pow. borysowski, za poddaństwa własność Terleckich; miejscowość wzgórzysta. Podług Eustachego Tyszkiewicza i Ignacego Chodźki nazwa powstała z powodu, że tu zatrzymał się Stefan Batory z całym wojskiem podczas wyprawy w 1580 r. Do dziś pozostała tradycya o tym wypadku i znajduje się kamień pamiątkowy, podany w rysunku przez Tyszkiewicza ob. Opisanie pow. borysowskiego, str. 50 53. Porów. Królewski Kamień. Stanajcie 1. wś, pow. maryampolski, gm. Freda, par. Godlewo, odl. od Maryampola 40 w. , ma 25 dm. , 246 mk. , 37 osad, 658 mr. Wchodziła w skład dóbr Freda Dolna. W 1827 r. 12 dm. , 100 mk. 2. S. , pow. wła dysławowski, gm. Błogosławieństwo, par. Giełgudyszki, odl. od Władysławowa 37 w. , ma 14 dm. , 171 mk. W 1827 r. jedna część miała 6 dm. , 75 mk. , druga 4 dm. , 43 mk. 3. S. , wś nad rz. Szyrwintą, niedaleko ujścia Lepony, pow. wyłkowyski, gm. Kibarty, par. Wierzbołów. Odl. od Wyłkowyszek 22 w. , ma 30 dm. , 231 mk. W 1827 r. było 35 dm. , 256 mk. Br. Ch. Stanajcie al. Stonajcie, dobra, pow. rossieński, gm. i par. Kroże, o 36 w. od Rossień. Stanall 1. ob. Stanowo. 2. S. Klein, os. młyń. , w Pomezanii, pow. sztumski, st. p. i par. kat. Kiszpork, obwód domin. Kuksy, 150 mr. W 1885 r. 3 dm. , 22 mk. Kś. Fr. Stanca, węg, Sztancs al. Esztancs, wś, w hr. ziemneńskiem Zemplin; kościół paraf. gr. katol. , żyzna gleba, 449 mk. Stancewicze, wś nad rz. Nieżatką, pow. nowogródzki. Stanclewo al. Stanislewo, Stanisławowo, wś, pow. reszelski, par. , st. p. i tel. Biskupiec; 1088 ha, 190 dm. , 899 mk. S. założył r. 1569 jako wś dannicką bisk. Stanisław Hozyusz na 55 włókach. Stańczaki, wś nad rz. Wiedźmą, pow. no wogródzki, w 5 okr. pol. snowskim, gm. Darewo, ma 8 osad; grunta szczerkowe, uro dzajne. A. Jel. Stańczyki 1. folw. i wś nad rz. Straczą, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. Swir, okr. wiejski Olszewo, o 15 w. od gminy a 24 wiorst od Święcian, 5 dm. , 78 mk. katol. w 1865 r. 32 dusz rewiz. ; własność Józefa Gizberta. 2. S. , wś włośc. nad jez. Skierasiecz, pow. trocki, w 1 okr. pol. , o 22 w. od Trok, 11 dm. , 149 mk. katol. Stanczynięta al. Stanczynięty, wś, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra Chomińskich Niestaniszki, o 4 w. od gminy a 53 w. od Święcian, ma 22 dm. , 146 mk. katol. Stanczyszki, wś, pow. rossieński, par. kołtyniańska. Standsen, dobra prywatne, w okr. goldyngskim, pow. i par. windawska Kurlandya. Standszen, wś, pow. kłajpedzki, st. p. Dt. Crothingen; 93 ha, 5 dm. , 36 mk. Stanek, uroczysko, pow. białostocki, w 1 okr. pol. , gm. Gródek, o 26 w. od Białegostoku. Stanestie, ob. Stanowce. Staneszcze, szczyt w Karpatach lesistych, w dziale między przesmykiem skolskim i delatyńskim, w pow. stryjskim, na obszarze gm. Żupania, nad pot. Rostoką. Wzn. 1158 mt. Stanęcin, przys. Naszocowic, pow. nowosą decki, u ujścia Stromki do Dunajca z lew. brzegu; od połd. oblewa tę osadę potok Ja strzębski, a od zachodu graniczy z wsią Ol szanką. Wymienia tę osadę Długosz L. B. , III, 349 jako własność klasztoru klarysek w Starym Sączu, graniczącą z Olszaną par. w Podegrodziu. W 1581 Pawiński, Małop. , 128 miał S. 1 łan kmiecy. Mac. Stangau, wś, pow. królewiecki, st. p. Waldau; 167 ha, 16 dm. , 82 mk. Stangenau, ob. Dworek. Stanipelken Stampen Stampi Stan Stań Stanajcie Stanall Stanca Stanclewo Stańczaki Stańczyki Stanczyni ta Stanczyszki Standsen Standszen Stanek Stanestie Staneszcze Stanęcin Stangau Stangenau Stangenberg Staniątki Staniany Staniańce Stangwis Stangwieliszki Stangenwalde Stangenhain Stangenforth Stangendorf Stangenberg Stangenberg, ob. Sztembarg i Sztembark. wś, pow. brunsberski, st. p. , tel. , kol. żel. Brunsberga; 712 ha, 25 dm. , 108 mk. Stangendorf 1. wś w Pomezanii, na holędrach, tuż nad praw. brzegiem Wisły, pow. kwidzyński, st. p. Rundewiese, par. kat. Nowe; 772 ha 534 roli. W 1885 r. 47 dm. , 70 dym. , 417 mk. , 76 kat. , 336 ew. , 5 dyssyd. 2. S. , pow. świecki, ob. Nowe t. VII, 220. Stangenforth 1. osada wiejska, pow. chodzieski, o 4 klm. na połd. wschód od Bu dzynia, powstała na obszarze ststwa budzyń skiego i wcieloną została do domeny Podstolica; par. katol. , poczta i st. dr. żel. w Budzyniu, par. protest. Sokołowo; ma 7 dm. , 52 mk. , 48 prot. , 4 katol. i 116 ha 80 roli, 23 łąk, 1 la su. 2. S. , leśniczówka, tamże, wchodzi w skład nadleśnictwa Podaniu. E. Cal. Stangenhain, wś, pow. zgorzelicki, par. ew. Deutsch Ossig; 119 dm. , 681 mk. 8 kat. , 90 ha. Stangenwalde, ob. Stęgwałd. Stangenwalde niem. , ob. Polska Wieś. Stangwieliszki, pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Sapieżyszki, odl. od Maryampola 53 w. , 3 dm. , 59 mk. Stangwis, litewska nazwa strumienia, który obok Mereczanki wpada do Niemna pod Mereczem. Staniańce, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 80 w. od Nowoaleksandrowska. Porów. Stamińce. Staniany 1. folw. , pow. kowieński, w 2 okr. pol. , o 60 w. od Kowna. 2 S. , wś, pow. kowieński, w 4 okr. pol. , o 27 w. od Kowna. 3. S. , wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 11 w. od Poniewieża. Staniątki, 1242 r. Stanyathekg, 1243 Staniantki, wś i klasztor, w pow. bocheńskim, par. Brzezie, na zachodnim krańcu puszczy niepołomskiej, w pobliżu st. dr. żel. Arc. Karola Ludwika w Podłężu. Wś leży w równinie lekko sfalowanej, wzn. 213 mt. n. p. m. , o glebie glinkowej, urodzajnej. Przybywającemu koleją od Bochni ukazuje się naprzód wieża czworoboczna, stercząca śród starych lip. Za zbliżeniem widzimy w obszernym dziedzińcu kilka parterowych domów mieszkania duchowieństwa i zarządu dóbr i starożytny piętrowy budynek klasztorny z kościołem, otoczony od południa wysokim murem, okalającym ogród. Budynek ten sięga XIII w. , nosi jednak ślady późniejszych przeróbek. Kościół p. w. św. Wojciecha męczennika, benedyktyna, jest pięknym zabytkiem architektury z epoki przejścia stylu romańskiego w ostrołuk opis u Łuszczkiewicza Wł. Zabytki budownictwa. Klasztor dla benedyktynek założył i uposażył Klemens comes na Ruszczy r. 1216. Córka jego w dok. Visenyga, Wyszencza, Visnega była pierwszą ksienią klasztoru. Klemens poległ w bitwie z Tatarami pod Chmielnikiem r. 1241, zapisawszy pierwej swe dobra klasztorowi. Ciało jego i żony Racławy, córki i syna niemowlęcia złożone są w krypcie pod zakrystyą. W akcie fundacyjnym oznaczono ilość siostr na 30, przełożonym zaś praepositus przy kościele miał być zakonnik z Tyńca, któremu pomagać miało 5 braci. Dozwolono też siostrom, za zgodą bisk. krakowskiego, przyjąć regułę cystersek. Z dawnych posiadłości pozostały dotąd przy klasztorze wsi Chrość, Staniątki i Górka w par. Brzezie, Podłęże w par. Niepołomice, Łazy, Brzeźnica, Gorzków i Podjasień w par. Brzeźnicy, Zakrzów, Zakrzówek, Słoniróg, Ochmanów, Węgrzec Wielki i Mały w par. Budzanów, dobra zaś leżące w królestwie polskiem odpadły. W klasztorze przebywa zwykle 30 zakonnic, kilka sióstr służebnych i kilka nowicyuszek, razem do 40 osób. Oprócz tego utrzymuje klasztor 2 kapelanów jezuitów i katechetę dla szkoły. Archiwum klasztorne zawiera dokumenta w części już ogłoszone. Przy erekcyi nadał Klemens z Ruszczy Długosz, L. B. , III, 279 wsi Staniątki, Lipową, Zagórze, Babin, Rozkochów, Luszowice, Długoszyn, Cięszkowice, pół Jaworzna, Smolice z bobrownią, mto Zator z bobrownią, Kęty, Czeladź, karczmę Witów koło Siewierza, Ostrów, Podłęże, Łączko wice nad Rabą, Plonsze, Zagrodzie, Nabuszne, Druszów, Przemęczany Wielkie i Małe, Szyce, Luszowice i Klimontów, potem zaś dodał miasto Niemil. Do tych dóbr dołączył w 1238 r. Andrzej, bisk. płocki, bratanek Klemensa, a syn Marka z Brzeźnicy, woj. krakowskiego, wsi Brzeźnicę, Łopiankę z salinami, dziedzictwo Wincentego dziś Bochnia, Birków, Długoszyce, Wiśnicz, Dobrawowice, Czyendanowicze Czedanthovicze i dwa szyby solne w Wieliczce. Hojne to uposażenie powiększył jeszcze w r. 1241 Konrad, ks. mazowiecki Kod. małop. , II, str. 63, na prośby syna Ziemowita, częścią wsi Bogumiłowa i miarą soli co 8 dni z Wieliczki. W 1242 ibid, 419 potwierdził tenże zamianę wsi Lipowy, gdzie później biskup zbudował zamek Lipowiec, Zagórza, Babic, Rozkochowa, Luszowic, Długoszyna, Cieszkowie i Jaworzna na wieś Liziny i dziesięciny z Mozgawy i nadał wsiom klasztorym wolności. W 1243 ibid. , str. 69 dodał Konrad Tropiszów, Szyce, Cięszkowice i nowe wolności. Darowizny te potwierdził Bolesław Wstydliwy w 1248 r. przywilejem ibid. , dok. 429, str. 79, w którym oznacza ilość soli, jaką z Bochni miał klasztor pobierać. Zwyczajem ówczesnym klasztor oddał się pod opiekę stolicy apostolskiej, na co o Stanica Staniewicze Stanielewicze Staniele Staniec Stanica trzymał bullę Innocentego IV r. 1252 ibid. , 86, 92 i Kod. dypl. polski, III, 199. W osta tniej bulli wyliczono 16 wsi klasztornych. Odtąd stara się klasztor o powiększenie i ubezpiecze nie swego mienia, wprowadza prawo niemieckie 1295 r. w Lędzinach i uzyskuje od bisk. krakow. Wisława uwolnienie poddanych od dziesięcin 1238 Kod. pol. , III, 18. Przywilej ten potwierdził 15 paźdz. 1334 bisk. krak. Jan Kod. małop. , III, 13, podobnie jak El żbieta, królowa węgierska i polska, potwier dziła akt Konrada z 1242 i przywilej Ka zimierza W. , uwalniający poddanych klasztornych od sądów starościńskich i kaszte lańskich dok. z 17 grud. 1376 i 20 sierp. 1381, Kod. małop. , III, 303 i 336. Zakonnice miały zostawać pod zwierzchnictwem opatów tynieckich i tylko z klasztoru tynieckiego mogły przyjmować spowiedników i rządców dóbr, a tylko w razie gdyby im niedano od powiedniego spowiednika mogły się udawać do innych klasztorów. Bo r. 1785 nie zmieni ły się stosunki. Nic korzystały zakonnice z dozwolonego im przyjmowania reguły cystersek. W 1785 r. nic supprymowano kla sztorny ponieważ utrzymywał szkołę żeńską, która zdawna należy do lepszych zakładów wychowawczo naukowych. Sama wieś S. na leżała zdawna do par. Brzezie. W połowie XV w. było tu 6 łan. km. , płacących czynszu po 16 skotów, 20 jaj, 2 koguty, dwa sery. Z łanu należały się trzy dni robocizny od św. Michała do św. Jana, a 5 dni tygodniowo od św. Jana do św. Michała. Dawano też po 2 kor. owsa z łanu. Dwaj zagrodnicy płacili po fertonie i odrabiali jeden dzień pieszy tygodniowo. We wsi przy trakcie były dwie kar czmy, jedna zwana Szwab płaciła 5 grzyw. 10 gr. czynszu i dawała kamień łoju, druga, zwana Stankowa Stanczonis, 2 grzyw. i ka mień łoju; karczmarze odrabiali na równi z kmieciami. Przy dwu stawach stały dwa młyny, oddające miarki klasztorowi. Dwie powaby jednodniowe obowiązywały ludność wsi. Folwark klasztorny trzy polowy niedawał dziesięciny, zaś łany kmiece, karczmy, zagrody, dawały dziesięcinę, wartości 15 grzyw. , prebendzie staniąteckiej przy kate drze krakowskiej Długosz, L. B. , III, 282. W 1581 r. klasztor płaci od 6 1 2 łan. km. , 1 zagr. z rolą, 1 komor. z bydłem i 2 bez bydła Pawiń. , Małop. , 63. Obecnie wś S. należy do gm. Chrószcze, składa się z 48 dm. i liczy 253 mk. ; 249 rzym. kat. i 4 izrael. Klasztor utrzymuje tu zdawna szkołę ludową. S. grani czą na płn. z Podłężem, na wschód z puszczą niepołomską, na płd. z Chrószczem. Mac. Stanica Królewska, ob. StańKról. Stanica, wś w hr. orawskiem, ob. Namiestów. Staniczyn, zaśc. , pow. bobruj ski, w 2 okr. pol. paryckim, gm. Broża, par. Bobrujsk; miejscowość dzika, grunta piaszczyste. Stanie, u Buszyńskiego Stole, dobra, pow. rossieński, gm. Kołtyniany, o 54 w. od Rossień. Staniec al. Stanice, 1258 Stanicz, Stanitz, dobra i wś, pow. rybnicki, par. kat. Ruda. Dobra mają 10 mk. kat. , 2173 ha 1194 ha lasu. Wś ma 141 dm. , 891 mk. 1 ew. i 466 ha. Kaplica katol. murowana, szkoła katol. , kopalnie rudy żelaznej, smolarnia. Staniele, wś, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , o 20 w. od Telsz. Stanielewicze, wś, pow. wołkowyski, w 5 okr. pol. , gm. Krzemianica, o 8 w. od Wołkowyska. Staniewicze 1. folw. nad rz. Dudzianką, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , o 68 w. od Oszmiany a 40 w. od Dziewieniszek, ma 5 mk. katol. ; własność hr. Zamoyskich. 2. S. , wś włośc. , pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , o 65 w. od Oszmiany a 36 w. od Dziewieniszek, ma 9 dm. , 94 mk. katol. 3. S. , zaśc. szl. nad rzeką Wilią, pow. trocki, w 2 okr. pol. , o 21 w. od Trok, 1 dm. , 7 mk. katol. 4. S. , wś i okolica szlach. , pow. grodzieński, w 3 okr. pol. , gm. bohorodzicka, o 35 w. od Grodna. Staniewo 1. al. Staniew, folw. i dobra nad rzką Strawą, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. i par. Żyżmory, okr. wiejski Kasperzyszki, o 46 w. od Trok; folw. ma 2 mk. prawosł. i 56 katol. Dobra należały do Mateusza Roemera, ssty sumieliskiego, i stanowiły całość z Władykiszkami; obecnie własność Jana Roemera, syna Aleksandra. 2. S. , folw. nad Niemnem, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Butrymańce, okr. wiejski Ajciuny, o 67 w. od Trok, ma 1 dm. , 20 mk. 5 prawosł. , 15 ka tol. ; w 1865 r. własność Kochowskich. 3. S. , folw. , pow. ihumeński, w 2 okr. pol. i gm. Smiłowicze, par. kat. dawniej Smiłowicze, od 1870 r. Ihumeń, o 20 w. od Ihumenia, przy dawnym gośc. poczt. mińskoihumeńskim, własność Mirkulewiczów, około 50 włók; grunta lekkie, nieco faliste, miejscowość dość leśna, sucha. Tu około 1839 r. urodził się Zygmunt Dobieszewski, dr. medycyny, autor dzieł lekarskich, praktykujący w Marienbadzie. J. Krz. A. Jel. Staniewo, wś i folw. , pow. krotoszyński Koźmin, o 2 klm. na zachód od Koźmina par. , poczta i st. dr. żel. , nad Orlą, dopł. Baryczy; szkoła w miejscu. W r. 1291 występuje Marcin z S. , któremu Jan, syn Czechosława z Galewa, oddał Radlin do osadzania na prawie niemieckiem. S. wchodziło w skład dóbr koźmińskich; w r. 1578 1618 było tu 10 śladów osiadłych, 3 koła walne Staniewo Stanie Staniczyn Staniłówka i 2 komor, bez bydła. Wś ma obecnie 40 dm. , 298 mk. 244 kat. , 54 prot. i 550 ba 499 roli, 25 łąk. Folwark ma 5 dm. , 132 mk. 110 kat. , 22 prot. i 319 ha 280 roli, 22 łąk; uprawa buraków. E. Cal. Stanik, os. do Błażowy, pow. rzeszowski, nad pot. Wołoskim lewy dopł. Struga; składa się z folw. , leśniczówki i kilku chat. Mac, Stanikuny, wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 12 w. od Poniewieża. Stanilewicze al. Stanielewicze, wś nad jez. Woronowo, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra w 1865 r. Okuszków Norzyca, o 2 w. od gminy a 8 w. od Wilejki, ma 11 dm. , 101 mk. prawosł. i 26 katol. w 1865 r. 54 dusz rewiz. . Stanillien, dobra, pow. welawski, st. p. , tel. i kol. żel. Welawa; 181 ha, 10 dm. , 66 mk. Staniła, rus. Stanyła, wś, pow. drohobycki, 10 klm. na płd. wschód od Drohobycza, 3 klm. na wschód od Truskawca urz. poczt. . Na płn. i płn. wsch. leży Stebnik, na wsch. i płd. Dobrohostów, na zach. Truskowiec. Wś leży w dorzeczu Dniestru za pośrednictwem Słonicy praw. dopł. Tyśmienicy. Do Słonicy podąża od praw. brz. pot. Słony, powstający w płd. stronie wsi. Zabudowania wiejskie lożą w dolinie pot. Słonego. Wznies. obszaru sięga do 395 mt. Własn. więk. rządowa ma łąk i ogr. 1 mr. ; wł. mn. roli or. 246, łąk i ogr. 92, pastw. 301 mr. W r. 1880 było 74 dm. , 480 mk. w gmin. przys. Za górą 4 dm. , 25 mk. ; 471 gr. kat. , 4 rzym. katol. , 5 izrael. ; 473 Rusinów, 2 Polaków, 5 Niemców. Par. rzym. kat. w Drohobyczu, gr. kat. w Stebniku. We wsi cerkiew p. w. św. Joachima i Anny i kasa pożyczk. gm. z kapit. 1905 zł. w. a. Za czasów polskich należała wś do dóbr kor. , do ststwa drohobyckiego. Istniała tu warzelnia soli ob. Jahrb. der geolog. Reichsanst. , t. 26, str. 177. Lu. Dz. Staniłówka, wś u źródeł rzki Kotlarki, pow. berdyczowski, w 3 okr. pol. , gm. Samhorodek, o 56 w. od Berdyczowa odległa, Części wsi, oddzielono parowami, noszą nazwy Muchowata i Holanda. Podług spisu urzędowego z 1885 r. w S. było 824 mk. , w Muchowatej zaś 307 mk. Holanda niepodana. Pochilowicz podaje 946 mk, prawosł. , 785 katol. i 7 żydów; 3616 dzies. W 1741 r. było tu 60 chat. Posiada cerkiew p. w. Wniebowzięcia, uposażoną 62 dzies. ziemi, z muru wzniesioną w 1850 58 r. kosztem obywatela Romanowskiego, na miejsce dawniejszej drewnianej z 1720 r. S. należała do klucza pohrebyszczańskiego dóbr ks. Wiszniowieckich, następnie drogą wiana przeszła do ks. Radziwiłłów, w bieżącym wieku stanowiła własność Morgulców Fortunata i syna jego Konstantego, po śmierci którego w 1854 r. trzecia część przeszła na jego synów Fortunata i Wiktora, a dwie trzecie do Stanisława Bądarzewskiego. Por. Pohrebyszcze. J. Krz. Stanamir al. Stanomir, dział górski lesisty, w Karpatach wschod. , dziale skolskodela tyńskim, w obr. gm. Porohów pow. bohorodczański i Zielonej pow. nadworniański, w górach sołotwińskich, na lewym brz. By strzycy Nadworniańskiej, niejako w dalszym połd. wschod. przedłużeniu pasma Olenicy. Dział ten legł między dopływami Bystrzycy Nadwornickiej, t. j. między Maksymcem od płd. zach. a Chrepelowem od płn. wsch. . Najwyższy szczyt wzbił się na granicy Zie lonej i Porohów do 1549 mt. npm. Z działu tego spływają liczne potoki tak do Maksymca między nimi Polański pot. , jak do Chrepelowa między nimi Stohoweć i Korytarski. Długość grzbietu wynosi 9 klm. Ob. Olenica i Rypna. Br. G. Stanimirz, wś, pow. przemyślański, odl. 9 klm. od Przemyślan, 7 klm. od Podhajczyk pod Lwowem urz. poczt. . Obszar dwor. 1002 mr. , włośc. 637 mr. W 1870 r. 707 mk. ; w 1880 w gm. 740, na obsz. dwor. 40; rzym. kat. 174, par. Hanuczów, gr. kat. par. w miejscu, dek. uniowski w 8. 540 dusz, w przyłączonym Turkocinie 347. Szkoła fil. Właśc. pos. dwor. Marya Tchórznicka. We Lwowie 9 stycznia 1609 r. Jan Zamoyski, arcyb. lwowski, opat płocki, kupuje od An drzeja Lachodowskiego i żony jego Zofii z Przezwok miasteczko i wieś Pohorelcze z Torkoczynem, Stanimierzem, Dworzyszczami, Podhajczykami i Załuką za 33. 000 zł. Akta gr. i ziem. , X, str. 197. B. R. Stanin, wś i folw. , pow. łukowski, gm. i par. Stanin, odl. 12 w. od Łukowa, posiada kościół par. drewniany, urząd gm. , tartak parowy, młyn wodny, 45 dm. , 413 mk. W 1827 r. było 37 dm. , 322 mk. W 1875 r. folw. S. rozl. mr. 2348 gr. or. i ogr. mr. 766, łąk mr. 380, pastw. mr. 17, lasu mr. 1007, nieuż. mr. 178; bud. mur. 5, z drzewa 16; płodozmian 18 pol. , las nieurządzony. Wś S. os. 29, mr. 416. Według reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1531 wś S, w par. Tuchowicz, miała 4 łany, 1 młyn. W r. 1552 Andrzej Jarczowski płacił od 21 osad. W 1580 r. Jarczewski płacił od 8 włók osiadłych fl. 8, od 4 włók pustych fl. 1 gr. 10, od kół dorocznych gr. 24, a iż w regestrze pierwszym stoi, żeby mieli być dziedziczne, przysiągł wójt jako ani są, ani dawał od nich tak wiele. Suma fl. 10 gr. 4 Pawiński, Małop. , 378, 394 i 430. Kościół par. erygował 1555 r. Jędrzej Jarczewski, dziedzic wsi. Obecny kościół pochodzi z XVIII w. S. par. , dek. łukowski, 1564 dusz. S. gmina, graniczy z gm Wojcieszków, Radoryż, Mysłów, Łuków i Ulan, Należy do są Stanik Stanik Stanikuny Stanilewicze Stanillien Staniła Stanamir Stanimirz Stanin du gm. okr. II w Tuchowiczu o 4 w. , st. p. w Łukowie. Obszaru ma 11701 mr. i 1975 mk. W skład gm. wchodzą Gąska, Jarczówek, Jeleniec, Jonnik, Kopina, Kosuty, Ku jawy, Ogniwo, RudaBalskich, Stanin i Wróbliny. Br. Ch. Stanin z Hanuninem, wś, pow. kamionecki, 28 klm. na płn. wschód od Kamionki Strumiłowej, 6 klm. na zach. od Radziechowa sąd, urz. poczt. i tel. . Na płn. zach. leżą Witków Nowy i Płowe, na płn. Płowe i Józefów, na płn. wschód Radziechów, na płd. wsch. Krzy we i Mierów, na płd. i płd. zach. Pawłów. Wś leży w dorzeczu Wisły za pośrednictwem Buszkowa, lew. dopł. Białegostoku dopł. Bu gu. Zabudowania wiejskie leżą w środku obszaru 236 mt. ; na płd. wschód od nich fol. Kruszka i kol. niemiecka Hanunin, na płd. przys. Buszków, na zach. Młynarze. Płd. za chodnia część obszaru lesista. Na płn. wzgó rze Stanin 251 mt. , na płd. wznies. sięga 243 mt. Własn. więk. ma roli or. 750, łąk i ogr. 134, past. 11, lasu 506 mr. ; wł. mn. roli or. 1737, łąk i ogr. 296, past. 151, lasu 3 mr. W r. 1880 było w Staninie 122 dm. , 622 mk. w gminie, 1 dm. , 48 mk. na obsz. dwor. 129 rz. kat. , 333 gr. kat. , 156 ewang. , 52 izirael. ; 263 Rusinów, 106 Polaków, 300 Niemców, a w Hanuninie 20 dm. , 163 mk. 150 ewan. , 7 rz. kat. , 6 izrael. ; 157 Niemców, 6 Rusinów. Par. rz. kat. w Radziechowie, gr. kat, w Pa włowie. We wsi jest cerkiew p. w. Zmar twychwstania Chr. P. Szkoły etat. 1klas. są w S. i Hanuninie. W S. jest także mie szana. Niegdyś istniał tu klasztor augustyanów. W XVIII w. była wś własnością Dąb skich. Tomasz de Lubrania Dąbski sprzedał swoją część wsi w r. 1767 Józefowi Mirowi za 89. 000 złp. , a Dominik Dąbski swoją część za 100. 000 złp. W r. 1811 sprzedano dobra na licytacyi Leopoldowi Bohdanowi za 350. 000 złr. Później przeszła wś na własność Rubczyńskich. W roku 1867 część tych dóbr, sprzedaną Janowi Burghardtowi, wydzielono z kompleksu i utworzono z niej osobną całość p. n. Burghardtówki. Lu. Dz. Stanińce, wś, par. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 86 w. od Nowoaleksandrowska. Por. Staniańce. Stanioch, pustk. , pow. sieradzki, gm. i par. Klonowa. W pobliżu wzgórze zwane Kotelki. Staniów, wś i os, włośc. , pow. radomski, gm. i par. Kowala Stępocina, odl. od Radomia 10 w, 1 dm. , 8 mk. , 60 mr. Staniowice, 1178 r. Stanzor, wś i fol. nad rz. Nidą, pow. jędrzejowski, gm. Sobków, par. Chomentów, odl. 14 w. od Jędrzejowa, ma pokłady wapienia. W 1827 r. 32 dm. , 176 mk. W 1887 r. fol. S. rozl. mr. 1209 gr. or i ogr. mr. 410, łąk mr. 33, past. mr. 38, lasu mr. 330, obszar sporny mr. 336, nieuż. mr. 62; bud. mur. 3, z drzewa 10; płodozm. 9pol. , las nieurządzony. Wś S. os. 37, mr. 322. W ak cie uposażenia cystersów sulejowskich przez Kazimierza Sprawiedliwego r. 1178 wymie niono w liczbie wsi S. Stanzor. Według reg. pob. pow. chęcińskiego z r. 1508 wś S. w czę ści i Nida, własność Stanisława Frykacza, płaciły pob. 2 grzyw, i 2 gr. W r. 1540 wś S. , w par. Mokrsko, własność Rafała Ryterskiego, miała 3 kmieci na łanach i 3 pół łany, role folw. , sadzawkę, 2 zagr. i łąki Pawiń. , Małop. , 484, 559, 560. Br. Ch. Stanisław, mtczko nad brzegiem limanu dnieprowskiego, pow. i gub. chersońska, o 40 w. na zach. od Chersonu, ma 367 dm. , 3156 mk. , cerkiew, dom modlitwy prawosł. , 2 jarmarki, targi. Mieszkańcy zajmują się przeważnie rybołówstwem. O starożytności osady świadczą często znajdowane w okolicach monety greckie, oraz istniejące na płn. od mka obszerne horodyszcze i kilka kurhanów. W XV w. istniała tu osada, zwana juz Stanisław, przez którą przechodził szlak królewski, wspominany w wyprawach Polaków na Tatarów krymskich. Następnie osada należała do Zaporoźców. Prawo miejskie otrzymała w 1841 r. Stanisław Dolny i Górny, w XV w. Posthanisławicze, 1581 r. Stanisławie, dwie wsi, pow. wadowicki, na płn. od Kalwaryi Zebrzydowskiej, w okolicy podgórskiej i lesistej. S. Dolny ma 134 dm. i 805 mk. ; 796 rz. kat. i 9 izrael. ; S. Górny 144 dm. i 755 mk. ; 741 rz. kat. i 14 izrael. S. Dolny należy do par. w Zebrzydowicach, Górny do par. w Marcyporębie. Pos. więk. w obu wsiach ma 21 roli, 12 łąk, 4 past. i 187 mr. lasu; pos. mn. 1318 roli, 173 łąk, 154 past. i 391 lasu. Za Długosza nosił S. zwany Posthanisławicze; należał do Michała Bomczina h. Radwan; łanów szlachec. nie było. W 1581 Pawiń. , Małop. , 103 spotykamy wś Stanisławie, należącą do par. zebrzydowickiej. Część Krzysztofa Komorowskiego miała 6 półłanków km. , 4 zagrody bez roli, komornika bez bydła i dudę; część Stanisława Palczowskiego 12 łan. km. , czynszownika, zagrodę bez roli, komor. z bydłem, komor. bez bydła, przekupnia i 4 rzemieślników. Obie wsi graniczą na płd. z Zebrzydowicami, na zach. z Wysoką, na płn. z Bęczynem a na wsch. z Przytkowicami. Stanisława 1. kol. , pow. turecki, gm. Skarzyn, par. Prażuchy; por. Skarzyn 2. S. , wś, pow. władysławowski, gm. Dobrowola, par. Sapieżyszki, odl. od Władysławowa 56 w. , posiada urząd gm. , 3 dm. , 49 mk. Stanisławce, wś włośc. nad rz. Serwecz, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski Stanis aw Stanisława Staniów Stanioch Stanin Stanisławce Stanińce Stanin Staniowice Stanisław Stanisławczyk i dobra skarbowe Wołkołata, o 4 w. od gm. a 67 w. od Wilejki, ma 18 dm. , 157 mk. kat. Stanisławczyk 1. wś, pow. bałcki, okr. pol. Bohopol, gm. Trojany, par. kat. i sąd Hołowaniewskie, przy drodze z Hołowaniewskiego do Trojan, ma 45 osad, 226 mk. , 215 dzies, ziemi włośc, 490 dwors. Należała do Maryi z hr. Potockich Strogonowej, dziś Udiełow. 2. S. , wś nad rzką Nikuda al. Rudka dopł. Tykicza, pow. czerkaski, na pograniczu pow. zwinogródzkiego, w 3 okr. pol. , gm. Matusów o 3 w. , odl. 60 w. od Czerkas, ma 1015 mk. W 1863 r. było tu 778 mk. Włościanie na mocy umowy wykupnej otrzymali 464 dzies. ziemi, ocenionej pierwotnie na 22, 446 rs. Cerkiew Pokrowska, drewniana, wzniesiona w r. 1847, na miejsce dawniejszej z 1762 r. Na polach znajduje się wiele mogił. Wś ta zwana była poprzednio Matusowską Słobodą al. chutorem i obecną nazwę otrzymała od imienia właściciela Stanisława ks. Lubomirskiego. Obecnie należy do klucza matusowskiego Orłowych. 3. S. , wś, pow. czerkaski, ob. Komarówka 3. . 4. S. al. Teklijówka u Pochilewicza Tekijówka, wś, pow. humański, w 2 okr. pol. , gm. i par. praw. Oksanina o 5 w. , przy krzyżujących się drogach z Humania do Targowicy i z Legezina do Pokatyłowa, odl. o 52 w. od Humania, ma 190 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 264 mk. , 567 dzies. Należy do klucza podwysoczańskiego dóbr hr. Potockich. 5. S. , folw. dóbr Czerpowody ob. , w pow. humańskim. 6. S. , pow. jampolski, ob. Stanisławówka. 7. S. , wś u zlewu rzek Hajsichy i Krasiuczki, pow. taraszczański, w 1 okr. pol. , gm. Krasiłówka, o 30 w. od Taraszczy, ma 1458 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 946 prawosł. i 61 kat. , w tej liczbie około 200 dawnej szlachty polskiej. Cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , wzniesiona z drzewa w 1770 r. staraniem parafian a zwłaszcza szlachcianki Katarzyny Żurakowskiej, wyrestaurowana i rozszerzona w 1841 51 r. We wsi znajduje się obszerny folw. ekonomiczny i magazyn zapasowy zbożowy. Glebę stanowi wyborny czarnoziem; lasy wyniszczone. Wokoło wsi znajduje się kilka starych mogił. Jestto jedna z nowszych osad, podług podania miejscowego powstała na początku zeszłego wieku ze zlania się chutoru, założonego przez braciszka cerkwi stawiszczańskiej, który na rzeczcze Krasiuczce usypał groblę zkąd wschod. część wsi u mieszkańców nosi nazwę Bratczykowej Grobli, z chutorem założonym przez szlachcica Stanisława, niewiadomego nazwiska. Obecnie należy do klucza krasiłowskiego dóbr hr. Branickich. 8. S. , mko nad bezim. dopł. Muraszki, pow. winnicki, okr. pol. Zmerynka o 8 w. , gm. w miejscu, par. kat. i sąd Brahiłów, o 48 w. od Winnicy odległe. Ma 479 dm. , 3178 mk. 578 żyd. , 2458 dzies. ziemi włośc. , 2622 dwors. Posiada 2 cerkwie Wnie bowstąpienia z 1816 r. , mającą 1255 paraf. i 44 dzies. ziemi, i Niepokal. Poczęcia z 1734 r. , z 1255 paraf. i 40 dzies. ziemi, synagogę, 2 domy modlitwy żydowskie, gorzelnię, obec nie nieczynną, piec wapienny, młyn, 11 skle pów, 12 rzemieślników, 26 targów, szkołę 1klasową, założoną w 1875 r. 65 uczniów, aptekę wiejską, zarząd gminy. W skład gmi ny wchodzi mko S. i wsi Aleksiejówka, Bud ki, Działów, Kudyjowce, Lelaki, Noskowce, Noskowiecka Słobódka. Potok, Sidawka, Tar tak, Zmerynka Wielka i Mała i Żukowce, w ogóle 14 starostw wiejskich, mających 1758 osad i 11842 mk. włościan, posiadających 12, 792 dzies. ziemi 7743 ornej. Oprócz te go w obrębie gminy mieszka 3886 osób in nych stanów i znajduje się 17066 dzies. ziemi prywatnej i rządowej 9087 ornej, cały więc obszar gminy obejmuje 15, 728 mk. i 29, 858 dzies. 16, 830 ornej. Wspominane za czasów chmielnickiego, otrzymało w 1816 r. przywi leje miejskie, z nadaniem 2 jarmarków do rocznych oraz targów co drugą niedzielę. Własność dawniej Szczęsnego Potockiego, drogą wiana przeszło do ProtasowychBach metiowych, w ręku których do dziś pozostaje. 9. S. , ob. Stasówka. 10. S. Karaczański, wś, pow. bałcki, okr. pol. i par. kat. Krzywejezioro o 7 w. , gm. Trydudy, sąd Bohopol, o 60 w. od Bałty, ma 94 osad, 444 mk. , 1360 dzies. ziemi włośc. , 1866 dworskiej w dwóch częściach. Własność Niedzielskich. 11. S. Zabohski wś nad Siniuchą, pow. bałcki, nawprost wsi Siniuchin Bród w gub. chersoń skiej, okr. pol. , gm. i sąd Bohopol o 10 w. , par. kat. Krzywejezioro, o 105 w. od Bałty, ma 105 osad, 608 mk. , 1347 dzies. ziemi wło ścian. , 1255 dz. dwors. , 52 cerkiewnej. Po siada cerkiew wzniesioną w 1881 r. , z 930 parafianami. Należy do sukcesorów Wil czyńskich. J. Krz. Dr. M. Stanisławczyk 1. z Bordulakami, mczko, pow. brodzki, 26 klm. na płn. zach. od Brodów, 7 klm. na płd. wschód od Łopatyna sąd pow. , ma urz. poczt. w miejscu. Na płd. zach. leżą Turze, na płd. Monastyrek, na wschód Berlin i Bołdury, na płn. wsch. Leszniów, na płn. Hrycowola, na zach. Niwice pow. kamionecki. Wzdłuż granicy zach. i i płn. płynie Styr. Płn. wsch. granicy dotyka Bołdurka, praw. dopływ Styru. Zabudowania leżą na praw. brzegu Styru, na płd. od nich grupa domów Świerki, na płd. wschód Karłowce. . Pojedyńcze części miasteczka zowią się Łysaki, Pytliki, Mosany, Kiemany al. Jastrzębna. Na płn. wschód nad Styrem leży wś Bordulaki, uważana za przys. S. , a obej Stanisławczyk Stanisławice Stanis awice Stanisławice mująca wólki Kopanie, Kozaki, Mielniczka i Wojtowicze. Płd. zach. część obszaru lesi sta. Własn. więk. ma roli or. 5, łąk i ogr. 81, past. 89, lasu 3360 mr. ; wł. mu. roli or. 551, łąk i ogr. 1301, past. 61, lasu 8 mr. W 1880 r. było w S. 260 dm. , 1545 mk. w gminie, 4 dm. , 13 mk. na obsz. dwors. 748 gr. kat. , 301 rz. kat. , 509 izrael. ; 865 Rusinów, 223 Polaków, 468 Niemców; w Bordulakach zaś 156 dm. , 936 mk. w gminie a 2 dm. , 14 mk. na obsz. dwors. 805 gr. kat. , 126 rz. kat. , 19 izrael. ; 784 Rusinów, 157 Polaków, 9 Niemców. Par. rz. kat. w miejscu, dek. brodzki, założona w r. 1626 przez Jana Daniłowicza, woj. ruskiego. Do par. należą, prócz Stanisławczyka i Bordulaków, Manastyrek i Ruda Brodzka. W S. jest kościół drewniany św. Trójcy. Par. gr. kat. w miejscu, dok. oleski. Do par. należą, prócz S. i B. , Manastyrek i Kąty Trojeckie. Cerkiew p. w. św. Michała. Szkoła etatowa 1klasowa z językiem wykład ruskim, istnie jąca od 1860 r. , kasa pożycz. gm. z kapit. 310 zł. , gorzelnia i browar. Mieszkańcy trudnią się wyrobem gontów i obróbką drzewa w są siednich lasach, rolnictwem i uprawą chmie lu. Z Rzemieślników i przemysłowców opo datkowanych było r. 1885 bednarz, kowal, krawiec, 4 szewców, stolarz, 3 tkaczy, pie karz, 6 rzeźnikow, 11 kramarzy. 2. S. , folw. koło miasteczka Narajowa, w pow. brzeżańskim, należy do obsz. dwor. Brzeżan. 3. S. , folw. w Kainem, pow. brzeżański. 4. S. , wś, pow. przemyski, 9 klm. na płd. wschód od Przemyśla, 6 klm. na płn. zach. od Niżankowic sąd pow. , st. kol. , urz. poczt. i tel. . Na płn. leżą Rozubowice, na wschód Rozubowice i Cyków, na płd. Drozdowice, na zach. Hermanowice. Wzdłuż granicy wschod, płynie Wiar. Na lew. brzegu Wiaru leżą zabudo wania. Zach. krawędź obszaru przebiega ko lej łupkowska. Własn. więk. ks. Karoliny Lubomirskiej ma roli or. 117, łąk i ogr. 14, past. 2 mr. ; wł. mn. roli or. 108, łąk i ogr. 17, past. 31 mr. W r. 1880 było 42 dm. , 207 mk. w gm. 192 gr. kat. , 8 rz. kat. , 7 izrael. ; wszyscy narodowości rusińskiej. Par. rz. kat. w Niżankowicach, gr. kat. w Hermanowicach. We wsi jest cerkiew p. w. św. Mi chała Archanioła. Lu. Dz. Stanisławice 1. wś i folw. , pow. kutnowski, gm. Wojszyce, par. Bedlno, odl. 21 w. od Kutna, ma 12 dm. , 163 mk. W 1827 r. 9 dm. , 78 mk. Fol. S. rozl. mr. 323 gr. or. i ogr. mr. 225, łąk mr. 49, past. mr. 9, zarośli mr. 21, wody mr. 2, nieuż. mr. 13; bud. mur. 2, drewn. 7; wiatrak. Wś S. os. 7, mr. 11; wś Baranowizna os. 2, mr. 2. Do uwłaszczonych na obsz. fol. S. należy 46 mr. Na początku XVI w. S. dwojakie duplex należały do grupy wsi przez częściową szlachtę zamieszkałych i płaciły dziesięcinę pleb. w Bedlnie Łaski, L B. , II, 493. Według reg. pob. pow. orłowskiego z r. 1576 we wsi S. , w par. Bedlno, Stanisławscy mieli 1 łan, 1 zagr. ; Stanisławscy Gałkowie 1 2 łanu; Orłowski Baran 2 łany. Na części zwanej Bedlno miał Jan Krzeczeski Mściszek 1 4 łanu. Prócz tego miała w S. Anna Tarnowska 1 łan i karczmę Pawiński, Wielkp. , II, 105 i 146. 2. S. , wś i fol. , pow. noworadomski, gm. Koniecpol, par. Borzykowa; wś ma 23 dm. , 163 mk. , 192 mr. włośc. ; fol. 3 dm. , 47 mk. , 635 mr. ; należy do dóbr Radoszewnica. W 1827 r. 16 dm. , 73 mk. Na początku XVI w. dawano dziesięcinę z łanów folw. kapitule gnieźnieńskiej a z łanów kmiec. pleb. w Chrząstowic Łaski, L. B. , I, 512, 560. W 1552 r. S. , w par. Borzykowa, miały w części Koniecpolskiego 6osad. , 2 1 2 łan. Część Bydzewskiego 4 osad. , 1 2 łan nu Pawiński, Wielkop. , II, 277. 3. S. , wś włośc. , pow. noworadomski, gm. Gidle, par. Pławno, ma 8 dm. , 116 mk. , 109 mr. W 1827 r. 10 dm. , 60 mk. 4. S. , wś, pow. kozienicki, gm. i par. Kozienice, ma 130 dm. , 1037 mk. , 2035 mr. włośc. i 45 mr. należących do majoratu rząd. Kozienice. 5. S. , wś włośc. , pow. pińczowski, gm. Filipowice, par. Przemyków, ma 10 os. , 68 mr. ; należała do dóbr Malkowice. Według reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1490 wś S. , w par. Przemąków, miała 1 łan. W r. 1581 Rogoziński miał 1 2 łanu km. ., 2 zagr. z rolą, 1 zagr. bez roli Pawiński, Małop. , 10, 443. Br. Ch. Stanisławice, wś, pow. bocheński, na lew. brzegu Raby, na płd. krańcu niepołomskiej puszczy. Obszar wsi przerzyna dr. żel. arc. Karola Ludwika między st. Bochnią i Kłajem. Okolica równa, wzn. 201 mt. npm. ; gleba pia szczysta. Wś zabudowana w ulicę, liczy 121 dm. i 633 mk. ; 629 rz. kat. i 4 izrael. Obszar więk. pos. rządowy ma 13 roli i 2514 mr. lasu; pos. mn. 420 roli, 89 łąk i 125 mr. la su. Wś tę wymienia Długosz L. B. , III, 9. Według reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1490 wś S. , w par. Górka Kościelnicka, mia ła 5 łan. W r. 1581 we wsi S, par. Ruszcza, Wodzisławski płacił od 11 1 2 łan. km. , 6 za grod, z rolą, 3 kom. z bydł. , 4 kom. bez by dła, 1 tkacza, 1 dudy, 3 kół młyńskich Pa wiński, Małop. , 6, 443. W 1660 r. S. należy do ststwa niepołomickiego. S. graniczą na zach. z Targowiskiem, a na wschód z Damienicami i Cikowicami. Mac. Stanisławice, niem. Slanislovitz, wś, pow. i obw. sąd. cieszyński, na Szląsku austr. 6 klm. na zach. od Cieszyna st. poczt. , przy gościńcu cieszyńskoostrawskim, na wys. 349 mt. npm. szt. gen. , nad potokiem b. n. , dopł. pot. Chociebądzkiego dopł. Stonawki. Graniczy od wschodu z Chociebądzem Kotzo Stanisławie Stanisławki bendz, od płn. z Olbrachcicami Albersdorf, od zach. z Cierliczkiem Górnem i Dolnem Tierlitzko, a od płd. wsch. z Mistrzowicami. R. 1880 było 74 dm. , 467 mk. , 275 kat. , 189 prot. , 3 izrael. ; 462 Polaków, 2 Czechoszl. , 3 Niemców. Szkoła ludowa. Par. łac. w Cierliczku. Należy do dóbr hr. Henryka LarischMoennicha. Br. G. Stanisławie, ob. Stanisław. Stanisławie 1. niem. Stenzlau, 1258 r. Stoyslaw, dobra ryc. na gdańskich nizinach, pow. tczewski, st. p. , tel. , kol. i par. kat. Tczew o 6 klm. , filia Lubiszewo, nad szosą starogardzkoskarszewską; 558 ha 486 roli, 45 ha łąk. W 1885 r. 9 dm. , 27 dym. , 185 mk. , 147 kat. , 38 ew. ; hodowla bydła holend. i owiec rasy Rambouillet. S. zachodzi pod mianem Stoyslaw już r. 1258 ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 151. R. 1293 poświadcza Mestwin, ks. pomorski, że spór cystersów w Peplinie z lokatorami S. Stoslawe o granice Dobkowa wś zaginiona rozstrzygnął na korzyść klasztoru. R. 1305 poświadcza Hartwig, kaszt. tczewski, i radni miasta tegoż, że opat Henryk z Peplina dobra dobkowskie nadał mieszkańcom S. Między świadkami wymieniony, ,Conradus schultetus de Stoizlawe tamże, str. 559. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płaciła tu Czarlińska summatim 12 fl. 16 gr. a starosta tczewski od 5 ogr. 1 fl. 10 gr. ob. Rocz. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 169 i 174. Mesznego pobierał prob. w Lubiszewie 1710 r. 9 kor. żyta, dawniej 11 ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 171. Według taryfy na symplę z r. 1717 płaciło S. całe 1 zł. 20 gr. ob. Cod. Beln. w Peplinie, str. 83. R. 1780 należało S. do Szymona Kickiego, ststy sobowidzkiego, i liczyło 90 kat. i 26 ew. ob. Wizyt. Rybickiego, str. 197. Na początku XVIII w. Czarlińscy, którzy posiadali także Czarlin, Ścierbięcin i Goszyn, utrzymywali tu kaplicę domową. W r. 1780 był tu kapelanem jeden z cystersów peplińskich ob. Utrac. kośc. ks. Fankidejskiego, str. 201. We wsi znajdowała się słynąca z cudów figura Matki Boskiej, przeniesiona później do Lubiszewa. 2. S. , niem. Stenzlau, folw. , pow. świecki, st. p. , tel. i kol. Pruszcz o 5 klm. , par. kat. Łąkie Polskie; 452 ha 375 roli. W 1885 r. 7 dm. , 15 dym. , 95 mk. , 90 kat, 5 ew. R. 1885 dziedzic Leopold Mieczkowski. Folw. założony r. 1822 na obszarze odłączonym od Korytowa, otrzymał nazwę od imienia dziedzica Lębińskiego ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , 1886, str. 323. Roku 1889 sprzedał Mieczkowski S. Gerlichowi. 3. S. , niem. Stenzlau, kol. do Jędrzejowa, pow. świecki, st. p. Pruszcz. W 1885 r. 9 dm. , 51 mk. Powstała r. 1821 na karczunku do Ostrowitego należącym. 4. S. , niem. Stanisławi, wyb. do Szarłaty, pow. kartuski; 1885 r. 11 dm. , 67 mk. Kś. Fr. Stanisławka 1. folw. i os. leśn. , pow. piotrkowski, gm. Grabica, par. Krzepczów. Wchodzi w skład dóbr Krzepczów. 2. S. , wś włośc. , pow. nowoaleksandryjski, gmina Karczmiska, par. Wąwolnica, ma 11 os. , 123 mr. Wchodziła w skład dóbr Kazimierz i Wąwolnica. 3. S. , wś włośc, pow. hrubieszowski, gm. i par. r. g. Miączyn, par. r. 1. Grabowiec. W 1827 r. 49 dm. , 249 mk. Stanisławka 1. futor, pow. bałcki, okr. pol. Nestoita, gm. Woronków, par. prawosł. Kulna, par. kat. Rybnica. 2. S. , ob. Stanisławówka. Stanisławka, wś, pow. szubiński, o 3 1 2 klm. na płd. zach. od Rynarzewa, w okolicy wzgórzystej, wzn. 97 mt. npm. ; par. Rynarzewo, st. dr. żel. na Strzelewie o 12 1 2 klm. Tworzy jedną całość z Targoszczą ob. W najnowszym Spisie gmin i okręgów niewykazana; r. 1871 miała 6 dym. , 52 mk. ; dawniej wchodziła w skład dóbr Kołaczkowo. E. Cal. Stanisławki, wś nad rzeczką Świeczanką dopł. Uły, pow. lepelski, posiada młyn wodny. Stanisławki, niem. Viktoriathal, posiadłość, w pow. szubińskim, o 8 klm. na płn. od Kcyni, między Dębo górą i Kowalewkiem, w nizi nie; par. Kcyń, poczta w Gromadnie, st. dr. żel. na Sadkach Waiden i Kcyni Exin; 4 dm. , 36 mk. 10 kat. , 23 prot. , 3 żyd. i 272 ha 148 roli, 27 łąk, 74 lasu. E. Cal. Stanisławki 1. niem. Stanislawken, wś, pow. wąbrzeski, st. p. i par. kat. Wąbrzeźno, 221 ha 212 roli. W 1855 r. 57 dm. , 88 dym. , 257 mk. , 20 kat. , 337 ew. ; z których na wyb. Starą Gapę przypada 4 dm. , 31 mk. ; szkoła ewang. 1887 r. 133 dz. . Kętrzyński przypuszcza, że S. powstały na miejscu zagi nionego Borowa Gr. Borow; ob. O ludn. pol. , str. 77. 2. S. , wś, pow. toruński, na praw. brzegu Wisły, st, p. Pędzewo, par. kat. Czarnowo, 241 ha 145 roli. W 1885 r. 20 dm. , 31 dym. , 148 mk. , 1 kat. , 144 ew. , 3 dyssyd. S. należały r. 1832 do miasta Toru nia; młyn istniał tu już r. 1515 i zwał się Erlenmuehle ob. Wernicke. Beschreibung von Thorn, str. 290. Kś. Fr. Stanisławów 1 wś włośc. , pow. warszawski, gm. i par. Nieporęt, ma 420 mk. , 1040 mr. W 1827 r. było 28 dm. , 72 mk. 2. S. , wś włośc, pow. błoński, gm. i par. Kaski, ma 23 os. , 147 mk. , 310 mr. Wchodziła w skład dóbr Kaski. 3. S. , os. , pow. błoński, ob. Brwinów. 4. S. , os. miejska, dawniej miasteczko, pow. nowominski, gm. i par. Stanisławów, odl. 7 w. na płn. zach. od Mińska, około 34 w. od Warszawy. Posiada kościół Stanisławie Stanisławów Stanisławka par. murowany, szkolę początkową, urząd gm. , 140 dm. , około 1500 mk. , 2976 mr. ziemi należącej do mieszczan. W 1827 r. było 99 dm. , 327 mk. ; 1858 r. 93 dm. 3 mur i 983 mk. 203 żydów. S. leży śród piaszczystego płaskowzgórza, okrążonego od północy i południa przez rzeczki Rządzę i Czarną, podążające do Narwi. Zawiązkiem osady był zapewne dwór książęcy myśliwski i targowisko przydrożne, na trakcie z Warszawy do Liwa. Leśna ta osada zwała się Cisek Czyszków, Cisów. Stanisław, ks. mazowiecki, wyniósł ją w 1523 r. na stopień miasta na prawie chełmińskiem i nadał jej nazwę od swego imienia. Jednocześnie wzniósł obszerny kościół, dotąd stojący i założył parafię. Na uposażenie miasta wyznaczył książę znaczny obszar 100 włók. Nadał prócz togo miastu łaźnię, woskolejnię, postrzygalnię, wagę, targi i jarmarki. W 1564 r. było już 416 domów, wykazanych do opłaty podatku, i 263 rzemieślników. Według lustracyi z 1566 r. Lustr. IV, 107 księżna Anna nadała kapitule warszawskiej na szpital przy kościele 24 rączek miodu z barci należących do S. Altarzysta kollegiaty miał tu włókę ziemi wolną na obszarze miejskim i 2 domy wolne. Po wojnie szwedzkiej w 1660 r. zostało tylko 40 domów. Powtórna wojna szwedzka zniszczyła znowu osadę. Garstka stronników Leszczyńskiego zamknęła się tu i obwarowała, lecz zmuszona była poddać się w lipcu 1712 r. wojskom Augusta II. Po 1795 r. S. należy do obwodu siedleckiego w zachodniej Galicyi, ma stacyę poczt. między Grębkowem a Okuniewem. Od 1815 r. zostaje S. miastem obwodowem. Obwód stanisławowski składał się z powiatów stanisławowskiego i siennickiego; obejmował 12 miast, 515 wsi, 100 gmin i 65916 mk. S. był miejscem zbierania się sejmików i zgromadzeń gminnych. Stanisławowskie starostwo niegrodowe, w wojew. mazowieckiem, ziemi warszawskiej, podług lustracyi z r. 1660 obejmowało miasto S. i wsi Cisówka, Sokule, Rządzą, Głęboczyca, Wólka Kokosze, Wólka Piecząca, Salejów, Kurówka, Tłuściec, Kamionka, Rynia, Wiśniewo, Turek, Ładzin, Lubomin, Cyganka, Brzuza i dzierżawa Dębe. W r. 1771 posiadał je Jan Czarnecki, kaszt. braciawski, wraz z żoną Felicyą z Czosnowskich, opłacając kwarty złp. 2, 749 gr. 16 a hyberny złp. 2695 gr. 28. Na sejmie z r. 1773 75 Stany Rzpltej nadały te dobra w posiadanie emfiteutyczne Szeptyckiemu. Podług Vol. Legum ostatnim sstą był Aleksander Koszutski. Dek. stanisławowski archid. warszawskiej miał 17 parafii Cygów, Dąbrówka, Długa Kościelna, Dobre, Jadów, Kamieńczyk, Kamionna, Klembów, Kobyłka, Niegów, Okuniew, Pniewnik, Postoliska, Pustelnik, Radzymin, S. , Sulejów. Obecnie parafia S. , w dekan. nowomińskim, ma 3590 dusz. 5. S. , folw. , pow. nowomiński, gm. Ładzyń, odl. 13 w. od Mińska. Folw. ten, oddzielony w r. 1869 od dóbr Ładzyń, rozl. mr. 878 gr. or. i ogrody mr. 291, łąk mr. 39, pastw. mr. 44, lasu mr. 475, nieuż. mr. 29; budowli mur. 2, z drzewa 10; płodozm. 8 pol. , las urządzony. 6. S. , wś włośc, pow. nowomiński, gm. Łukowice, ma 56 mk. , 154 mr, 7. S. , wś włośc, pow. sochaczewski, gm. i par. Głusk, ma 44 os. , 201 mk. , 457 mr. 8. S. , dwie wsi kol. , pow. gostyński, gm. Skrzany, par. Trębki. Kol. 1a ma 26 dm. , 317 mk. , 310 mr. ; kol. 2a ma 12 dm. , 218 mk. , 78 mr. 9 S. , wś, pow. gostyński, gm. Rataje, par. Sokołów, ma 36 mk. 10. S. , wś włośc. , pow. kutnowski, gm. Oporów, par. Mnich, ma 20 dm. , 199 mk, 326 mr. 11. S. , wś i folw. , pow. rawski, gm. Starawieś, par. Biała. Wś ma 6 dm. , 47 mk. , 14 mr. ; folw. 1 dm. , 33 mk. , 509 mr. 12. S. , folw. dóbr Chojnata Wola, w pow. rawskim. 13. S. Lipski, wś i folw, , pow. rawski, gm. Czerniewice, par. Krzemienica, odl. 12 w. od Rawy, 22 dm. , 156 mk. , 485 mr. włośc. W 1827 r. było 21 dm. , 179 mk. Folw. S. i Wólka Jagielczyńska al. Turobowo, oddzielony od dóbr Lipie, rozl. mr. 528 gr. or. i ogr. mr. 83, pastw. mr. 53, lasu mr. 384, nieuż. mr. 8; bud. z drzewa 5, las nieurządzony. 14. S. Studziński, wś, pow. rawski, gm. i par. Czerniewice, ma 25 dm. , 266 mk. , 378 mr. W 1827 r. było 26 dm. , 154 mk. Wchodziła w skład dóbr Czerniewice. 15. S. Stary, kol. nad rzką Lubciną, pow. łódzki, gm. Babice, par. Kazimierz, ma 42 dm. , 261 mk. , 631 mr. 16. S. Nowy, kol. i karcz. , pow. łódzki, gm. Babice, par. Kazimierz, 24 dm. , 184 mk. , 324 mr. włośc. ; karcz. 1 dm. , 5 mk. , 6 mr. dwor. ; należy do dóbr Zdziechów. 17. S. , folw. , pow. łaski, gm. Dąbrowa Rusiecka, par. Wola Wiązowa, odl. 35 w. od Łasku, ma 2 dm. , 47 mk. Folw. ten, oddzielony od dóbr Wola Wiązowa, rozl. mr. 441 gr. or. i ogr. mr. 337, łąk mr. 60, pastw. mr. 35, nieuż. mr. 9; bud. mur. 1, z drzewa 5. 18. S. , wś włośc. i os. , pow. łaski, gm. i par. Dłutów; wś ma 6 dm. , 39 mk. , 106 mr. ; os. dwor. 1 dm. , 5 mk. , 5 mr. 19. S. , kol. pow. łaski, gm. Wodzierady, par. Mikołajewice, ma 12 dm. , 99 mk. , 222 mr. 20. S. , dwie kol. , pow. piotrkowski, gm. i par. Chabielice; kol. 1a ma 48 dm. , 421 mk. , 856 mr. ; kol. 2a 41 dm. , 275 mk. , 696 mr. 21. S. , kol. , pow. łęczycki, gm. i par. Grabów, ma 13 dm. , 95 mk. , 100 mr. Należała do dóbr Grabów. 22. S. , folw. majorat rząd. , pow. sieradzki, gm. Złoczew, par. Brzeźnio, odl. od Sieradza w. 20; ma 21 dm. , a wraz ze wsią Grójec 188 mk. W 1827 r. Stanisławów Stanisławów było 9 dm. , 116 mk. 23. S. , wś, pow. wieluński, gm. Skomlin, par. Komorniki, odl. od Wielunia 11 w. , ma 4 dm. , 23 mk. 24. S. Obrazek, folw. , pow. turecki, gm. Wichertów, par. Psary, odl. od Turka 10 w. ; 1 dm. , 10 mk. , 251 mr. Oddzielony od dóbr Słomów Górny. 25. S. , wś i folw. , pow. turecki, gm. Skotniki, par. Wieleniu, odl. od Turka 26 w. , ma 10 dm. i wraz ze wsią Czepów Górny 264 mk. 26. S. , os. leś. i folw. , pow. słupecki, gm. i par. Trąbczyn, odl. od Słupcy 14 w. , 2 dm. , 24 mk. 27. S. , os. , pow. słupecki, gm. Kleczew, par. Złotków, odl. od Słupcy 21 w. 28. S. , kol. nad rzką Zaborze, pow, koniński, gm. Wysokie, par. Kramsk, odl. od Konina 15 w. , ma 6 dm. , 42 mk. 29. S. , wś włośc. , pow. noworadomski, gm. i par. Sulmierzyce, ma 14 dm. , 109 mk. , 236 mr. 30. S. , wś włośc. , pow. częstochowski, gm. Staropole, par. Przyrów, ma 21 dm. , 161 mk. , 508 mr. 31. S, os. , pow. radomski, gm. Orońsk, par. Wysoka, odl. od Radomia 24 w. , ma 2 dm. , 7 mk. , 55 mr. włośc. 32. S. , kol. , pow. radomski, gm. i par. Kowala Stępocina, odl. od Radomia 15 w. , ma 7 dm. , 43 mk. , 242 mr. 33. S. , kol. , pow. radomski, gm. Gębarzew, par. Skaryszew, odl. od Radomia 12 w. , ma 4 dm. , 11 mk. , 120 mr. 34. S. , kol. , pow. kozienicki, gm. Grabów nad Pilicą, par. Stromice, odl. od Kozienic 32 w. , ma 17 dm. , 70 mk. , 146 mr. 35. S. , wś włośc. , pow. kozienicki, gm. Góra Puławska, par. Góra Jaroszyńska, odl. od Kozienic 34 w. , ma 9 dm. , 72 mk. , 228 mr. 36. S. , wś włośc. , pow. kozienicki, gm. i par. Brzuza, odl. od Kozienic 11 w. , ma 64 dm. , 402 mk. , 1033 mr. 37. S. , wś włośc. i os. młyn. , pow. opoczyński, gm. Ossa, par. Kunice, odl. od Opoczna 23 w. ; wś ma 32 dm. , 292 mk. , 536 mr. , os. młyn. 103 mr. , młyn wodny. W 1827 r. było 3 dm. , 29 mk. 38. S. , folw. , pow. opatowski, gm. Ożarów, par. Bidziny, odl. 14 w. od Opatowa, ma 313 mr. 256 mr. roli i 34 mr. lasu. 39. S. , wś, pow. konecki, gm. i par. Chlewiska, odl. od Końskich 33 w. , ma 10 dm. , 103 mk. , 6 mr. dwor. , 18 mr. włośc. Istniała tu kuźnica żelazna, wyrabiającą do 12000 cent. żelaza rocznie. 40. S. , wś, pow. kielecki, gm, i par. Piekoszów, ma 4 os. , 26 mr. Należała do dóbr Jaworznia. 41. S. , wś i folw. , pow. nowoaleksandryjski, gm. Godów, par. Kluczkowice, odl. 35 w. od Nowej Aleksandryi. Folw. ten, oddzielony od dóbr Skoków, rozl. mr. 437 gr. or. i ogr. mr. 370, łąk mr. 1, lasu mr. 62, nieuż. mr. 9; bud. z drzewa 5, pokłady kamienia wapiennego. 42. S. Wielki i S. Mały, dwie wsi, pow. lubartowski, gm. i par. Rudno. S. Wielki al. Duży ma 9 os. , 300 mr. , S. Mały 11 os. , 261 mr. Należały do dóbr lubartowskich. 43. S. , wś włośc. , pow. biłgorajski, gm. i par. Majdan Sopocki, par. r. 1. Józefów. W 1827 r. było 41 dm. , 252 mk. Należała do dóbr ordynacyi Zamoyskich. 44. S. , pow. chełmski, gm. Żmudź, par. Ku mów. 45. S. , wś, pow. radzyński, gm. i par. Kąkolewnica, 2 dm. , 8 mk. , 251 mr. 46. S. , folw. , pow. siedlecki, gm. Skurzec, odl. 10 w. od Siedlec, ma 502 mr. 116 mr. roli, 213 mr. łąk, 119 mr. lasu. Las nieurządzony, pokłady torfu. 47. S. , pow. pułtuski, gm. i par. Zegrze. 48. S. al. Stanislawowo, wś, pow. kolneński, gm. Gawrychy, par. Nowogród, ma 35 osad, 73 mr. Wchodziła w skład ma joratu rząd. Nowogród. 49. S. wś, pow. sierpecki, gm. i par. Bieżuń, odl. o 16 w. od Sierpca, ma wiatrak, 11 dm. , 114 mk. , 156 mr. 50. S. , folw. , pow. lipnowski, gm. i par. Szpetal, odl. o 17 w. od Lipna, 2 dm. , 18 mk. , 62 mr. 51. S. Choczeń, os. młyn. nad rze ką Skrwą, pow. lipnowski, gm. Odek, par. Ligowo, 1 dm. , 9 mk. , 27 mr. , młyn wodny. 52. S. , folw. , pow. lipnowski, gm. Chalin, par. Sobowo, odl. o 27 w. od Lipna, 2 dm. , 5 mk. , 189 mr. , 9 nieuż. 53. S. , folw. , pow. mławski, gm. Mława, par. WieczfniaKościel na, odl. o 8 w. od Mławy, 1 dm. , 20 mk. , 140 mr. Br. Ch. Stanisławów 1. folw. i dwór nad strugą Błocianką Bołocianką, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , o 32 w. od Lidy a 23 w. od Ejszyszek, 26 mk. katol. 2. S. , folw. pryw. , pow. lidzki, w 3 okr. pol. , o 27 w. od Szczuczyna, 9 mk. 3. S. , zaśc. , pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Daugieliszki o 1 w. , o 27 1 2 w. od Święcian, ma 3 dm. , 24 mk. katol. 4. S. , folw. , pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. Zabłociszki, okr. wiejski Szwinta, posiada kaplicę katol. par. Swięciany; w 1865 r. własność Chaleckich. 5. S. , dobra, pow. grodzieński, w 1 okr. pol. , gm. Wiercieliszki, o 1 w. od Grodna. Główny zarząd dóbr Szczuczyn Litewski, 6. S. , folw. , pow. grodzieński, w 2 okr. pol. , gm. Brzostowica Wielka, o 54 w. od Grodna. 7. S. , chutor, pow. prużański, w 3 okr. pol. , gm. michajłowska, o 8 w. od Prużany. 8. S. , folw. , pow. kowieński, w 1 okr. pol. , o 36 w. od Kowna. 9. S. , obręb, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , o 56 w. od Kowna. 10. S. , zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 54 w. od Nowoaleksandrowska. 11. S. , zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 70 w. od Nowoaleksandrowska. 12. S. , dobra, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 24 w. od Poniewieża. 13. S. , folw. , pow. szawelski, gm. Szawkiany, o 39 w. od Szawel. 14. S. , folw. , pow. wiłkomierski, gm. Konstantynów, o 9 w. od Wiłkomierza. 15. S. al. Opejki, folw. , pow. wiłkomierski, gm. Onikszty, par. Leluny, o 45 w, od Wiłkomierza, własność Stanisławów Stanisławów Stanisławów Mikołaja Kuleszy. 16. S. , folw. , pow. ihu meński, w 4 okr. pol. puchowickim, par. ka tol, błońska, przy linii dr. żel. lipaworomeń skiej, o 5 w. od st. Rudzieńsk, w stronę st. MarynaHorka. Była to dość dawna własność Ratyńskich, po Burzyńskich; ostatni dziedzic Stanisław Ratyński, uprzednio człowiek bardzo bogaty, po zmarnowaniu fortuny tu życie w wieku sędziwym około 1874 r. zakończył. Obecnie S. należy do spadkobierców po siostrze jego 1 V. Bykowskiej, 2 v. Bujanowskiej. 17. S. al. Stanisławowo, folw. , pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Stare Sioło, przy drodze z Bocowszczyzny do folw. Lachówka, od 1856 r. własność Olekiewiczów, razem z Bocowszczyzną ma 11 włók; grunta szczerkowogliniaste. 18. S. , po łotew. Stonsłowowa, wś, pow. dyneburski, w 2 okr. pok. do spraw włośc, gm. Indryca Wielka, par. Indryca, własność Józefa Makowskiego; w 1863 r. 50 dusz rewiz. 19. S. , dobra, pow. połocki, w 3 okr. pok. do spraw włośc, gm. Mieżewo, w 1863 r. 122 dusz rewiz. 20. S. , ob. Stani sławowo, J. Krz. A. Jel. Stanisławów, miasto powiatowe w Galicyi wschodniej i stolica biskupstwa gr. kat. , leży pod 48 55 szer. półn. , a 42 23 dług. wschod. od F. , o 140 klm. od Lwowa, 126 klm. od Czerniowiec, wśród obszernej równiny, zamkniętej od południa pasmem Karpat lesistych, pomiędzy Bystrzycą Sołotwińska i Nadworniańską, przy dwóch liniach kolei żelaznej lwowskoczerniowiecko jaskiej i państwowej. Miasto zajmuje 950 mr. obszaru, składa się ze śródmieścia i czterech przedmieść Zabłotowskie, Tyśmienickie, Łysieckie i Halickie. Ulic jest 45, placów 10, domów 1257. Obszerny rynek z ratuszem stanowi najokazalszą część miasta. Z rynku rozchodzą się krótkie ulice, zabudowane kamienicami jednopiętrowemi, ku przedmieściom, dawniej oddzielonym od śródmieścia murami, wałami i fosą. Przedmieścia zabudowane dworkami drewnianemi, które z każdym rokiem ustępują miejsca kamienicom. Do najlepiej zabudowanych, oprócz rynku, należą plac Potockiego, plac Franciszka, z posągiem cesarza Franciszka I, plac Franciszka Józefa, nowotworzący się plac Mickiewicza; ulice Karpińskiego, Tyśmienicka, Zabłotowska i Lipowa. Stosunki geologiczne. O stosunkach geologicznych i wogóle fizyograficznych okolicy Stanisławowa pisał najobszerniej prof. Maryan Łomnicki w artykule, umieszczonym w pracy Al. Szarłowskiego pod tytułem Stanisławów i powiat stanisławowski pod względem historycznym i geograficznostatysty cznym Stanisławów, 1887 r. . Do tego przedmiotu odnoszą się także dra Oskara Lenza Reiseberichte aus Ostgalizien, drukowane w Verh. d. geolog. R. A. ; tegoż autora Die geologischen Karten des Stanislauer Kreises in Ostgalizien w Verb. d geolog. R. A. Wien, 1878; A. R. Beilla Ryby Dniestru i Bystrzyc w okolicach Stanisławowa Kraków; prace dra J. Jachny, dra Maryana Łomnickiego, E. Turczyńskiego, drukowane w Rocznikach Kom. Fizyogr. t. VI, VII, IX i XII; Michała Wierzbowskiego Ryby Bystrzycy Nadworniańskiej odbitka z t. XXII Sprawozdań komisyi fizyograficz. Akademii umiejętności, Kraków 1887. Według badań Prof. M. Łomnickiego S. leży przy linii zetknięcia się płaskowyżu podolskiego z podgórzem karpackiem. Linią graniczną stanowi tu rzeka Worona, płynąca od Otynii i Tyśmienicyku wsi Podłuże, gdzie wpada do Bystrzycy Nadworniańskiej. Dalszym ciągiem tej linii granicznej będzie dolny bieg obu połączonych Bystrzyc Nadworniańskiej i Sołotwińskiej, aż do ujścia ich do Dniestru koło miasteczka Jezupola. Po prawej stronie Werony i dolnego biegu Bystrzycy rozciąga się płaskowyż podolski, spadający stromo ku tej ostatniej na przestrzeni od Wołczyńca aż do Jezupola. Na południe od tej linii legła obszerna równina stanisławowska, przerznięta obu Bystrzycami i ich praw. dopływem Woroną. Od zachodu, t. j. od dolin Łomnicy, Łukwy i Łukawicy, zamyka równinę dział rybniański od wsi Rybno, a od południowego wschodu dział wodny pomiędzy dorzeczem Bystrzycy i Prutu. Od płd. zaś równina podnosi się zwolna ku pasmu karpackiemu. W związku z budową pionową dzieli Łomnicki okolice na dwa obszary płaskowyż podolski, przypierający od północy ku równinie stanisławowskiej, ma przedewszystkiem charakter stepów naddniestrzańskich. Stroma jego krawędź nad Woroną i połączoną Bystrzycą odsłoniła w dolnym pokładzie kredę senońską, dosyć ubogą w skamieliny, zwykle niedokładnie zachowane. Pomiędzy skamielinami najczęściej tutaj występują Belemnitella mucronata, Ananchytes ovatus, Ammonites sp. , Ostrea sp. , Bamlites sp. i t. d. Trafiają się również otwornice Foraminifera, zęby i łuski rybie. Ponad kredą, sięgającą na Wołczyńcu do połowy ścianki, wznosi się kilkunastumetrowy pokład gipsu ziarnistego alabastru, przedzielonego gdzieniegdzie od kredy cienką warstwą piaskowatego marglu. Alabaster ten, miejscami całkiem szary lub jak śnieg biały, z żyłami gipsu włóknistego, jest równorzędny gipsom podolskim i należy do utworu miocenicznego drugie piętro śródziemnomorskie. W braku twardszego kamienia używają w S. tego alabastru jako materyału budowlanego. U góry odgranicza się alabaster wapieniem łupkowym, zwięzłym, nad Stanisławów którym koło wsi Podłuża występują iły szare, nad gipsowe, z licznemi przegrzebkami drobnemi Pecten cf. Lilii, jako najwyższe ogniwo tamtejszego trzeciorzędu, równorzędne warstwom naderwiliowym w okolicy Lwowa. Powyżej zaś ułożyła się już sama glina dyluwialna, przechodząca w grubą warstwę ziemi urodzajnej, Do ciekawych zjawisk geologicznych należą tu lejki gipsowe i podziemne pieczary. Najgłębsze lejki dochodzą 3 metrów głębokości. Istnienie pieczar zdradza się przygłuszonem dudnieniem. Wskutek zaciekającej wody atmosferycznej i ustawicznego podmulania opoki przez Bystrzycę i Woronę, odrywają się ogromne złomy alabastrowe i dochodzą aż do koryta rzeki, zasłaniając dołującą tu wszędzie opokę i nadając zboczom wyżyny charakter górski. Plastyka i budowa geologiczna podgórza karpackiego znacznie się różnią od układu wyżyny podolskiej. W najbliższej okolicy S. nie widać wprawdzie odsłoniętych warstw trzonu karpackiego, przykrytego tu grubym pokładem wytoku dyluwialnego i gliny, lecz sądząc z budowy rozgórza, leżącego dalej ku południowi, cały obszar zaliczyć można do miocenicznego utworu podkarpackiego, przechodzącego dalej ku południowi w naftodajne obszary Staruni i Dźwiniaczki, tudzież w solonośne warstwy Rosólny. Na tym obszarze odróżniamy górzystolesisty dział rybniański i międzyrzecze bystrzyckie. Dział rybniański ciągnie się od połd. zachodu ku półn. wschodo wi, lew. brzegiem Bystrzycy Sołotwińskiej, a obniżając się dochodzi do połączonej Bystrzycy pomiędzy Uhrynowem Dolnym a Jamnicą. Gruby pokład gliny uwarstwowanej stanowi tu glebę, przykrytą cienką warstwą próchnicy leśnej i torfowej. Mokradle zajmują całą wierzchowinę, zwłaszcza miejsca, gdzie wytrzebiono lasy podgórskie. Na moczarowatych obszarach za Rybnem, pomiędzy Huciskiem a Czarnym Lasem, znajdują się obszerne torfowiska. Międzyrzecze bystrzyckie stanowi część równiny stanisławowskiej, podnoszącej się ku południowi. Od płaskich brzegów obu Bystrzyc równina podnosi się kilku progami ku swemu grzbietowi, na którym zabudował się Stanisławów, wzniesiony 256 mt. n. p. m. Równinę tę pokrywa gruby pokład gliny dyluwialnej, odsłaniającej się bardzo wyraźnie na wyżej wspomnianych progach, na podścielisku szutrowatem, z otoczaków karpackich. Są to resztki lodowca karpackiego, wysuniętego międzyrzeczem stanisławowskiem ku prawemu brzegowi Worony. Szutrowisko to występuje szczególnie w korytach obu Bystrzyc. Spostrzeżenia meteorologiczne robiono tu po raz pierwszy od grudnia 1838 roku po listopad 1854 r. ; skorzystał z nich dr. Maurycy Rohrer w pracy Beitrag zur Meteorologie Galiziens Wien, 1866. W roku zaś 1876, staraniem krak. komisyi fizyograficznej utworzono w S. stacyą meteorologiczną przy gimnazyum, która istniała do r. 1879. Spostrzeżenia jej ogłaszano w, , Sprawozdaniach kom. fizyog. 1877, 78 i 79. Średnia temperatura roczna, podług Rohrera, wynosi 5, 79 R. ; zimy3, 43, wiosny 5, 33, lata 14, 39, jesieni 6, 29. Podług Spraw. komisyi fizyogr. przeciętna roczna temperatura wynosi 7, 4 C. Ciśnienia powietrza 737, 32 milimtr. Średnia roczna ilość opadu wynosi, według Rohrera, 23, 22 cali par. , a według Spraw. kom. fizyogr. 739, 3 milimt. Panującemi wiatrami są północny, półn. wschodni i półnzachodni. Przeważający tu północny kierunek wiatrów wynika z konfiguracyi równiny, otoczonej pasmami wyniesień od wschodu i zachodu, otwierającej się wązką szyją na północ ku dolinie Dniestru, a rozszerzającej się ku południowi. Ludność od początku istnienia miasta była różnoplemienną. Składa się ona z Polaków, Rusinów, Żydów, Ormian, Wołochów, a nawet Greków. Polacy i Rusini, oczywiście najdawniejsi mieszkańcy osady, otrzymali prawo magdeburskie na mocy przywileju Jędrzeja Potockiego z d. 7 maja 1662 r. Wkrótce potem zaczęli osiedlać się żydzi, na podstawie przywileju dziedzica z d. 17 wrześ. 1662 r. , potwierdzonego następnie przez Józefa Potockiego, hetmana w. kor. Do dawniejszych mieszkańców miasta należą też Ormianie, obdarzeni przywilejem d. 14 stycznia 1677 r. , tworzącem z nich osobny naród, jakby drugą społeczność miejską, mającą równe prawa z narodem polskoruskim. Ludność wzrastała do. syć szybko w r. 1732 było 253 rodzin polskich i ruskich, a w 1793 r. 404 rodzin polskoruskich, 102 ormiańskich i 402 żydowskich. Przyrost ludności żydowskiej datuje się od r. 1789, t. j. od czasu rozciągnięcia na Galicyą patentów Józefa II, wydanych na korzyść żydów. Urzędowy spis ludności z roku 1801 podaje 5402 mk. 3165 chrzęśc, 2237 żyd. ; wr. 1849 było 11000 mk. 6000 żyd. ; w 1869 r. 14786 mk. , a podług spisu z d. 31 grud. 1880 r. 18626 mk. 9285 męż. , 9341 kob. . Podług wyznania było 5584 rzym. kat. , 2793 grek. kat. , 90 orm. kat. , 1 grekooryent. , 126 augsb. ewang. , 8 helweckoewang. , 1 anglikań. , 10023 mojżeszowego. Podług narodowości 9734 Polaków, 1643 Rusinów, 6998 Niemców właściwie żydów, używających w życiu codziennym języka niemieckiego, 42 Czechów, 1 Słoweniec, 1 Węgier, 1 Włoch. Podług stopnia wykształcenia 7516 4141 mężczyzn, 3365 kobiet umiejących czytać i pisać, 519 225 męż. , 294 kob. umiejących tylko czytać, 10591 4909 męż. , 5682 kob. nie umiejących ani czytać ani pisać. Ociemniałych było 16, głuchoniemych 7, obłąkany 1, idyotów 2. Dziedzice S. nie szczędzili starań około rozwoju rękodzielnictwa i przemysłu. D. 24 kwietnia 1664 r. otrzymali przywilej rzeźnicy. Zamek pobudował dla nich jatki, za co mieli dostarczać dwa kamienie łoju jeden dziedzicom, drugi kościołowi farnemu i płacić po 2 złp. każdy czynszu na św. Marcin. D. 4 września 1664 r. zorganizował się cech szewcki. W r. 1672 otrzymały osobne przywileje cechy krawiecki, kuśnierski i tkacki. Ormianie wnieśli tu przemysł garbarski, a d. 14 lutego 1678 r. ułożyli statuta, obowiązujące garbarnie safianu wyrabianego ze skór koźlich i baranich. Uchwałą miejską z d. 25 czerwca 1726 r. , potwierdzoną przez dziedzica, starano się przemysł garbarski zabezpieczyć przed konkurencyą żydowską. Ważną dla rozwoju rękodzielnictwa była ustawa cechowa z d. 21 marca 1729 r. , nadana przez Józefa Potockiego, a będąca rozszerzeniem i uzupełnieniem dawniejszej, ,, przed kilkunastu laty wydanej. Dziedzic zamierzał powołać do życia cały szereg nowych cechów, ale tylko niektóre zostały zorganizowane. Między rokiem 1699 a 1731 istniały w S. cechy szewcki, kuśnierski, rzeźniczy, garncarski, tkacki, krawiecki i później utworzony piekarski. W roku 1801 było 5 browarów, 93 gorzelni o 59 kotłach, 1 miodosytnia, 6 młynów, 1 cegielnia. Kościoły i klasztory. W r. 1662 Jędrzej Potocki, założyciel S. , wzniósł z drzewa kościół paraf. obrządku łacińskiego i hojnie go uposażył. Jan Kazimierz w Warszawie w r. 1667 potwierdził to nadanie. W r. 1669 kościół ten podniósł do godności kolegiaty Jan Tarnowski, arcyb. lwowski. Kapituła składała się z trzech prałatów, trzech kanoników i czterech wikarych. Dziekan pobierał dochody ze wsi Pasieczny cum sorte una i dziesięciny z Krzywotuł; kustosz korzystał z dochodów wsi Słoboda Mazowiecka Mazurówka późniejsza i Zagwóźdź cum omnibus annexis connexis, ale na jego dochodach ciążyły wypłaty na rzecz kapituły i wikarych; scholastyk otrzymał wś Skopówkę i dwa łany w Hołoskowie. Kanonicy mieli obowiązek nauczania w kolonii akademickiej. Kanonik, wykładający kurs filozofii w godzinach rannych i popołudniowych, pobierał od dziekana 250 flr. , a za czynności w szkole od scholastyka 200 flr. ; przytem otrzymywał zwykle beneficyum; kanonik, udzielający retoryki i dyalektyki, dostawał takież samo wynagrodzenie; trzeci kanonik za obowiązki kaznodziejskie pobierał 250 flr. , a za inne prace Słownik Geograficzny T. XI. Zeszyt 123. zapewne w szkole 200 flr. Obowiązek nauczania w kolonii akademickiej przeszedł w r. 1718 od kapituły na jezuitów, a kolegiatę zniósł rząd austryacki w 1799 r. Gdy kościół drewniany nie odpowiadał potrzebom parafii, Jędrzej Potocki rozpoczął budowę kościoła z kamienia, który w r. 1672, jak pisze Ulryk Werdum, ,już był dość zaawansowany. Konsekracyi kościoła dokonał w r. 1703 Konstanty Zielińskij arcyb. lwowski. W r. 1737 Józef Potocki, hetman w. kor. , kościół rozszerzył i uposażenie kolegiaty powiększył. Kościół ten, p. w. Najśw. Maryi i św. Andrzeja i Stanisława, jest obszerną budowlą o trzech wieżach, blachą pokrytą, wzniesioną w kształcie krzyża. Wewnętrzne urządzenie bogate. ołtarze rzeźbione, wyzłacane. Wielki ołtarz i dwa z bocznych św. Wincentego i Józefa z marmuru. Na ołtarzu św. Wincentego znajduje się trumna marmurowa z relikwiami świętego, sprowadzonemi z Rzymu w r. 1679 przez Stanisława Potockiego, ststę halickiego. Zasługują też na uwagę cztery posągi imitujące marmur, przedstawiające członków domu Potockich; 7 portretów Potockich z linii dziedziców S. , tablica pamiątkowa metalowa, umieszczona na filarze w r. 1777, kosztem Katarzyny z Potockich Kossakowskiej, kasztelan. kamieńskiej, przypominająca śmierć Stanisława Potockiego pod Wiedniem 1683 r. . Tenżesam wypadek upamiętniają dwie tablice marmurowe z napisami polskim i ruskim, wmurowane kosztem miasta z zewnątrz kościoła w czasie obchodu 1883 r. dwóchsetnej rocznicy odsieczy Wiednia. Od czasu głośnego na całą Polskę pogrzebu Józefa Potockiego, hetmana w. kor. , w r. 1751 kościół był wewnątrz obity materyą adamaszkową. Gdy z czasem uległa zniszczeniu, obecny proboszcz Krasowski nakazał w r. 1877 obicie zdjąć, a kościół pomalować. Pożar w r. 1882 zniszczył dach, główną wieżę i świeżo malowane sklepienie kopuły. Zewnętrzną restaurucyą kościoła wkrótce dokonano. Pod kościołem znajdują się groby Potockich, niedawno odnowione kosztem hr. Adamowej Potockiej z Krzeszowic. W nich spoczywają zwłoki Jędrzeja Potockiego, kasztelana krakow. i hetmana pol. kor. , założyciela S. ; jego małżonki Anny z Rysińskich; syna ich Stanisława, ststy halickiego i kołomyjskiego, pułk. wojsk kor. , poległego pod Wiedniem Józefa, kaszt. krakow. i hetmana w. kor. ; jego małżonki Wiktoryi z Leszczyńskich od r. 1886. Przy kościele istnieje bractwo św. Anny, założone przez Annę z Rysińskich Potocką. Do początków naszego wieku istniała przy farze bursa albo raczej szkoła muzyczna dla kształcenia w śpiewie kościelnym. Katedra unicka jest dawniej13 Stanisławów Stanisławów szym kościołem jezuickim. Jezuici przybyli do S. w r. 1715, czego dowodem fundacya Heleny z Kuropatwów Bełżeckiej, stolnikowej bełzkiej, w kwocie 100, 000 złp. , zapisanych na grodzie halickim w r. 1715, w czwartą niedzielę przed świętem Oczyszczenia N. P. Maryi. Suma ta, przynosząca rocznej prowizyi 10, 000 złp. , była lokowaną na wsiach Tyśmieniczany, Bytków, Zielona i Pasieczna, do których w tymże roku nastąpiła intromisya. Roku 1722 fundatorka uczyniła drugi zapis w kwocie 15, 000 złp. , lokowanych na wsiach Cucyłowie i Hołoskowie. Następnie na budowę kościoła i kolegium ofiarowali Kazimierz Leszczyński, kaszt. lwowski, i jego małżonka Magdalena z Chodorowskich 30, 000 złp. z tej sumy na mocy kompromisu otrzymali jezuici tylko 20, 000 złp. ; Wiktorya z Leszczyńskich Potocka, wojewodzina kijowska, różnemi czasy 120, 193 złp. ; jej małżonek Józef, później hetman w. kor. , 75, 577 złp. ; syn ich Stanisław, woj poznański, 11, 955 złp. ; Dominik i Zofia z Potockich Kossakowscy, kasztelanowstwo podlascy, 6240 złp. ; Franciszek Zawadzki, łowczy kijowski, 65, 250 złp. Fundusze zakonu według księgi Liber resignationum arch. Schneidera w zbiorach Akad. Umiejęt. wynosiły w 1749 r. 422, 215 złp. Budowę kościoła, p. w. Niepokalanego Poczęcia N. Panny Maryi, rozpoczęto wkrótce po przybyciu jezuitów 1715 r. . Inwentarz kościelny zaczęto spisywać w r. 1717. Budowy kościoła dokonano w r. 1729. Wewnętrzne wykończenie i uposażenie wzięła na siebie Wiktorya Potocka. Po kasacie zakonu kościół przeznaczono dla młodzieży gimnazyalnej. Od r. 1847 stał się zarazem i cerkwią parafialną unicką. Po utworzeniu w r. 1885 biskupstwa unickiego przeznaczony został na katedrę biskupią. Jestto gmach okazały, z dwoma wysokiemi wieżami od frontu. Wewnątrz przedstawia się bardzo ubogo, pamiątek żadnych nie posiada. W obszernych grobach kościelnych, oprócz członków zakonu, złożono zwłoki Kazimierza Leszczyńskiego, kaszt. lwowskiego 1730, i jego siostry Wiktoryi Potockiej. Podczas restauracyi cerkwi w r. 1885 znaleziono okazały marmurowy sarkofag tej ostatniej, który przeniesiono do grobów familijnych rodziny Potockich w farze łacińskiej. Przy kościele jezuickim utworzył Józef Potocki kapelę, obowiązaną grać i śpiewać podczas nabożeństwa w obu kościołach obrządku łacińskiego. Na jej utrzymanie przeznaczył 20, 000 złp. zapisanych na wsi Pacykowie, należącej do klucza stanisławowskiego. W początkach posiadali ojcowie tylko dom misyjny, przemieniony w r. 1722 na kolegium. Pierwszym superyorem a następnie rektorem od 10 paźdz. 1722 r. był Tomasz Załęski, ostatnim zaś Tomasz Grodzicki. W 1744 r. 13 maja istnieje już kolegium. Po zniesieniu zakonu pozostawiono tamże gimnazyum, dotąd się mieszczące. Jestto gmach obszerny, dwupiętrowy, łupkiem pokryty. Kościół ormiańskokatolicki, p. w. Niepokal. Poczęcia N. P. Maryi, zbudowany początkowo z drzewa przez Jędrzeja Potockiego i zaopatrzony w dochody przez niego i syna jego Józefa. W r. 1743 przy poparciu Józefa Potockiego rozpoczęli parafianie budowę murow. kościoła, którą ukończono w r. 1762. Odtąd restaurowano kościół ten kilka razy, a po raz ostatni po pożarze w r. 1868. Wewnątrz zasługują na uwagę cudowny obraz Matki Boskiej, piękne freski na ścianach pędzla Jana Soleckiego i galerya wsparta na 14 kolumnach a ozdobiona figurami apostołów. Przy kościele ormiańskim istniało niegdyś bractwo św. Grzegorza, a dotąd istnieje jeszcze bractwo Niepokal. Poczęcia N. P. Maryi, założone w r. 1688. Pomiędzy proboszczami zasługuje na wzmiankę ks, Warteresiewicz 1732 r. , głośny z ascetycznego życia. Kościół i klasztor ks. trynitarzy fundowany był przez Jędrzeja Potockiego, jak stwierdza zapis z d. 16 paźdz. 1790 r. W r. 1693 przy klasztorze utworzono nowicyat. W początkach kościół i klasztor były drewniane, lecz w skutek legatu Pawła Nitosławskiego, pułk. wojsk kor. , i syna jego Franciszka Ksawerego, przystąpiono do murowania kościoła i klasztoru, ukończonych w r. 1732. Za Józefa II klasztor zniesiono, a zabudowania zamieniono najpierw na więzienie, potem na gmach sądowy. Kościół istniał do r. 1830. Przy kościele były dwa bractwa św. Trójcy od r. 1728 i Serca Jezusowego od r. 1738. Kościół św. Józefa, drewniany, stał na przedmieściu Tyśmienickiem, przy dawnym cmentarzu. Skasowano go w r. 1797. Przy kościele znajdował się szpital, utworzony z ofiar dziedziców miasta i innych osób w końcu XVII w. Dom misyjny ks. jezuitów istnieje od r. 1883. Cerkiew św. Mikołaja w śródmieściu, fundacyi Jędrzeja Potockiego, rozebrana na początku naszego wieku. Cerkiew Najśw. P. Maryi przy ul. Kalickiej al. Zosinej Woli, fundacyi Józefa Potockiego. Od spalenia się w r. 1815 przestała istnieć. Cerkiew św. Barbary na przedmieściu Zabłotowskiem oddawna nie istnieje. Zbór augsburskoewang. , murowany z cegły w r. 1885. Izraelici mają jedną synagogę i 3 domy modlitwy. Szkoły. Jędrzej Potocki, założyciel miasta, utworzył w r. 1669 kolonią akademii krakowskiej, zwaną zwykle akademią; zostawała ona pod kierownictwem kapituły kolegiackiej. Trzej ka nonicy, za osobnem wynagrodzeniem, wykładali filozofią, retorykę i dyalektykę. Akademia ta 1718 r. przeszła pod kierownictwo jezuitów. Przekształcenie jej na kolegium nastąpiło zapewne d. 10 paźdz. 1722 r. , albowiem dotychczasowy superyor ks. Tomasz Załęski, odtąd podpisuje się rektorem. Szkoła jezuicka składała się z pięciu klas trzy niższe gramatyczne a dwie wyższe humaniora. Był także jednoroczny kurs filozofii. Uczono języków francuskiego, i niemieckiego, dzięki zapisowi Wiktoryi Potockiej w sumie 10, 000 złp. , przynoszącej prowizyi 700 złp. Przy kolegium utworzyli jezuici bractwo studenckie sodalisów Maryi i podobno utrzymywali konwikt szlachecki. Za czasów pobytu Fr. Karpińskiego w kolegium było 400 uczniów. Po kasacie zakonu w r. 1773 kierownikami szkoły zostali exje zuici, a organizacya zakładu nie doznała zmiany. Od 1 listopada 1784 r. przeszła pod kierunek rządu i otrzymała nazwę c. k. gimnazyum, mającego do r. 1820 klas pięć, następnie sześć; od 1850 r. zamienione na 8klasowe. Biblioteka nauczycielska liczy obecnie 6307 tomów, a uczniowska około 1500. W szkole tej kształciło się kilku głośniejszych przedstawicieli literatury i nauki Franciszek Karpiński, August Bielowski, Stanisław Jachowicz, kś. Sadok Barącz, Jan Wagilewicz, poeta Mieczysław Romanowski, kś. Antoni Bielikowicz, autor Słownika polsko łacińskiego, Wład. Wisłocki, poeta ruski Antoni Mogilnicki, dr. Jan Hanusz, młodo zmarły lingwista. Oprócz gimnazyum istnieją jeszcze wyższa szkoła realna od r. 1874, seminaryum nauczycielskie męzkie od 1871 i połączona z niem szkoła wzorowa ćwiczeń, szkoła żeńska wydziałowa 8klasowa, najliczniejszy zakład naukowy w całej monarchii austryackowęgierskiej; dwie szkoły 4klasowe męzkie, prywatny pensyonat żeński 8klasowy, szkoła prywatna dla kształcenia sług, szkoła przemysłowa dla terminatorów składa się ze szkoły niedzielnej i fachowej, istniejąca od r. 1833; szkoła fachowa z warsztatami dla stolarstwa, tokarstwa i snycerstwa na drzewie od r. 1884; szkoła kursu handlowego; izraelickopolska szkoła ludowa, utrzymywana kosztem Alliance Israelite. Biblioteka miejska powstała w r. 1872 z książek, ofiarowanych przez Wincentego Smagłowskiego W skład jej weszły biblioteka znanego pisarza Jana Nepomucena Kamińskiego, ofiarowana przez b. burmistrza stanisławowskiego Ignacego Kamińskiego, i księgozbiór Szerina dar spadkobiercy p. Wąsowicza. Obecnie liczy biblioteka 5700 dzieł w 8000 tomach, przeważnie treści historycznej i archeologicznej, w językach łacińskim, polskim, francuskim i niemieckim. Archiwum miejskie mieści się w ratuszu. Część jego historyczna wcale nieuporządkowana. Przywileje dziedziców i królów istnieją tylko w odpisach, albowiem oryginały zabrał przed laty Wilhelm Krieg, ststa stanisławowski, celem rewizyi praw i prerogatyw miejskich i nie zwrócił. Dokumenty do dziejów Ormian tamtejszych zabrał jeden z badaczy i też nie zwrócił. Znajdują się tylko księgi akt sądowych, cywilnych i karnych, obu narodów polskiego i ormiańskiego, jako też księgi czynności obu magistratów, zawierające sporo materyału, ale porozpraszane po biurach magistratu, niszczeją bez opieki. Stan oświaty przedstawia się bardzo smutno wiecej niż połowa mieszkańców 10, 591 na 18, 626 nie umie ani czytać ani pisać. Czasopism rozmaitych rozchodzi się w mieście 1886 r. 827 egzemplarzy. Jedna księgarnia a przy niej czytelnia, istniejące od r. 1823, zaspakajają umysłowe potrzeby miasta i okolicy. Z biblioteki miejskiej prawie nikt nie korzysta. Ostatniemi czasy powstała czytelnia, utrzymywana przez towarzystwo pań stanisławowskich, pragnących rozbudzić u kobiet zamiłowanie do pracy umysłowej. Towarzystwo oświaty ludowej dla Stanisławowa i okolicy utworzyło czytelnię miejską w S. i 4 czytelnie w powiecie. Drukarni w mieście dwie. Od r. 1848 wychodziły tu liczne krótkotrwałe czasopisma Dziennik Stanisławowski 1848 r. , wyszło 17 numerów, Omnibus, Kuryer Stanisławowski, Goniec, Postęp, Goniec Stanisławowski, , ,Hasło, Gazeta Podkarpacka, Dennycia w jęz. ruskim, Hospodar i Promyszlennyk po rusku, Kronika, Głos Stanisławowski, Echo z Pokucia, , ,Mieszczanin, Kronika Stanisławowska, światełko dla dzieci; po 4ch latach istnienia przeniesione do Lwowa. Obecnie istnieją dwa czasopisma Wistnik Stanisławowskoj Eparchii organ dyecezyi unickiej i Kuryer Stanisławowski tygodnik polityczny. Od r. 1836 1883 wychodził Kalendarz Stanisławowski, po kilkuletniej przerwie wznowiony w 1886 r. Przez czas niejakiś wychodził kalendarz niemiecki. Stosunki sanitarne. Śmiertelność w S. jest wyższą od średniej miast większych w Galicyi. Najwięcej umiera na choroby zakaźne i cierpienia narządu oddechowego. Ruch ludności w 1888 r. przedstawia w mieście bez Kniehinina następujące cyfry urodzonych 715, zmarłych 650; w powiecie zaś wraz z miastem urodzonych 4903, zmarłych 3876. Uwzględniwszy ostatnie 7 lat 1880 1886, otrzymamy w S. i KniehininieKolonii na 19, 445 mk. 734 zgonów rocznie, a więc na 1000 mk. 37, 7; przeciętna śmiertelność w powiecie wynosiła Stanisławów 3696 wypadków, t. j. na 1000 osób 42 rocznie. Ludność żydowska w ośmioletnim okresie czasu od r. 1875 1882 wzrosła o 20, katolicka obrz. łacin, o 1 12, gr. kat. o 1 10. S. posiada trzy szpitale garnizonowy, szpital imienia arcyks. Ferdynanda al. powszechny od r. 1841 i izraelicki od 1845. Aptek w powiecie 4 3 w S. , 1 w Haliczu, lekarzy 13 11 w S. , 2 w Haliczu, chirurgów 8 w S. 6, akuszerek 24 w S. 22, w Haliczu 2, dentysta 1, weterynarz 1. Dawniejszy cmentarz znajdował się na przedm. Tyśmienickiem, stał przy nim kościół św. Józefa dziś hotel Kamińskiego. Nowy cmentarz dla wszystkich wyznań chrześciańskich założono w r. 1782. Ogrodów prywatnych posiada miasto wielką ilość, ale publiczny zaledwie jeden, założony przed kilku laty na wałach, za dawniejszym zamkiem. Woda do picia w S. bardzo zła, zwłaszcza w śródmieściu. Zarząd miasta, S. był pierwotnie wsią Potockich, pod nazwą Zabłotowa. Na mocy przywileju erekcyjnego z d. 7 maja 1662 r. , nadanego przez Jędrzeja Potockiego, kaszt. krakow. i hetmana pol. kor. , otrzymała osada prawo magdeburskie i nazwę Stanisławowa. Jan Kazimierz przywilejem z d. 14 sierp. 1663 ze Lwowa potwierdził prawo nadane przez dziedziców, i zrównał S. z innemi miastami Rzeczypospolitej. Następnie przywilej lokacyjny potwierdził król Michał Wiśniowiecki. Miasto otrzymało prawo wyboru wójtów i ławników. Wybory odbywały się zwykle na Nowy Rok w obecności namiestników zamkowych czyli burgrabiów. Zwykle obierano 12 mężów, a z pośród nich dziedzic mianował 2 burmistrzów albo prezydentów proconsules, poczem na miejsce tychże wybierali mieszczanie jeszcze dwóch. Owych 12 mężów z pośród siebie obierało wójta, czterech ławników i siedmiu rajców. Jeden z ławników bywał zwykle zastępcą wójta. Ogółem wybierano wraz z burmistrzami 14. Przywilej królewski w miarę wzrostu miasta pozwalał wybierać więcej rajców i ławników. Nadto corocznie odbywało się zgromadzenie pospólstwa communitas civium, na którem, przy współudziale rajców, wybierano dwóch rachmistrzów czyli lunarów quaestor, Lohnherr do zarządu przychodami i rozchodami miejskiemi i 12 mężów z pospólstwa ac duodecim ex communitate viris do kontrolowania stanu finansowego i rozporządzania majątkiem miejskim. Niekiedy, pomimo wyraźnego brzmienia przywileju, wybierano tylko 6 mężów z pospólstwa. Na czele urzędu ławniczego officium scabinale, sprawującego sądownictwo karne, stał wójt lub jego zastępca. Urzędowi radzieckiemu przewodniczyli dwaj burmistrze. Do jego kompetencyi należała administracya miejska i sądownictwo w sprawach cywilnych. Sesye radzieckie i ławnicze odbywały się naprzemian w ratuszu. Oba urzędy miejskie, w sprawach spornych lub wątpliwych, miały prawo, na mocy przywileju królewskiego, odwoływania się do króla. Na dorocznych zgromadzeniach pospólstwa uchwalano plebiscyta czyli wilkierze. Ludność rzemieślnicza otrzymywała równe prawa z resztą mieszczaństwa. Dwunastu rzemieślników jednej kategoryi mogło już przystąpić do utworzenia cechu. Corocznie odbywały się wybory na cechmistrzów. Cechy były pod kontrolą urzędu radzieckiego. Od niego zależało wydawanie konsensów nowotworzącym się cechom, potwierdzanie wyborów, odbieranie przysięgi od cechmistrzów, oznaczanie wartości i jakości produkcyi rękodzielniczej. W cechu rzeźniczym braćmi cechowymi, młodszymi i starszymi, mogli być nie tylko, ,chrześcijanie ale luteranie i żydzi. Jednak starszym cechmistrzem mógł być tylko z polskiego narodu, a młodszym także i z ruskiego. Mieszczanie i przedmieszczanie otrzymali prawo na budowanie, ,browarów, słodowni i winnic, z tą tylko różnicą, że przedmieszczanie suburbani obowiązani byli płacić na rzecz dziedziców nieco większe podatki, a sycić miodu wcale nie mogli. Na rzecz dziedziców szły z miasta następujące dochody podatek czynszowy, gruntowy, od gorzałki, piwa i miodu syconego. Późniejszemi czasy nadto opłaty od zboża i słodu, od ula pszczół, od rzeźników za wybudowanie jatek i za prawo wykonywania rzemiosła, targowe, jarmarczne i mostowe. Dochody lunaryi, przeznaczone na reparacyą wałów i murów, na armaty, prochy, amunicyą, opłacanie i odziewanie 6 sług miejskich ministeriales, revisores, składały się; z wagi, śrótarni propinacyi, ropy, brukowego, masztu, pomiernego, piwa przewoźnego, woskobojni, mazi, dziegciu, izby w ratuszu z komorą i opłat sądowokarnych wyżej złotych pięciu. Na utrzymanie urzędów radzieckiego i ławniczego szły dochody; z łaźni, cegielni i pieca wapiennego, blecharni, straganów; w rynku i opłat sądowych poniżej 5 złp. Żydzi otrzymali osobny przywilej d. 17 września 1662 r. , potwierdzony następnie przez Józefa Potockiego pomiędzy r. 1703 a 1736. Mieli już prawo wolnego się w tem miejscu budowania, osiadania, szynkowania, handlowania i wszelkiemi sposobami zarabiania. We wszystkich tranzakcyach sądowych mogli odwoływać się do juryzdykcyi zamkowej, a sławetni wójci obu nacyi polskiej i ormiańskiej nie mieli żadnej władzy nad nimi. Gdy Ormianie coraz liczniej zaczęli osiedlać się, otrzymali również przywilej od Jędrzeja Potockiego, d. 14 Stanisławów Stanisławów stycz. 1677 r. , potwierdzony przez Jana III. W myśl przywileju mogli i oni korzystać z dobrodziejstw prawa magdeburskiego, a w drugim przywileju z d. 10 lipca 1678 r. oznaczał dziedzic dokładnie zakres juryzdykcyi, ,nacyi ormiańskiej. Ormianie wybierali 12 rajców dożywotnich, a z pośród nich corocznie, w pierwszy poniedziałek po oktawie Trzech Króli, obierali sobie wójta, dwóch marszałków prezydentów, ławników i rajWójtowie ormiańscy sądzili sprawy ców. karne wespół z ławnikami, a marszałkowie zarządzali gminą ormiańską i sądzili sprawy cywilne. Od wyroku obu urzędów ormiańskich można było apelować do dziedzica lub osoby przezeń delegowanej. W procesach karnych mniejszej doniosłości zasiadali wójtowie i ławnicy jednego tylko narodu, ale w gardłowych zgromadzali się wspólnie i sądzili w obecności delegata zamkowego. Trybunał karny, w ten sposób złożony, nosił nazwę sekwestru, a tępieniem opryszków nie małe usługi oddawał Pokuciu. Naród ormiański miał narówni z ludnością polską prawo do wszystkich dochodów miejskich czyli lunaryi, wybierał corocznie do zarządu lunaryą swego urzędnika lonhera, a do poboru podatków, ,exactorów. Dochody szły do rąk panów marszałków, którzy z kasy mogli wydawać pieniądze tylko za pokwitowaniem wójta. Na utrzymanie urzędów radzieckiego i ławniczego przeznaczono nacyi ormiańskiej młyn pod Zwierzyńcem. Oprócz rady miejskiej z 12 mężów mieli jeszcze Ormianie radę większą, która była dla nich tem, czem zgromadzenie pospólstwa dla narodu polskiego. Na radzie większej uchwalano wilkierze plebiscyta, z jakiemi spotykamy się pod d. 29 stycznia 1703 r. Urządzenia te pozostały bez zmiany aż do przejścia pod panowanie Austryi. Wówszas utworzono cyrkuły, z naczelnikami cyrkułowymi czyli starostami na czele. Magistrat i dominium przeszły w sprawach politycznoadministracyjnych pod władzę urzędów cyrkułowych. Delegaci zamkowi od r. 1775 już nie brali udziału w sądzie ławniczym. Patentem z r. 1786 Józef II zaprowadził jeszcze większe zmiany. Miasto otrzymało urzędnika sądowego, zwanego syndykiem, który wespół z burmistrzem i asesorami tworzył zwierzchność miejską czyli magistrat, do którego obowiązków należało wykonywanie sądownictwa w sprawach cywilnych i policyjnych, jako też władzy politycznej. Magistrat zarządzał majątkiem miasta i zakładów dobroczynnych. Od burmistrza i syndyka żądano wykształcenia prawniczego a do ich boku dodano t. zw. asesorów. Kontrola zaś nad administracyą majątku miejskiego i czuwanie nad jego całością należały do kompetencyi wydziału, którego członków elektorów powoływał rząd z pośród obywateli miejskich. Miasto w stosunku do dominium uważano jako unterthaenig. Juryzdykcya dominialna polegała na poborze z miasta wszelkich czynszów i opłat, a na swym gruncie wykonywał właściciel dominium utile i dominium directum. Sprawy konskrypcyjne i rekrutacyjne załatwiało dominium, jako też ponosiło koszta z wykonywaniem tych obowiązków połączone opłacanie mandataryusza i pisarza. D. 24 czerwca 1801 r. fundusz religijny czyli właściwie rząd nabył prawa dominialne od Prota Potockiego, a w r. 1848 odkupiło je miasto od rządu. Stan rzeczy, stworzony patentem Józefa II, przetrwał z małemi zmianami do 29 września 1855 r. , t. j. do zaprowadzenia t. zw. ustawy prowizorycznej, ograniczającej samorząd miejski. Urząd syndyków zniesiono, a sądownictwo, odjęte miastom, powierzono sądowi obwodowemu i miejskodelegowanemu. Magistratom pozostawiono tylko zarząd własnym majątkiem i funduszami zakładów dobroczynnych, oraz wykonywanie policyi administracyjnej. Obecnie autonomia miejska polega na ustawie gminnej z d. 5 marca 1862 r. i ustawie krajowej z d. 12 sierpnia 1866 r. Reprezentacya miasta składa się z rady gminnej z burmistrzem na czele, jako władzy uchwalającej i kontrolującej, i zwierzchności gminnej czyli magistratu, jako władzy wykonawczej. Radę tworzy 36 członków i 18 zastępców, wybieranych bezpośrednio na lat sześć przez trzy koła wyborcze. Burmistrza, jego zastępcę i pięciu asesorów wybiera rada z pośród siebie. Zarząd gminny stanowi 12 urzędników miejskich razem z burmistrzem i jego zastępcą, nie licząc urzędów pomocniczych syndyk, 5 landwójtów, 10 dziesiętników, dyetaryuszów i sług biurowych. Policya, pod kierownictwem inspektora, składa się z 34 osób; straż ogniowa z 19 osób; służbę sanitarną tworzy lekarz i weterynarz. Majątek miasta składa się obecnie z folwarku z ogrodem we wsi Kniehininie i z propinacyi tamże, z pastwiska w Dąbrowie, z kilku kamienic i realności, z zakładu gazowego, z gruntów, ogrodów publicznych i placów w mieście; z kapitałów w papierach wartościowych lub ulokowanych na hipotece. Oprócz tego gmina posiada prawo propinacyi w mieście samem, które w r. 1888 przyniosło rocznego dochodu 43, 727 złr. Budżet miejski w r. 1888 przedstawia dochodów zwyczajnych 190, 477 złr. , rozchodów zwyczajnych 206, 457 złr. , a zatem niedobór zwyczajny wynosi 15, 980 złr. ; ogół dochodów nadzwyczajnych 147, 190 złr. , ogół wydatków nadzwyczajnych 148, 505 złr. , a więc niedobór nadzwy Stanisławów czajny 1315 złr. Długi miejskie w tymże roku wynosiły 1, 029, 052 złr. S. jest siedliskiem władz autonomicznych rada powiatowa i wydział powiatowy, rada gminna i magistrat i władz rządowych starostwo z oddziałem administracyjnym, podatkowym, technicznym i inspekcyą okręgową leśną na 20 powiatów; dyrekcya okręgowa skarbu na 7 powiatów; rada szkolna okręgowa na 2 powiaty, sąd obwodowy na 12 powiatów i miejsko delegowany, prokuratorya państwa, dwa c. k. notaryaty, 12 adwokatów, zakład karny na 1000 więźniów, z 2 kaplicami i szkołą; urząd poczt. i telegr. , urząd cechowniczy miar i wag, urząd górniczy okręgowy na 32 powiaty, powiatowa komenda żandarmeryi, komisya szacunkowa. Władze wyznaniowe stanowią biskupstwo greckokatol. unickie, istniejące nominalnie od r. 1850. Dla braku funduszu utworzono dyecezyą i instalowano pierwszego biskupa, dra Juliana Pełesza, dopiero 10 stycznia 1886 r. Kapituła składa się z 6 członków trzech prałatów i trzech kanoników. Obszar dyecezyi wynosi 440 mil kw. 260 w Galicyi, 180 na Bukowinie. Do niej należy 436 parafii, tworzących 20 dekanatów Bohorodczany, Bukowina, Buczacz, Halicz, Horodenka, Husiatyn, Żuków, Zaleszczyki, Kołomyja, Kossów, Kudryńce, Nadworna, Pistyń, Skała, Śniatyn, Stanisławów, Tłumacz, Tyśmienica, Ujście Zielone, Czortków. Do dekanatu greckokatol. stanisławowskiego należy 20 parafii Wołczyniec, Zagwoźdź, Iwanówka, Krechowce, Łysiec, Łysiec Stary, Opryszowce, Pawełcze, Pasieczna, Pacyków, Podłęże, Posiecz, Radcza, Stanisławów miasto i wś Kniehinin, Uhorniki, Uhrynów Dolny, Czerniejów, Chomiaków, Chryplin, Jamnica. Dekanat rzymskokatolicki należy do archidyecezyi lwowskiej, a obejmuje 10 parafii, 2 kapelanie, 1 ekspozyturę. W skład jego wchodzą parafie Bohorodczany, Halicz, Jezupol, Łysiec, Nadworna, Otynia, Sołotwina, Stanisławów miasto i 16 wsi. Tłumacz, Tyśmienica; kapelanie Delatyn i Niżniów; ekspozytura w Tarnawicy Polnej. Dekanat ormiańskokatolicki, należący do archidyecezyi lwowskiej, liczy cztery parafie Stanisławów, Tyśmienica, Łysiec i Brzeżany. Filiał augsburskoewangielicki należy do gminy Ugartsthal pod Kałuszem Gmina wyznaniowa izraelicka. Miasto wybiera jednego posła na sejm krajowy, a razem z Tyśmienicą jednego do rady państwa. Stowarzyszenia istnieją następujące filia towarzystwa pedagogicznego; kółko nauczycieli szkół wyższych; filia towarz. lekarzy galicyjskich; towarz. prawników; towarz. oświaty ludowej dla S. i okolicy; filia towarz, ruskiego Proświta; oddział towarz. tatrzańskiego na 6 powiatów; towarz. miłośników sztuki dramatycznej; towarz. miłośników muzyki; towarz. imienia Moniuszki ze szkołą muzyczną; stowarzyszenie czytelni kobiecej; stowarzyszenie kobiet ruskich; towarz. Rodzina; towarz. ,, Czerwonego Krzyża; towarz. wzajemnej pomocy nauczycieli; straż ochotnicza ogniowa; towarz. gimnastyczne Sokół; towarz. myśliwych; stowarzysz. ku wspieraniu i grzebaniu ubogich chrześcian; towarz. maszynistów kolejowych pod nazwą, ,LeichenbestellungsVerein; kasyno miejskie od r. 1822; czytelnia ruska; kółko mieszczańskie; stowarz. rękodzielników Gwiazda; kasyno kupieckie izraelickie. Do podniesienia kredytu, rolnictwa, handlu i przemysłu przyczyniają się zakłady filia okręgowa galic. towarz. kredytowego ziemskiego; oddział lwow. towarz. gospodarskiego, obejmujący 3 powiaty Stanisławów, Bohorodczany, Nadworna; ruskie towarz. gospodarczoprzemysłowe; fundusz pożyczkowy dla przemysłowców i rękodzielników od r. 1860; towarz. żeglugi parowej na Dniestrze od r. 1880; miejska kasa oszczędności od r. 1868; filia austryackowęgierskiego banku narodowego; bank zaliczkowy; bank wzajemnego kredytu mieszczan; towarz. zaliczkowe urzędników; spółka handloworolnicza i zastępstwo banku krajowego; bank dla handlu i przemysłu; filia banku włościańskiego; bank kredytowy i eskontowy Creditund EscomptoBank; Sparund CreditVerein; agencye kilku towarzystw asekuracyjnych. Zakłady dobroczynne i fundacye są dom kalek przy kościele paraf. łacińskim, założony i uposażony przez Jędrzeja Potockiego w r. 1662; zakład ochrony i wychowania dziewcząt imienia arcyks. Zofii Fryderyki, utworzony w r. 1856 staraniem pań, celem kształcenia sierot na sługi; zakład przytułku i wychowania chłopców od r. 1868, sposobiących się przeważnie na rzemieślników; zakład przytułku i wychowania chłopców wyznania mojżeszowego; stowarzyszenie dobroczynności celem wspierania ubogich chrześcian od r. 1880; fundusz ubogich byłego stowarzyszenia dam dobroczynności, istniejącego od r. 1847 57, z którego obecnie pobiera wsparcie 12 wdów i sierot; fundacya arcyks. Gizeli od r. 1857, mająca na celu wyposażanie sierot płci żeńskiej b. obwodu stanisławow. ; zakład ubogich od r. 1857, wspierający miejscowych żebraków; fundacya imienia arcyks. Rudolfa; bursa imienia Kraszewskiego dla uczącej się polskiej młodzieży od r. 1879; bursa św. Mikołaja ruska; zakład izraelicki sierot imienia Halperna; stowarz. izraelickie w celu utrzymywania taniej kuchni. W zabytki przeszłości i ważniejsze budowle S. nie obfituje. Po założeniu miasta Jędrzej Potocki opasał je wałem ziemnym, murem i fosą. Dwie bramy Halicka i Tyśmienicka z kamienia zbudowane, i furta przy kościele ormiańskim prowadziły do miasta. Fortyfikacye w początkach r. 1672 składały się, jak pisze Werdum, z sześciu regularnych baszt, z ziemi, z palisadami u dołu, zrobionemi z całych dębów. Główna linia bastyonów miała 150 stóp długości. Obwarowania miasta dokonał Franciszek Corassini z Awinionu, podpułkownik pieszej gwardyi woj. kijowskiego Jędrzeja Potockiego. Później nad ufortyfikowaniem S. gorliwie pracował Józef Potocki, hetman w. kor. , kaszt. krakow. Mury znacznie rozszerzono i wzmocniono. Zamek zaopatrzono w zbrojownię i amunicyą. Po wojnie północnej do obwarowań zastosowano system Vauban a. Zbudowano cztery nowe baszty. Przemiany tej dokonano pod kierownictwem Stanisława Potockiego, późniejszego woj. poznań. , który, jako zdolny inżynier wojskowy, pracował przy budowie twierdz w Kamieńcu Podolskim i Częstochowie. Według Geografii Galicyi r. 1786 dziedzice S. wydali na obwarowanie miasta kilkanaście milionów złp. Mury były budowane z czerwonych, nietynkowanych cegieł, a bramy z kamienia. Miały one kształt podłużny zwężały się w stronie północnej ku zamkowi dziś szpital wojskowy, a rozszerzały się ku południowi, ku bramie Tyśmienickiej albo Kamienieckiej. Bramy były u góry zaopatrzone wieżami. Wokoło murów szły wały ziemne, a za wałami głębokie i szerokie fosy, przez które trzema długiemi mostami można się było dostać do dwóch bram fortecznych i furty Ormiańskiej, Nad bramami znajdowały się z czarnego marmuru tablice, z wyrytemi na nich złotemi napisami. Po wojnie r. 1809 mury i wały zniesiono, fosy zasypano, przyczem zaginęły bez śladu i wyżej wspomniane tablice. Tylko poza katedrą unicką i budynkiem gimnazyalnym, za szpitalem wojskowym i sądem obwodowym, można jeszcze widzieć resztki dawnych murów. Z pomiędzy budynków zasługuje na uwagę ratusz. Jędrzej Potocki, po nadaniu miastu prawa magdeburskiego, zbudował ratusz tymczasowy, wyglądający jakby wieża z różnemi zagłębieniami, po części z drzewa, po części z kamienia. Następca tegoż Józef Potocki wymurował nowy ratusz w stylu włoskim, w kształcie krzyża, o dziewięciu kondygnacyach, z okrągłą wieżą, kopułą i zegarem, umieszczonym na piątem piętrze wieży. Obszerna brama żelazna, ozdobiona Pilawą herb Potockich, wiodła na podwórze. Na dole były sklepy. Na szczycie kopuły wznosił się żelazny wizerunek św. Michała. Od strony południowej, pod galeryą, umieszczono żyda z blachy, który trzymał wielki bochenek chleba za grosz jeden, jako świadectwo taniości ówczesnej. W takim stanie pozostał ratusz do pożaru w 1868 r. W r. 1871 odbudowano go nanowo pod kierunkiem budowniczego Filipa Pokutyńskiego, kosztem 71, 197 złr. Salę posiedzeń rady miejskiej w nowym ratuszu ozdobiono napisami, przypominającemi zdarzenia z dziejów miasta. Przed przeistoczeniem osady wiejskiej na miasto posiadali tu Potoccy zameczek myśliwski na Zwierzyńcu zwany później Belwederem, po którym nie pozostało śladów. Jędrzej Potocki, założyciel S. , zbudował zamek drewniany w tem miejscu, gdzie stanął potem kościół jezuitów. Wkrótce rozpoczęto budowę murowanego zamku, do którego w początkach r. 1672, za pobytu Werdum a zwieziono już belki, cegły i płyty kamienne. Budowy dokonano przed r. 1687, albowiem Franciszek Paulin Dallerac, sekretarz Maryi Kazimiry, dworzanin Jana III, podczas swej bytności w S. , oglądał już nowy zamek okazały, zbudowany pięknie i ozdobnie z kamienia Avec un beau Palais de pierre, magnifiquement bâti et orné. Po przybyciu jezuitów dawniejszy zamek drewniany rozebrano i na tem miejscu zbudowano kościół Niepokalanego Poczęcia N. P. Maryi, albowiem w zamku tym urodził się Józef Potocki, a na miejscu, gdzie ujrzał światło dzienne stanął główny ołtarz. Zamek zwany dawniej Blichem przez ludność, w którym Katarzyna z Potockich Kossakowska, kaszt. kamieńska, przyjmowała Józefa II, po nabyciu dominium na własność rządu przemieniono na szpital wojskowy. Utracił on dawniejszy charakter i pamiątek żadnych nie posiada. Jestto gmach dwupiętrowy, murowany z kamienia, blachą pokryty. Z dawniejszych budynków zasługują na wzmiankę gmach pojezuicki obenie gimnazyum, zbudowany w r. 1744, i dom ubogich przy ulicy Halickiej; z nowszych dworzec kolejowy, znacznie rozszerzony w r. 1886; kasa oszczędności, ozdobiona grupą alegoryczną dłuta rzeźbiarza Dykasa, i dom karny poza miastem. Na przedmieściu Halickiem wznosi się kamienny posąg Bogarodzicy, na wyniosłej kolumnie, wystawiony w r. 1739 przez Józefa Potockiego na pamiątkę ocalenia miasta od oblężenia. Na temże przedmieściu jest figura kamienna św. Jana Nepomucena, wystawiona w r. 1742. Na przedmieściu Tyśmienickiem stoi posąg Zbawiciela z kulą ziemską w ręku, wystawiony przez Stanisława Potockiego w r. 1730, z powodu minionej dżumy. Na placu Franciszka wystawiło miasto w r. 1837 posąg bronzowy cesarzowi Franciszkowi I, będący dziełem prof. Schallera z Wiednia. Na tymże placu, przed farą Stanisławów łacińską, znajduje się kolumna kamienna Niepokalanego Poczęcia N. P. Maryi. Herb nadał miastu Jan Kazimierz d. 14 sierpnia 1663 r. Przedstawia on otwartą bramę forteczną z trzema wieżami, a w środku otworu połtrzecia krzyża h. Pilawa. Historya. Powstanie i wzrost swój zawdzięcza S. rodzinie Potockich, posiadającej na Pokuciu w XVII w. rozległe dobra. Na miejscu gdzie później stanęło miasto, znajdowała się wś Zabłotów, a później dwór myśliwski. Pierwszym znanym posiadaczem wsi był Stanisław Rewera Potocki, woj. krakowski i hetman w. kor. Syn tegoż Andrzej na Potoku Potocki, kaszt. krakowski i hetman pol. kor. , zamienił wś swą dziedziczną na miasto, które od imienia najstarszego syna, ststy halickiego, poległego w potrzebie wiedeńskiej, nazwał Stanisławów. Ludność miejska, polska i ruska, otrzymała prawo magdeburskie w 1662 r. Ormia nie otrzymali toż prawo w dwóch przywilejach z d. 14 stycznia 1677 i 10 lipca 1678 r. Spadkobiercy Jędrzeja Potockiego sumiennie przestrzegali nadanych miastu przywilejów. Królowie Jan Kazimierz d. 14 sierp. 1663 r. , Michał Wiśniowiecki i Jan III w kwietniu 1677 r. potwierdzili przywileje i zrównali S. w prawach z innemi miastami. Z okazyi zatwierdzenia założonej w S. kolegiaty łacińskiej, sejm warszawski, konstytucyą z d. 14 stycznia 1677 r. , zapewnił miastu stanowisko prawne, równorzędne z miastami królewskiemu Dwa narody polskoruski i ormiański zorganizowały osobne urzędy radzieckie i ławnicze, z osobnymi wójtami. Obok nich utworzyła się gmina żydowska, na mocy przywilejów Jędrzeja Potockiego z d. 17 września 1662 r. i syna jego Jozefa z czasu pomiędzy rokiem 1703 36. Dwudziestoletnie słobody, prawa przyznane cechom d. 24 kwiet. 1664 r. , d. 4 września 1664 r. , r. 1672, 4 lutego 1678, 25 czerwca 1726, 21 marca 1729 ściągały do miasta różnorodną ludność, a liczne jarmarki wytworzyły z S. ognisko handlowe dla całego Pokucia. W końcu XVII w. S. stał się siedzibą zamożnych kupców ormiańskich, utrzymujących stosunki z Węgrami, Wołoszczyzną, Besarabią z jednej, a Wrocławiem, Gdańskiem, Wiedniem i Monachium z drugiej strony. Obwarowania, dokonane przez Potockich, kosztem kilkunastu milionów, zabezpieczały miasto przed najazdami. Religij. ne potrzeby różnowierczej ludności znajdowały zaspokojenie w stawianych kosztem dziedziców i hojnie uposażonych, kościołach, cerkwiach i klasztorach ks. trynitarzy i jezuitów, a założenie kolonii akademickiej krakowskiej od r. 1669 1718, przekształconej następnie na kolegium jezuickie 1718 do 1773, uczyniło S. ogniskiem oświaty dla Pokucia. Jednocześnie powstają zakłady dobroczynne dom ubogich i szpital i wznosi się wspaniały ratusz w stylu włoskiego odrodzenia. Pograniczne położenie miasta wystawiało je na najazdy, czego szczególniej doświadczyło od r. 1666, t. j. od poddania się Turcyi Piotra Doroszeńki, który wraz z Halil Baszą zawadził o okolice Stanisławowa we wrześniu 1672 r. , a przed napadem Husseina Baszy Jędrzej Potocki musiał nawet ustąpić ze swego dziedzicznego grodu. Gdy w r. 1675 poraził on pod Kałuszem Tatarów, wówczas IbrahimBasza, zwany Szejtanom, pierwszych dni września roku następnego posunął się pod S. , spalił przedmieścia i probował dobywać miasta. Ale podstąpienie Jana III pod Żórawno zmusiło Turków i Tatarów do zwinięcia oblężenia, a z oswobodzonego miasta oddział wojska, pod dowództwem Jana Dennemarka, pośpieszył na pomoc królowi. Sejm warszawski z r. 1676 polecił hetmanom, aby mieli w osobliwej pamięci S. i Brzeżany, które dotąd od zguby ostatniej kraje tamte pokuckie zatrzymały. Na początku 1672 r. udaje się przez S. na Podole i Ukrainę Ulryk Werdum, celem agitowania pomiędzy wojskiem na rzecz kandydatury ks. de Longueville. Jego pobytowi zawdzięczamy opis stanu miasta w pierwszem dziesięcioleciu istnienia. W roku następnym 5 grudnia wstąpił do S. Jan Sobieski, wówczas hetman i marszałek w. kor. , solennie traktowany przez dziedzica na zamku, gdzie na przywitaniu i przy ochocie ze sto razy ognia dano. Podążył on tegoż dnia wieczorem ku Kałuszowi. W roku 1687 zatrzymał się tu Franciszek Dallerac, poufny dworzanin króla Jana III i sekretarz Maryi Kazimiery, który pozostawił następujący opis S. Posiada on okazały pałac, zbudowany pięknie i ozdobnie z kamienia. Rynek, domy, mieszkańcy i arsenał celują nad wszystkie inne miasta Rusi. Ludność składa się z Ormian i Wołochów bardzo bogatych. Wnosząc ze stroju mężczyzn i kobiet, niemniej też i z częstych jarmarków, które co do bogactwa i rozmaitości towarów nie ustępują jarmarkom we Lwowie i w Warszawie, możnaby nazwać S. sercem królestwa on diroit, que c est le coeur du Royaume, lubo okolica jego jest zupełnie. zniszczona. Po śmierci Jędrzeja Potockiego 1691 r. przeszedł S. na syna Józefa, hetmana w. k. i kaszt. krak. Magnat ten, głowa domu, obok Teodora Potockiego, prymasa, mający 6000 wojska nadwornego i 150000 dukatów rocznego dochodu, brał udział we wszystkich najważniejszych sprawach politycznych, co sprowadzało najazdy i rabunki na jego dobra, zwłaszcza na S. , będący stałą rezydencyą. W latach 1702 i 1703 przebywał tu bardzo często Stanisławów Stanisławów Franciszek II Rakoczy, pretendent do tronu węgierskiego, popierany w swych roszczeniach przez Ludwika XIV, a za jego wpływem i przez dziedzica S. W wojnie północnej Józef Potocki, po dokonaniu wyboru Stanisława Leszczyńskiego, stanął po stronie tegoż, na co zapewne niemało wpłynęła jego małżonka, Wiktorya, córka Wacława Leszczyńskiego, woj. podlaskiego, a siostra stryjeczna nowego elekta. Wojska ruskie, popierające Augusta II, zajmowały S. r. 1706 1707. Od r. 1706 1708 wszystkie władze miejskie były w zawieszeniu. Gdy zaś Karol XII po bitwie pod Połtawą udał się do Benderu, pośpieszył za nim i Józef Potocki, ztąd przedsiębrał wyprawy partyzanckie na Ukrainę, nie oszczędzając dóbr stronników Augusta II. To daje powód Adamowi Sieniawskiemu do napadu na Stanisławów, po wzięciu którego, jak pisze E. Otwinowski, ,, praesidiarios zabrał i z miasta wielki okup wziął. W r. 1713 przyszło nareszcie do zgody pomiędzy Augustem II i Józefem Potockim. Odtąd nastało kilkanaście lat spokojnych dla miasta. D. 13 listopada 1729 r. odbył się tu wspaniały fajerwerk z okazyi urodzin delfina, co na dworze Józefa Potockiego uważano za uroczystość familijną, wskutek pokrewieństwa z domem Burbonów przez Maryą Leszczyńską. Właściwy fajerwerk przedstawiał dwa kolosy, oświetlone ogniem granatowym; na jednym z nich były lilie burbońskie i ryba delfin, a przy nim stał gieniusz Francyi; przy drugim kolosie stał gieniusz korony polskiej z herbami Polski i Litwy, a pomiędzy nimi herbowna głowa królowej francuzkiej Wieniawa Leszczyńskich. Pomiędzy kolosami widać było kolebkę ozdobioną koroną. Z kolebki wznosiło się wspaniałe słońce, a nad niem wznosił się Saturn, zapewniający światu nadejście złotego wieku Jam aurea saecula redibunt. D. 1 maja 1732 r. zmarła Wiktorya, małżonka Józefa Potockiego, którą d. 16 lipca, po czterodniowych ceremoniach pogrzebowych, pochowano w kościele jezuitów. Pomimo zgody z Augustem II Józef Potocki nie był zwolennikiem dynastyi saskiej. Po śmierci Augusta II wespół z prymasem Teodorem Potockim przyczynił się do wyboru Stanisława Leszczyńskiego. Skoro jednak wojna sukcesyjna przybrała obrót obcy interesom Polski, pośpieszył zawrzeć pokój z Augustem III, od którego otrzymał godność hetmana w. k. 1736 i kasztelana krak. 1748. W czasie wojny pomiędzy Rossyą i Turcyą 1737 39, zawiązuje przez swego powiernika Gurowskiego układy z Turcyą, której proponuje zawarcie przymierza z mającą utworzyć się konfederacyą. Celem sparaliżowania tych zamysłów, oddział kozaków, wysłany przez feldmarszałka Muenicha, wyruszył na S. w pierwszej połowie sierpnia 1739 r. przed bitwą pod Stawuczanami. Zająwszy po kolei Kuty, Horodenkę, Tyśmienicę, kozacy przypuszczali szturmy do fortecy stanisławowskiej. Załoga pod dowództwem generała Hundorfa stawiła skuteczny opór. Oprócz dwukrotnego morowego powietrza dżuma, w latach 1705 i 1730, najbliższe okolice S. były jeszcze srodze trapione przez rozboje. Gęste lasy, pokrywające podgórze karpackie i pograniczne położenie tego zakątka pomiędzy Polską, Węgrami, Siedmiogrodem i Wołoszczyzną, wszystko to sprzyjało grasowaniu przez czas dłuższy bandom, dowodzonym przez Piskliwych, Pintów, Doboszów, Bajuraków i Martyńczuków. Dla ścigania band opryszków utrzymywali dziedzice S. na zamku milicyą zbrojną pod nazwą smolaków. Schwytanych oddawano do sądu miejskiego, zwanego sekwestrem, który nie skąpił krwawych wyroków. Z powodu smolaków i, ,sekwestru budził S. postrach w ludności wiejskiej, sympatyzującej z opryszkami. Po śmierci Józefa Potockiego d. 19 maja 1751 odbył się w S. opisany przez Fr. Karpińskiego głośny, trwający kilka tygodni pogrzeb, na który, oprócz licznej wówczas rodziny Potockich, przybyli dostojni goście z całej Rzeczypospolitej. Stan klucza stanisławowskiego w tym czasie był najświetniejszy. Do niego należały wówczas, oprócz S. i Łyśca. wsi Czukałówka, Drohomirczany, Iwanikówka, Kniehinin, Krechowce, Łysiec Stary, Majdan, Opryszowce, Pacyków, Pasieczna, Posiecz, Radcza, Rybno, Stebnik, Uhrynów, Zagwoźdź. Odtąd kompleks ten dóbr ziemskich, przechodząc często z rąk do rąk, topniał coraz bardziej. Od Józefa Potockiego przeszedł S. na syna tegoż Stanisława, woj. poznańskiego, później w r. 1760 na wdowę po nim Helenę z Zamoyskich Potocką, a po jej rychłej śmierci, na mocy podziału, dokonanego na zamku brodzkim d. 26 lutego 1761 r. , na synów Stanisława Wincentego i Franciszka, wojewodziców poznańskich. Od nich przez czas pewien Katarzyna z Potockich Kossakowska trzymała klucz stanisławowski w dzierżawie, a w r. 1771 nabyła go na własność. Z czynnym udziałem tej pani w życiu politycznem łączyły się dosyć ściśle losy miasta. Przedewszystkiem była ona zawziętą przeciwniczką kandydatury Poniatowskiego na tron polski. Hetman Jan Klemens Branicki, głowa stronnictwa narodowego czy też republikańskiego, zamierzał początkowo obrać nawet S. za punkt oparcia w walce przeciwko familii i jej stronnikom. D. 23 lipca 1764 utworzyli Potoccy konfederacyą w Haliczu, a siły swoje skoncentrowali w S. Skutkiem tego d. 7 sier Stanisławów pnia wojska ruskie podstąpiły pod miasto od strony Kamieńca Podolskiego i rozpoczęły oblężenie. Bombardowanie zniszczyło frontową wieżę kościoła jezuickiego. Nareszcie wzięto miasto szturmem, a na mieszkańców nałożono kontrybucyą. Przywódzcy konfederacyi dostali się do niewoli, ale dziedziczka uciekła na Wołoszczyznę. D. 26 września wypuszczono z niewoli czterech Potockich, a 5 paździer. 1764 r. wyszły wojska ruskie z S. do Lwowa. Czasy konfederacyi barskiej dały się uczuć miastu dotkliwie. Kasztelanowa kamieńska wraz z całym domem Potockich wzięła w niej czynny udział. W kwietniu 1768 r. zawiązała się konfederacya ziemi halickiej w Podhajcach Wielkich, której marszałkiem został starosta trębowelski Maryan Potocki. Pułkownik Przyłuski zabrał z S. 5 armat, 19 bomb, po beczce prochu i kartaczy. Następstwem akcyi konfederackiej w tych stronach było dwukrotne zajęcie S. przez wojska ruskie. Morowe powietrze w 1770 r. wypłoszyło ludność uboższą do sąsiednich lasów, wkrótce potem przeszedł S. wraz z Pokuciem pod panowanie Austryi. Przedsiębrano cały szereg zmian, mających na celu asymilacyą nowego nabytku. Utworzono urzędy austryackie i szkoły gimnazyum od r. 1784, szkołę, ,główną czyli normalną od r. 1784, szkołę żeńską od 1797, izraelicką normalną, w których jezykiem wykładowym stał się niemiecki. Klasztory jezuitów i trynitarzy zniesiono, a kościół kolegiacki zamieniono w r. 1799 na farny. D. 6 kwietnia 1782 r. zabrano na rzecz skarbu nawet dominium stanisławowskie pod pozorem, jakoby było niegdyś częścią ststwa halickiego. Swym osobistym wpływem na dworze wiedeńskim zdołała jednak dziedziczka udaremnić ten zamach. Wpływu swego używała również i na korzyść miasta bądźto przez wyjednywanie nominacyi uczciwych urzędników, bądź to przez otrzymanie dla S. takiej instytucyi, jak forum nobilium sąd szlachecki na cztery obwody. Cesarz Józef II bawił w S. 1783 r. , podejmowany okazale na zamku przez licznie zgromadzonych Potockich. Z niewiadomych bliżej powodów Katarzyna Kossakowska sprzedała S. w r. 1792 Protowi Potockiemu, ostatniemu dziedzicowi miasta z tego domu. Po bankructwie Prota przeszedł S. 24 czerwca 1801 r. na własność skarbu, czyli właściwie funduszu religijnego, w sumie 246, 948 złp. 20 gr. W roku zaś 1848 prawa i dochody dawnych dziedziców nabyło samo miasto od funduszu religijnego. Stan miasta w końcu XVIII w. był dość pomyślny. Geografia Galicyi i Lodomeryi z r. 1786 podaje, iż były tu piękne domy i kamienice wyniosłe, ulice szerokie i brukowane, bogate sklepy kupców i stajnie Ormian, napełnione końmi na handel i wiele porządnych fabryk str. 92. W 1809 r. 6 czerwca zajął S. oddział wojska polskiego, który, po żwawej utarczce jazdy na drodze wiodącej do Tyśmienicy, zdołał utrzymać się w posiadaniu miasta do końca lipca. Następstwem kampanii było zniesienie fortecy stanisławowskiej w 1809 r. Po dokonanem zburzeniu murów, bram i baszt, a zasypaniu fos między r. 1809 12, śródmieście zlało się z przedmieściami. Pomimo częstych pożarów 1826, 27 i 35 r. i cholery w r. 1831, S. zyskiwał nowe warunki rozwoju wewnętrznego, dzięki troskliwości o upiększenie i uporządkowanie miasta ze strony starostów Franciszka Krattera i Kazimierza Milbachera. D. 17 list. 1834 r. zmarł w więzieniu tutejszem Maurycy Gosławski, żołnierz i poeta, uczczony okazałym pogrzebem. Rok 1848 wywołał i tutaj podobne objawy, jak w stolicy kraju. D. 8 maja utworzono radę obwodową, a następnie przystąpiono do organizowania gwardyi pod dowództwem Mikołaja Bołoza Antoniewicza i Antoniego Żołubowskiego. D. 28 września 1868 r. pożar zniszczył większą część miasta, a zarazem i starodawny, okazały ratusz. Dzięki energii burmistrza dra Ignacego Kamińskiego miasto zaciągnęło dwie pożyczki miejską i loteryjną, a przy pomocy uzyskanego w ten sposób miliona złr. zaczęło nader szybko dźwigać się z upadku, tak że podczas urządzonej wystawy przemysłowej w r. 1875 nie widać już było śladów niedawnej katastrofy. W S. w 1822 r. urodził się minister Julian Dunajewski. Bibliografia. O S. i jego przeszłości pisali Józef Waligórski Szkic histor. statysty czny miasta S. Dodatek do Gazety Lwow. z r. 1854, t. IV, 3, 4, 5; August Bielowski Pokucie Dodatek do Czasu, i VI, 1857; kś. Sadok Barącz Pamiętnik miasta S. Lwów, 1858; Stanisławów nieznanego autora Gazeta Lwowska z r. 1869, . 4 6, 8 11, 14, 24 26; ks. Tomasz Dąbrowski Historya c. k. gimnazyum wyż. w Stanisławowie w Sprawozdaniu c. k. gimnazyum w S. za r. 1878; osobna odbitka, Lwów, 1878; Aloizy Szarłowski S. i powiat stanisławowski pod względem historycznym i geograficznostatystycznym. Z planem miasta i mapą powiatu Stanisławów, 1887, str. 355; Aloizy Szarłowski Rys historyczny miasta S. W, ,Sprawozd. c. k. gimn. w S. za r. 1887; w osobnej odbitce Stanisławów, 1887 r. . Stanisławowski powiat leży między 48 45 a 49 12 szerokości północnej i między 42 10 a 42 40 długości wschodniej. Graniczy od północy z powiatami rohatyńskim, podhajeckim i buczackim; od wschodu z tłumackim; od południa z nadworniańskim i bohorodczańskim; od zachodu z kałuskim. I Obszar powiatu wynosił podczas ostatniego spisu ludności d. 31 grudnia 1880 r. 8061 klm. 14, 63 mil kw, . W tymże czasie były w powiecie 2 miasta Stanisławów i Halicz, 2 miasteczka Jezupol i Maryampol, 68 wsi i 54 obszarów dworskich. Po ostatnim spisie ludności przyłączono do powiatu dwie wsi Meducha i Bratkowce i dwa obszary dworskie tejże nazwy. Powiat Stanisławow, należy w całości do dorzecza Dniestru, a więc do stoku czarnomorskiego. Dniestr dotyka go na przestrzeni 43 klm. , od wsi Sobotowa po Dolhe. Z początku, od Sobotowa po Halicz 21 klm. , stanowi granicę pomiędzy powiatom rohatyńskim i stanisławowskim, a następnie, od Halicza po Dolhe 22 klm. , przerzyna pow. stanisławowski, dzieląc go na dwie części północną mniejszą i południową większą. W biegu swym oblewa miasto Halicz, miasteczka Jezupol i Maryampol, wsi Sobotów, Perłowce, Ostrów, Kurypów, Pitrycz, Kozina, Hanusowce i Pobereże z prawej strony, a Chorostków, Tustań, Siemikowce, Dubowce, Wodniki i Wolczków z lewej. Dniestr w obrębie powiatu płynie w kierunku południowowschodnim, doliną podłużną, szeroką od 5 15 klm. , zamkniętą z obu stron t. zw. ściankami. Brzegi przeważnie wysokie, skaliste, zwłaszcza poniżej Halicza. Bieg ma nadzwyczaj i kręty i tworzy liczne ostrowy. Bagna na tej przestrzeni bywają rzadkie. Łożysko namuliste, a wyżłobienie jogo niezbyt głębokie, wynoszące od 0, 3 do 5 metr. głębokości. Szerokość zwierciadła dniestrowego przy nizkim stanie wody wynosi od 100 do 140 metr. Częste brody. Pomiędzy Dubowcami a Jezupolem brzegi ulegają wskutek wylewów częstym zmianom, a opuszczone łożyska noszą w języku ludowym nazwę ochabów. Dopływy górskie z prawej strony Łomnica, Łukiew, Bystrzyca sprowadzają częste wylewy. Najwyższy stan wody w powiecie tutejszym był w latach 1864 i 1882, gdy cała dolina, od ścianki do ścianki, wypełniła się wodą. Spad wody przedstawia następujące cyfry koło Sobotowa 225 mt. , przy ujściu Bystrzycy 213 mt. , a koło wsi Dołhe przy wyjściu z powiatu 203 mt. , zatem na 43 klm. długości wysokość spadu wynosi 22 mt. Z lewego brzegu przyjmuje Dniestr w obrębie powiatu a Lipę Gniłą albo po prostu Lipę; b potok Bybełkę i c potok Zabłocie, zwany w dolnym biegu Zgniłym. Nierównie liczniejszemi i ważniejszemi dla powiatu są dopływy z prawej strony a Siwka, oblewająca wś Dorohów, należy doń tylko częścią biegu dolnego; b Łomnica dawniej Czew, płynąca koło Temerowiec i Błudnik, a wpadająca przy św. Stanisławie, przepływa powiat dolnym biegiem; c Łukiew ze swym dopływem prawobrzeżnym Łukawicą oblewa w obrębie powiatu gminy Bryń, Sapahów, Komarów, Kryłos, a pomiędzy Załukwią i Haliczem wpada do Dniestru; d potok Kamienny; e Bystrzyca Nadworniańska Czarna, Srebrna z dopływem Woroną ze strony prawej, a potokiem Łukawcem, potokiem Horocholińskim, Bystrzycą Sołotwińską Zgniłą, Złotą, Jamnicą i potokiem Jezupolskim z lewej. Obie Bystrzyce Nadworniańska i Sołotwińska są głównemi rzekami powiatu, albowiem w biegu swym od południa ku północy przerzynają go na znacznej przestrzeni. Bystrzyca Nadw. płynie koło wsi Tyśmieniczan, Chomiakowa, Czerniejowa, Chryplina, Mykietyniec, Uhornik i Podluża, dzieląc się po dwakroć na ramiona i pozostawiając Stanisławów po zachodzie; o pół mili na północ od niego, koło wsi Wołczyńca, przyjmuje najważniejszy dopływ z lewej strony, Bystrzycę Sołotw. , płynącą popod gminy Drohormiczany, Krechowce, Zagwoźdź, Pasiecznę i Kniehinin, a pozostawiającą Stanisławów po stronie wschodniej. Obie Bystrzyce płyną wśród dolin, rozszerzających się od miast Nadworny i Sołotwiny ku północy. Dolina Bystrzycy Nadw. jest szeroka od 4 do 5 klm. , a Bystrzycy Sołotw. od 2 4 klm. Obie dzielą się na liczne ramiona i tworzą częste kępy ostrowy, pokryte krzakami. Koryto rzeki nie ma ani wyraźnych granic, ani znacznego zagłębienia. Dno i brzegi bywają kamieniste lub żwirowe; płaskie i nizkie brzegi porastają trawą lub wikliną. Bieg mają kręty, wodę rwącą ztąd nazwa Bystrzyc, z powodu znacznego pochylenia doliny rzecznej i łożyska. Wylewy częste. Najwyższy stan wody wznosi się ponad zwykły od 2 do 4 met. , ale nie trwa dłużej nad dzień jeden. Połączona Bystrzyca płynie wązką doliną ku północy, zraszając w swym biegu gminy Wołczyniec, Jamnicę i miasteczko Jezupol. Lewy jej brzeg płaski i łagodny, prawy stromy i wysoki, zwany Ścianką. Koło Tyśmieniczan, przy wejściu do powiatu, wysokość łożyska Bystrzycy Nadw. 321 mt. npm. , a przy ujściu do Dniestru, koło Jezupola, 213 mtr. Spławnemi rzekami oprócz Dniestru są jeszcze Łomnica i obie Bystrzyce, lecz tylko dla spławiania tratwami drzewa. W układzie pionowym powiatu Dniestr stanowi wyraźną granicę. Część powiatu mniejsza, po lewej północnej stronie rzeki, należy do wyżyny podolskiej, czyli do jej części południowozachodniej, zwanej przez W. Pola i L. Tatomira Opolem. Jestto kraj pagórkowaty, falisty, pochylający się zwolna ku Dniestrowi. Około Międzyhorzec 362 mt. , Tumierza 356 mt. i Kończaków Sta Stanisławów rych Średnie Gony 350 mt. wysokość jest najznaczniejsza, a na południe ku Dniestrowi znacznie się zniża przy ujściu Lipy Gniłej 214 mt, koło Dubowiec 217 mt. , a w Maryampolu 238 mt. Południowa część powiatu, po prawej stronie Dniestru, biegiem Bystrzycy Sołotw. , a następnie dolnym biegiem Bystrzycy Nadw. , da się podzielić na wyżynę pokucką, rozciągającą się na wschód od tej linii i Beskid Lesisty, wypełniający swemi rozgałęzieniami stronę zachodnią. Równina stanisławowska, pochylająca się z lekka ku obu Bystrzycom, a z biegiem tychże ku północy, jest tylko zachodnią połacią wyżyny pokuckiej. Od południa opiera się ona o Karpaty, od wschodu zamkniętą jest pasmem wzgórz, idących od Otynii, koło Tyśmienicy, prawym brzegiem dolnej Worony pod nazwą średniego Garbu, 311 mt. , a następnie prawym brzegiem połączonej Bystrzycy, pod nazwą Ścianki, aż do Jezupola. Ścianka ta wygarbia się najbardziej koło wsi Dobrowlan 347 mt. i przysiołka Berezowicy 353 mt. , poczem zniża się ku Dniestrowi przy ujściu Bystrzycy 213 mt. , koło Pobereża 207 mt. . Od zachodu zaś równinę stanisławowską zamykają rozramienienia Beskidu Lesistego, wypełniające obszar powiatu pomiędzy Bystrzycą, Łukwią, Łomnicą i Siwką, aż ku granicy powiatu kałuskiego. Równina stanisławowska, przechodząca w stronie południowowschodniej i południowej na pograniczu powiatów nadworniańskiego i bohorodczańskiego w podgórze karpackie, jest w tamtej stronie najszerszą i dochodzi znaczniejszej wysokości koło Tyśmieniczan 321 mt. , po prawym brzegu potoku Radczanki 306 mt. , a zniża się i zwęża ku północy w Stanisławowie 256 mt. , przy zlaniu się obu Bystrzyc 237 mt. . Od połączenia się Bystrzyc równina Stanisławow. , ścieśniona pomiędzy Ścianką i odnóżem Beskidu Lesistego, wązką zaledwie szyjką łączy się z doliną naddniestrzańską Łeg Jezupolski; przeprawa przez Dniestr; linia dr. żel. lwowskoczerniewieckiej. I ramiona Beskidu Lesistego zniżają się również ku Dniestrowi, opadając w niektórych miejscach ku niemu stromo Góra Zamkowa, Korolówka. W stronie południowej część ta powiatu wznosi się najwyżej wzgórze Katarzyny 378 mi, przy wsi Rybnie 384 mt. , w pobliżu przysiołka Puste Pole 390 mt. Miejscowość na północ od ujścia Czarnego Potoku do Łukawicy, po jej prawej stronie, dochodzi 417 mt. wysokości npm. i jest najwyższym punktem powiatu. Naddniestrzańską zaś pochyłość Beskidu L. przedstawia się w następujących cyfrach przy klasztorze św. Stanisław 280 mi, koło Halicza 222 mt. , na Korolówce 296 mt. Jedno z lesistych pasm górskich Beskidu L. , ciągnące się od Bystrzycy Soł. do Łukwi, nosi dziś jeszcze nazwę Czarnego Lasu, który niegdyś zajmował ogromną przestrzeń kraju, dochodził aż do Oporu, prawego dopływu Stryja, i był w w. XVIII siedzibą najgłośniejszych opryszków. Roli ornej znajduje się w powiecie 74, 073 mr. , łąk 28, 590 mr. ; ogrodów 3171 mr. , pastwisk 11, 736 mr. , lasów 21, 441 mr. , moczarów i stawów 300 mr. , innych gruntów parcele budowlane, nieużytki 8870 mr. Z całego obszaru zaledwie 1 3 posiada grunta przepuszczalne, bardziej urodzajne; 2 3 zaś są płyciej lub głębiej przepuszczalne, z podglębiem zbitem, iłowatem, przeto mokrem. W latach dżdżystych plon nie daje nawet trzech ziaren. Ogólna produkcya rolna wynosi 256000 cet. metr. , z czego najwięcej przypada na żyto 78, 000 ct. mtr. , owies 65, 000 et. mtr. , pszenicę 36, 000 ct. mtr. , kukurydzę 30, 000 et. mtr. i jęczmień 28, 000 ct. mtr. . W okolicy Maryampola i wsi Meduchy bardzo dobrze się udaje uprawa tytuniu. Najurodzajniejszemi częściami powiatu są doliny Dniestru i prawobrzeżnych jego dopływów. Gospodarstw wzorowych nie ma; nie zbywa jednak na gospodarstwach porządnie prowadzonych. Lasy zajmują 14, 47 przestrzeni powiatu. Gęste lasy, pokrywające niegdyś równinę stanisławowską, dziś zupełnie znikły. Najwięcej ich znajduje się na zachód od Bystrzycy Sołotw. Bezleśną jest środkowa, wschodnia i południowa część powiatu, t. j. pograniczne powiatów tłumackiego i bohorodczańskiego, jako też okolice po lewym, północnym brzegu Dniestru. Są tam lasy przeważnie szpilkowe jodły i świerki, obok nich występuje grab i buk; a po lewym brzegu dolnej Łomnicy w Błudnikach i koło wsi Uzina przechowały się jeszcze gaje dębowe. Chów bydła przedstawiał w d. 31 grudnia 1880 roku następujące cyfry bydła rogatego 29, 859 sztuk, koni 6819, owiec 2207, trzody chlewnej 8314, ulów 1652. Chów bydła rogatego jest najznaczniejszym w okolicy Bednarowa, Brynia, Halicza i Maryampola, z powodu tłustych pastwisk. Równina stanisławowska, mająca grunt gliniasty, iłowaty, miejscami torfowy i moczarzysty, bardziej się nadaje na łąki i pastwiska, niż do uprawy. Stan bydła nazwać można zadawalniającym na klm. 38 sztuk. Staraniem stanisł. oddziału towarzystwa gospodarskiego utworzono w powiecie dwie stacye subwencyonowanych buhajów rasy berneńskiej we wsiach Jeziorku i Tyśmieniczanach. Celem poprawy trzody chlewnej upowszechnia towarzystwo gospodarskie reproduktorów rasy Jorkshire. Od lat kilku staraniem tegoż towarzystwa odbywa się corocznie w Stanisławowie wystawa bydła włościańskiego. Stanisławów Do najważniejszych gałęzi przemysłu w S. i powiecie stanisławowskim należą w chwili obecnej młynarstwo i gorzelnictwo. Młyn parowy istnieje w Stanisławowie od r. 1864; młynów wodnych amerykańskich w powiecie 3 1 w Zagwoździu, 1 w Kniehininie, 1 w Wołczyńcu; młynów wodnych dawnego systemu 20. Gorzelni w powiecie 14, ale czynnych tylko 7. Należą one do kategoryi więszych; poniżej 25 hektolitrów objętości zacierowej nie ma żadnej. Gorzelnie czynne są w następujących miejscowościach Krechowice, Kniehinin wyrabia także drożdże prasowano, Uhorniki, Drohomirczany, Kłuzów, Sielec, Wołczyniec. Produkcya ich w hektolitro stopniach wynosiła w 1886 r. 852699. Browarów w powiecie 2 w Stanisławowie i Pasiecznie, produkujących razem 12208 wiader piwa. Tartaków parowych 3 Kniehinin, Pobereże, Zagwoźdź, tartaków amerykańskich 4, garbarnie 4 2 w Stan. , 1 w Kniehininie, 1 w Zagwoździu, 1 zakład gazowy w Stan. , 1 zakład wyrobu rumu i likierów w Kniehininie, 1 dystylarnia nafty w Mykietyńcach, 1 fabryka koronek i haftów w Stan. , 2 drukarnie obie w Stan. , 1 fabryka ręczna papieru w Stan. , cegielni ręcznych 11 1 w Stan. , 10 w powiecie, 3 dystylarnie wódki w powiecie, piekarni 6, cukiernie 3, słodownia 1 w Kniehininie, miodosytnie 2 w powiecie, 1 fabryka nawozów sztucznych w Kniehininie, 1 zakład wyrobu mazi i czernidła w Kniehininie. W Stanisławowie znajduje się główny warsztat kolei żelaznej lwowskoczerniowiecko jaskiej, zatrudniający 278 różnej kategoryi rzemieślników, nie licząc personelu kancelaryjnego. W mieście Haliczu budują rocznie około 250, a w Maryampolu 300 galarów. Przemysł domowy stanowi wyrób naczyń glinianych w Haliczu i w Hanusowcach. Nie biorąc w rachubę rękodzielni i pomniejszych zakładów, można liczyć w powiecie około 30 fabryk, zatrudniających 500 robotników bez warsztatów kolejowych, których produkcya wynosiła w 1886 r. 2, 310, 170 złr. Rękodzielnictwu oddawało się w powiecie w 1885 r. 735 osób; fiakrów i furmanów było w tymże roku 60; właścicieli hoteli, gospód, restauracyi, kawiarni i szynków 273. Na mocy nowej ustawy przemysłowej z r. 1882, rękodzielnicy w S. zorganizowali się w stowarzyszenia następujących kategoryi a stowarzyszenie przemysłowe szewców i rzemiósł pokrewnych, b mularzy, c kowali, d stolarzy i e krawców. Interesami przemysłu i handlu w mieście S. i powiecie opiekuje się izba handlowo przemysłowa lwowska. Do podniesienia poziomu umysłowego i fachowego wykształcenia klasy rzemieślniczej przyczyniają się szkoła przemysłowa dla terminatorów niedzielna i fachowa i szkoła z warsztatami dla stolarzy, tokarzy i snycerzy. Handel. Od początków swego istnienia S. był ważnym punktem handlowym dla Pokucia. Założyciel miasta ustanowił trzy jarmarki, trwające po cztery tygodnie na św. Stanisław, św. Jędrzej i Narodzenie Najśw. Panny Maryi, na których kupcy wolni byli od wszelkich opłat do skarbu królewskiego. Procesy i spory podczas jarmarków rozstrzygały urzędy ławnicze obu narodów, w obecności delegata zamkowego. Dzięki tym warunkom, ludność handlowa, ormiańska i wołoska, zaczęła tu tłumnie osiadać; zwłaszcza po zdobyciu Kamieńca przez Turków. W skutek tego stał się S. ogniskiem rozległego handlu, sięgającego od Wołoszczyzny i Besarabii do Gdańska i Wrocławia. Ormianie wywozili ztąd za granicę, na zachód zboże, bydło rogate, konie, rybę, a przywozili wyroby ze złota i srebra, perły i krzyżyki. Konie, zakupione w Besarabii, wyprowadzali do Bawaryi. Geografia Galicji z r. 1786 podaje w S. bogate sklepy kupców i stajnie Ormian, napełnione końmi na handel, i wiele porządnych fabryk. Sprowadzaniem bydła stepowego zajmowali się Ormianie do początków naszego wieku. Słynęły do niedawna jarmarki pod wsią Mykietyńcami, odbywane d. 1 maja, na które spędzano po kilka tysięcy wołów z Pokucia i Bukowiny, ztąd transportowano je do Wiednia. Po rozszerzeniu przez Józefa II, w r. 1789, praw obywatelskich żydów galicyjskich, Ormianie, unikając niebezpiecznego współzawodnictwa, zaczęli zamieniać zatrudnienia handlowe na rolnicze. Obecnie handel w mieście Stanisławowie i powiecie stanisławowskim jest, z bardzo nieznacznym wyjątkiem, w rękach ludności żydowskiej w S. 14 sklepów chrześciańskich. Jestto przedewszystkiem handel drobny. Jedynie handel zbożem, bydłem i drzewem ma donioślejsze znaczenie. Suma rocznego obrotu handlowego w powiecie, podług obliczeń urzędu podatkowego z r. 1886, wynosi 8, 521, 480 złr. Liczba osób trudniących się handlem w roku 1885 handlarzy końmi i bydłem 17, zbożem i wogóle produktami rolnemi 53, drzewem 34, żelazem 11, szkłem i porcelaną 15, towarami galanteryjnemi 39, skórami 24, towarami łokciowemi 44, towarami kolonialnemi 34, mięsem i wiktuałami 75, napojami wszelkiego rodzaju 19, handlarzy olejami, tłuszczami, świecami i naftą 52, kramarzy 235, tandeciarzy 17, handlujących pieniędzmi 48, trudniących się spedycyjnemi i komisowemi interesami 10, agentów, faktorów i taksatorów 13. Żydzi w Haliczu i Jezupolu trudnią się handlem i dostawą ryby. Handel zatrudnia w Stanisławów Stanisławów powiecie wogóle 740 osób. Jarmarków bywa w Stanisławowie rocznie 8, w Haliczu 4, w Jezupolu 1 na bydło. Targi odbywają się w Stanisławowie co czwartek. Komunikacye. Przez pow. stanisławowski przechodzą dwie linie kolei żelaznych lwowskoczerniowiecko jaska i państwowa, zwana zwykle transwersalną. Pierwsza w obrębie powiatu liczy 28 klm. długości i trzy stacye Halicz, Jezupol i Stanisławów; długość kolei państwowej wynosi 30 klm. , a stacyi cztery Bednarów, Majdan Pawełcze Ciężów, Stanisławów i Chryplin. Obie linie łączą się w Stanisławowie, gdzie skutkiem tego tworzy się mały węzeł kolejowy. W powiecie są dwa gościńce państwowe cesarskie karpacki, ciągnący się od Frydeku, Cieszyna i Białej do Czerniowiec na Bukowinie, a przerzynający powiat stanisł. na przestrzeni 29 klm. ; w mieście S. łączy się z nim gościniec państwowy brzeżański, należący do powiatu długości 8 klm. Długość dróg krajowych wynosi 70 klm. , powiatowych 11 klm. , gminnych 377 klm. Stan dróg w powiecie wogóle dobry z powodu obfitości szutru. Wzdłuż kolei żelaznych i gościńców cesarskich ciągną się linie telegraficzne. Powiat stanisławowski płacił podatku rządowego razem z m. Stanisławowem w r. 1888 175, 407 złr. , a samo miasto Stanisławów w tymże roku 81, 673 złr. Oprócz tego ludność powiatu płaci dodatki do podatków rządowych w następujących procentach na potrzeby kraju 30 dodatek indemnizacyjny 30 powiatowy 6 szkolny 3 na izbę handlową 3 1 2, gminny stosownie do potrzeb od 8 do 50. Ludność powiatu wynosiła w 1880 r. 86, 700 mk. 42, 936 męż. , 43, 764 kob. , zamieszkujących 12, 449 domów, a tworzących razem 17, 605 partyi. Po dodaniu wsi Meduchy i Bratkowiec wraz z obszarami dworskiemi, wcielonych do powiatu po ostatnim spisie ludności, liczy obecnie powiat stanisławowski 89, 116 mk. Na jeden klm. kw. przypada 110 mk. Pod względem ilości mieszkańców zajmuje powiat stanisławowski, nie licząc miast Lwowa i Krakowa, 22 miejsce między 74 powiatami Galicyi, a 13 ze względu na gęstość zaludnienia. Najludniejsze miejscowosci Stanisławów 18626 mk. , Halicz 3464, Jezupol 3104, wś Kniahinin 3009, Maryampol 2322. Pod względem wyznania rzym. kat. 13, 277, gr. kat. 57, 358, orm. kat. 112, ewang. 371 363 augsb. ewang. , 8 helw. , mojżesz. 14, 455, innych wyznań 1124 w tej liczbie znajduje się 124 karaitów czyli karaimów, mających swą bóżnicę w Haliczu. Pod względem języka używanego w mowie potocznej języka polskiego 20, 057, ruskiego 56, 519, niemieckiego. 9, 725, czeskiego 82 i t. d. Oprócz miast, miasteczek i dworów, ludność polska mieszka w większej ilości w następujących gminach wiejskich Kniehinin wś 1840 głów, Wołczków 821, Kniehinin kolonia 469, Meducha 519, Kończaki Stare 410, Delejów 405, Chorostków 151, Św. Stanisław 129, Pasieczna 128 głów i t. d. Stosownie do podziału ludności ruskiej w tej części kraju, przyjętego przez Oskara Kolberga, na Hucułów, Rusinów halickich i Rusinów pokuckich, ludność wiejską powiatu stanisławowskiego zaliczyć należy do Rusinów halickich czyli Haliczanów. Do niej zatem można zastosować pierwszą część przysłowia, które przytacza w swych materyałach do geografii dawnej Polski Jan Wincenty Smoniewski Haliczanie rzetelni, ale pyszni; Kołomyjanie zgodni, ale samochwały; Trębowlanie pyszni, ale rzetelni. Umiejących czytać i pisać 12026 7273 męż. , 4753 kob. , umiejących tylko czytać 2118 1300 męż. , 818 kob. , nie umiejących ani czytać ani pisać 72, 556 34, 363 męż. , 38, 193 kob. . Ślepych 78, głuchoniemych 64, obłąkanych 7, upośledzonych na umyśle 27. Pod względem zatrudnienia stosunek przedstawia się w następujących cyfrach z rolnictwa i leśnictwa żyło 55, 106 osób, z rzemiosł i przemysłu 8842, z handlu 5450, z handlu pieniężnego i instytucyi kredytowych 245, osób duchownych 85, stanu nauczycielskiego 270 227 nauczycieli, 43 nauczycielek, trudniących się sztuką lekarską 43, urzędników 164, adwokatów 12, rzeźbiarzy i malarzy 6, architektów, inżynierów cywilnych i geometrów 16. Powiat stanisław. wraz z tłumackim tworzy jeden okrąg szkolny. Szkół ludowych publicznych było w powiecie w 1888 r. 60, a mianowicie 8klaso wa szkoła żeńska 1 w Stan. , 5klasowych męzkich 2 obie w Stan. , 4k1as. żeńskich 1, 4klas. męzkich 1, 3klasowych mieszanych 2, 2klas. mieszanych 1, 1klas. 52. Szkół prywatnych było 3 izraelickopolska 4klasowa, pensyonat 8klasowy żeński w Stan. i zakład naukowy żeński przy klasztorze w Maryampolu. Z językiem wykładowym polskim było szkół 13, z ruskim 49, polskoruskim 1. Personel nauczycielski w szkołach ludowych wynosił 91 osób 61 nauczycieli, 30 nauczycielek. Ilość dziatwy, uczęszczającej do szkół publicz. , wynosiła w 1888 roku 6367 3507 chłopców, 2860 dziew. ; do szkół prywatnych uczęszczało 498 412 chł. , 86 dziew. . Ilość dzieci, obowiązanych do nauki codziennej, wynosiła w tymże roku 10, 050 chłopców 5213, dziew. 4837. Sądów powiatowych 2 miejskodelegowany w Stanisławowie i powiat. w Haliczu. Urzędów pocztowych 4 w Bednarowic, Haliczu, Jezupolu i Maryampolu. Urzędów telegraf. 3 w Bednarowie, Hali Stanisławów Stanisławowice Stanisławowięta Stanisławówka Stanisławów czu i Jezupolu. Gmin wyzn. izraelickich po za Stanisławowom 3 w Haliczu, Jezupolu i Maryampolu. Gmina karaicka w Haliczu. Klasztorów 3 franciszkanów czyli minory tów w osadzie Św. Stanisław pod Haliczem, dominikanów w Jezupolu i sióstr miłosier dzia św. Wincentego á Paulo w Maryampolu. Zakład dla sierót i chorych w Maryampolu przy klasztorze sióstr miłosierdzia; zakład ubogich w Maryampolu, pełniących służbę przy kościele paraf. rzym. kat. ; fundusz ubo gich w Haliczu na 8 osób; kasa zaliczkowa w Haliczu Vorschussund SparVerein, kasa zaliczkowa w Maryampolu; gminnych kas pożyczkowych 31. Obwód czyli cyrkuł stanisławowski, istniejący od pierwszego ro zbioru kraju do 23 stycznia 1867 roku, obejmował ostatniemi czasy następujące po wiaty polityczne stanisławowski, bohorodczański, nadworniański, tłumacki i bu czacki. Aloizy Szarłowski. Stanisławów 1. al. Stanisławowo, leśnicz. i folw. należące do Izbicy, pow. krobski Rawicz, na zach. płn. od Rawicza, par. Łaszczyn, poczta i st. dr. żel. w Rawiczu; leściczówka ma 12 mk. a folw. 13 mk. 2. S. al. Stanisławowo, część gm. Kromolice, pow. krotoszyński Koźmin, 8 dym. , 45 mk. 3. S. , os. , pow. ostrzeszowski Kępno, okr. dwor. Lubczyna, ma 3 dm. , 29 mk. 4. S. , wś i dwór, pow. wrzesiński, o 6 1 2 klm. na zach. płd. od Mielżyna, przy gościńcu z Witkowa do Wrześni; par. Szemborowo, poczta w Otocznie, st. dr. żel. w Odrowążu. Około r. 1463 należał S. do Stanisława Ostroroga, woj. kaliskiego; między r. 1580 1618 były tu 4 łany osiadłe i 2 zagr. ; dziedzicem był Paweł Działyński; przy schyłku zeszłego wieku spotykamy tam Marcina Przybyszewskiego, później Liskowskich. Wś ma 9 dm. , 67 mk. 64 kat. , 3 prot. i 105 ha 102 roli. Dwór S. I ma 6 dm. , 92 mk. kat. i 244 ha 216 roli; właścicielem jest Seweryn Chrzanowski. Dwór S. II ma 5 dm. , 70 mk. 69 kat. , 1 prot. i 250 ha 246 roli; chów bydła; właścicielem jest August Chrzanowski. 5. S. al. Wiktorowo, niem. Viktorsau, posiadłość, pow. wyrzyski, o 3 klm. na zach. od Łobżenicy par. i poczta i tyleż od jez. Sławianowskiego, st. dr. żel. w Krajence Krojanke o 15 klm. i Złotowie Flatow; ma 8 dm. , 85 mk. 59 kat. , 26 prot. i 587 ha 433 roli, 46 łąk; chów bydła holenderskiego, mleczarnia, torfowisko. 6. S. , nazwa pierwotna Miasteczka, przedmieścia Poznania ob. t. VIII, 903. E. Cal. Stanisławowice, pow. kozienicki, ob. Stanisławice. Stanisławowice, część gm. Kościelniki, pow. krakowski, na granicy król. polskiego, na płd. od Kościelnik a na płn. od gościńca z Krakowa do Nowego Brzeska. Graniczą na płd. z Wyciążem a na zach. z Ruszczą. Skła dają się z 85 dm. i liczą 457 mk. ; 437 rz. kat. i 20 izrael. Mac. Stanisławowięta, , ob. Moczydły 2. . Stanisławówka, wś, pow. hrubieszowski, gm. Miączyn. Stanisławówka 1. wś i karczma, pow. trocki, w 1 okr. pol. , o 10 w. od Trok, ma 4 dm. , 53 mk. kat. ; smolarnia. 2. S. , zaśc. szlach. , pow. trocki, w 2 okr. pol. , 35 w. od Trok, 11 mk. kat. 3. S. , wś nad rzką Łu bień, pow. rzeczycki, w 2 okr. pol. jurewickim, gm. Dernowicze, ma 14 osad; grunta lekkie. J. Krz. A. Jel. Stanisławówka 1. Stanisławka al. Stanislawczyk, wś, pow. jampolski, okr. pol. , gm. i par. kat. Tomaszpol, par. praw. Jurkówka, sąd Komargród, ma 406 mk. , 375 dzies. ziemi włośc. , 385 dwor. Należy do Sulatyckich. 2. S. , zwana też Bahowicką Słobódką, wś rzą dowa nad Bahowicą, pow. kamieniecki, ob. Bahowica, 3. S. , wś rząd. nad bezim. dopł. Uszycy, pow. latyczowski, gm, i par. kat. Zinków o 3 w. , par. praw. Pirogówka, ma 132 osad, 590 mk. , 1362 dzies. ziemi włośc. , cegielnię. Należała do klucza zinkowskiego ks. Czartoryskich, następnie ks. Maryi Wirtemberskiej, od której nabyta przez skarb. 4. S. , opustoszałe sioło we włości ostropolskiej, t. j. w południowej części dzisiejszego pow. nowogradwołyńskiego ob. t. VII, 694. 5. S. , wś, pow. uszycki, gm. Dunajowce, na leży do klucza dunajowieckiego Skibniewskich. Dr. M. Stanisławówka 1. karczma koło Waręża, pow. sokalski. 2. S. , ob. Stanisłówka. Stanisławowo 1. wś pryw. nad rz. Dryświatycą, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 99 w. od Dzisny, 4 dm. , 35 mk. starowierców. 2. S. , folw. pryw. nad rz. Dzisienką, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 72 w. od Dzisny, 1 dm. , 15 mk. kat. 3. S. , folw. , pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Mikołajowe, okr. wiejski Turczany, w 1865 r. własność Jakowickich. 4. S. , folw. , pow. lidzki, w 4 okr. pol. , o 42 w. od Lidy a 7 w. od Wasiliszek, ma 24 mk. kat. ; własność Bieżyńskich. 5. S. , zaśc. , pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Serwecz, okr. wiejski i dobra skarb. Kościeniewicze, o 7 w. od gminy, 1 dusza rewiz. włośc. i 3 szlachty. 6. S. , folw. pryw. nad rz. Serwecz. pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm Sitce, o 68 w. od Wilejki, 1 dm. , 2 mk. kat. 7. S. , folw. szlach. , pow. wileński, w 5 okr. pol. , o 32 w. od Wilna, 1 dm. , 16 mk. kat. 8. S. , dobra, pow. kobryński, w 4 okr. pol. , gm. Osowce, o 54 w. od Kobrynia. 9. S. , dobra, pow. słonimski, w 3 okr. pol. , gm. Czemery, o 25 w. od Słonima, 10. S. , własn. ziemska, Stanisławowo Stanisze Staniszewice Stanisławowo pow. miński, od 1868 r. Wojniłowiczów, maj około 1 włóki. 11. S. , pow. nowogródzki, ob. Wiedźma. 12. S. , folw. , pow. borecki, gorzelnia, zatrudniająca 9 ludzi, produkująca 137, 306 1 2 stopni spirytusu i dająca 142 rs. dochodu; własność ks. Lubomirskich. 13. S. , dobra, pow. lepelski, w 2 okr. pok. do spraw włośc, gm. Stanisławowo, w 1863 r. 110 dusz rewiz. Gmina S. miała w t. r. 833 dusz rewiz. 14. S. , ob. Stanisławów. J. Krz. A. Jel. Stanisławowo 1. niem. Stanislawo, wś, pow. grudziądzki, st. p. i par. kat. Grudziądz; 186 ha 145 roli. W 1885 r. 9 dm. , 9 dym. , 63 mk. , 6 kat. , 57 ew. Założona 1765 r. na obszarze folw. lijewskiego. Uwłaszczenie nastąpiło r. 1833 ob. Froehlich Gesch. d. Graudenzer Kr. , str. 322. 2. S. , Poczałkowo, wybud. leśne i kol. , pow. toruński, st. p. Podgórz, par. kat. Grabia, 763 ha 10 roli, 734 lasu. W 1885 r. 9 dm. , 9 dym. , 43 mk. kat. 3. S. Służewo, wyb. leśne i kol. , pow. toruński, st. p. i kol Otłoczyn, 4 klm. odl. , par. kat. Grabia, 771 ha 38 roli or. , 726 lasu. W 1885 r. 18 dm. , 28 dym. , 129 mk. , 63 kat. , 59 ew. , 7 żyd. Dziedzic Leon hr. Wodziński na Służewie. Kś. Fr. Stanisławowszczyzna, folw. , pow. słucki, w 2 okr. pol. i par. kat. Kłeck, w pobliżu dóbr Nacza; grunta szczerkowe, urodzajne, lasu mało. A. Jel. Stanisławy, ob. Stanisławie. Stanisłowice, niem. Stanislowitz, ob. Stanisławice. Stanislówka 1. al. Stanisławówka, kol. niem. , przys. Batiatycz, pow. żołkiewski, 20 klm. na płn. wschod od Żółkwi a 4 klm. od Batiatycz. 2. S. , rus. Stanisliwka, , wś, pow. żółkiewski, 21 klm. na płn. wschód od Żółkwi, 6 klm. na płd. zach. od Mostów Wielkich sąd pow. i urz. poczt. . Na zach. i płn. leżą Dworce, na płn. wschód Wolica, na wsch. Mosty Wielkie, na płd. Bojaniec i Derewnia. środkiem obszaru płynie Świnia, prawy dopływ Raty; tworzy ona granicę między Derewnią a S. , potem zaś płynie przez środek wsi na płn. do Wolicy. Zabudowania wiejskie lezą w środku obszaru. Własn. większa Adolfa Udryckiego ma roli or. 15, łąk i ogr. 54, past. 5, lasu 618 mr. ; wł. mn. roli or. 137, łąk i ogr. 103, past. 2 mr. W r. 1880 było 60 dm. , 370 mk. w gminie; 10 dm. , 56 mk. na obsz. dwor. 398 rz. kat. , 12 gr. kat. , 15 izr. , 8 innych wyznań; 403 Polaków, 7 Rusinów, 23 Niem. . Par. rz. kat. w Mostach Wielkich, gr. kat. w Dworcach. We wsi jest tartak parowy o sile 16 koni, o 1 gatrze, 18 piłach zwyczajnych i 2 cyrkularnych; przerabia rocz nie 1400 mt. sześc, drzewa sosnowego a pro dukuje 900 mt. sześc. desek i łat. Za czasów polskich należała wś do dóbr koronnych, starostwa Mosty Wielkie, w woj. i pow. bełzkim. W lustracyi z r. 1766 rkp. Ossol. , Nr. 2835, str. 48 czytamy Ta wś między lasami na kopaninach czyli polach z lasów wyrobionych osadzona. Ćwierci formalnych nie ma, tylko grunta w kawałkach. Poddanych 25. Pańszczyzny żadnej nie robią i danin nie dają, tylko czynsze rocznie płacą i motki przędą. Prowent z tej wsi w r. 1762 Czynszu z pól 219 zł. 16 gr. ; za przędzenie motków 42 à gr. 6 8 zł. 12 gr. ; arendę z Rudy ad mentem kontraktu 2200 zł. ; za żelazo od Rudników, szynk i maziarnią 1000 zł. ; żelaza kontraktowego snopów 15 à 16 zł. 240 zł. , razem 3727 zł. 28 gr. W r. 1763 wynosił prowent 288 zł. 12 gr. a w 1764 r. 283 zł. 21 gr. . Staniszcze 1. Wielkie, niem. StanischGross, dobra i wś, pow. wielkostrzelecki, par. kat. W. Staniszcz. Na obszarze dóbr 177 dm. , 1579 mk. 135 ew. i 5800 ha. Wś ma 96 dm. , 671 mk. 1 ew. i 550 ha. Posiada kościół par. kat. , pierwotnie kaplicę, zależną od Krasiejowa par. Szczedrzyk, fundacyi hr. Norberta Collonna. Szkoła kat. W 1881 r. spłonął kościół. Par. S. , dek. opolskiego, 1869 r. miała 3747 kat. , 160 ew. , 32 izr. 2. S. Małe, niem. Stanisch Klein, dobra i wś, pow. wielkostrzelecki, par. kat. Staniszcz W. Dobra mają 20 dm. , 157 mk. kat. , 1306 ha; wś 108 dm. , 764 mk. 1 ew. , 498 ha. Stanisze, wś włośc. nad rz. Żyżmą, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , o 40 w. od Lidy a 31 w. od Ejszyszek, 8 dm. , 50 mk. kat. A. T. Staniszewice, wś i fol. , pow. grójecki, gm. Czersk, par. Sobików, odl. 15 w. od Grójca, ma 219 mk. W 1827 r. 22 dm. , 165 mk. W 1884 r. fol. S. Większe rozl. mr. 989 gr. or. i ogr. mr. 669, łąk mr. 77, past. mr. 1, lasu mr. 202, nieuż. mr. 40; bud. mur. 8, drewn. 22; płodozm. 6 i 12pol. , las nieurządzony. Wś S. os. 13, mr. 39. W 1313 r. Trojden, ks. czerski, nadaje S. Krystynowi Kod. Maz. , 38. W 1363 r. powstaje Staniszewska Wola. Staniszewo, Samnessewo r. 1391, Samniszewo r. 1578 1620, wś, pow. średzki, o 9 klm. ku płn. od środy, graniczy z Węgierskiem, Markowicami, Bieganowem, Rabinem i Pławcami; par. Krerowo, poczta w Pierzchnie, st. dr. żel. w Środzie; 7 dm. , 83 mk. 77 kat. , 6 Prot. i 241 ha 228 roli, 3 łąk, 1 lasu. S. znane już w r. 1371 Kod. Wielkop. , n. 1648, było własnością archidyakonii poznańskiej. Zachodzące w aktach grodz. poznań. n. 935 Samnessewo, objaśnił wydawca mylnie Szamarzewem. W r. 1578 dzierżawił S. Adam Górski; były tu wówczas 4 ślady, 1 sołecki, 2 zagr. i 1 kom. ; w r. 1618 trzymał tę wś Gliński, kanonik pozn. , i płacił z 5 śladów osiadł. 5 złp. podatku. Rząd pruski, zabrawszy dobra duchowne, wcielił S. do domeny Swarzędz. Staniszewo Stanisławowo Stanisławowszczyzna Stanisławy Stanisłowice Stanislówka Staniszcze Staniszewo 1. niem. Stanischau, leśn. król. w nadleśn. mirachowskiem, pow. kartuski, st. poczt. Miechucin. 2. S. al. Stajszewo, niem. Stanischewo, 1406 r. Stabesschow, wś włośc. na Kaszubach, nad Łebą, pow. kartuski, st. p. Mirachowo, par. kat. Sianowo. Wolne sołectwo, 38 gburstw, 42 zagród, 895 ha 549 roli or. , 76 łąk, 3 lasu. W 1869 r. 809 mk. ; 1885 r. 91 dm. , 151 dym. , 725 mk. ; 721 kat. , 1 ew. , 3 żyd. ; 2klas. szkoła kat. 1887 r. 130 dz. . odkryto tu groby z urnami ob. Zeitschr. d. Westpr. Gesch. Ver. , VI, 5, Od r. 1381 należało S. do wójt. mirachowskiego. Osadnicy tutejsi dostają 30 włók, które im zakon dla lichej roli policza jako 13 radeł dritzig huben di si sullen zeu driczin haken besetzen. Wynika ztąd, że pierwsi osadnicy byli Pomorzanami. R, 1315 dostaje S. prawo magd. ; od radła mają płacić 1 grz. i 6 skojców, nadto po 2 kury. Od wypraw wojennych ma się wś każdy raz za 2 grz. wykupić. Sołtys zaś, starostą zwany, miał zamiast służby wojennej listy i rozkazy krzyżackie konno rozwozić. Dopiero r. 1452 zobowiązano go do służby konnej. Karczmy nie było. Dopiero 1780 r. dał rząd pruski koncesyą na karczmę. Roku 1452 zostało prawo magdeb. zamienione na chełmińskie, ale wś jest zobowiązana do tłoki na każde zawołanie. Za czasów Rzpltej należało S. do ststwa mirachowskiego. R. 1710 dawała wś mesznego 12 korcy żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 26. R. 1780 liczyło S. 160 kat. i 1 akat. ob. Wizyt. Rybińskiego, str. 170. W gdańskich tablicach woskowych czytamy, że r. 1406 sołectwo zostało sprzedane za 13 grzyw. ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ter. , XI, str. 28. Staniszewska Karczma, w Wyszanowie, pow. ostrzeszowski, płaciła 52 złp. 19 gr. 9 den. kwarty w r. 1771. Staniszewskie, wś, pow. kolbuszowski, w piaszczystej, borem sosnowym pokrytej równinie, wznies. 230 mt. npm. , 3 klm. na wschód od Raniżowa, przy gościńcu do Soko łowa; składa się z 136 obok siebie stojących domów, 732 mk. ; 729 rz. kat. i 3 izrael. Ob szar więk. pos. hr. Reya obejmuje 182 mr. lasu; pos. mn. 907 mr. piaszczystej i jałowej roli, 173 łąk i 152 mr. pastw. Najbliższemi wsiami na wschód są Zielonka i Mazury; od płn. i płd. otaczają S. rozległe bory. Wś tę założono już po r. 1662. Mac. Staniszki, folw. dóbr Łosewicze, w pow. sejneńskim. Staniszki 1. wś włośc, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Łyntupy o 8 w. , 10 dusz rewiz. W spisie z 1866 r. wykazane są trzy zaśc. skarbowy i 2 szlacheckie, razem 4 dm. i 51 mk. katol. 2. S. , Słownik Geograficzny T. XI. Zeszyt 123. dwór i folw. , pow. szawelski, gm. Łukniki, o 55 w. od Szawel. Staniszówka, kol. , pow. kozienicki, gm. Trzebień, par. Magnuszew, odl. od Kozienic 26 w. , ma 3 dm. , 13 mk. , 47 mr. Staniszówka 1. wś u źródeł rzki Lubszy, pow. radomyski, w 4 okr. pol. , gm. Iwańków, par. praw. Obuchowicze o 2 w. , odl. 96 w. od Radomyśla, ma 306 mk. Podług Pochilewicza jest tu w 1887 r. 381 mk. , uwłaszczo nych na 586 dzies. ziemi, z której płacą 224 rs. wykupu rocznie. Należała do klucza Iwanków, Koniecpolskich, następnie, w końcu ze szłego wieku, wraz z Obuchowiczami, Termachówką i Mojsiejkami, stanowiła własność Filipa Olizara, podczaszego litewskiego, poczem należała do Branickich, od 1847 roku skarbowa. 2. S. al. Stawiszówka, wś u źródeł rzki Bojarki, pow. taraszczański, w 1 okr. pol. , gm. Koszowata o 6 w. na zachód, odl. o 12 w. od Taraszczy, przy starej drodze z Białej cerkwi do Łysianki, ma 726 mk. w 1863 r. 684 mk. prawosł. i 22 kat. . Cerkiew drewniana p. w. św. Jana Bogosława, wznie siona w 1789 r. Do parafii należy wś Dubówka. O 2 w. na zachód od S. , nad jarem zwa nym Kozaczym al. Kołtunowym, znajdują się ślady dawnego zamku. Na polach jest stara mogiła, zwana Storożewę al. Chrenową. U lu du wś nosi nazwę Połkownicza al. Wasiutyńska Słoboda, podług miejscowego bowiem po dania założoną została przez pułkownika Wasiutyńskiego, któremu odebraną została przez najazd w połowie zeszłego wieku. Obecnie należy do dóbr Koszowata, Młodeckich. 3. S. , wś rządowa nad Teterowem, pow. żytomier ski, wprost Sielca, przy trakcie między Ber dyczowem a Żytomierzem, par. katol. Żyto mierz. Dobra pojezuickie. J. Krz. Staniulańce, w spisie z 1865 r. Stanulańce, wś włośc. , pow. oszmianski, w 3 okr. pol. , gm. Siedlisko Siedliszcze, okr. wiejski Paszele, o 13 w. od Dziewieniszek a 52 w. od Oszmiany, ma 8 dm. , 86 mk. katol. w 1865 r. 32 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Kołodzieżyszki. Staniule, jezioro, w pow. dzisieńskim, gm. Głębokie, w pobliżu jez. Orzechowo. Staniule 1. wś włośc. nad jez. t. n. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Głębokie, okr. wiejski Berezwecz, o 4 w. od gminy a 59 w. od Dzisny, przy b. dr. poczt. z Wilejki do Dzisny, ma 11 dm. , 69 mk. prawosł. w 1865 r. 55 dusz rewiz. . 2. S. , wś, pow. szawelski, gm. Gruździe, o 33 w. od Szawel. Staniulewo 1. zaśc. pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 39 w. od Dzisny, 2 dm. , 11 mk. kat. 2. S. , folw. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. Miory, okr. wiejski Staniulewo, o 36 w. od Dzisny, ma 1 dm. , 24 mk. ka Staniszewskie Staniszki Staniszówka Staniszewska Staniulańce Staniule Staniulewo Staniszewo Staniszewo Stankischken Staniuliszki Staniuńce Staniuny Staniuszczki Staniweś Staniwież Stanka Stankaiten Stankajcie Stanken Stańki Stankieliszki Stankieniszki Stankiewicze Stankiewiczyzna Stankiszki Stanko Stanków tol. ; własność Wiesława Mirskiego. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Błażki, Denisowo, Dworzyszcze, Marcinowce, Rusaczki, oraz zaśc. Cnotka, Giżuny, Łapigrosz w spi sie z 1865 r. mylnie Łapłujut, Natalino i Tekluczyno, w ogóle 178 dusz rewiz. włośc. uwłaszczonych. 3. S. , wś, pow. lepelski, w 3 okr. pol. a 1 okr. pok. do spraw włośc, gm. Orzechowno, ma 32 dusz. Należy do dóbr Orzechowno, Hrebnickich. J. Krz. Staniuliszki 1. zaśc. nad potokiem Gilejpa, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Łyngmiany o 7 w. , o 35 w. od Święcian, ma 1 dm. , 9 mk. katol. podług spisu z 1865 r. 7 dusz rewiz. . 2. S. , dwór, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 79 w. od Nowoaleksandrowska. Staniuńce, wś włośc. nad rzką Wasupką, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Koniawa, o 4 w. od gminy, 53 w. od Lidy a 22 w. od Ejszyszek, ma 6 dm. , 67 mk. katol. w 1865 r. 26 dusz rewiz. . Staniuny 1. wś, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. Zabłociszki, okr. wiejski Cejkinie, o 8 w. od gminy, ma 7 dm. , 74 mk katol. , 8 starowierców w 1865 r. 32 dusz rewiz. ; należała do dóbr Gasperyszki, Bukowskich. 2. S. , dobra nad rzką Żagieną, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 2 w. od Poniewieża, w 1859 r. 15 mk. , gorzelnia. 3. S. , wś, pow. szawelski, gm. Poszwityń, o 47 w. od Szawel. Staniuszczki, wś, pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Iwieniec, ma 10 osad; miejscowość wzgórzysta, mało leśna, grunta szczerkowe. A. Jel. Staniweś, ob. Staniwież. Staniwież al. Staniweś, rzka w pow. rzeczyckim, dopływ Niedźwiedziówki, zaczyna się i kończy na pograniczu pow. rzeczyckiego i owruckiego; długość biegu 4 w. A. Jel. Stanka Stara, ob. Hoły wierch. Stankaiten, wś, pow. kłajpedzki, st. p. Proekuls; 154 ha, 29 dm. , 154 mk. Stankajcie, okolica, pow. telszewski, w 1 okr. pol. , o 21 w. od Telsz. Stanken, wś, pow. wystrucki, st. p. Gruenheide; 245 ha, 35 dm. , 197 mk. Stańki 1. kol. i pust. , pow. częstochowski, gm. Kuźniczka; kol. ma 6 dm. , 27 mk. , 129 mr. włośc. ; pust. 72 mr. 2. S. i Stany, pow. janowski, ob. Potok 16. . Stańki 1. wś, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Krzywicze, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Abramowiczów, Kościewicze, o 5 w. od gminy a 49 w. od Wilejki, ma 9 dm. , 72 mk. kat. w 1865 r. 45 dusz rewiz. . 2. S. , wś nad bezim. dopł. Usy, pow. miński, w 3 okr. pol. kojdanowskim, gm. Stańków, przy linii dr. żel. moskiewskobrzeskiej, o 6 w. od st. Fanipol, ma 6 osad; grunta szczerkowe, dość urodzajne. 3. S. , wś nad rz. Wuswą, dopł. Moży, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, ma 22 os. ; grunta urodzajne, pszenne. 4. S. , wś, pow. sieński, gm. Moszkany, ma 20 dm. , 79 mk. 5. S. , al. Hapanowo, dobra, pow. wi tebski, własn. Maryi Miasnikowej. A. Jel. Stańki 1. grupa domów w Pniowie, pow. nadworniański. 2. S. , grupa domów w Kamionce Wołoskiej, w części zwanej Biszkowem, pow. Rawa Ruska. Stankieliszki, okolica szlach. , pow. lidzki, w 4 okr. pol. , o 30 w. od Lidy a 14 w. od Wasiliszek, ma 3 dm. , 18 mk. kat. A. T. Stankieniszki, wś, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Mejszagoła, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Maculewiczów, Bobrykowszczyzna, o 5 w. od gminy a 25 w. od Wilna, ma 5 dm. , 64 mk. kat. w 1865 r. 22 dusz rew. . Stankiewicze 1. okolica szlach. , pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Lebedka, o 28 w. od Lidy, ma 8 dm. , 4 mk. prawosł. i 80 kat. w 1865 r. 18 dusz rewiz. . Była tu kaplica kat. par. Wawiorka. 2. S. , wś, tam że, o 27 w. od Lidy a 22 w. od Wasiliszek, ma 2 dm. , 6 mk. praw. i 10 kat. 3. S. , wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Aleksandrówka, o 49 w. od Bielska. 4. S. , wś, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Wojsko, o 47 w. od Brze ścia. 5. S. , wś nad bezim. dopł. Serwecza, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. i gm. Horo dyszcze o 3 w. na płd. , ma 20 osad; grun ta wyborne pszenne, miejscowość bezleśna. 6. S. , wś nad rz. Nieżatką, dopł. Izwy, pow. nowogródzki, ma 5 osad; grunta urodzajne. Stankiewiczyzna, uroczysko w dobrach Orniany, pow. wileński. Stankischken, wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Kinten; 305 ha, 47 dm. , 207 mk. Stankiszki 1. zaśc. rząd. , pow. lidzki, w 4 okr. pol. , o 38 1 2 w. od Wasiliszek, 1 dm. , 10 mk. kat. 2. S. , zaśc. włośc. , pow. wileński, w 2 okr. pol. , o 37 w. od Wilna, 1 dm. , 17 mk. kat. 3. S. , wś, pow. rossieński, gm. i par. Szweksznie, o 124 w. od Rossień. 4. S. , dwór, pow. szawelski, gm. Błagowieszczeńsk, o 54 w. od Szawel. Stanko, ob. Stankowo. Stanków, wś, pow. chełmski, gm. Krzywiczki, par. Chełm; ma młyn wodny. W 1827 r. 3 dm. , 20 mk. Stanków 1. wś z zarządem gminnym i dobra nad lewobocznym bezim. dopł. Usy, pow. miński, w 3 okr. pol. kojdanowskim, par. kat. Kojdanów o 9 w. , odl. o 8 w. od przystanku dr. żel. moskiewskobrzeskiej Czapska, urządzonego staraniem dziedzica, a 5 mil od Mińska. Wś ma 30 osad pełnonadziałowych, cerkiew paraf. p. w. św. Mikołaja, naprzeciw Staniuliszki Stańków ko parku z muru wzniesiona w 1858 r. przez obecnego dziedzica Emeryka Czapskiego, ma przeszło 2200 parafian. Fundusz cerkwi z dawnych zapisów Olelków i Radziwiłłów stanowi 1 1 2 włóki ziemi. Filia p. w. św. Anny z 1815 r. w Krysowie, posiada z zapisu Radziwiłłów 2 włóki ziemi. Kaplice na cmentarzach grzebalnych w Dobryniewie, Stańkowie, Krasnej, Kulach, Łapcewiczach i Wiazyniu. Szkółka gminna i szkoła niedzielna, założona w 1868 r. ; szpital wiejski. Gmina składa się z 5 okręgów starostw wiejskich, ma 574 osad, 1958 włościan płci męz. , których uwłaszczono na 5994 dzies. ; ludność zamożna, lecz porzuca stary obyczaj a nawet gwarę ojców. Dobra, własność niegdyś ks. Radziwiłłów, drogą wiana za Weroniką Radziwiłłówną, jedną z pięciu córek ks. Michała Rybeńki Radziwiłła, wwdy wileńskiego, siostrą przyrodnią ks. Karola Panie kochanku, wydaną za Franciszka Czapskiego, wwdę chełmińskiego, przeszły w dom Czapskich. Początkowo jednak S. nie był rezydencyą Czapskich, w drugiej bowiem połowie XVIII w. zostawał w zastawie u skarbnika mińskiego Dereasa ob. Pamiętniki Matuszewicza, I, 120, zaś 1799 r. Franciszek Czapski oddał w zastaw Szwykowskim dokument w arch. w Zamościu. Dopiero Karol Czapski, syn Franciszka, podniósł S. ekonomicznie i rezydencyą upiększył. Syn zaś jego hr. Emeryk, żonaty z bar. Meiendorf, zbudował tu gustowny pałac i w nim założył znakomite muzeum, wraz z najpiękniejszym zbiorem numizmatycznym, cenionym przez znawców na parękroć sto tysięcy rubli. Biblioteka, w osobnym pawilonie złożona z dzieł doborowych i rzadkich, liczy około 20, 000 tomów; zbiór wielki sztychów, blach miedziorytniczych Podoliński i kilkadziesiąt cennych malowideł, wśrod których odznaczają się prace Ajwazowskiego, Walentego Wańkowicza i in. , przytem mnóstwo drogocennych pamiątek i archiwum. Wspaniały park jest ozdobą okolicy. Zarówno rezydencya jak i wszystkie zabudowania gospodarskie i folwarczne wzniesione są z muru. Przy pałacu znajduje się kaplica dworska, murowana parafii kojdanowskiej, przy której zawsze mieszkał kapelan. Dobra stańkowskie, mające iść w podział pomiędzy dwóch synów hr. Emeryka Karola i Jerzego, ożenionego z hrabianką Tuhn, podzielono na dwa klucze stańkowski i przyłucki ob. Przyłuki. Klucz stańkowski ma 8721 dzies. ; grunta lekko faliste, szczerkowogliniaste, urodzajne, mające glinę w podłożu. Klucz ten obejmuje liczne zaścianki szlachty zagrodowej i kilkanaście folwarków, z których ważniejsze same fundum S. , Krysów, Dobryniewo, Karolów, Andronowo, Szczygłowa Góra, Niewielicze, Zubrewicze, Prusinów, Niehorełe, Samuelów i in. Gospodarstwo rolne w całym kluczu stańkowskim znajduje się w stanie kwitnącym, zarówno w folwarkach zarządzanych przez dominium, jako też i wypuszczanych w dzierżawę. W Stańkowie jest olbrzymia gorzelnia, przerabiająca wytwory gospodarstwa. Propinacye, pięć młynów i czynsz od szlachty zagrodowej przynoszą znaczny dochód. Obszerne lasy, odseperowane od włościan, są starannie urządzone i dozorowano. 2. S. , wś, pow. sieński, gm. Kistenie, ma 31 dm. , 277 mk. 3. S. , dobra, pow. newelski, w 2 okr. pok. do spraw włośc. , gm. Szałachowo, w 1863 r. 64 dusz rewiz. 4. S. , wś, pow. suraski, posiada kościół kat. paraf. p. w. Niepokalanego Poczęcia N. M. P. , zbudowany w 1688 r. kosztem Teodora Łukomskiego, dawniej kś. karmelitów. Parafia kat. , dekan. witebskiego, 1604 wiernych. Kaplica we wsi Łopaćka, wzniesiona w 1862 r. przez Stanisława Korbuta. A. Jel. J. Krz. Stańków, wś, pow. stryjski, 8 klm. na płd. od Stryja, sąd, st. kol. , urz. poczt. i tel. w Stryju. Na płd. leżą Dołhe, na płd. zach. Łukawica Niżna, na płn. zach. Bratkowce, na płn. Falisz, na wschód Bereznica i Zaderewacz pow. doliński. Zach. część obszaru przepływa Zyzawa, praw. dopł. Stryja, Gra nicy płd. wschod. dotyka pot. Bereznica. Na praw. brzegu Żyzawy leżą zabudowania wiej skie. Część wsi zwie się Piłą, jedna grupa domów Budkami. Płd. zach. część obszaru lesista. Na płn. wzgórze Stańków, wzn. 335 mt. znak triang. . Najwyższe wznies. na płd. sięga 348 mt. Wschod. część wsi przebiega gościniec stryjskolwowski i kolej arcyks. Albrechta. Własn. więk. tu i w Faliszu ma roli or. 265, łąk i ogr. 212, past. 257, lasu 991 mr. ; wł. mn. roli or. 497, łąk i ogr. 352, past. 412, lasu 2 mr. W r. 1880 było 103 dm. , 549 mk. w gminie; 9 dm. , 62 mk. na obsz. dwor. 464 gr. kat. , 132 obrz. rz. kat. , 14 wyzn. izr. ; 522 Rusinów, 33 Polaków, 14 Niemców, 8 innej narodowości. Par. rz. kat. w Żulinie, gr. kat. w Faliszu. We wsi jest cerkiew p. w. św. Trójcy, szkoła filial. i kasa pożyczkowa gminna z kapit. 1700 zł. w. a. , gorzelnia i młyn. Lu. Dz. Stanków wierch, szczyt lesisty w Karpa tach wschodnich, dziale dukielskoskolskim, tuż obok grzbietu granicznego, w obr. Dołżycy, pow. sanocki, na płn. zach. od wsi, a na wschód od szczytu Danawy 840 mt. . U płd. stóp S. płynie ku płd. wsch. pot. Dołżyczka, dopł. Komanieckiego pot. dopł. Osławicy. Na płn. wznosi się Bania 705 mt, a na płn. wschód Majkowski wierch 617 mt. . Wznies. 767 mt. npm. Br. G. Stańkowa, potok, powstaje w gm. Stan Stanków Stańków Stańkowa Stańkowce Stańkowa Stankowiany Stawkowa kowy, pow. nowosądecki, na płn. stoku działu górskiego Jaworza 921 mt. ; płynie zrazu na płn. , a przyjąwszy strugę od Kobylczyny, podąża na wschód, poczem wygiąwszy się na płn. i przepłynąwszy wś Zbikowice, uchodzi poniżej tejże do Łososiny z praw. brzegu, Długi 5 1 4 klm. Pędzi kilka młynów. Por. Stankówka. Br. G. Stawkowa 1. Dolna i Górna, wś, pow. liski, w okolicy podgórskiej i lesistej, nad potokiem dopł. Tyrawki, uchodzącej do Sanu. Par. rz. kat. w Tyrawie Wołoskiej 5, 6 klm. a gr. kat. w Zawadce. Chaty są zbudowano w długą ulicę po brzegach potoku, którego dolinę otaczają pasma wzgórz, tworzące dział wodny między mniejszemi dopływami Sanu. Wzgórza te sięgają na płd. w Stankowej Górze do 555 mt. , na płn. 547 mt. wzn. Na płd. wschód przypiera S. do lasu Stanisk, który ją dzieli od wsi Ropienki. Na płd. graniczy z wsią Paszową, na zach. z Rakową a na płn. z Zawadką. S. ma 97 dm. i 640 mk. ; 210 rz. kat. , 411 gr. kat. i 19 izrael. Pos. więk. Liberata Janowskiego i D. Hartmanna wynosi 399 roli, 45 łąk, 124 past. i 253 mr. lasu; pos. mn. 552 roli, 117 łąk, 207 past. i 49 mr. lasu. Rola górska, lasowa, lasy świerkowe. 2. S. z Wolą Stańkowską, wś, w pow. nowosądeckim, nad potokiem t. n. , odl. 23 klm. na płn. wschód od Limanowy, par. rz. kat. w Jakubkowicach, liczy 59 dm. ; przysiołek na płd. od niej nad dopływami Stańkowy, ma 28 dm. Cała osada ma razem 87 dm. i 515 mk. ; 507 rz. kat. i 8 izrael. Otoczona jest od płd. stokami góry Babina 730 mt. i graniczy na płn. ze Zbykowicami, na wschód z Wronowicami a na zach. z Kobylczyną. Obszar więk. pos. wynosi 151 mr. lasu P. bar. Przychodzkiej; pos. mn. ma 402 roli, 58 łąk, 258 past. i 205 mr. lasu. Za Długosza L. B. , II, 242 i III, 351 należała do klarysek w Starym Sączu; było tu sołtystwo na łanie i trzy łany kmiece. Kmiecie dawali zamiast dziesięcin 3 grzywny bisk. krakowskiemu. Roli klasztornej ani zagród nie było. W 1581 r. Pawiń. , Małop. , 137 dzierżył sołtystwo na łanie i 4 zagrodach Marcin Wiernek, klasztor zaś miał 1 1 2 łan. km. Wś zapisano pod nazwą Stankówka. W Woli Stańk. był 1 łan km. 3. S. , wś, pow. kałuski do r. 1886 pow. żydaczowski, 16 klm. na płn. zach. od Kałusza, 14 klm. na płd. od urz. poczt. w Żurawnie. Na wschód leży Dołhe i Niegowce, na płd. Humenów i Wierzchnia, na płd. zachód Zbora, na płn. wschód Czerteż, Tarnawka i Bujanów trzy ostatnie w pow. żydaczowskim. Wś leży w dorzeczu Dniestru za pośrednictwem Wielopuńca i Stańkówki, dopł. Bołochówki, wpadającej do Siwki dopł. Dniestru. Wielopuniec płynie wzdłuż granicy płd. zach. ; Stańkówka powstaje w płn. zach. stronie wsi z kilku strug. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie środkowego ramienia Stańkówki. Na zach. leży grupa domów Kulinki. Najwyż sze wznies. na płn. 351 mt. . Dolina Stań kówki wzn. w pobliżu granicy płd. do 290 mt. npm. Własn. więk. ma roli or. 323, łąk i ogr. 107, past. 49, lasu 425 mr. ; wł. mn. roli or. 1095, łąk i ogr. 1151, past. 462, lasu 8 mr. W r. 1880 było 214 dm, , 1415 mk. w gminie; 1 dm. , 5 mk. na obsz. dwor. 1188 gr. kat. , 189 rz. kat. , 43 izrael. ; 1240 Rusinów, 171 Polaków, 9 Niemców. Par. rz. kat. w Wojniłowie, gr. kat. w Zborze. We wsi cerkiew p. w. Narodzenia Chr. Pana i szkoła filialna. Mac. Lu. Dz. Stańkowa Wola, pow. lubartowski, ob. Nowa Wieś 66. . Stańkowce, wś, pow. wołkowyski, w 4 okr. pol. , gm. Roś, o 17 w. od Wółkowyska. Stańkowce 1. rus. Stańkiwci, wś, pow. bobrecki, 26 klm. na płd. zach. od Bóbrki, 12 klm. na płd. zach. od sądu pow. w Chodorowie, 4 klm. od urz. poczt. w Brozdowcach. Na wschód leżą Podniestrzany, na płd. Ruda i Brozdowce, na zach. Turzanowce, na płd. Międzyrzyce pow. żydaczowski. Środkiem obszaru płynie Dniestr. Zabudowania wiej skie leżą w płn. stronie obszaru. Własn. więk. ma roli or. 4, łąk i ogr. 5, past. 103, lasu 10 mr. ; wł. mn. roli or. 235, łąk i ogr. 142, past. 129, lasu 2 mr. W r. 1880 było 55 dm. , 341 mk. w gminie; 1 dm. , 7 mk. na obsz. dwor. 318 gr. kat. Rusinów, 30 izrael. . Par. gr. kat. w miejscu, dekan. chodorowski. Do par. należą Podhorce i Turzanowce. We wsi jest cerkiew i szkoła filialna. 2. S. al. Stańkowiec, na mapie Kummersberga Stańkowica, wś, pow. doliński, 20 klm. na płn. zach. od Doli ny, 12 klm. na płd. zach. od sądu pow. , st. kol. , urz. poczt. i tel. w Bolechowie. Na płn. zach. , leży Cerkowna, na wschód Witwica, na płd. Roztoczki. Wzdłuż granicy płn. zach. i płn. płynie pot. Lipa. W dolinie potoku, na praw. brzegu leżą zabudowania wiejskie wzn. 459 mt. . Na płd. sięga punkt jeden do 552 mt. Własn. więk. ma roli or. 38, łąk i ogr. 13, past. 6 mr. ; wł. mn. roli or. 186, łąk i ogr. 63, past. 147, lasu 13 mr. W r. 1880 było 43 dm. , 240 mk. w gminie; 4 dm. , 23 mk. na obsz. dwor. 243 gr. kat. , 2 rz. kat. , 18 izrael. ; 243 Rusinów, 2 Polaków, 18 Niem ców. Par. rz. kat. w Bolechowie, gr. kat. w Cerkownej. We wsi jest cerkiew p. w. św. Michała. Jest też tartak wodny o jednym gatrze, pile zwyczajnej i cyrkularnej. Spotrzebowuje on rocznie 55 mt. sześc. drzewa świer kowego i jodłowego, a produkuje 28 mt. sześc. zwykłych desek. Lu. Dz. Stankowiany, węg. Sztankovdn, z przys. Stańkowa Stankowizna Rojkowem, Łazami, Holdusplanem, Federowem i Podrzypem, wś, pow. rożeński w hr. liptowskiem, nad Wagiem, na wschód od Kralowian. W 1880 r. było 98 dm. , 1038 mk. Słowaków. Obszar obejmuje 3338 sąż. kw. kat. W miejscu par. łac. z kościołem p. w. WW. ŚŚ. , założona 1767 r. Według szem. dyec. spiskiej z 1878 r. było w S. 709 rz. kat. , 122 gr. nieun. , 9 izrael. , w Rojkowie 161 rz. kat. , w Łazach 53, w Holdusplanie 41, Federowie 60, w Podrzypie 43; razem 1198. Do par. należy wś Kralowiany 18 rz. kat. , 318 prot. , 30 izrael. ; w całej par. więc 1085 rz. kat. , 318 Prot. , 122 gr. nieun. , 39 żyd. , razem 1564. W os. Rojkowie znajduje się szczawa, o której pisze Bel, że gazy zeń wydobywające się zabijają ptaki przelatujące. Wzn. 412 mt. npm. Blasius. Ob. Rojków. Br. G. Stankowice, powiat inowrocławski, ob. Piotrkowice 1. . Stankowicze 1. wś, pow. nowoaleksandrowski, w 2 okr. pol. , o 35 w. od Nowoaleksandrowska. 2. S. , wś, pow. bielski, ob. Mielnik VI, 347. Stankowizna, os. młyn. , pow. nowomiński, gm. i par. Mińsk, ma 1 dm. , 5 mk. , 17 mr. ; młyn wodny. Stańkówka, wzgórze lesiste na płn. gra nicy gm. Żarnówki, w pow. myślenickim, pod 37 23 25 wsch. dług. g. F. a 49 44 40 płn. szer. g. , wzn. 651 mt. npm. U płd. wsch. podnóża płynie pot. Żarnówka, prawy dopł. Skawy. Br. G. Stankówka 1. potok, powstaje w gminie Stankowy, pow. żydaczowski, na płd. wsch. stoku lesistego wzgórza Czerteża 368 mt. ; płynie na płd. wschód popod domostwami wsi a przyjąwszy poniżej wólki Ulatówki z praw. brzegu z obszaru Stankowy dopływ b. n. , zwraca się na wschód, tworząc granicę między Niegowcami a Humenowem; w końcu zwróciwszy się na płn. wschód podąża przez obszar Niegowiec, a przyjąwszy z praw. brze gu dwa potoki b. n. z obszaru Stańkowy, wpada między domostwami niegowickiemi dwoma ramionami z praw. brzegu do Bołochówki, dopł. Siwki. Długi 9 1 2, klm. 2. S. , potok, powstaje w obr. Stankowy, w pow. lisieckim Lisko, z pod lasu Staniskami zwa nego, na płn. zach. stoku góry Chwaniowa 603 mt. ; płynie przez obszar S. na płn. za chód i poniżej tej wsi wpada z lew. brzegu do Tarnawki, dopł. Tyrawki. Długi 4 1 2 klm. Por. Stankowa. Br. G. Stankowo, wś, pow. kościański, o 7 1 2 klm. na zach. płn. od Gostynia, przy ujściu Samicy do Obry; graniczy z Osowem, Daleszynem. Starym Gostyniem, Kosowem i Żelaznem; par. Lubin, poczta w Bielowie, st. dr. żel. w Gostyniu; ma 39 dm. , 242 mk. 231 kat. , 11 prot. i 336 ha 225 roli, U łąk, 37. lasu. W r. 1258 Bolesław syn Odonicza i w r. 1294 Przemysław II, potwierdzając przy wileje poprzedników, wymieniają S. między posiadłościami klasztoru benedyktynów w Lubiniu. W r. 1371 pisał się Janusz Stankowski, burgrabia gostyński, następnie Jakób i Stefan z S. , mnichy lubińscy Kod. Wielkop. i Pomn. Dz. Pol. , V. S. zostało w posiadaniu klasztoru aż do nowszych cza sów; zabrane przez rząd pruski, wcielone by ło do t. zw. amtu Jerka. E. Cal. Stankowo, wyb. do Kobusowa, pow. kartuski, st. p. Kartuzy, par. kat. Przodkowo. Stańkowo 1. niem. Riesenwalde, dok. 1330 Stanko, dobra ryc. w Pomezanii, nad szosą i znacznem jeziorem, pow. suski, st. p. , tel. i kol. , oraz paraf. kat. Prabuty 4, 5 klm. odl. ; razem z folw. Waldhof założony r. 1870 1046 ha 637 roli, 42 ha łąk, 200 lasu. W 1885 r. 17 dm. , 47 dym. , 256 mk. , 26 kat. , 230 ew. Dziedzicem dóbr ryc. Borowski. 2. S. , wś z kośc. ew. , tamże; 401 ha 335 roli orn. , 55 ha łąk. W 1885 r. 26 dm. , 36 dym. , 175 mk. 7 kat. , 168 ew. , szk. ewang. Roku 1347 nadaje bisk. pomezański Mikołaj I nowy przywilej na wś Resinwalt, obejmującą 60 włók, wraz z prawem chełm. Sołtys obok zwykłego uposażenia dostaje wolne rybołówstwo w rz. Liwnic, aby mógł przyjmować wójta i innych biskupich urzędników. Posiadacze reszty włók czynszują rocznie na św. Marcin po 15 skojców i 2 kury ob. Cramer Gesch. d. Bist. Pomesanien, str. 97. Pierwszy ew. pleban nastał tu r. 1542. W połowie XVI w. spotykamy tu 2 nazwiska polskie Wentzel, t. j. Węcesław, i Bartholomaeus Ihane t. j. Jan. W r. 1809 napotykamy tu 21 nazwisk polskich na 50 mk. Kętrz. , str. 207. Stańkowo al. Stanckendorf, wś w Prusach wschodnich, istniała już 1437 roku. Kwiryn Schlick, komtur ostródzki, nadaje r. 1521 Lorhowi z Stańkowa 3 włóki tamże. W 1552 mieszka tu ludność przeważnie niemiecka. W najnowszych spisach 1888 r. urzęd. nie podana. Stańkowszczyzna 1. chutor, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Sitce, o 75 w. od Wilejki, 1 dm. , 4 mk. prawosł. 2 S. , zaśc. poradziwiłłowski, pow. ihumeński, w 1 okr. pol. uździeńskim, par. katol. kalwaryjska, obecnie należy do dominium Samoelów, hr. Czapskich. Mieszkają tu oddawna dzierżawcy Lipniccy, Fursowie, Raczyńscy. Grunta dobre, szczerkowe. Stankuciszki, zaśc. rząd. , pow. wileński, w 6 okr. pol. , o 11 w. od Wilna, 1 dm. , 5 mk. katol. Stankuny 1. wś, pow. suwalski, gm. i par. Wiżajny, odl. od Suwałk 38 w. , ma 19 Stankuny Stankuciszki Stańkowszczyzna Stańkowo Stankowo Stankówka Stańkówka Stankowicze Stankowice Stankowice dm. , 171 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kadaryszki. 2. S. , wś, pow. sejneński, gm. Wiejsieje, par. Łozdzieje, odl. od Sejn 28 w. Leży między jez. Gausty i Szlawanta, śród lasów. W pobliżu trzy małe jeziora, o wyniosłych brzegach. Wś ma 10 dm. , 61 mk. W 1827 r. 4 dm. , 45 mk. , par. Wiejsieje. StankusSchmidt al. Kuhlen, wś, pow. kłajpedzki, st. p. Dawillen; 123 ha, 7 dm. , 50 mk. Stankuszki al. Ubogówka, zaśc. szl. nad potok. Prudupis, pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 22 w. od Swięcian, 3 dm. , 17 mk. starowierców. Stanławki, dwór, pow. rossieński, gm Rossienie, o 6 w. od Rossień. Stannaitschen. wś, pow. gąbiński, st. p. , tel. , kol. żel. Gąbin; 502 ha, 124 dm. , 552 mk. 2. S. , dom. , tamże; 366 ha, 20 dm. , 114 mk. Stannen wś, pow. gąbiński, st. p. Judtschen; 134 ha, 2 dm. , 18 mk. Stannewisch, wś i dobra, pow. rozborski, par. ew. Kozie Dolne, kat. Mużaków. Dobra mają 6 dm. , 35 mk. ew. , 389 ha. Wś par. ew. Leippa ma 4 dm. , 30 mk. ew. , 156 ha. Stannica Hulajpolska, pow. czehryński, ob. Złotopol. Stanomin, Stamonino w r. 1394, dwór, pow. inowrocławski, o 13 klm. na połd. wschód od Gniewkowa st. dr. żel. i 9 klm. na połd. zach. od Służewa, 85 mtr. npm. ; par. Brednia Brudnia, poczta w Dąbrowie Louisenfelde; 9 dm. , wiatrak, 122 mk. 103 kat. , 19 prot. i 525 ha 454 roli, 45 łąk; właścicielem jest Fr. Wysiecki. W r. 1394 pisał się Andrzej z S. , podkoniuszy gniewkowski Akta gr. pozn. , 1906; r. 1489 dziedziczył Paweł Wolski. W 1564 r, we wsi S. połowa wsi królewskiej zostaje w dzierżeniu Wawrzyńca Brzezińskiego; ma kmieci 4 na 4 włók. , piąta pusta. Połowa prywatna, własność Baranowskiego. Z połowy królew. dochód 10 fl. 28 gr. 6 szel. , z folw. 39 fl. 19 gr. Lustr. , V, 280. R. 1583 składał się S. z 3 części, z których jedna była królewszczyzną; siedzieli tam wówczas Baranowscy i z nich Jan i Piotr mieli 2 łany osiadłe i 2 zagr. , a Marcin, który trzymał też część królewską, miał 2 łany os. , 5 zagrodn. , 1 kom. i rzemieślnika; na części królewskiej były 3 łany. Około 1771 r. trzymał wś Antoni Wolski, opłacając 27 złp. kwarty, 47 złp. 6 gr. hyberny. E. Cal. Stanomska Wola, niem. Schoenau, posiadłość, pow. inowrocławski, o 13 klm. na połd. wschód od Gniewkowa, graniczy z Stanominem; ma 4 dm. , 96 mk. 83 kat. , 13 prot. i 272 ha 256 roli, 9 łąk. W r. 1489 należała do Pawła Wolskiego; w r. 1583 siedziało tu 5 Wolskich, mieli pol łan. osiadł. i 1 zagrodn. Stanowaja, st. dr. żel. riazkowiaziemskiej, na odnodze UzłowajaJelec, w gub. orłowskiej, pomiędzy stacyami Babarykino o 26 w. , a Jelec o 24 w. , o 131 w. od Uzłowej, a 273 w. od Riazska. Stanowce 1. Małe, rus. Staniuci mały nad Czeremoszom, niem. OberStanestie am Czeremosz, wś, pow. starożyniecki, 9 klm. na płd. od rz. Czeremoszu, nad pot. Bruśnicą, praw. dopł. Czeremoszu. Graniczy od wsch. z Kostyńcami Kostestie, od płd. z Żadową, od zach. z Karapczywem Karapcziu i Wołoką, od płn. z S. Wielkiemi. Na granicy połd. z Żadową wznosi się góra Obczyna, 480 mt. wys. Na zach. od niej wypływa pot. Bruśnicą, który płynie dalej pod Łysą horą 391 mt. , zwraca się na płn. i zraszając obszar S. Małych, z których dostaje się do S. Wielkich, zrasza obszar wsi Kalinowiec, Borbowiec Berbestie i pod Pleszyńcem Pleschnitz wpada do Prutu z praw. brzegu. W obrębie S. Małych przyjmuje z lew. brz. Równy pot. , Brusienkę, a z pr. brz. Paporotno i Brusienkę wsch. z Bresławcem. Obszar gm. r. 1869 wynosił 3969 ha 88 ar. 46 mt, kw. ; obejmowała 298 dm. , 1171 mk. W 1880 r. było 323 dm. , 1437 mk. ; 1306 gr. nieun. , 11 kat. , 120 żyd. ; 1311 Rusin. , 122 Niem. i 4 innych narod. Par. rz. kat. i gr. kat. w Waszkowcach, gr. nieun. w miejscu. Cerkiew drewn. p. w. św. Mikołaja, zbud. 1832 35 przez dziedzica Stefana de Wassilko, współwłaścicieli i parafian. Sąd pow. , urząd podatk. i st. p. w Stanowcach Wielkich. R. 1869 S. należały do Eliasza Luttingera, Wasyla Isaara i kilku drobnych współwłaścicieli; od r. 1885 należą do Natana Thenena. 2. S. Wielkie, rusk. Staniuci Wełyky nad Czoremoszom, niem. UnterStanestie am Czeremosz, miasteczko ze sąd. obw. , urzęd. podat. i st. p. , w pow. starożynieckim, nad rz. Bruśnicą, dopł. Czeremoszu, od którego leży 7 klm. na płd. Graniczy od wsch. z Kostyńcami, od płn. z Kalinowcami, od zach. z Wołoką, a od płd. ze Stanowcami Małemi. Obszar obejmuje 1549 ha 56 ar. 93 mt. kwadr. Roku 1869 było 464 dm. , 2518 mk. ; r. 1880 było 586 dm. , 3146 mk. ; gr. nieun. 1913, kat. 348, izrael. 747, innych wyzn. 138; Rus. 1962, Niemc. 998, Rumun. 51, innych narod. 135. Par. rz. kat. i gr. kat. w Waszkowcach, par. gr. nieun. w miejscu. Cerkiew drewn. p. w. św. Mikołaja, zbud. r. 1808 1810 przez dziedzica Jenakiego Istratuzę. R. 1869 S. Wielkie należały do Eliasza Luttingera i 42 drobnych współwłaścicieli; od r. 1885 są w ręku Natana Thenena. Szkoła lud. jednoklasowa. Do tutejszego sądu należą Berbowce Berbestie, Bobowce Bobestie, Czartorya, Draczyńce, Hlinica, Kabestie, Kalinowce, Kostyńce Kostestie, Ostra, Stanowce Wielkie i Małe i Wołoka, z liczbą mk. 18671. 3. S. Stanomska Stannica Stanomin Stannen Stankuszki Stankus Stankus-Schmidt Stannewisch Stanowaja Stanowce Stannaitschen Stanławki Stanowice Stanowe Dolne, niem. UnterStanestie am Sereth, wś, pow. serocki, 12 klm. na płn. od m. Seretu Graniczy od płn. z S. Górnymi, od zach. z Opryszenami, od płd. z Pojenami al. Pojenille, a od wsch. z Multanami. Wzdłuż wschod. granicy płynie z płn. na płd. Molnica. Połd. obszar, wzdłuż granicy płd. , opływa potok Rady wola al. Radivola, wpadający w Pojenach do Molnicy. R. 1869 obszar gminy obejmował 823 ha 39 ar. 94 mt. kw. ; było dm; 109, mk. 542; r. 1880 było dm. 117, mk. 551, gr. nieun. 525, izrael. 26; Rumun. 525, Niemców 26. Parafia gr. nieun. w S. Górnych. Sąd pow. i urząd podatk. w Serecie, st. p. Toreszeny. Właścicielka Helena Wolan. 4. S. Górne, niem. OberStanestie am Sereth, wś, pow. serecki, 15 klm. na płn. od m. Seretu, w paśmie pogranicznem, 4 klm. na wsch. od gościńca czerniowieckosereckiego. Graniczy od płn. z Mołodzią, od zach. z Preworokami i Opryszenami, od płd. z S. Dolnemi, a od wsch. z Multanami. Z płn. wsch. obszaru, zwanego Turkułowe pola, spływają strugi, tworzące graniczny potok Molnicę, lewy dopł. Seretu. R. 1869 obszar gminy obejmował 959 ha 74 ar. 34 mt. kw. ; było dm. 111, mk. 598; r. 1880 było dm. 121, mk. 540; gr. nieun. 517, kat. 7, żyd. 16; Rumun. 515, Niem. 19, Rusin. 6. Par. łac. w Serecie, gr. kat. w Hliboce, gr. nieun. w miejscu, z cerkwią drewn. p. w. św. Paraskewy, zbud. r. 1766 przez parafian; r. 1826 31 odnowiona. Bo par. należą S. Dolne i Pojeny al. Pojenille. W Pojenach cerkiew filialna p. w. św. Dymetrego, zbudowana r. 1800 13 przez wła ściciela Jana Wołczyńskiego. Według szem. archidyec. gr. nieun. bukowińskiej z r. 1885 liczy par. ta rodzin 885, dusz 1904. Szkoła ludowa jednoklas. Sąd pow. i urząd podatk. w Serecie, st. p. Tereszeny. Właścicielka Helena Wolan. Br. G. Stanowe 1178, Estimmnoho 1245 dok. , wś zaginiona pod Gdańskiem. W 1178 r. nadaje ją ks. pomorski Sambor cystersom w Oliwie ob. P. U. B. T. Perlbach, str. 4. Stanowice 1. niem. Stanowitz, dobra i wś, pow. rybnicki, par. kat. Dolny Belk, ew. Sohrau. Dobra mają 11 dm. , 211 mk. ew. 14, rozl. 454 ha. Wś 44 dm. , 263 mk. kat. , 197 ha. 2. S. , niem. Stanowitz Ober i Nieder, dobra i wś, pow. strzygłowski, par. ew. i kat. Strzygłów. S. Ober, dobra, mają 4 dm. , 110 mk. 17 katol. , 210 ha. Wś 34 dm. , 254 mk. kat. 28, 53 ha. S. Nieder, dobra, mają 7 dm. , 76 mk. kat. 22, 201 ha. Wś 69 dm. , 802 mk. kat. 323, rozl. 213 ha. 3. S. , niem. Stanowitz Koeniglich Nieder i Ober, wś, pow. strzygłowski, par. ew. i kat. Strzygłów; 21 dm. , 272 mk. ew. 119, 172 ha. 4. S. , niem. Stanowitz, wś, pow. oławski, par. kat. i ew. Olawa, 88 dm. , 644 mk. ew. 166, 796 ha. Stanowiska 1. folw. nad rz. Pokrzywką, pow. kozienicki, gm. i par. Swierze Górne, odl, od Kozienic 3 w. ; 1 dm. , 2 mk. , 281 mr. 2. S. , wś i folw. , pow. konecki, gm. Dobro mierz, par. Stanowiska, odl. od Końskich 43 w. , posiada kościół par. drewniany, szkołę początk. , urząd gm. , 22 dm. , 209 mk. W 1827 r. było 33 dm. , 212 mk. W 1887 r. folw. S. , z nomenkl. Koprusza, rozl. mr. 1052 gr. or. i ogr. mr. 292, łąk mr. 58, past. mr. 138, lasu mr. 539, nieuż. mr. 25; bud. mur. 1, z drzewa 10; płodozmian 6 i 10 pol. ; las nieurządzony. Wś S. os. 29, mr. 459. Na początku XVI w. stoi tu kościół murowany z kamienia, p. w. św. Jakuba. Prawo patronatu mieli dziedzice S. i Sielnicy. Wś dawała dziesięci nę wartości do 3 grzyw. i dziesięcinę konopną, po 2 gr. z łanu, a karczmy po pół grosza. Do plebana należał łan ziemi w 3 częściach, dwie łąki, karczma z rolą naprzeciw kościoła, da jąca 1 2 grzyw czynszu i obowiązana warzyć piwo plebanowi Łaski, L. B. , I, 511, 614. Kto i kiedy wystawił obecny kościół dre wniany, niewiadomo. Długosz podaje wiado mość o wsi Stanowiska w par. Kozłów pow. jędrzejowski, być może, iż jest to ta sama wieś Lib. Ben. , II, 89, 91. W takim razie parafia powstałaby tu przy końcu XV w. Według reg. pob. pow. chęcińskiego z r. 1508 Stanisław Stanowski płacił poboru 13 gr. W roku 1540 wś kościelna S. , własność Mikoła ja Szczukockiego, miała 1 kmiecia na pół ła nie, 1 karczmarza, 3 zagr. dwor. , folw. , łąki, lasy i zagajniki. Ogólna wartość oceniona na 150 grzyw. Pawiński, Małop. , 274, 483, 484, 580. S, par. , dek. konecki, 1500 dusz. 3. S. , wś włośc. , pow. konecki, gm. Miedzierza, par. Grzymałków, odl. od Końskich 21 w. , ma 32 dm. , 185 mk. , 345 mr. włośc. i 1 mr. dwor. W 1827 r. było 14 dm. , 113 mk. Wchodziła w skład dóbr Kłódzko. 4. S. , wś nie istnie jąca obecnie. W połowie XV w. należała do par. Kozłów powiat jędrzejowski, była własnością Kozłowskiego h. Lis, miała 17 łan. km. , karczmę z rolą, z których płacono kapi tule krakowskiej dziesięcinę wartości 10 grzyw. Dwór rycerski z rolą płacił dziesięci nę pleb. w Kozłowie. Proboszcz w Kozłowie miał 1 łan przy folwarku, z którego płacił dziesięcinę kapitule krakowskiej Długosz, L. B. , I, 183. Br. Ch. Stanowiska, część Kopytowy, pow. krośnieński, na połd. od Kopytowy, w pobliżu Faliszówki, składa się z 34 dm. , liczy 187 mk. rzym. kat. Osada wzn. 275 mt. npm. , mieści się w wązkiej dolinie pot. Mostki lew. dopł. Jasiołki. Od zachodu zasłania ją lesiste wzgórze Krzemienna góra 369 mt. , od Stanowiska Stanowe Stanowoje Stany Stanuliszki Stanuliszek Stantin Stantau Stanske Stańska Stanschen Stans Stanożęta Stanowy Stanowo Stanowny Stanówka Stanowiszcze Stanowisko wschodu Bukowa góra 364 mt. . Za Długo sza należała już do par. w Zręcinie L. B. , III, 391. Pierwotnie była własnością Bogoryów, ale Paweł Bogorya sprzedał ją w r. 1383 kla sztorowi koprzywnickiemu za 800 grzyw. , co Władysław II potwierdził. W 1581 Pawiński, Małop. , 112 dzierżawca Niedrwicki płacił od 3 łan. km. Mac. Stanowisko, wś nad rzką Marychą, pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Berżniki, odl. od Sejn 19 w. ; ma 9 dm. , 54 mk. W 1827 r. 2 dm. , 27 mk. Stanowisko, folw. do Rzęskowa, pow. wyrzyski, o 3 klm. na płd. zachód od mta powiat, , st. dr. żel. w Osieku; 1 dm. i 16 mk. Stanowiszcze 1. zaśc. , podług spisu z 1866 r. wś nad Mereczanką, pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. Ilino, okr. wiejski Pawłów Merecz, o 13 w. od gminy a 26 w. od Wil na, ma 4 dm. , 47 mk. katol. w 1865 r. 23 dusz rewiz. ; należał do dóbr Wilkiszki, Dmo chowskich. 2. S. , dobra, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, dość dawna własność Borzdyńskich, mają 2427 dzies. ; za poddań stwa do domin. należały 2 wioski i 54 włośc. pł. męz. 3. S. , wś i zaśc. po obu brzegach Czernicy, pow. borysowski, w 2 okr. pol. ło hojskim, gm. Prusewicze. Wś ma 15 osad, młyn; grunta lekkie, łąki dobre. 4. S. , wła sność ziemska, pow. miński, przeszło 2 włóki; własność Kimbarów. A. Jel. Stanówka, rzeczka, wypływa z błot Dębniak i Tama, powyżej Domaszewicy, w pow. łukowskim, między wsiami Tuchowicz, Jeleniec i Stanin, płynie około wsi Ulany i uchodzi po za Starą Wsią z lew. brzegu do Bystrzycy, praw. dopł. Wieprza. Stanowny al. Stanowy, potok, wypływa na płn. stoku Babiej Góry 1725 mt. , w obr. gm. Zawoi, pow. myślenicki, płynie na płn. leśnemi parowami, stromem i kamienistem łożyskiem, a w obr. Zawoi Górnej uchodzi do Jaworzyny z lew. brzegu. Dług. 6 klm. Stanowo, wś i folw. nad rz. Mołtawą, pow. płocki, gra. Ramutówko, par. Bodzanów, odl. o 16 w. od Płocka, ma 17 dm. , 139 mk. , 542 mr. Młyn wodny na łasze wiślanej. Folw. należy do dóbr Miszewo. W 1827 r. było 11 dm. , 92 mk. Stanowo 1. al. Stonowo, niem. Gr. Stanau, 1360 Wusewithe, Woysewith, 1437 Wosgewithe, 1600 Stenaw, Stanaw, 1710 Sztonow, dobra ryc. w Pomezanii, pow. sztumski, st. p. i par. kat. Kiszpork o 3, 2 klm. , st. kol. Mikołajki; 257 ha, 208 roli, 21 łąk, 6 ha lasu. W 1885 r. 7 dm. , 20 dym. , 111 mk. 45 kat. , 57 ew. ; hodowla bydła fryskiej rasy i koni rasy angielskiej, mleczarnia. R. 1360 dostają bracia Gulandin pewną liczbę włók na polu Wusewithe, na którym powstała wś Stanowo. R. 1601 posiadał te dobra Sebastyan Kospoth, później Schach. R. zaś 1650 były dane w zastaw rzeźnikowi Stoff z Gdańska ob. Gesch. d. Stuhmer Kr. von Schmitt, str. 253. 2. S. , wś, nadana w 1178 r. przez ks. pomorskiego Sambora klasztorowi oliwskiemu ob. VII, 660. Kś. Fr. Stanowo, węg. Sztanfalva, wś, w hr. beregskiem Węg. , nad rz. Latorczą; kościół paraf. gr. kat. , młyn wodny, lasy, 688 mk. Stanowoje 1. al. Afanasiewskoje, sioło nad rzką Worsklicą, pow, graj weroński gub. kurskiej, o 18 w. od mta powiat. , przy drodze do Sudźy; ma 207 dm. , 1617 mk. 2. S. , sioło nad rzką Smorodenką, pow. fateżski gub. kurskiej, o 17 w. od mta powiat. , ma 165 dm. , 1583 mk. 3. S. al. Stanowoj Kołodieź, sioło, pow. timski gub. kurskiej, o 5 w. od mta powiat. , przy trakcie poczt. do mta Szczygry, ma 191 dm. , 2183 mk. , st. dr. żel. moskiewskokurskiej, między st. Michajłowka o 8 w. , a Eropkino o 9 w. , odl. o 378 w. od Moskwy, a 124 w. od Kurska. Stanówka, wś, pow. orszański, gm. Alenowicze, ma 23 dm. , 131 mk. Stanowy Majdan, ob. Stasiów Majdan. Stanożęta, wś włośc. , pow. gostyński, gm. Duninów, par. Gostynin; ma 8 dm. , 161 mk. , 247 mr. Stans, ob. Szczaniec. Stanschen, dobra i wś, pow. nowotarski, par. ew. Strupin, kat. GrossArentz. Dobra mają 3 dm. , 43 mk. kat. 5, wś 34 dm. , 167 mk. 23 kat. , 179 ha. Stańska Wólka, przyl. dóbr Grala, w pow. siedleckim. StanskeUppe, struga, wraz ze strugą PipperUppe tworzy pot. Bresel, wpadający do rz. Gauja. Stantau, wś, pow. królewiecki wiejski, st. p. Quednau; 533 ha, 55 dm. , 292 mk. Stantin niem. , ob. Stęcino. Stanuliszek, jezioro w pow. suwalskim, w gm. Zaboryszki, ma 10 mr. obszaru. Stanuliszki, wś, pow. suwalski, gm. i par. Wiżajny, odl. od Suwałk 37 w. , ma 3 dm. , 28 mk. W 1827 r. 1 dm. , 7 mk. Stanuliszki 1. dobra, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Kiemieliszki, okr. wiejski Litwiany; w 1865 r. własność Szumkowskich. 2. S. , zaśc, pow. trocki, w 4 okr. pol. , gm. Aleksandrowo dawniej Oława, okr. wiejski Domontańce, o 5 w. od gminy a 69 w. od Trok, ma 2 dm. , 23 mk. katol. podług spisu z 1865 r. 2 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Olita. 3. S. , zaśc. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Malaty, okr. wiejski Biebrusy, o 7 w. od Malat, 6 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Inturki. Stany 1. wś, folw. i os. straży pogr. nad Stanowisko rz. Liswartą, pow. częstochowski, gm. i par. Przystajń, odl. 27 w. na zachód od Często chowy, nad granicą od Szląska. Wś ma 26 dm. , 176 mk. , 196 mr. ; folw. 4 dm. , 18 mk. , 708 mr. dwor. ; os. straż. 1 dm. , 2 mr. W 1827 r. było 27 dm. , 164 mk. Wś ta wcho dziła w skład dóbr ststwa krzepickiego, mia ła kuźnicę w XVI w. W obecnem stuleciu wchodziła w skład dóbr Górki. 2. S. Potok, pow. janowski, ob. Potok 16. . 3. S. Duże i Małe, dwie wsi, pow. siedlecki, gm. Skupie, par. Suchożebry. S. Duże mają 20 dm. , 172 mk. , 545 mr. ; S. Małe 17 dm. , 130 mk. , 289 mr. W 1827 r. S. Duże miały 24 dm. , 137 mk. ; S. Małe 12 dm. , 64 mk. 4. S, pow. siedlecki, ob. Dąbrówka S. 5. S. Pruskie, pow. szczuczyński, ob. Popowo 6. . Br. Ch. Stany, wś, pow, rossieński, gm. Rossienie, o 1 2 w. od Rossień. Podług dokum. z 1581 r. przepływa tu rzka Rojzgupis. Jest to rozległa płaszczyzna, stanowiąca niegdyś miejsce popisu pospolitego ruszenia całej szlachty żmujdzkiej. Stany z Żałężem, wś, pow. niski, w piaszczystej równinie, po brzegach Łęgu, między borami sosnowemi, resztką połd. sandomierskiej puszczy. Chaty skupiły się około drewnianego kościoła, na wznies. 180 mt. npm. , na lewym brzegu Łęgu. Załęże leży na praw. brzegu. S. składają się z 220 dm. , Załęże ma 41 dm. , a obszar więk. pos. Ant. Komorowskiego 5 dm. Ludność wynosi 1372 głów 669 męż. , 703 kob. ; 1321 rzym. kat. i 51 izrael. Pos. większa wynosi 237 mr. roli, 50 mr. łąk, 101 mr. past. i 4790 mr. lasu; pos. mn. ma 1414 mr. roli, 419 mr. łąk, 278 mr. past. i 3 mr. lasu. Kościół zbudowany w r. 1802, w 1818 utworzył rząd osobną parafią, przyłączając do niej gminy z parafii sąsiednich Grębowa, Rozwadowa i Raniżowa. Do par. dyec. przemyskiej, dekanatu rudnickiego należą wsi Bojanów z Hutą Bojanowską, Pietropole, Przyszów Szlachecki i Kameralny. Poprzednio S. należały do par. w Grębowie, Pawiński, Małop. 204. S. graniczą na płd. z Bojanowem i Łaskami, na płn. z Słupom maziarnią i Przyszowem Szlacheckim. Mac. StanzTramn, wś, pow. kłajpedzki, st. p. Dawillen; 227 ha, 16 dm. , 68 mk. StanzSchlaudern niem. , wś, pow. kłajpedzki, st. p. Plicken; 118 ha, 5 dm. , 46 mk. Stapiele, wś, pow. rossieński, par. kielmeńska. Stapolkowszczyzna, okolica szlach. , pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. Solenniki, okr. wiejski Kamionka, o 4 w. od gminy, 3 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Tarakańce. Stapornen, dobra, młyn, pow. rybacki, st. p. Drugehnen; 210 ha, 11 dm. , 79 mk. Stapuliszki, zaśc. szl. nad jez. Wierszuja, pow. trocki, w 3 okr. pol. , o 38 w. od Trok, 1 dm. , 12 mk. katol. Stara, rzeczka, bierze początek na połd. od Tarnogrodu, w pow. biłgorajskim, płynie na płd. zchd. i na samej granicy z pow. cieszanowskim Galicya, uchodzi do Luchnówki, praw. dopł. Sanu. Długa 9 w. J. Bliz. Stara, wś i folw. nad rz. Pilicą, pow. konecki, gm. Skotniki, par. Skórkowice, odl. od Końskich 30 w. , ma 33 dm. , 302 mk. W 1827 r. było 19 dm. , 169 mk. W 1885 r. folw. S. rozl. mr. 1263 gr. or. i ogr. mr. 742, łąk mr. 68, pastw. mr. 7, lasu mr. 408, nieuż. mr. 38; bud. mur. 3, z drzewa 20; płodozm. 7, 12 i 13pol. ; las nieurządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 34, mr. 309; wś Szarbsk os. 22, mr. 307; wś Dąbrówka os. 19, mr. 415; wś Zygmuntów os. 9, mr. 61. W połowie XV w. 8. , wś w par. Skorkowice, własność Zawiszy Starskiego, miała łany km. , z których dziesięcinę snopową i konopną płacono scholastryi sandomierskiej Długosz, L. B. , t. I, 335, 382. Na początku XVI w. dziesięcina z ról folw. jedno pole zwane Popławy, wartości około poł seksageny, szła dla plebana w Skórkowicach Łaski, L. B. , I, 621. Według reg. pob. pow. opoczyńskie go z r. 1577, we wsi S. , par. Skorkowice, Sta nisław Starski miał 4 łany, 3 zag. , Jan Star ski 3 łany, 1 2 łan. pust. , 2 zagr. z rolą Pa wiński, Małop. , 288. Br. Ch. Stara al. Stara Wieś, wś, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. Świr, okr. wiejski i dobra Chomińskich, Olszewo, o 7 w. od gminy, ma 20 dm. , 155 mk. katol. w 1865 r. 79 dusz rewiz. . Stara Abramowka, sioło nad rz. Chorolą, pow. chorolski gub. połtawskiej, o 7 w. na płn. wschd, od Chorola, ma 247 dm. , 1618 mk. Małorusinów, cerkiew, gorzelnię. StaraBaba, wś, pow. lipnowski, gm. Skępe, par. Karnkowo, odl. 9 w. od Lipna, ma 9 dm. , 65 mk. , 65 mr. W 1827 r. 3 dm. , 26 mk. Stara Bania 1. część Kniaźdworu w pow. kołomyjskim, 2. S. B. , karczma koło Słobody Rungurskiej, na obsz. dwor. Peczeniżyna, w pow. kołomyjskim. Stara Basań, sioło nad rz. Basanką, pow. kozielecki gub. czernihowskiej, o 38 w. od mta powiat. , ma 342 dm. , 2341 mk. , 2 gorzelnie. StaraBielica, wś, pow. bobrujski, nad rz. Bielicą, praw. dopł. Berezyny, w 2 okr. pol. , gm. Parycze, ma 5 osad; grunta lekkie. W tejże okolicy zaśc. Bielica, mający 6 osad i folw. t. n. nad Berezyną. A. Jel. StaraBuda 1. os. leś. , pow. ostrowski. Wielka smolarnia systemu Pastorelle go. 2. Stapiele Stapuliszki Stanz Stany Stany Stapornen Stara Stara Bania S. B. , wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Łubów, odl. od Kalwaryi 12 w. , ma 17 dm. , 97 mk. Stara Buda 1. wś włośc. , pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. Troki, okr. wiejski i dobra skarbowe Brażoła, o 7 w. od Trok, ma 4 dm. , 54 mk. katol. 2 S. B. , zaśc. , pow. piński, przy drożynie z Kołodna do Ówsiemirowa, w 3 okr. pol. stolińskim, gm. Raczysk. 3. S. B. , wś, pow. czerykowski, gra. Mchinicze, ma 67 dm. , 392 mk. 4. S. B. , wś, pow. klimowiecki, gm. Zabiałyszyn, ma 32 dm. , 159 mk. Stara Buda 1. al. Kaczalska Buda, wś u źródeł rzki Mirczy, pow. kijowski, w 1 okr. pol. , gm. Borodzianka, par. praw. Zahalce, odl. o 58 w. od Kijowa, ma 76 mk. Podług Pochilewicza jest tu w 1887 r. 235 mk. , uwłaszczonych na 121 dzies. , z opłatą roczną 81 rs. 6 kop. Przebywa tu do 80 budników, z mieszczan Radomyśla, zajmujących się pędzeniem smoły i wypalaniem węgli. 2. S. B. , wś nad rzką Woźną, pow. radomyski, w 3 okr. pol. , gm. i par. praw. Potyjówka o 6 w. , o 23 w. od Radomyśla, ma 181 mk. Podług Pochilewicza jest tu w 1887 r. 258 mk. , uwłaszczonych na 530 dzies. , z opłatą po 364 rs. 1 kop. rocznie. Należała do dóbr Malin ks. Szczerbatowych. Starachowice i S. Górne, wś, folw. i za kłady fabryczne nad rz. Kamienną, pow. ił żecki, gm. Wierzbnik, par. Wąchock, odl. 23 w. od Iłży, posiadają szkołę początkową, urząd gm. , fabryki żelaza. S. mają 77 dm. , 629 mk. , 5578 mr. ziemi dwor. lasy przeważnie i 486 mr. włośc. S. Górne, wś włośc, mają 25 dm. , 82 mk. , 179 mr. W 1827 r. było 26 dm. , 174 mk. Przemysł górniczy istniał tu już w XVI w. W 1578 r. w par. Wąchock istnieją minera Maiek i minera Sekliny, po sługująca się 6 kołami wodnemi Pawiń. , Ma łop. , 196. Kopalniom żelaza w S. dał podobno początek opat cystersów wąchockich Kono packi w XVII w. Cystersi wznieśli tu na stępnie wielki piec. Dobra i zakłady przeszły następnie w ręce rządu, od którego nabył jo bar. Fraenkel. W ostatnich latach czynne były trzy wielkie piece dziewięcio pudlingowe i siedm szwejsowych. W 1875 r. wyto piono surowcu 265500 pud. , wyrobiono kute go żelaza 262200 pud. i blachy 13850 pud. W 1888 r. przetopiono rudy 1331695 pud. i otrzymano ztąd żelaza 386465 pud. Pracowa ło przy tem 540 ludzi. Br. Ch. Stara Dąbrowa 1. dwór, pow. babimoski, pod Wolsztynem ob. Dąbrowo Stare, t. I, 945. 2. S. D. , holendry, pow. bukowski, pod Opalenicą ob. Dąbrowo Stare, t. I, 945, mylnie podane w pow. poznańskim. Stara Dniestrzyczka, ramię zchd. Dniestru. W obr. gm. Hordyni, pow. samborskim, o 2 klm. na płn. od wsi, rozdziela się Dniestr na dwa ramiona zachodnie, zwane Starą Dniestrzyczką, jest naturalne; płynie na płn. i w Koniuszkach Siemianowskich pow. rudecki łączy się z Strwiążem; wschodnie zaś jest to kanał, tworzy właściwy Dniestr, ma bieg płn. wshod. , przyjmuje między Dołubowem a Czajkowicami rz. Strwiąż. Mię dzy tymi ramionami Dniestru a Strwiążem leży obszerne bagnisko, wzn. 272 mt. npm. Długość ramienia 7 klm. Br. G. Stara Domosława, pow. niski, ob. Domosławice 2. . Stara Dulówka, nazwa pot. Psarki al. Pazdewnika, który z Filipówką tworzy Krzeszówkę. Ob. Baraki i Krzeszówka. Br. G. Stara Gatka, u Długosza Gadka, wś włośc. nad rz. Ner, pow. łódzki, gm. Bruss, par. Pa bianice, ma 40 dm. , 296 mk. , 672 mr. W 1827 r. Gatka, wś rząd. , ma 20 dm. , 179 mk. W połowie XV w. wieś ta, własność kapituły krakowskiej, w kluczu pabianickim, ma 9 łan. km. , dających czynszu po 11 skotów, dwa kapłony, 30 jaj, za sienne po 2 gr. i dowóz 12 wozów drzewa do dworu w Pabianicach, tu dzież roboty przy uprawie folwarku. Był we wsi sołtys, mający 1 łan; kmiec za obiedne dawali fertona, sołtys 6 gr. Dziesięcinę od kmieci i sołtysa pobierała prepozytura łęczy cka, wartości do 10 grzyw. Prócz tego kmie cie obowiązani byli sieci prowadzić na ło wach, naprawiać wały, budynki, dawać podwody Długosz, L. B. , I, 287. Br. Ch. Stara Goja, góra lesista, na płn. zchd. od wsi Sokołówki, w pow. kosowskim, nad gra nicą gm. Szeszor, w płn. wsch. rozgałęzieniu pasma Bruśny zwanego, na lew. brz. rz. Riczki. Wzn. 880 mt. npm. Na płn. stoku gó ry leży Lahudiekowa jama. Br. G. Stara Hańcza, folw. , pow. suwalski, gm. i par. Wiżajny, odl. od Suwałk 24 w. , 4 dm. , 58 mk. Por. Hańcza. Stara hora al. Przyboj, Priboj, szczyt w Magórze Turczańskiej, w dzielnicy zwanej Magórą orawską, nad doliną Orawy Białej. Tworzy płd. narożnik gm. Słanicy, w pow. namiestowskim, w hrab. orawskiem, pod 37 10 5 wsch. dłg. g. F. , a 49 23 płn. sz. g. Wzn. 948 mt. npm. Na płn. szczyt Jedlicznik 828 mt. . Br. G. Stara Huta 1. wś włośc. , pow. skierniewicki, gm. Korabiewice, par. Mszczonów, ma 64 mk. , 151 mr. 2. S. H. , wś włośc, pow. sieradzki, gm. i par. Złoczew, odl. od Sieradza w. 22 1 2 Wraz z wsiami Cegielnia, Miklesz, Bujnów, Czarna, Szklana Huta, Borzęckie, Zapowiednik, Złoczewska Wieś, ma 263 dm. i 2230 mk. Na samą Starą Hutę przypada 34 dm. 3. S. H. , kol, , pow. słupecki, gm. i por. Grodziec, odl. 33 w. od Słupcy, ma 6 Stara Buda Stara Starachowice Stara Hańcza Stara Buda Stara Krobia Stara Staraja Stara Huta Stara Huta dm. , 97 mk. 4. S. H. , wś, pow. kaliski, gm. Ceków, par. Przespolew, odl. od Kalisza 27 w. , ma 11 dm. , 125 mk. W 1827 r. 8 dm. , 84 mk. 5. S. H. , wś, pow. garwoliński, gm. i par. osieck, ma 50 dm. , 314 mk. , 465 mr. 6. S. H. , wś, pow. łukowski, gm. Jarczew, par. Wilczyska, na wznies. 507 st. npm. ; ma 27 dm. , 222 mk. , 326 mr. 7. S. H. , pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Preny, odl. od Maryampola 35 w. , ma 18 dm. , 123 mk. W 1827 r. 8 dm. , 88 mk. Br. Ch. Stara Huta 1. wś włośc. , nad rzką Ilią, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Wiazyń, okr. wiejski i dobra skarbowe Ilia, o 8 w. od gminy a 32 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Ilii do Radoszkowicz, ma 6 dm. , 45 mk. prawosł. w 1865 r. 28 dusz rewiz. . 2. S. H. , zaśc. u źródeł rz. Szaczy, pow. ihumeński, wśród lasów, w obrębie dóbr Tołkaczowicze hr. Grabowskich, w 1 okr. pol. i par. kat. Uzda, gm. Szack, ma 8 osad; grunta lekkie, pastwisk i łąk błotnych dużo. 3. S. H. , wś, pow. kowieński, w 2 okr. pol. , o 90 w. od Kowna. A. Jel. Stara Huta 1. pow. latyczowski i lityński, ob. Huta Stara, 2. S. H. Baranawiecka, wś, pow. nowogradwołyński, gm. baranowiecka, ma 61 dusz. włośc. , ziemi włośc. 146 dz. Należy do dóbr baranowieckich, własność dawniej ks. Gagarynowych, obecnie Strogonowych. 3. S. H. Serbowska, osada, pow. nowogradwołyński, gmina Serby, 52 chat, 1529 dzies. ziemi dworskiej. Należała niegdyś do dóbr andrejowieckich, Wroczyńskich, obecnie sprzedana Niemcom i rozkolonizowana. 4. S. H. , wś, pow. zasławski, fabr. papieru. Stara Huta, niem. Althuette al. Krasna Althuette, dawniej Krasna, dawniej przys. Krasnej Putny, dziś wś w pow. starożynieckim. Doszczegółów podanych pod art. Althuette dodajemy S. H. tworzy z Nową Hutą ob. jedną gminę, obejmującą 3050 ha 84 ar. 17 mt. kw. R. 1869 było dm. 144, mk. 783; roku 1880 dm. było 186, mk. 893; kat. 760, gr. nieun. 129, izrael. 4; Rumun. 879, Niemc. 4. Par. rz. kat, w miejscu, z kościołem mur. p. w. Siedmiu Boleści P. Maryi, który stanął 1836 r. na miejscu dawnego drewn. z r. 1812 Według szem. archidyec. lwowskiej z r. 1884 paraf. liczyła w miejscu dusz 815. W skład jej wchodzą Banilla Wołoska z przyległościami Koszuja, Hilcze, Mega, Ławrynka, Dunawiec dusz 778, Czudyn 166, Dawideny 41, Idżestie 19, Korczestie 7, Krasna Ilskie z Krasną Putną 154, Kupka 25, Lunka Formosa 79, Nowa Huta 257, Petrowce 180 i osada Sereczel 138. W ogóle w całej parafii kat. 2659, prot. 40, nieun. 16500, żyd. 1200. Par. gr. kat. w Hliboce, a gr. nieunicka w Czudynie. Sąd pow. i urząd podatk. w Storożyńcu, st. p. w Czudynie. W miejscu szkoła ludowa. Własność funduszu religijnego gr. nieunickiego. C. k. zarząd leśniczy i dóbr kameralnych. Wś legła w dolinie pot. Zubrowicy, dopł. Czudyna. Br. G. Stara Huta, niem. Althammer, wś na Szlą sku austr. , ob. Stare Hamry. Br. G. Stara Huta 1. niem. Starahutta, wś włośc. na Kaszubach, pow. kartuski, st. p. Mirachowo, par. kat. Strzepcz; 10 gbur. posiadeł i 3 zagr. , razem 515 ha 232 ha roli orn. , 22 łąk, 9 lasu. W 1885 r. 29 dm. , 35 dym. , 184 mk. kat. Mesznego pobierał prob. r. 1710 od każdego osadnika po 12 groszy Wizyt. Szaniawskiego, str. 28. R. 1780 liczyła wś 57 kat. ob. Wizyt. Rybińskiego, str. 170. Za czasów Rzpltej należała do ststwa mirachowskiego. 2. S. H. , niem. Althuette, kol. do Lipinek, pow. świecki, st. p. Osie, par. kat. Płochocin. W 1885 r. 26 dm. , 174 mk. R. 1773 było 22 ew. mk. ; r. 1780 zaś 7 kat. , 18 ew. ob. Wizyt. Rybińskiego, str. 317. 3. S. H. , leśn. król. w nadleśn. Przewodniku Buelowsheide. 4. S. H. , niem. Althuette, wyb. do Buchwałdu, pow. bytowski, 5 dm. , 41 mk. Staraja Reka, jezioro w kotlinie Prypeci, pow. mozyrski, o 1 w. na płd. wsch. od wsi Piererow, właściwie zamulone, prawie na 4 w. długie. Bardzo rybne. Stara Jołcza, wś, pow. rzeczycki, ob. Jołcza. Cerkiew paraf. p. w. św. Michała, liczy około 1300 parafian i ma z dawnych zapisów 3 włóki gruntu; wś ma 23 osad. W pobliżu wieś NowaJołcza i folwark. Należą do 1 okr. pol. brahińskiego, par. katol. rzeczyckiej, filii łojowskiej. A. Jel. Stara Jonia, ob. Jania Stara. Stara Kalitwa, sioło, pow. ostrogozski gub. woroneskiej, st. poczt. o 35 w. na płd. wsch. od Rossoszy. Stara Karczma, os. karcz. nad rz. Prosną, pow. wieluński, gm. i par. Dietrzkowice, ma 2 dm. , 20 mk. Stara Krobia, urzęd. AltKroeben, wś, pow. krobski, o 5. klm. na płn. od Krobi po czta, przy trakcie do Gostynia; par. Domachowo, szkoła w miejscu, st. dr. żel. w Go styniu o 7 1 2 klm. ; 46 dm. , 354 mk. 325 kat. , 29 prot. i 671 ha 553 roli, 76 łąk; cz. doch. z ha roli wynosi 14. 49, z ha łąk 22. 32 mrk. Wś była własnością bisk. pozn. i miała 26 1 2 łanów obszaru; z tych 10 folw. , 8 1 2 osiadł. , 5 sołeckich, 2 puste i 1 wolny łan; z łanu płacono biskupom 1 grzyw. 8 gr. czynszu, 4 ćwiertnie owsa, 2 kapłony, 2 kury, 10 jaj i 2 gr. krewnego; z łanów pustych po 2 ta lary robotnego; z karczmy 24 gr. ; sołtysi da wali razem 12 gr. wiecznego. W r. 1580 stał tu wiatrak. E. Cal. Stara Kruszynka, uroczysko, pow. sło Stara Kruszynka Staramyśl Stara Stara Piła nimski, w 5 okr. pol. , gm. Byteń, o 38 w. od Słonima. Stara Kuźnica, wś, pow. konecki, gm. Gowarczów, par. Końskie, odl. od Końskich 8 w. , ma kuźnicę żelaza 15 rob. , do 16000 rs. produkcyi, 16 dm. , 102 mk, 15 mr. dwor. , 137 mr. włośc. W 1827 r. było 11 dm. , 84 mk. Stara Leśna, niem. Alt Walddorf, węgier. ÓLeszna, wś, pow. tatrzański, hr. spiskie, na płd. wsch. stoku Tatr spiskich, nad pot. Zimną al. Staroleśniańską Wodą, dopł. Popradu. Graniczy od wsch. i płn. wschodu z obszarem Łomnicy Wielkiej, od płd. zach. z Nową Leśną, Muellenbachem i Sławkowem Wielkim, a od płn. zach. z obsz. Jaworzyny Spiskiej. Płn. zach. granica ciągnie się głównym grzbietem Tatr od szczytu Małej Wysokiej 2430 mt. , przez Świstową Turnię 2378 mt. , Mały Lodowy 2465 mt. i Lodowy 2629 mt. aż po Baranie Rogi 2535 mt. , na przestrzeni 6 klm. Od Małej Wysokiej ciągnie się granica na płd. wschód grzbietem poprzecznym, tworzącym ścianę między doliną Wielicką a Staroleśniańską; w nim szczyty Staroleśniański wierch al. Staroleśna turnia 2490 mt. ,. Sławkowski szczyt, Królewski Nos 2160 mt. , wreszcie tak zw. Siodełko al. Grzebyk Kaemmchen. Również od Baranich Rogów spuszcza się granica na płd. wschód grzbietom poprzecznym, oddzielającym dolinę Kieżmarską od doliny Zimnej Wody. W nim szczyt Łomnica; następnie opada granica Łomnicką granią do pot. Hotarnego Hotterwasser, dopł. Kamiennej Wody Łomnicy. W obszar tej wsi wchodzą dwie piękne doliny Staroleśniańska, zwana także doliną Wielkiej Zimnej Wody u Niemców i Węgrów i dol. Zimnej Wody u Niemców i Węgrów dolina Małej Zimnej Wody. Obie te doliny oddziela grzbiet od szczytu Małego Lodowego 2465 mt. ku płd. wsch. Z obu dolin wypływają potoki Staroleśniański i Zimna Woda, tworzące od połączenia się Staroleśniańską Wodę, dopływ Popradu. Nad granicą płn. wsch. z obszarem Łomnicy wznosi się Suchy wierch Koenigsweg, 1094 mt. ; od niego na płd. zach. Turnica Turmberg, 1117 mt. a na płd. wsch. Przysłop starolośniański 1013 mt. na obszarze Starej Leśny. Wzniesienie wsi 736 mt. szt. gen. ; 723, 3 mt. Wahlenberg, 757, 8 mt. Steczkowski; 727, 99 mt. Fuchs. Obszar gminy obejmuje 5879 kw. sążni kat. W r. 1880 było 112 dm. , 604 mk. narod. niem. i słow. Prawdopodobnie osada powstała na początku XIV w. , albowiem w Fejéra Cod. dipl. Hung. znajdujemy wzmiankę, że r. 1322 sołtys ze Sławkowa otrzymał las w pobliżu tej wsi położony w celu założenia tam osady na prawie i swobodach saskich. A że podług dokumentu po. danego u Fejéra VIII, 3, 375 do synów Rykolfa, żupana spiskiego, należała także Wiel ka Łomnica 1329, przeto sądzić należy, że tą osadą w lesie przy Sławkowie mogła być Stara Leśna. Według Szepesvármegye hely ségnevei str. 82 wś istniała już r. 1294. R. 1606 obozowały tutaj zastępy Bocskay a. Należy do par. łac. w Sławkowie Wielkim, z kościołem filial. p. w. Zwiastowania N. P. Maryi. Według szem. duch. dyec. spiskiej z r. 1878 było tu 61 rz. kat. , 479 prot. , 10 gr. nieun. , 4 żyd. , razem 553. We wsi jest kościół ewan. , zbudowany r. 1820, jako filia do gm. ewan. Łomnicy Wielkiej, pierwotnie od XVI w. do 1710 r. tworzyła samodzielną gminę par. ewan. Należy do sądu pow. i urz. podatk. w Kieżmarku. St. poczt. Łomnica Wielka. Br. G. Stara Lubowla, ob. LubowlaStara. StaraŁomża, wś i folw. nad rz. Narew, pow. łomżyński, gm. Kupiszki, par. Łomża odl. 3 w. . W 1885 r. folw. z attyn. Grodź Radziejowska rozl. mr. 1168 gr. or. i ogr. mr. 879, łąk mr. 126, past. mr. 104, lasu mr. 17, nieuż. mr. 41; bud. mur. 4, drewn. 10; płodozm. 6, 7 i 10pol. Por. Łomża V, 783. Stara Majaczka, sioło, pow. dnieprowski gub. tauryckiej, o 50 w. na wschód od Dnieprowska, na prawo od drogi z Berysława do Perekopu, ma 258 dm. , 1722 mk. ; cerkiew. Stara Maryna, urzęd. AltMerine, dawniej AltMarine, pow. międzychodzki, ob. Mierzyn. Stara Morachwa, ob. Morachwa Stara. Staramyśl, łotew. Staromyśla, wś, pow. rzężycki, w 4 okr. pok. do spraw włośc. , gm. Wajwody, par. Dagda, w 1863 r. 182 dusz rewiz. ; własność Kibortów. Niegdyś attyn. dóbr Dagda. Położenie malownicze. Stara Mysz, pow. nowogródzki, ob. Mysz VI, 837. Stara Niwa, dobra, pow. bobrujski, ob. Rudobiełka. Stara Obczyna al. Stara Wipczyna, szczyt lesisty i las w Karpatach bukowińskich, w obr. Szypotu Kameralnego, pow. radowiecki, nad granicą gm. Kirlibaby i granicą wę gierską, pod 42 41 39 wsch. dłg. g. F. , a 47 41 23 płn. szer. g. , dochodzi 1487 mt. npm. Od płd. zach. strony płynie wzdłuż granicy u podnóża góry Cibów potok, dopł. Bystrzycy Złotej. Od płn. legł las Stara Wipczyna, z której wypływa pot. Barani, dopł. Saraty. Por. Obczyna. Br. G. Stara Oszmiana, pow. oszmiański, ob. Oszmiana 2. . Stara Pawołocz, pow. skwirski, ob. Pawołocz VII, 918. Stara Piaseczna, ob. Piaseczna Stara. Stara Piła 1. niem. Starapilla, wyb. do Stara Kuźnica Łężyc, pow. wejherowski, st. p. i par. kat. Reda; zawiera 3 włóki magd. i 21 mr. ; 2 dm. , 24 mk. 2. S. P. , wyb. , pow. kartuski, st. poczt. Wygoda. Kś Fr. Stara Pleśń, pow. opawski, ob. Połom 2. . Stara Poczta, wś i os. , pow. łaski, gm. i par. Wygiełzów; wś ma 6 dm. , 87 mk. , 43 mr. ; os. 1 dm. , 4 mk. , 12 mr. dwors. Wchodziła w skład dóbr Krześlów. Stara Robota, wierch tatrzański, w głó wnym grzbiecie Tatr, między doliną Starej Roboty od płn. a Raczkową od płd. , zwa ny także Wysokim Wierchem od strony po łudniowej, a Klinem starorobociańskim od pół nocy; 2170 mt. npm. Br. G. Stararopa, wś, pow. staromiejski, 6 klm. na płn, od Staregomiasta, tuż na wschód od sądu pow. i urz. poczt. w Starej soli. Na płd. leży Baczyna i Strzelbica, na zach. Starasól i Laszki Murowane, na płn. Felsztyn, na wschód Janów, Czaple i Torczynowice trzy ostatnie w pow. samborskim. Płn. cześć obszaru przepływa pot. Seredni, a część środkową pot. Solny; oba wpadają do Smolanki. Części wsi są Buców, Budy al. Buda, Zasadki i grupy domów Twary i Zatwary. Na płd. leży las Buców. W r. 1880 było 535 dm. , 2743 mk. w gminie 2512 gr. kat. , 203 rz. kat. , 28 izr. ; 2740 Rusinów, 3 Niemców. Par. rzym. i gr. kat. w Starej soli. We wsi jest szkoła etat. 2klasowa. Ob. Starasól. Stara Ruda, os. , pow. maryampolski, gm. Wejwery, par. Skrawdzie, odl. od Maryampola 22 w. , ma 5 dm. , 95 mk. W 1827 r. 1 dra. , 23 mk. Stara Ruda, wś, pow. grodzieński, w 5 okr. pol. , gm. Sobolany, o 21 w. od Grodna. Stara Rusa, miasto pow. gub. nowogrodzkiej, na obu brzegach rz. Polist dopł. Łowati, przy ujściu do niej rzki Porusia z Pereryticą, pod 57 59 płn. szer. a 49 2 wsch. dł. g. Położone w równinie wzniesionej 178 st. npm. , odległe jest o 88 w. na płd. od Nowogrodu, z którym połączone linią dr. żel. nowogrodzkiej, długiej 156 w. i na st. Czudowo łączącej się z dr. żel. nikołajewską petersbursko moskiewską. Ma 1425 dm. 174 mur. , 8592 mk. 23 kat. , 80 rozkol. , 54 prot. , 136 żyd. , monaster męzki Preobrażeński, 16 cerkwi 12 mur. , z których ważniejsze sobór p. w. Zmartwychwstania J. Chr. z 1701 i cerkwie Zwiastowania N. M. P. z 1410, oraz św. Trójcy z 1680 r. ; 234 sklepów i magazynów 187 mur. , teatr drewniany, koszary, dom przytułku, szpital, szkoła powiat. i parafialna, szkoła dla dziewcząt, 2 szkoły duchowne, dom sierot. Pod miastem znajdują się źródła słone, przy których do 1865 r. istniały warzelnie soli w ostatnich czasach otrzymywano do 150, 000 pudów soli rocznie a nadto od 1836 r. zastosowano tutejsze wody do celów leczniczych, zarówno wewnątrz jak i do kąpieli. Jest to silna solanka alkalicznojodowo bromowa, zalecana zwłaszcza w skrofułach, chorobie angielskiej, reumatyzmie, chorobach nerwowych, skórnych, kobiecych i in. Dochód miasta w 1871 r. wynosił 32526 rs. Pod względem przemysłowohandlowym S. R. ma niewielkie znaczenie. Głównem źródłem zarobku dla mieszkańców stanowią goście kąpielowi, niewielu tylko zajmuje się rolnictwem, rzemiosłami w 1871 r. 342 rzemieślników oraz spławem drzewa i statków do Petersburga. Również i przemysł fabryczny niezbyt rozwinięty. W 1871 r. było 11 fabryk, zatrudniających 54 robotników i produkujących za 324, 400 rs. W S. R. istnieje bank miejski, założony w 1863 r. , z kapit. 20, 000 rs. Targi odbywają się co piątek, jarmarki zaś od 6 do 13 stycznia i od 29 czerwca do 7 lipca. Jestto dawna osada, wspominana u latopisców od 1167 r. Niegdyś stanowiła przygródek Nowogrodu W. , w dziejach jednak nieodegrała nigdy wybitniejszej roli. Od 1776 r. mto powiat. gub. nowogrodzkiej, od 1824 r. przyłączone do pow. demiańskiego, od 1859 r. znów mto powiatowe. Staroruski powiat zajmuje połud. zachodnią część gubernii i podług Strielbickiego ma 173, 5 mil al. 8393 w. kw. Powierzchnia powiatu stanowi najniższą część gubernii i pochyla się w ogóle od płd. zach. ku płn. wsch. , t. j. w stronę jez. Ilmen. Bezwzględna wysokość w części południowej dochodzi do 400 st. , w północnej opada do 130 st. ; jez. Ilmen wznosi się tylko 107 st. npm. Równina powiatu gdzieniegdzie przerznięta jest niewysokiemi wzgórkami, towarzyszącemi zwłaszcza biegowi rzek. W skutek nizinnego położenia powierzchnia zasiana jest mnóstwem błot i niewielkich jezior. Z błot ważniejsze między wsią Bystry Bereg, Kost kowo a rz. Polistią i Snieżą do 174 w. kw. , oraz między rz. Polistią, drogą ze St. Rusy do Chełmu, granicą gub. pskowskiej i wsiami Kułakowo, Riabkowo, Sosenki, Rakitny i Fleszy do 312 w. kwadr. . Z jezior najważniejsze Rdiejskie, Krasnodubskie, Kirowskie i Dołżyńskie, zgrupowane w płd. zach. części powiatu. Do północnej granicy powiatu przylega jezioro Ilmen, od ujścia rzeki Szełoni do ujścia Łowaci. Rzeka Szełonia na niewielkiej przestrzeni stanowi granicę z powiatem nowogrodzkim, Łować zaś z pow. demiańskim. Nadto w granicach powiatu uchodzą do Ilmenu Sawatejka, Psiża, Perechoda, Użynka, Czernica, Makowka i Tulebla. Ze wszystkich tych rzek tylko Szełoń, Łować i Polist są żeglowne. Lasy, jakkolwiek w ostatnich czasach bardzo wyniszczone, stano Stara Ruda Stara Lubowla Stararopa Stara Stara Stara rzeka Stararzeka wią 35 ogólnej przestrzeni. W 1867 r. było w powiecie bez miasta 144, 139 mk. 53 katol. , 2548 rozkol. , 38 protest, t. j. 880 mk. na 1 milę kw. , powiat przeto staroruski jest najgęściej zaludniony w gubernii, nie wyłączając nawet powiatu nowogrodzkiego. Mieszkańcy zajmują się przeważnie rolnictwem, sieją głównie żyto i owies oraz len. Nadto mieszkańcy osad nadrzecznych zajmują się budową statkow i spławem drzewa, a na wybrzeżach jez. Ilmen rybołówstwem. Wielu włościan wychodzi na zarobek do Petersburga i Nowogrodu oraz zajmuje się przemysłem leśnym. Przemysł fabryczny ograniczał się w 1871 r. na 2 gorzelniach z produkcy na 54, 500 rs. , fabryce fajansu 18, 000 rs. ; oprócz tego było w powiecie 37 olejarni, 729 młynów i 6 garbarni. W t. r. było w powiecie 84 cerkwi 43 murowanych. J. Krz. Stararzeka, jeziorko we wsi Dylewo Stare, pow. ostrołęcki. Stara rzeka 1. potok, powstaje w obr. Sieklówki, pow. jasielski, tuż nad granicą z Lublicą i Glinikiem Górnym, na płd. wsch. stoku góry Gogołowa 459 mt. . Zabrawszy z tego obszaru kilka strug, podąża na płd. wschód przez Sieklówkę i Glinik Dolny, gdzie z lew. brzegu wpada do Lublicy, lew. dopł. Wisłoku. Długi 7 klm. Na lew. brzegu leżą lasy Bukowy i Wnokówka. 2. S. rzeka, potok, powstaje w obr. Dąbrowicy, pow. gródeckim, z pod t. zw. Filipowa Kąta 366 mt. ; płynie na płd. okolicą międzywzgórzystą, przechodzi na obszar Łoziny, płynąc doliną więcej rozwartą, ale podmokłą. Przybywszy do Żornisk, zwraca się na płd. wschód, zkąd dostaje się do Domażyra, gdzie dawniej zasilał znaczny staw. Odtąd zowie się Domażyrskim potokiem. W kierunku płd. wsch. podąża do Schoentalu, przys. Karaczynowa, a zabrawszy z lew. brzegu pot. Zimnąwodę, wygina się na płd. zach. ; przepływa wś Wroców, odkąd w kierunku płd. , w obr. gm. Mszany, wchodzi do Malczyckiego stawu, utworzonego przez rz. Wereszycę. Długi 20 klm. Dno i cała dolina bagienna. 3. S. rzeka, potok, odpływ stawów w Brzuchowicach i Hamulcu, w pow. lwowskim; płynie zrazu na płn. a od Hamulca na wsch. przez Grzybowice Małe i Wielkie, następnie Żydatycze i w Jaryczowie uchodzi z praw. brzegu do rz. Rokitny al. Jaryczówki, dopł. Pełtwi. Dolina potoku zabagniona, miejscami torfiasta. O osuszeniu dolin obu rzek ob. Rokitna. Długi 24 klm. 4. S. rzeka, nazwa pot. Karbowa, w obr. gm. Świtarzowa. 5. S. rzeka, nazwa dolnego biegu pot. Bystrzycy, od ujścia pot. Krzywskiego, która połączywszy się z Budziszem wpada do Wielkopolki z praw. brzegu. 6. S. rzeka, nazwa dolnego biegu Jabłonki, dopływu Sanu. Br. G. Stara Rzeka 1, niem. Altfliess, kol. , pow. świecki, st. p. i par. kat. Osie, 146 ha 85 roli. W 1885 r. 38 dm. , 53 dym. , 273 mk, 121 kat. , 152 ew. 2. S. Rz. , król. leśn. , tamże, należy do nadleśn. w Osie. 3. S. Rz. , odnoga Wierzycy pod Brzeźnem i Nejmusami pow. starogardzki. 4. S. Rz. , dok. 1275 Stara reka, struga pod Swornigacem, w pow. chojnickim ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 233. Starasinki, zaśc. pryw. , pow. wilejski, w 2 okr. pol. , o 42 w. od nr. Wilejki, przy b. dr. pocztowej z mka Dołhinowa do Wilejki, ma 5 dm. , 56 mk. Stara Słoboda, sioło nad rzką Sierą, pow. aleksandrowski gub. włodzimierskiej, o 5 w. od mta powiat. , przy trakcie poczt. do Perejasławia, ma 42 dm. , 280 mk. , cerkiew p. w. N. M. P. Kazańskiej, wzniesioną w 1696 r. Starasól, miasto, pow. staromiejski, pod 49 30 płn. szer. a 40 37 wsch. dłg. od F. , o 7 klm. na płn. od Staregomiasta, 5 klm. na płd. od st. kol. FełsztynGłęboka, sąd powiat. i urząd poczt. w miejscu. Na płd. i zach. leżą Strzelbice, na płn. zach. Szumina, na płn. Laszki Murowane, na wschód Stararopa. Wody potok Seredni i Solny zabiera Smolarka, płynąca na płd. i wpadająca do Jabłonki dopływu Dniestru. Zabudowania miejskie leżą w środku obszaru, na płd. wschód od nich Przedmieście Dolne, na płd. Sary a na płn. zach. Przedmieście Górne. Najwyższe wzniesienie na płd. wynosi 466 mt. Własn. większa tu i w Starej ropie ma roli or. 188, łąk i ogr. 13, past. 72, lasu 636 mr. ; wł. mn. roli or. 2684, łąk i ogr. 599, past. 517, lasu 78 mr. W r. 1880 było 232 dm. , 1347 mk. 732 obrz. rz. kat. , 198 gr. kat. , 416 wyzn. izrael. ; 1063 Rusinów, 261 Polaków, 13 Niemców. Parafia rz. kat. w miejscu, dek. samborski, dyec. przemyska. Pierwotny dokument erekcyjny zaginął. W aktach konsystoryalnych nie ma o tej parafii wzmianki przed 1502 r. W r. 1557 wznowił Zygmunt August dotacyą parafii, a gdy i ten przywilej zaginął, wydał Stefan Batory w r. 1578 nowy przywilej. W r. 1614 powiększył dotacyą Mikołaj z Żurowa Daniłowicz, kasztelan lwowski i podskarbi kor. , a darowiznę tę potwierdził Zygmunt III w r. 1615. Kościół murowany wzniesiono w r. 1660 a konsekrowano w r. 1743 p. w. św. Michała archanioła. Do parafii należy, prócz Starej soli i Berezów, Bilicz, Laszki Murowane, Stararopa, Szumina, Tarnawka i Wołoszynowa. Parafia gr. kat. w miejscu, dek. starosolski, dyec. przemyska. Do parafii należy Stararopa. W S. jest cerkiew jedna, a na przedmieściach dwie. Do dekanatu należą parafie Bukowa, Bilicz, Hu Stararzeka Starasól Starasinki mieniec, Laszki Murowane, Rakowa, Rozsochy, Suszyca Wielka, Terło, Felsztyn, Chyrów, Czaple, Wołcza Dolna, Wojatycze i Wykoty. W S. jest szkoła etatowa 2klasowa. Czynny stan majątku miejskiego wynosi 93, 000 złr. , bierny zaś 2100 złr. Za czasów Rzpltej należała S. do dóbr koronnych, do ekonomii Samborskiej. W lustracyi z r. 1686 Rkp. Ossol. , Nr. 1255, str. 24 i nn. czytamy To miasto, zasiadłe na półsiódma łana i 25 ogrodach, żadnych powinności odprawować nie powinno, tylko daje z jatek szewskich 12, z każdej po gr. 6, i jatek rzeźniczych 6, z każdej łoju nietopionego po 3 kamienie i po 10 funtów, albo smelcowanego same 3 kamienie; a teraz tylko zostają 4 jatki, z których płacą jako wyżej. Młyny są trzy. Jeden Zasadzki, o kolach 2, drugi Zatwardzki, trzeci na Smolnej o jednem kole. Żupa starosolska opisana dokładnie i bardzo szczegółowo na str. 25 do 29, poczem następuje wzmianka o folwarku starosolskim, a w końcu wymienione powinności przedmieszczan starosolskich, jak następuje, ,Przedmieścia w S. są dwoje jedno żupne, drugie wójtowskie. Oboje do folwarku żupnego także odprawują powinności. Powinności przedmieścia żupnego Przedmieszczanie powinni z każdej ćwierci osiadłej wyorać na folwarku starosolskim 15 zagonów zupełnych, zagon zaś każdy ma być o sześciu skibach dobrych przez jedno stajanie zwyczajnie. Dzień jeden żąć, drugi zaś kosić do roku wszyscy powinni, wychodząc po rannych obiadach. Zboża wszystkie powinni zwieźć z pól żupnych do folwarku, także gnoje na żupne pola raz do roku wozić powinni koleją od południa. Straż kolejno odprawować powinni w żupie albo dorocznego chować stróża. Siana cokolwiek będzie na sianożęciach żupnych zwieźć powinni, także i siana kupne na konie kieratne wozić mają, choćby za mil dwie kupione były. Powinni do tego z każdej ćwierci oddać do żupy wóz dobry drzew do roku, to jest na Boże Narodzenie. Sól gdy wożą do czego ich przymuszać nie powinno, osobliwie podczas złej drogi płacą im od każdej beczki do Sośnicy po gr. 18 a do Tork po gr. 15. Także i do zapustów żupnych na straż chodzić powinni kolejno po dwóch na dzień, czego leśniczy osobny ma doglądać. Drogi wszystkie po gościńcach około żupy szarwarkiem naprawiać powinni, także do naprawy młynów i stawów chodzić powinni szarwarkiem. Drzewa, cokolwiek potrzeba na potrzeby żupne, wozić powinni. Na podwody żadne, chyba w potrzebie skarbowej do Sambora, także i z listami chodzić nie powinni. Czynszu z każdej ćwierci do roku płacą zł. 50 gr. 6. Znaji duje się jednak ćwierci 7, z których tylko czynszu płacą po 3 złp. Z roli Iwanczowskiej, na cegłę pokopanej, płacą tylko po 1 zł. 15 gr. Powinność przedmieścia Wójtowskiego Ci przedmieszczanie powinni raz w rok kosić, drugi raz jarzynę grabić i zboże wszystko z góry wójtowskiej do folwarku swemi wozami zwieźć. Powinni także za drwa świąteczne jako i drudzy przedmieszczanie, którzy sól warzają, wóz drzew dobry do żupy odwieźć, kiedykolwiek rozkażą. Sól do składu także za dobrej drogi wozić powinni, a od każdej beczki do Sośnicy płacić im powinni po gr. 18, a do Tork po gr. 15. Z tych przedmieszczanów, cokolwiek ich jest, płacić każdy powinien czynszu po zł. 2 gr. 8. Z osobna od ogrodów dają czynszu 4 zł. Pop Piatnicki czynszu daje zł. 1 gr. 11. Insi zaś przedmieszczanie, którzy u cerkwi i na innych miejscach mieszkają, od domków i ogrodów swoich na rok płacą każdy z nich na św. Marcin czynszu po zł. 2 gr. 6. Zagrodnicy powinni na każdy tydzień, każdy z nich dzień jeden od południa. Czynszu do tego każdy płaci na rok po 1 zł. W inwentarzu z r. 1760 Rkp. Ossol. , Nr. 1632, str. 123 nu. czytamy Miasto Starasol zasiadło, jako komisya dawniejsza interregni 1669 i komisya anni 1686 świadczy, na łanach 6 1 2 i ogrodach 25; z rewizyi zaś a. 1746 et 1749 pokazuje się ogrodów tylko 21, ad praesens zaś wynajduje się ogrodów 25, które inferius specificabuntur. Ćwierci pod miastem 20, item wynajmowali mieszczanie od duchownych tamecznych rit. graeci, na co mają dekret asesorski, popową ćwierć jednę; do tych plebańskich ćwierci 4, pod poddanymi plebańskimi 4, czyni ćwierci 29. Zosobna innych ćwierci pod miastem nie masz, bo lubo komisya 1749 r. wspomina, że pod Altarystą B. M. Virg. Assumptionis ćwierci 1 1 2 znajduje się, lecz że chociaż używa ks. Altarysta, są miejskie własne, od Bernatowicza mieszczanina logowane, i podatek z nich do miasta dawać powinien, o który miasto dopominać się ma. Z ćwierci miejskich są one specyfikowane na str. 124 z każdej z osóbna dają mieszczanie mesznego dla plebana starosolskiego żyta po pół miarków dwa, owsa po tyleż. Innych powinności z tychże ćwierci do zamku nie pełnią; tylko cech szewski z jatek 12 płaci do zamku samborskiego z każdej jatki po gr. 6, item butów par 8 zrobić powinni i do zamku samborskiego oddać a miasto im ma za nie zapłacić. Oprócz tych ćwierci wyżej wyrażonych mają mieszczanie i przedmieszczanie starosolscy grunta Łazy, które Kopaninami nazywają, na które pokazali prawo Zygmunta Augusta z r. 1559, vigore którego prawa żadnych podatków z tychże Łazów nie dają, ani powinności nie pełnią. Item pokazali Starasól uwolnienie od wszelakich czynszów z tychże Kopanin przez Jm. Pana Jerzego Mniszcha, wojewodę sandomierskiego, starostę natenczas samborskiego, żupnika ruskiego, de data w Warszawie 20 aprilis 1598, którą libertacyą Zygmunt III aprobował i konfirmował w Warszawie ostatniego kwietnia 1598 r. , i którem prawem od czynszu tych mieszczan z tychże Łazów uwalnia, z tym dokładem, aby dalej w zapusty i chaszcze J. Kr. Mości nie wkopywali się, czynsz między sobą z tych Kopanin postanowiwszy, aby na potrzeby miasta obracali i z niego się jako i innych dochodów przed żupnikiem rachowali. W dalszym ciągu wymienione są ogrody do miasta należące w liczbie 25; następnie opisana sytuacya miasta i wymienione domy in circulo, w ulicy od żupy ku kościołowi, w ulicy ku Samborowi w ogólnej liczbie 74. i 5 chałup extra missta, poczem czytamy Rzeźniczych jatek znajduje się 4, z których powinni dawać łoju topionego czystego kamieni 12 in natura do żupy starosolskiej. No tandum to miasto w mieście i na przedmieściach naprawiać drogi powinno. Insuper miasto elekcyonalnego na rok płaci 150 zł. Hybernę na gardekurów J. Kr. Mości i ekspenszczyznę za dyspartymentem zamkowym wypłacać powinni. Czynszu miasto corocznie dawać ma zł. 74 gr. 12. Następnie wymieniona jest osiadłość przedmieścia dolnego alias żupnego i przedmieścia górnego alias wójtowskiego i opisane powinności przedmieszczan. Przedmieszczanie przedmieścia dolnego powinni orać z każdej ćwierci osiadłej, których ad praesens wynalazło się ćwierci 52, po zagonów 15, lub za każdy pług zapłacić po zł. 2. Zagon zaś każdy ma być o 6 skibach dobrych przez jedno stajanie. Dzień jeden żąć, drugi dzień kosić, wychodząc po rannych obiadach każdy z chleba powinien, a jeżeliby folwark starosolski takowej robocizny nie potrzebował, tedy za każdego żeńca gr. 6, a za kosarza gr. 12 zapłacić mają. Zboże wszystko do folwarku starosolskiego z ról żupnych zwieźć; oborniki wszyscy kolejno, raz w rok od południa na pola żupne wozić; straż kolejno odprawiać powinni w żupie, albo rocznego dawać stróża; siana cokolwiek będzie na sianożęciach żupnych zwieźć, także i siano kupne na konie kieratne wozić mają choćby za mil dwie kupione były. Powinni do tego z każdej ćwierci oddać do żupy wóz dobry drew raz do roku, to jest na Boże Narodzenie. Do zapustów żupnych na straż chodzić powinni kolejno po 2 na dzień, czego leśniczy ma doglądać. Sól gdy wożą do czego ich przymuszać nie powinni, a osobliwie podczas złej drogi płacą im od każdej beczki do Sośnicy po gr. 18, a do Tork po gr. 15. Drogi wszystkie po gościńcach około żupy szarwarkiem naprawiać, także do naprawy młynów i stawów chodzić powinni. Drzewa, ile do żupy potrzeba będzie, wozić powinni. Na podwody żadne jeździć nie powinni, chyba w potrzebie skarbowej do Sambora. Obręcze na beczki i gonty na potrzebę żupy podwodami swymi, zkąd każą, wożą. Piesi do układania drew w żupie, beczek surowicy noszenia i innych robót, reparacyi kanałów, wychodzić mają. Zagrodnicy dolnego przedmieścia, każdy z nich, na tydzień pół dnia robić powinien. Czynsze przedmieścia dolnego wymienione szczegółowo wynoszą 411 zł. 15 gr. Powinności przedmieścia górnego alias wójtowskiego Ci przedmieszczanie alias zagrodnicy każdy z chleba powinni raz w rok kosić, drugi raz jarzynę grabić, zboża wszystkie z góry wójtowskiej do folwarku wozami swymi zwieźć, a któryby nie odbył, tedy na kosarza gr. 12, a za grabiarza gr. 6 do folwarku zapłacić powinni. Także za drwa świąteczne jako i drudzy przedmieszczanie, którzy sól warzą, wóz dobry drwa do żupy odwieźć, kiedy każą. Sól do składu także za dobrej drogi wozić, a od każdej beczki płacić im mają do Sośnicy po gr. 18, a do Tork po gr. 15. Czynsze tego przedmieścia wynoszą 42 zł. 16 gr. Komornicy, wiele ich się znajduje, ci powinni kapustę sadzić, jarzynę pleść, kopać, chustę prac, i kiedy dwór zjedzie, na strażę chodzić. W dalszym ciągu tego rękopisu opisane jest gumno do starosolskiego folwarku należące, 3 stawy, młyn, lasy i chaszcze, a nareszcie szczegółowo żupa starosolska. Rząd austryacki zamknął tutejszą żupę w 1853 r. W 1879 roku czyniła gmina starosolska usilne zabiegi o wznowienie żupy, ale bez skutku. Wyniki warzelniane żupy starosolskiej od 1787 do 1853 r. przedstawiały się jako niekorzystne. Surowica zawierała ledwo 19 klg. soli na hektolitr. W 1879 r. były ponowne badania i sprawdziły dane powyższe, nadto okazał się przypływ surowicy bardzo mały. W 1880 r. rozpoczęto dalsze badania, a mianowicie wiercenie świdrem do głębokości 143, 33 mt. Po przewierceniu ilu gipsowego okazaly, się w głębi 88 mt. najpierw słabe ślady surowicy 15 klg. soli na hektolitr, dalej nastąpił solny pokład, który sięgał aż do głębi około 105 mt. Ten pokład ilu solnego zawierał też pomniejsze bryły soli, ale już w głębi 105 mt. wystąpiły oznaki łupku monilitowego, stanowiącego domniemaną granicę produktywnego utworu solnego. Wiercono jednak dalej do 124, 48 mt. , ale warstwy uległy tylko tej zmianie, że szary margiel z domieszką wapienia i kwarcu w grubości 27 mt. wystąpił, na solne warstwy zaś nie natrafiono aż do 144, 33 mt. Formacya solna Starasól skończyła się przeto. Prof. Niedźwiedzki ze stanowiska umiejętnego stwierdził to samo. Zaniechano tedy roboty dalszej, a narzędzia używane przy wierceniu dano gminie starosolskiej, by mogła czynić w danym razie po szukiwania nafty, której ślady znajdu ją się tutaj. Poszukiwania nafty czynio no już niejednokrotnie, ale bez pomyślnego skutku. Lu. Dz. Stara Stanka, szczyt w Tatrach liptow skich, na płd. od głównego szczytu Tatr, grupy Rohaczów. Od Rohacza Wielkiego al. Płaczliwego 2126 mt. ciągnie się ku Wiel kiemu Wierchowi 2184 mt. grzbiet 300 mt. długi, jako zach. ściana doliny Jamnickiej, a wschod. ściana doliny Smreczańskiej. Tu rozdwaja się grzbiet na wschod. ramię ze szczy tem Gładkim 1949 mt. i zach. ze szczytami Hołym Wierchem 1722 mt. i Starą Stanką, po zach. stronie pot. Ternowca, między Ho łym i Gładkim tryszczącego. St. Stanka wzn. 1290 mt. npm. Ob. Jamnicka dolina, Hoły wierch i Smrek. Br. G. Stara Szebela, szczyt lesisty w Karpa tach wschod. , dziale dukielskoskolskim, na granicy gm. Tysowca pow. stryjski i Rybnika pow. drohobycki, w pasmie górskiem zwanem Minczolskim Działem, pod 40 57 15 wsch. dłg. g. F. a 49 2 płn. sz. g. Po stro nie płn. rozpościera się aż po Czarną Górę 1230 mt. las Czarnej Góry. Od strony płn. biją źródła Majdańskiego potoku al. Rybnika Majdańskiego, podążającego ku płn. do Ryb nika Zubrzyckiego, a z nim do Stryja; po płd. zaś stronie bierze początek pot. Szebela, do pływ Butywli. Wznies. 1220 mt. npm. Ob. Szebela Mała i Szebela potok. Br. G. Stara Uszyca, ob. Uszyca Stara. Stara Wieduga, sioło nad rz. Wiedugą, pow ziemiański gub. woroneskiej, o 17 w. od mta powiat. , ma 500 dm. , 4790 mk. Starawieś 1. wś włośc. , pow. błoński, gm. Młochów, par. Pęcice, . ma 284 mk. , 817 mr. W 1827 r. 25 dm. , 248 mk. 2. S. , wś, fol. i dobra, pow. nowomiński, gm. i par. Kołbiel, leżą przy linii dr. żel. nadwiślańskiej, po za otwockiem, o 3 w. od Celestynowa, przy szosie lubelskiej. Istniała tu dawniej st. poczt. Wzorowe gospodarstwo rolne, młyn parowy z prod. na 35, 000 rs. , fabryka krochmalu, piękne inwentarze, owczarnia z hodowlą owiec Negretti na wełnę i Southdown i Oksford na mięso, irygacya łąk. Właścicielem dóbr jest hr. Zamoyski. We wsi około 300 mk. , 1265 mr. dwor. i 124 mr. włośc. W 1827 r. było 14 dm. , 118 mk. Ob. Kołbiel. 3. S. , wś i fol. , pow. grójecki, gm. i par. Belsk, posiada gorzelnię, browar, ma 304 mk. , 1245 mr. folw. Wś wraz ze Starowiejską Wolą ma 266 mr. W 1827 r. 26 dm. , 210 mk. Słownik Geograficzny T. XI. Zeszyt 123. Folw. S. wchodzi w skład dóbr Maławieś. 4. S. , folw. , pow. kutnowski, gm. Błonie, par. Krośniewice, odl. 19 w. od Kutna, ma 3 dm. , 60 mk. , 180 mr. folw. , 3 mr. włośc. uwłaszczonych. W 1827 r. 7 dm. , 38 mk. 5. S. , wś i folw. , pow. kutnowski, gm. Sójki, par. Kutno odl. 2 w. , ma 5 dm. , 75 mk. W 1827 r. 9 dm. , 53 mk. W 1885 r. fol. S. lit. A rozl. mr. 201 gr. or. i ogr. mr. 182, łąk mr. 14, lasu mr. 2, nieuż. mr. 3; bud. mur. 6, drewn. 5; płodozm. 10pol. Wś S. os. 8, mr. 10. Na początku XVI w. z ról dwor. ł kmiecych pobierał dziesięcinę pleban w Kutnie Łaski, L. B. , II, 480. 6. S. , pow. nieszawski, gm. i par. Służewo. W 1827 r. 4 dm. , 44 mk. 7. S. Rychwalska, ob. Rychwał i Rychwalska Starawieś 8. S. , pow. słupecki, ob. GórySłupeckie II, 726. 9. S. al. Tomiszewo, folw. nad jez. Napruszewskiem, pow. słupecki, gm. Ostrowite, par. Giwartów, odl. od Słupcy 16 w. , ma 3 dm. , 34 mk. W 1887 r. fol. S. , oddzielony od dóbr Napruszewo, rozl. mr. 343 gr. or. i ogr. mr. 275, łąk mr. 19, past. mr. 19, lasu mr. 28, nieuż. mr. 2; bud. mur. 5 drewn. 2. 10. S. , pow. sieradzki, ob. Prusinowice 4. . 11. S. , wś i folw. , pow. rawski gm. Starawieś, par. Biała, odl. 17 w. od Rawy. posiada urząd gm. Wś ma 14 dm. , 183 mk. folw. 7 dm. , 38 mk. W 1827 r. 17 dm. , 126 mk. W 1882 r. fol. S. rozl. mr. 462 gr. or. i ogr. mr. 389, łąk mr. 57, past. mr. 1, nieuż. mr. 15; bud. mur. 4, drewn. 15; pokłady torfu. Wś S. os. 15, mr. 375; wś Gośliny os. 8 mr. 13; wś Konstantynów os. 12, mr. 38. Starawieś gmina, należy do sądu gm. okr IV w Biały, st. poczt. w Rawie, ma 8758 mr. obszaru i 2213 mk. 1867 r. . 12. S. , wś folw. , pow. rawski, gm, Regnów; ob. Bogusławki Małe. 13. S. al. Piczków, wś, folw. młyn nad rz. Luciążą, pow. piotrkowski, gm. i par. Rozprza o 3 w. , leży przy linii dr. żel. warsz. wied. , o 15 w. od Piotrkowa. Wś 32 dm. , 422 mk. ; folw. 3 dm. , 18 mk. ; młyn 1 dm. , 3 mk. W 1827 r. 39 dm. , 278 mk. Dobra S. al. Piczków składały się w 1884 r. z fol. Starawieś, Budy, Rajsko i Tumawa, rozl. mr. 2951 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 544, łąk mr. 200, past. mr. 108, lasu mr. 1111, nieuż. mr. 50; bud. mur. 6, drewn. 10; fol. Budy gr. or. i ogr. mr. 220, łąk mr. 23, nieużyt. mr. 4; bud. mur. 1, drewn, 2; fol. Rajsko gr. or. i ogr. mr. 204, past. mr. 37, nieuż. mr. 66; bud. drewn. 3; fol. Tumawa gr. or. i ogr. mr. 222, łąk mr. 8, past. mr. 70, lasu mr. 58, nieuż. mr. 26; bud. drewn. 9; las urządzony, pokłady torfu. W skład dóbr poprzednio wchodziły wsi Starawieś os. 55, mr. 298; Rajsko Wielkie os. 20, mr. 120; Rajsko Małe os. 21, mr. 152; Tumawa os. 36, mr. 490; Reducz os. 19, mr. 276; Daszyn os. 15, mr. 15 Stara Stanka Starawieś Stara Stanka 317; Slepietnica os. 11, mr. 167; Wykno os. 18, mr. 228; Olszyny os. 23, mr. 303; Bazar os. 8, mr. 19. 14. S. , folw. wcielony w obrąb Łodzi około 1821 r. 15. S. , wś włośc. , pow. będziński, gm. OlkuskoSiewierska, leży w pobliżu Gołonoga, 16 dm. , 128 mk. , 61 mr. 16. S. , wś włośc. , pow. radomski, gm. i par. Stromiec, odl. od Radomia 33 w. , ma 21 dm. , 111 mk. , 207 mr. W 1827 r. 6 dm. , 85 mk. Wchodziła w skład dóbr Niedabyl. 17. S, wś włośc. pow. kozienicki, gm. i par. Kozienice, ma urząd gm. , 43 dm. , 548 mk. , 660 mr. W 1827 r. 42 dm. , 330 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kozienice. 18. S. , wś i fol. , pow. iłżecki, gm. i par. Sienno, odl. od Iłży 20 w. , ma 39 dm. , 359 mk. , 150 mr. dwor. , 1279 mr. włośc W 1827 r. wś miała 36 dm. , 179 mk. a folw. 15 dm. , 96 mk. Wchodziła w skład dóbr Sienno. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1569 wś S. Wieś, w par. Sienno, własność Kacpra Grabskiego, miała 9 łanów Pawiński, Małop. , 305, 473. 19. S. , wś, pow. konecki, gm. i par. Szydłowiec, odl. od Końskich 45 w. , ma 41 dm. , 341 mk. , 165 mr. w tem 15 mr. ziemi rząd. . Ludność trudni się mularstwem i kamieniarstwem. W 1827 r. 11 dm. , 114 mk. Według reg. pob. pow. radomskiego w 1569 r. Kieskowski płacił od 4 łan. , 2 zagr. Pawiń. , Małop. , 309. 20. S. Poduchowna, wś, pow. konecki, gm. i par. Szydłowiec, odl. od Końskich 44 w. , ma 9 dm. , 158 mk. , 76 mr. włośc. 21. S. , wś i fol. , pow. konecki, gm. Góry Mokre, par. Żeleźnica, odl. od Końskich 36 w. , ma 38 dm. , 368 mk. , 200 mr. dwor. , 311 mr. włośc. W 1827 r. 15 dm. , 89 mk. Na początku XVI w. dziesięcinę, wartości do 2 grzyw. , pobierał ztąd pleban we wsi Żelazne Nogi dziś Żeleźnica. 22. S. , fol. , pow. sandomierski, gm. i par. Wiśniowa, odl. od Sandomierza 34 w. , 1 dm. , 4 mk. , 600 mr. 23. S. , wś włośc. , pow. stopnicki, gm. Łubnice, par. Beszowa, ma 9 os. , 193 mr. W 1827 r. 8 dm. , 52 mk. Wchodziła w skład dóbr Łubnice. W połowie XV w. wś ta par. Banschowa należała do Jana z Rytwian. Były we wsi trzy łany kmiece, trzech zagrod. z rolą, karczma z rolą. Dziesięcinę, wartości do 2 grzyw. , dawano kościołowi klasztornemu w Beszowy Długosz, L. B. , III, 128. 24. S. , wś, pow. nowoaleksandryjski, gra. NowaAleksandrya, par. Końskowola. W 1827 r. 45 dm. , 326 mk. 25. S. , wś włośc, pow. lubartowski, gm. Ludwin, par. Łęczna, ma 23 os. , 227 mr. W 1827 r. 31 dm. , 214 mk. Wchodziła w skład dóbr Łęczna 26. S. , wś, pow. zamojski, gm. i par. Frampol. , o 5 w. od Frampola, o 43 od Zamościa, ma 21 osad włośc. , 198 mk. kat. , 311 mr. Włościanie trudnią się hodowlą owiec. W 1827 r. 35 dm. , 210 mk. Wchodziła w skład dóbr Kąty. Przy gościńcu ze Starejwsi do Frampola po obydwóch stronach znajdują się na wzgórzu ogromnej wielkości kamienie, od 3 do 4 łokci sterczące nad ziemią, a 6 do 8 łokci szerokie. Zwracają one uwagę podróżnego. Lud opowiada, że Twardowski kazał djabłom wystawić dla siebie pałac. Rozlecieli się oni na wszystkie strony po materyały, ale gdy nieśli te wielkie kamienie, północ już ich zaskoczyła, kur zapiał i musieli głazy porzucić na tych górach. 27. S. , wś włośc. i kilka folw. , pow. krasnostawski, gm. Zakrzów, par. Bychawa, odl. 28 w. od Lublina, 42 w. od Krasnegostawu i 7 w. od Bychawy. W 1827 r. było 74 dm. , 398 mk. . W 1885 r. folw. Starawieś rozl. mr. 663; gr. i ogr. mr. 539, łąk mr. 4, pastw. mr. 9, lasu mr. 96, nieuż. mr. 15; bud. mur. 3, z drzewa 21; płodozm. 10pol. ; las nieurządzony, wiatrak. Wś S. lit. A. os. 35, mr. 395; wś Majdan Jeziorko Gucin os. 28, mr. 301. Folw. S. lit. Aa al. Dębowiec, rozl. mr. 114. Folw. S. lit. B i Bb rozl. mr. 437 gr. or. i ogr. mr. 324, łąk mr. 1, pastw. mr. 2, lasu mr. 108, nieuż. mr. 2; bud. z drzewa 10; las nieurządzony. Wś S. lit. B os. 14, mr. 191. Folw. S. lit. C KL M rozl. mr. 200; gr. or. i ogr. mr. 150, łąk mr. 4, lasu mr. 44, nieuż. mr. 2; bud. z drzewa 11, las nieurządzony, pokłady kamienia wapien nego. Wś S. ma os. 8, mr. 90. Folw. S. lit. D. rozl. mr. 111 gr. or. i ogr. mr. 79, łąk mr. 6, pastw. mr. 1, lasu mr. 22, nieuż. mr. 3; bud. z drzewa 9. Wś S. os. 2, mr. 18. Folw. S. lit. D F G L rozl. mr. 245 gr. or. i ogr. mr. , 208, łąk mr. 1, pastw. mr. 11, lasu mr. 22, nieuż. mr. 3; bud. z drzewa 6. 28. S. , wś włośc. , pow. krasnostawski, gm. Czajki, par. r. l. Surchów, r. g. Krośniczyn, ma 22 os. , 488 mr. W 1827 r. było 15 dm. , 63 mk. 29. S. , wś, pow. chełmski, gm. Brzeziny, par. Puchaczów. W 1827 r. było 16 dm. , 99 mk. 30. S. , wś i folw. , pow. tomaszowski, gm. Telatyn, par. Nabroż, o milę od Tyszowiec, o 5 mil od Zamościa i Tomaszowa, o 4 m. od Hrubieszowa, w żyznym czarnoziemie, na wzgórkowatej równinie, ma 100 dm. , 733 mk. 412 r. 1. . Cerkiew drewniana, erekcyi niewiadomej; obecna z 1798 r. , fundacyi dzie dzica Rakowskiego. Szkółka; dwór okazały, rozległy ogród. Budynki murowane, gospo darstwo postępowe. Uprawa buraków dla cu krowni w Mirczu. Własność Rakowskich. W lesie szczątki starych mogił. W 1778 r. wś należała do Leszczyńskich. W 1827 r. było 111 dm. , 736 mk. W 1871 r. S. z folw. Bor suk rozl. mr. 2079 gr. or. i ogr. mr. 842, łąk mr. 257, wody mr. 3, lasu mr. 908, nieuż. mr. 69; bud. mur. 15, z drzewa 24, las nieu rządzony, wiatrak, cegielnia, piec wapienny. Wś S. os. 102, mr. 1088. 31. S. , wś, pow. łu Starawieś Starawieś Stara Starawieś kowski, gm. i par. Wojcieszków, ma 16 dm. , 127 mk. , 170 mr. W 1827 r. było 16 dm. , 123 mk. Według reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1580 Stara Wieś, Szczygły i Dębniaki leżały w par. Łuków. Pan Marcin Wrono sam od siebie i od uczestników swych od półtory włóki, które sami orzą, gr. 22 1 2. Szczęsny Widlicza z ostatku tej wsi od dwu poddanych na półwłóczkach winien. P. Stanisław Cholewka z Mikołajem Domaszewskim od włóki, którą sami orzą, gr. 15. P. Jan Mikołajowicz od 4 włók, co sami orzą, fl. 2. Suma fl. 3 gr. 7 1 2 Pawiński, Małop. , str. 410. 32. S. , wś, pow. radzyński, gm. Sitno, par. Kock, ma 7 dm. , 18 mk. , 1138 mr. W 1827 r. 26 dm. , 122 mk. Wchodziła w skład dóbr Kraszew. 33. S. , właściwie Stare Siedlce, wś i folw. , pow. siedlecki, gm. Starawieś, par. Siedlce, odl. 2 w. od Siedlec, posiada szkołę początkową, urząd gm. , dom schronienia dla starców i kalek, browar, 101 dm. , 767 mk. , 3477 mr. W 1827 r. było 43 dm. , 483 mk. Jest to dawna wieś Siedlce, na której obszarze powstało dzisiejsze miasto t. n. Według reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1580 Stara Wieś należała do par. Siedlce. Stanisław Macziuszek, wójt pani Siedleckiej, płacił od 12 włók osiadłych i z dziesięciną fl. 12, od 15 zagród z rolami fl. 3, od 2 przekupniów gr. 24, od rzeźnika gr. 8, od 3 kół dorocznych fl. 1 gr. 6, od folusza gr. 15, od 3 komornic bez bydła gr. 6, a ostatek, jako spustoszało, przysiągł, suma fl. 17 gr. 21 Pawiński, Małop. , 427. W obecnem stuleciu S. wchodziła w skład dóbr rząd. Golice, wydzielonych z dóbr rząd. Siedlce i nadanych w 1836 r. gener. Puszczynowi. S. gmina należy do sąd. gm. okr. IV w Wiszniewie, st. p. Siedlce, o 2 w. ; ma 2774 mk. , 12682 mr. obszaru. W skład gm. wchodzi Błogość, Golice, Grubale, Helenka, Joachimów, Jagodne, Klin, Osiny, Piaski, Pruszyn, Starawieś, Stok Lacki, Toporek, Ujrzanów i Żąbokliki. 34 S. , dawniej Jakimowice, wś, folw. i dobra nad rz. Liwiec, pow. węgrowski, gm. i par. Starawieś, odl. 8 w. od Węgrowa; posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, piękną rezydencyą ogród, cieplarnie z pięknych okazów głośne. W 1827 roku było 34 dm. , 308 mk. Kościół i parafia założone zostały w 1473 r. ; parafia, dekanat węgrowski, ma 4590 dusz. Dobra Starawieś składały się w 1873 r. z fol. Tończa, Ludwinów i Golicynów i nomenkl. Maryanów, rozl. mr. 7053 fol. Tończa z rezydencyą Starawieś i nomenk. Maryanów gr. or. i ogr. mr. 1000, łąk mr. 372, past. mr. 609, lasu mr. 3851, nieuż. mr. 271; bud. mur. 15, drewn. 36; fol. Ludwinów gr. or. i ogr. mr. 324, łąk mr. 114, past. mr. 97, nieuż. mr. 34; bud. mur. 1, drewn. 17; fol. Golicynów gr. or. i ogr. mr. 304, łąk mr. 53, nieuż. mr. 24; bud. drewn. 32; las nieurządzony; gorzel nia parowa, huta szklana i młyn wodny. W skład dóbr poprzednio wchodziły wsi Stara wieś os. 47, mr. 649; Tończa os. 82, mr. 874; Borzuchy os. 59, mr. 829; Majdan Starowiejski os. 38, mr. 327; Ludwinów os. 15, mr. 122; wś Zuzułka os. 39, mr. 545; Kalaty os. 6, mr. 63; Grygrowa os. 84, mr. 753; Goli cynów os. 28, mr. 185. Dobra te, dawniej własność Radziwiłłów, którzy tu wznieśli pa łac, należały w ostatnich czasach do ks. Ma ryi Golicynowej a następnie przeszły w po siadanie hr. Kazimierza Krasińskiego. Stara wieś gm. graniczy z gm. Korytnica, Jaczew, Ruchna, Miedzna i Łochów, ma 4368 mk. , 13, 345 mr. obszaru. Sąd gm. okr. III w os. Liw o 9 w. , urząd gm. we wsi Borzuchy, st. p. i dr. żel. Węgrów. W gminie znajdują się fabryka szkła, gorzelnia, 2 cegielnie, smolarnia, tartak parowy, 3 szkoły początko we. W skład gminy wchodzą Błotki, Bo rzuchy, Golicynów, Grygrów, Kalaty, Kałę czyn, Kalinowice, Ludwinów, Majdan Starowiejski, Maryanów, Peplin, Poplińska Wólka, Starawieś, Tończa, Zuzułka i Żulin. 35. S. , pow. sierpecki, ob. Rzeszotary. 36. S. Płoskie, wś, pow. przasnyski, gm. Bugzy Płoskie, par. Janów, odl. o 25 w. od Przasnysza, ma 11 dm. , 85 mk. , 184 mr. 37. S. , pow. prza snyski, ob. Pierzchały 2. . 38. S. , pow. cie chanowski, ob. Mossaki. 39. S. , pow. łom żyński, ob. Modzele 5. . Br. Ch. Stara Wieś 1. wś i dobra, pow. słonimski, w 3 okr. pol. , gm. Czemery, o 10 w. od Dereczyna a 29 w. od Słonima. Była tu kaplica b. par. kat. Dereczyn. 2. S. W. , pow. święciański, ob. Stara. 3. S. W. , pow. brzeski, par. Stare Sioło. Starawieś Niwino, ob. Niwino. Starawieś, potok podgórski, w obr. gm. Starej wsi, pow. limanowski. Jestto źródlane ramię rz. Sowliny. Długi 9 klm. Ob. Sowlina. Starawieś 1. wś, pow. limanowski, o 3, 3 klm. na płd. od Limanowy, wznies. 418 mt. npm. , zajmuje obszar 4166 mr. 1100 mr. pos. większ. Józefa i Ksawery Marsów. Na obszarze więk. pos. znajdują się cztery folwarki Źródłówka, Marciszówka, Leśniówka i Majcze, mające 17 dm. , 163 mk. ; 130 rz. kat. , 33 izrael. Wś ma 224 dm. i 1486 mk. Z całego obszaru przypada 1750 mr. na rolę więk. pos. 461, mu. pos. 1289 mr. , 470 mr. na łąki i ogr. w. p. 67, m. p. 403 mr. , 776 mr. na pastw. w. p. 67, m. p. 709 mr. a 1170 mr. na lasy w. p. 515, m. p. 665 mr. . Par. rz. kat. w Limanowy. W r. 1581 Pawiński, Małop. , 131 S. była własnością Stanisława Jordana i liczyła 2 łany kmiece i 1 komor. z bydłem. 2. S. , pow. brzozowski, wś ma jąca kapelanią rz. kat. i szkołę ludową. Mieści się tu konwent jezuitów, przy którym jest nowicyat. Wś leży na płn. od Brzozowa 4 klm. , przy gościńcu do Domaradza. Wzn. wsi wynosi 273 mt. , konwentu i świątyni p. w. Narodzenia Panny Maryi 285 mt. Przez wś przepływa Stobnica, prawy dopł. Wisłoka. S. składa się z 375 gęsto zabudowanych domów i liczy 2203 mk. 1037 męż. , 1166 kob. ; 2174 rz. kat. , 1 gr. kat. i 28 izrael. Pos. więk. biskupstwo przemyskie obrz. rz. kat. wynosi 251 roli, 21 łąk i ogr. , 12 past. i 531 mr. lasu; pos. mn. ma 1695 roli, 261 łąk, 216 past. i 93 mr. lasu. W 1359 r. Kazimierz W. nadał provido, Stefanowi synowi Wojstona dziedzicowi Sobnowa, przywilej na założenie wsi po obu brzegach Stobnicy, w puszczy Brzozowe, w kasztelanii sanockiej. Nadając na to 50 łanów frankońskich, przeznaczył król 2 łany dla kościoła i miejsce pod kościół i zabudowania plebańskie. Marya, królowa węgierska, rządząc na Rusi po śmierci Ludwika, darowała 1. 384 r. Brzozów, zwany w przywileju Wresen, biskupstwu przemyskiemu. Władysław Jagiełło zamienił około 1413 r. wieś na miasto, które założono za wsią ku południowi, a pierwotna osada została nazwana Starąwsią. Prawdopodobnie utrzymała się stara kaplica, przy której utworzył biskup przemyski Janusz Łubieński kapelanią, ponieważ do cudownego obrazu Matki Bożej pielgrzymowało wielu ludzi z Polski i Węgier. W r. 1726 utworzył bisk. Aleksander Fredro przy tej kapelanii prebendę, poczem wybudował wspaniały kościół i klasztor a opatrzywszy go dochodami, powierzył kś. paulinom, sprowadzonym z Częstochowy. Po suppresyi klasztoru za Józefa II stały zabudowania dłuższy czas pustką, aż w r. 1822 zostały oddane jezuitom. W 1877 r. 8 września odbyła się tu uroczysta koronacya obrazu Matki Bożej, dokonana w obecności wielu biskupów i kilkudziesięciu tysięcy ludzi. Konwent jezuitów liczy 21 księży, 36 nowicyuszów, 18 braciszków. Obszerniejsze wiadomości o Starejwsi podaje Prohazka w monografii Brzozowa Przewodnik Naukowy z r. 1889. S. graniczy na połud. z Brzozowem, na półn. z Bliznem, na wschód z Wolą Orzechowską a na zachód z Przysietnicą. 3. S. Weber al. Skrzętla, w pow. nowosądeckim; ob. Skrzętla, 4. S. , z osadami Strzyławką, Wygodą, Husztakiem, Wereckie, Posadką karczmą, Górkami i Nawojówką, pow. grybowski, leży o 7, 5 klm. na półn. zachód od Grybowa, w okolicy podgórskiej i lesistej. Rozrzucona na stoku lesistego wzgórza 422 do 558 mt. ntp. . Powyższe osady mieszczą się na obszarze więk. posiadłości. Par. rzym. kat. w Kruźlowy. Pos. większa 6 współwłaścicieli wynosi 44 mr. roli, 10 mr. łąk, 20 mr. pastw. i 64 mr. lasu; pos. mn. ma 942 mr. roli, 188 mr. łąk, 281 mr. pastw. i 246 mr. lasu. Jest tu 85 domów i 531 mk. , 525 rzym. kat. , 5 gr. kat. i 3 izrael. Długosz L. B. , II, 302 wy mienia osadę jako własność Jana Pieniążka z Kruźlowy. W 1581 r. Pawiński, Małop. , 134 Agnieszka Pieniążkowa płaciła tu od 5 łan. km. , 1 zagrody z rolą, 2 komorn. z bydłem i 1 komorn. bez bydła. 5. S. Dolna i Górna, dwie wsi, pow. bialski, o 3 klm. na półn. za chód od Wilamowic, w okolicy pagórkowatej, wzn. 310 mt. npm. urozmaiconej liściowemi gajami. W S. Górnej znajduje się szkoła ludowa, w S. Dolnej kościół parafialny drewniany z r. 1522 dyec. krakowska, dek. bialski. Jakkolwiek obie gminy leżą obok siebie, to tworzą osobne gminy i korpusy ta bularne. S. Dolna ma 64 domy, z nich 6 na obszarze większej pos. K. Jankowskiego, i 416 mk. 197 męż. , 219 kob. , a to 405 rzym. kat. , 2 ewangielików i 9 izraelitów; obszar więk. pos. wynosi 192 mr. roli, 7 mr. łąk i ogr. , 14 mr. pastw. i 22 mr. lasu; mn. pos. 449 mr. roli, 26 mr. łąk, 24 mr. pastw. i 31 mr. lasu, S. Górna ma 83 dm. 3 na obszarze M. Junischa i 513 mk. 240 męż. , 237 kob. , a mianowicie 502 rzym. kat. i 11 izrael. Obszar więk. wynosi 124 mr. roli, 5 mr. łąk, 4 mr. pastw, i 74 mr. lasu; mn. pos. 535 mr. ro li, 35 mr. łąk, 30 mr. pastw. i 94 mr. lasu. W 1581 Pawiński, Małop. , 97 Starawieś dzie liła się na dwie części Boiszowski Jan miał 4 1 2 km. , 4 zagr. bez roli, 8 kom. z by dłem, 3 kom. bez bydła i 2 rzemieśl. ; Przypkowski 6 łan. km. , czynszownika, 15 kom. z bydłem, 3 kom. bez bydła i karczmę na półłanku roli. Obie wsi graniczą na zachód z Bestwiną, na płd. z Halcnowem, na wschód ze Skowronką, Helnarowicami i Wilamowi cami, a na płn. z Jankowicami. Mac. Starawieś 1. część Rożniatowa, w pow. dolińskim. 2. S. , rus. Stareseło, wś, pow. drohobycki, 4 klm. na płn. od sądu powiat. , st. kol. , urzędu poczt. i telegr. w Drohobyczu. Na płn. leżą Śniatynka i Wacowice, na wschód Rychcice, na płd. Drohobycz, na zchd Lisznia. Wś leży w dorzeczu Dniestru za pośrednictwem Baru, dopływu Tyśmienicy. Płynie on zrazu wzdłuż granicy od Śniatynki od płd. zchd. na płn. wschd. , poczem skręca na wschód, wchodzi w obręb wsi, przepływa jej część płn. zchd. , a przybrawszy następnie kierunek płn. , wchodzi do Wacowic. Zabudowania wiejskie leżą na płn. zchd. Własn. więk. Stanisława hr. Tarnowskiego ma roli orn. 31, łąk i ogr. 29, pastw. 15, lasu 190 mr. ; wł. mn. roli orn. 199, łąk i ogr. 99, pastw. 6 mr. W r. 1880 było 47 dm. , 212 mk. w gminie, 5 dm. , 36 mk. na obsz. dwor. Starawieś Starawieś Stara Wieś Starawieś 121 gr. kat. , 92 rzym. kat. , 35 izrael. ; 236 Rusinów, 7 Polaków, 5 innej narodowości. Par. rzym. kat. w Drohobyczu, gr. kat. w Wacowicach. 3. S. , część Kamionki Woło skiej, pow. Rawa Ruska. 4. S. , część wsi Lubyczy Kniazie, pow. Rawa Ruska. 5. S. , część Czerchawy, w powiecie samborskim. 6. S. , część Manasterca, w pow. żydaczow skim. Lu. Dz. Starawieś, niem. Altendorf, węg. SzepesÓfalu, w dok. Antiqua Villa, miasteczko w pow. magórzańskim, hr spiskiem, w dolinie pot. Kowniny, o 2 klm. na płd. od doliny Dunajca, przy gościńcu węgierskogalicyjskim, z Kieżmarku przez Czorsztyn do Nowegotargu i Nowego Sącza, naprzeciw Sromowiec Wyźnich i Średnich. Półn. granicę od Sromowiec tworzy Dunajec, na przestrzeni 3 klm. Od płn. wsch. graniczy ze StarymMajerzem, od wsch. z Lechnicą, od płd. z Matyaszowcami, a od zach. z Kacwinem, Niedzicą i Gołembarkiem. Z płd. ku płn. płynie rz. Kownina, wpadająca poniżej S. do Dunajca. Przez zach. obszar płynie pot. Hardyński, dopł. Dunajca pod Gołembarkiem. Wznies. S. kaplica przy cmentarzu 515 mt. , kaplica na dolnym końcu 493 mt. Wzgórza po zach. stronie dochodzą od 571 do 663 mt. , a po wschod. 622 do 675 mt. npm. Obszar gm. obejmuje 2874 kwadr. sążni kat; r. 1880 było dm. 158, mk. 1029. Kościół tutejszy ma być założony r. 1200, według innych już r. 1108. Roku 1300 Krystyan, sołtys, ze synami swymi Janem i Mikołajem sprzedał te sołtystwo Janowi, przeorowi kartuzów lechnickich, za 88 grzyw. , zatrzymując sobie dworek z jednym łanem Fejer, Cod. dipl. Hung. , VIII, 3, 477. Wilhelm Drugeth, palatyn i wójt Kumanów, posiadłość tę, nabytą od mistrza Kokosza i braci jego Jana i Rykolfa, nadał kartuzom lechnickim, co król Karol zatwierdził roku 1337 Fejer, VIII, 8, 223, a Gwidon, legat papiezki, roku 1350 wcielił probostwo w S. do rzeczonego klasztoru, któremu dotąd służyło tylko prawo prezenty Fejer, VIII, 4, 509. Kościół p. w. Wniebowstąpienia N. M. Panny posiada metryki od r. 1634. Według szem. duch. dyec. spiskiej z r. 1878 było w miejscu rz. kat. 719, gr. kat. 6, ewan. 3, żyd. 153, gr. nieun. 92, razem 973. Do tej par. należą Gołemi bark Kalenberg i StaryMajerz ÓMajor. Liczba dusz w całej parafii rz. kat. 900, gr. kat. 6, ewan. 55, gr. nieun. 124, żyd. 175, razem 1260. W par. znajdują się cztery kaplice. R. 1423 dla porozumienia się Zygmunta ces. z Jagiełłą panowie węgierscy zjechali się naprzód do Czorsztyna, potem do Kieżmarku, gdzie postanowiono, aby król Jagiełło zjechał się z cesarzem na wtóre półpostu do Starejwsi. Przybył też Jagiełło a w czwartą i niedzielę postu wyruszywszy, pół mili od Czorsztyna, na polach wsi Sromowiec, naprzeciw Starejwsi, nad Dunajcem, spotkał się z cesarzem. Ztąd pojechali do Kieżmarku, a potem do Lewoczy na święta wielkanocne. Pokojem r. 1474 w Starej wsi zawartym ukoń czono spory o korony czeską i węgierską, synom Kazimierza IV ofiarowane. R. 1878 14 list. padła S. ofiarą strasznego pożaru. Ogólna strata 110000 złr. Siedziba notaryusza. Należy do sąd. pow. i urz. podatk. w Kież marku. St. p. w miejscu. Br. G. Starawieś, niem. Altstadt, wś, pow. opaw ski, obw. sąd. bielowiecki, 3 klm. na płn. zach. od Bielowca Wagstadt, nad rz. Wa giem, płynącym ze Skrzypowa w płd. wsch. kierunku od Bielowca. Zabudowania legły w dolinie rzeki, po obu brzegach. Wznies. środ kowej części wsi koło kościółka 302 mt. npm. R. 1880 było dm. 168, mk. 902; kat. 898, izrael. 4; Niem. 874, Czechoszląz. 28. Szkoła lud. w miejscu. Par. łac. i st. p. w Bielowcu. Cegielnie i wiatraki. Graniczy od płn. wsch. z Radocinem i Słaciną, od płn. zach. ze Skrzypowem, od płd. zach. z Brawinną, a od płd. z Bielowcem. Br. G. Stara Wieś 1. , część gm. Mielno, pow. gnieźnieński, ku połd. od Rogowa; par. Modliszewko, poczta Mieleszyn; 4 dm. , 41 mk. 2. S. , niem. Altendorf, wś, pow. inowrocławski, o 10 klm. na zach. płn. od Gniewkowa, nad Zieloną, dopł. Wisły; poczta Osiek Wodek, par. Prot. Rojewo Kaczkowskie Gruenkirch, st. dr. żel. w Gniewkowie Argenau i na Złotnikach Gueldenhof; 21 dm. , 173 mk. i 598 ha 261 roli, 131 łąk, 64 lasu. 3. S. , posiadłość niegdyś, pod Obornikami, należała w r. 1580 do Wojc. Radeckiego i Macieja Nieżuchowskiego Pawiński, Polska XVI w. , I, 23. 4. S. , część Holendrów Strzyżewskich, pow. ostrzeszowski. 5. S. , część Broniszewic, pow. plaszowski. 6. S. , część Turska, od Pleszewa ku wschodowi. 7. S. , pow. szamotulski, ob. Stare. E. Cal. Stara Wieś 1. , niem. Altendorf, 1437 Aldendorf, dobra ryc. w Pomezanii, pow. sztumski, st. p. i par. kat. Kiszpork 6 km. odl. , 168 ha 142 roli. W 1885 r. 4 dm. , 10 dym. , 50 mk. , 6 kat. , 43 ew. , 1 dyssyd. ; hodowla bydła holend. rasy, mleczarnią, dziedzic 1858 Napromski. R 1259 zachodzi Conrad v. Altendorf. Później byli posiadaczami 1620 r. Polentz, 1638 Hoverbeck, 1687 Perbandt, 1697 Reibenitz. Być jednak może, że tym 4 ostatnim dobra tutejsze były tylko w zastaw dane, podczas kiedy właściwymi dziedzicami byli Lekowie, których córki siedzą tu jeszcze w XVIII w. R. 1772 posiadają S. W. i Sporowo Wybiccy, 1804 Łyskowscy, taksa wynosiła 8078 tal. R. 1683 mieszkali tu 1. Ju Starawieś Stara Starbacicha Stara Starawola Stara Wodołaba Starawoda Stara Wieś Stara Wisła Stara Wisła rek Pucki, rataj, wolny; 2. Andrzej Jędryczek z żoną, 3 synami i 1 córką poddani; 3. Jakób Krzemień, rataj, wolny; 4. Andrzej Gąska i żona, poddani, dzieci były wolne; 5. pastuch; 6. owczarnia i 7. kobieta poddana ob. Gesch d. Stuhmer Kr. von Schmitt, str. 241. 2. S. W. , niem. Altdorf, wś włośc. , pow. gdański górny, st. p. Gdańsk o 1 2 mili, par. kat. Szotland; 3 gbur. posiadła; 151 ha, 4 dm. . 7 dym. , 45 mk. , 27 kat. , 18 ew. Stara Wieś 1. , niem. Altendorf, 1416 Antiqua villa, 1457 Aldendorf, wś i dobra, pow. raciborski, par. kat. w miejscu, ew. Racibórz o 1 4 mili. Wś ma 773 ha obszaru, 283 bud. , 3582 mk. 38 ew. 45 żyd. ; dobra 116 ha, 2 dm. , 15 mk. katol. Wś ta stanowiła pierwotnie własność dominikanek klasztoru św. Ducha w Raciborzu. Kościół paraf. istniał tu jeszcze w końcu XIV w. Na wzgórzu przy drodze stoi drugi stary kościół zwany u ludu Matka Boża z obrazem M. Boskiej czczonym jako cudowny. Przy krzyżujących się drogach stał stoi słup pamiątkowy z powodu dokonanego tu pogodzenia się ks. wrocławskiego Henryka IV z biskupem Tomaszem, który się schronił do Raciborza. Na zachód S. graniczy z dobrami Ottitz Ocice, z których po rozkolonizowaniu, część weszła do okr. wiejskiego Starej Wsi. 2. S. , niem. Altdorf, wś i zamek, pow. pszczyński, par. kat. i ew. Pszczyna odl. 3 4 mili. Wś ma 806 ha obszaru, 121 bud. , 1640 mk. 183 ew. i 7 żyd. , szkoła katol. od 1805 r. Zamek należący do majoratu Pszczyna ma 30 ha. Jest prócz tego posiadłość odrębna zwana też Ludwigswunsch, obejmująca 53 ha, 6 bud. , 105 mk. 35 ew. . 3. S. , niem. Altdorf, 1324 Antiquum Saganum, 1351 Aldin Sagan, sołtystwo i częściowa posiadłość, wchodząca w skład okręgu miasta Żegania, 5 dm. , 55 mk. Br. Ch. Stara Wisła, niem. AltWeichshsel, wś, pow. malborski, st. p. Tczew, par. kat. Kończewi ce, odl. od Malborga 1 3 4 mili; zawiera 7 posiadeł chełm. i 3 zagrody, razem 794 ha 528 roli. W 1885 r. 25 dm. , 73 dym. , 386 mk. , 274 kat. , 112 ew. Posiada przywilej z roku 1338, który je wystawił W. M. Dyteryk v. Altenburg, czynszu płaciła wś 7 skojców i 1 grz. i 2 kury; nowszy przywilej pochodzi z r. 1538 ob. Gesch. d. Kr. Marienburg von Eckerdt, str. 25. Kś. Fr. Starawoda al. Pietruszka, potok podtatrzański, wypływa na płd. pochyłości u stóp turni Babkami zwanej 1568 mt. , w obr. gm. Bobrowca Małego, w pow. mikułaskim, w hr. liptowskiem Węgry, w płn. stronie tejże gm. , płynie na płd. popod Borowiny 911 mt. przez Bobrowiec mały, poniżej którego zwraca sie na płd. zach. , przerzyna Pawłową wieś, wreszcie Tarnowiec i między Paryżowcami a Rostokami niźniemi wpada do Wagu z pr. brz. Dług. biegu 12 klm. Pędzi młyny wodne w Pawłowej wsi i Tarnowcu. Źródła leżą na wys. 1210 mt. , poziom wody pod Bobrowcem mt. 668, w Pawłowej wsi 622, poniżej Tarnowca 559, ujście 542 mt. npm. Starawoda, niem. Altwasser, wś, pow. i obw. sąd. bruntalski na Szląsku austr. , 10 klm. na płn. zach. od Bruntala, tuż na zach. od Anielskiej góry Andelska hora, Engels berg, nad pot. Heinebach. Ma 64 dm. , 390 mk. ; kat. 387, prot. 3; wszyscy nar. niem. Szkoła ludowa. Par. łać. i st. p. w Anielskiej górze. Br. G. Stara Wodołaba, sioło nad rz. Mżą, pow. wałkowski, gub. charkowskiej, o 17 w. od Wałek, ma 106 dm. , 979 mk. , cerkiew, zarząd gminy, gorzelnia. Założone w 2 połowie XVII w. Starawola 1. wś, pow. radzymiński, gm. i par. Jadów. W 1827 roku wś prywatna ma 31 dm. , 257 mk. Wchodziła w skład dóbr Kamieńczyk, wydzielonych ze starostwa nurskiego. 2. S. , wś włośc. , pow. kielecki, gm. i par. Piekoszów, ma 2 os. , 36 mr. Wchodziła w skład dóbr Piekoszów. 3. S. , wś, pow garwoliński, gm. Pszonka, par. Parysów; ma 22 dm. , 180 mk. , 325 mr. W 1827 r. było 13 dm. , 86 mk. , 4. S. , wś, pow. pułtuski, gm. i par. Zegrze. W 1827 r. 3 dm. , 20 mk. 5. S. , pow. płoński, gm. Błędówko, par. Cieksyn. W najnowszych spisach nie podana. 6. S. , wś i fol. w pobliżu jez. Orszulewo, pow. ry piński, gm. Szczutowo, par. Gujsk, odl. 21 w. od Rypina, ma 22 dm. , 248 mk. , dwa wiatra ki. Dobra S. składały się w 1885 r. z folw. S. i Gorzeń, rozl. mr. 2587. Fol. S. gr. or. i ogr. mr. 317, łąk mr. 109, pastw. mr. 55. Lasu mr. 1012, wody mr. 568, nieuż. mr. 37. Bud. mur. 2, z drzewa 16; folw. Gorzeń gr. or. i ogr. mr. 112, łąk mr. 123, pastw. mr. 15. Lasu mr. 222, nieuż. mr. 17. Bud. z drzewa 7. Las urządzony, dwa wiatraki, po kłady torfu. A. Cal. Stara Wola, pow. prużański, ob. Starowola. Stara Wola, wś dziś nieistniejąca, par. w Niegowieci, pow. bocheński, wymieniona u Długosza L. B. , II, 117. Może pozostałością po niej jest dzisiejsza Wólka. Starbacicha, wś włośc. , pow. skierniewicki, gm. i paraf. Skierniewka; ma 149 mk. , 169 mr. Starbienko, niem. Sterbenin, dobra ryc. w Pomeranii, pow. lęborski, st. p. Osieki, 4, 2 klm. odl. , par. kat. Lębork; 348 ha 288 roli. W 1885 r. 7 dm. , 11 dym. , 74 mk. , 2 kat. , 72 ew. , hodowla owiec na strzyż, fabrykacya masła. Jeszcze r. 1437 płaciło S. stary czynsz polski w krowach, świniach nadto prowodt Starbienko Starczewice Starce Starcz Starczewko Starcza Starczanów Starczanowskie leśnictwo ob. Gesch, der Lande Lauenburg und Buetow von Cramer, II, 293. Podług taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny, a akcyzę potrójną, płacił tu Staszewski od 2 wł. folw. 6 fl. 28 gr. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. 1871, 198. Kś. Fr. Starce, w XVI w. Stharcze, wś i fol. , pow. sieradzki, gm. Brzeźnic, par. Godynice, odl. od Sieradza 19 1 2 w. , ma wraz z Robaszewem i Zwierzyńcem 34 dm. , 332 mk. W 1827 r. było 30 dm. , 226 mk. Staranne gospodarstwo folwarczne; łąki wydrenowane 240 mr. , piękna obora i owczarnia. W 1872 r. fol. S. rozl. mr. 1036, gr. or. i ogr. mr. 594, łąk mr. 47, pastw. mr. 30. Lasu mr. 227, zarośli mr. 69, w osad. mr. 14, nieuż. mr. 55. Bud. mur. 16, z drzewa 12; płodozm. 5 i 7o pol. Las nieurządzony, gorzelnia i wiatrak. Wś S. os. 22, mr. 53; wś Robaszew os. 27, mr. 210; wś Zwierzyniec os. 13, mr. 196. Na początku XVI w. łany dworskie i kmiece dawały dziesięcinę pleb. w Brzeźnie, gdzie była wtedy parafia. Br. Ch. Starcewicze, wś poradziwiłłowska, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Romanowo, przy drodze z Wasikowszczyzny do Basławców, ma 66 osad, grunta urodzajne, pszenne, miejscowość małoleśna. Starcowa dolina, uroczysko w płn. zchd. stronie Kijowa, u źródeł rzki Horeńki, na pograniczu gruntów miejskich z gruntami Wyszhorodu. Starcy 1. wś, pow. bobrujski, w 1 okr. pol. , gm. Kaczerycze, o 1 1 2 w. od st. Koczerycze, przy b. szosie bobrujskomoskiewskiej, ma 30 osad, grunta lekkie. 2. S. , wś, pow. bobrujski, w 4 okr. pol. swisłockim, ma 10 osad; grunta lekkie. A. Jel. Starcz, wś włośc. , pow. rypiński, gm. i par. Skrwilno, odl. o 23 w. od Rypina, ma 5 dm. , 42 mk. , 78 mr. Starcz, niem. Starz, folw. do W. Chełmów, pow. chojnicki, st. p. Swornigace; 1868 roku 7 bud. , 2 dm. , 24 kat. mk. Starcza al. Zimna woda, nad rz. Kamieniczką, wś, pow. częstochowski, gm. Rększowice, par. Poczesna, odl. 20 w. od Częstochowy, przy samej granicy od Prus; 59 dm. , 451 mk. , 1329 mr. W 1827 roku było 25 dm, 259 mk. Starcza, dobra, pow. rzeczycki, w 2 okr. pol. , gm. Jurewicze, pomiędzy Wodowiczami i Zakalem, ma około 150 włók, własność Oskierków. Kanalizacya przeprowadzona przez gen. Żylińskiego, łącząca doliny Dniepru i Prypeci za pośrednictwem rzek Werdeczy i Wici, zwiększyła znacznie wartość ma jątku. Lasy, niegdyś bardzo piękne, zupełnie wycięte. A. Jel. Starczanów 1. al. Starczanowo, dawniej Starczynowo, Starczinowo roku 1364 1580, mylnie Starzynów, wś, pow. obornicki, o 5 1 2 klm. na pół. zachód od Gośliny Murowanej poczta, po praw. brzegu Warty, wprost Radzimia; par. Białężyn, st. dr. żel. w Oborni kach; 16 dm. , 177 mk. 127 kat. 50 prot. i 279 ha 171 roli, 6 łąk, 64 lasu. S. był wła snością kapituły pozn. , osadzoną na prawie niemieckiem. W roku 1364 kanonik Arnold stwierdził sprzedaż sołtystwa w S. Kod. Wielk. 1531. Co do układów zawartych w S. w r. 1383 ob. Radzim, t. IX, 472. Około r. 1580 było w S. 5 pół łanków osiadłych i 2 zagrod. ; tenutaryuszem był Przeciszewski. We wsi stała niegdyś kaplica; w pobliżu istniała wapniarnia, którą zaniechano; na ob szarze wsi odkopano cmentarzysko z popiel nicami. 2. S. al. Starczanowo, dawniej Starczynowo, Starczenowo, i Starczewo, mylnie Staczanów, wś i folw. , pow. średzki, o 11 1 2 klm. ku wschod. od Kostrzyna, na pół drogi do Wrześni, przy trakcie wrzesińskim i drodze żel. , nad Źrenicą dopł. Maskawy, wprost Nekli par. , poczta i prz. dr. żel. . Między r. 1340 70 pisał się Janusz z S. kaszt. staro grodzki, następnie kamieński. Co do r. 1364, ob. Starczanów w pow. obornickim. S. z pod Nekli rozgraniczono z Wagowem w r. 1427; odziedziczyli wieś Maciej Starczanowski roku 1504, Janusz Grudziński, kasz. krzywiński, r. 1578, wojewodzina rawska r. 1618, a przy schyłku zeszłego wieku Moszyński, podstoli radomski. W r. 1773 75 zachodziły spory graniczne między Krzycka, kasztel. Krzywińską, a Turniną, stolnikową pozn. Konst. Sejm. , II, 260. Między r. 1578 i 1618 było tu 4 1 4 ślad. osiadł. , 4 zagrod. , krawiec i wia trak. Pod S. odkopano cmentarzysko z po pielnicami. Wś ma 21 dm. , 179 mk. 134 kat. 45 Prot. i 247 ha 195 roli, 41 łąk. Fol. 109 mk. w 4 dym. wchodzi w skład okr. dworskiego Nekla; właścicielem jest Teodor Żółtowski. E. Cal. Starczanowskie leśnictwo, niem. Waldkranz, leśn. rządowe, w pow. obornickim, powstało w zabranych przez rząd pruski lasach starczanowskich; należy do nadleśnictwa Kąty Eckstelle. Starczewice, wś włośc. nad rz. Jeziorną, pow. sokołowski, gm. Korczew, par. Knychówek; ma 22 dm. , 173 mk. , 366 mr. Wchodziła w 1564 r. w skład ststwa drohickiego, a w obecnem stuleciu w skład dóbr Korczew. Starczewizna, fol. nad rz. Łydynią, pow. ciechanowski, gm. Nużewo, par. Ciechanów, odl. 1 w. od Ciechanowa, ma 3 dm. , 23 mk. , 211 mr. 172 mr. roli, 18 mr. łąk. W 1827 roku 2 dm. , 17 mk. Starczewko Kanie, fol. , pow. płoński, gm. Sarnowo, par. Skołatowo, odl. 15 w. od Płoń Starczewizna Starcy Starcowa Starcewicze Starce Starczuny Starczewo ska; rozl. mr. 76, gr. or. i ogr. mr. 66, łąk mr. 9, nieuż. mr. 1. Bud. z drzewa 7. Płodozm. 9o pol. Starczewo 1. Kanie, wś, pow. płoński, gm. Sarnowo, par. Skołatowo, odl. o 16 w. od Płońska, ma 7 dm. , 80 mk. , 216 mr. W 1827 roku 6 dm. , 43 mk. 2. S. Pobodzie, wś, nad rz. Płonką, pow. płoński, gm. Sarnowo, par. Skołatowo, odl. 18 w. od Płońska, ma 8 dm. , 96 mk. , 306 mr. W 1827 r. 7 dm. , 37 mk. 3. S. Wielkie, wś i kilka folw. , pow. płoński, gm. Sarnowo, par. Skołatowo, odl. o 18 w. od Płońska, wiatrak, 17 dm. , 176 mk. , 492 mr. W 1827 r. 15 dm. , 92 mk. Br. Ch. Starczewo 1. własność niegdyś bis. włocławskich, pod Polanowicami, w dawnym pow. kruszwickim, od Strzelna ku południowi. Regestra pobor, z r. 1557 66 wykazują przy S. działy Prażmowski z 2 łan. os. i 2 zagrodn. , Parzniewski i Piorowski z 1 łan. A. Pawiński, Polska XVI w. , II, 36. 2. S. , ob. Starczanów. StarczeZele, dwór, pow. szawelski, gm. Zagony, o 69 w. od Szawel. Starczno, jez. pod Czarną Dąbrową, w pow. bytowskim. Starczuny, wś włośc. nad rzką Komajką, pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. Hoduciszki, okr. wiejski i dobra skarbowe Jankiszki, o 26 w. od Święcian, ma 24 dm. , 179 mk. katol. i 4 żydów w 1865 roku 70 dm. rewiz. . Starczyce, dwie wsi i dobra, pow. słucki, w 1 okr. pol. starobińskim, par. praw, i katol. w miejscu. Jedna z wsi ma 62 osad i tu znajduje się cerkiew paroch. p. w. św. Piotra i Pawła. Przy cerkwi tej XVI w. powstał monaster, zależny od monasteru słuckiego na przedmieściu Trojczanach. Do erekcyi przyczynił się Paweł Zaleski, zawiadowca dóbr ks. słuckiego. W 1817 r. monaster został zamknięty, cerkiew zamienione na parochialną, archiwa zaś przeniesiono do Słucka i pomieszczono w miejscowym konsystorzu ob. Archimandryta Mikołaja Istorya Mińskiej Eparchii, str. 121. W cerkwi znajduje się obraz N. M. P. , uważany przez lud okoliczny za cudowny ob. Kalendarz Okr. naukowego wileńskiego, 1887 r. , str. 103. Uposażenie cerkwi z dawnych zapisów stanowi 4 mr. pod zabudowaniami i ogrodami, przeszło 1 włóka gr. orn. i 5 mr. łąk. Parafia liczy około 2000 wiernych. Kościół katol. p. w. św. Trójcy, został z drzewa wzniesiony w 1716 r. przez ks. Karola Radziwiłła i jego siostrę Rzewuską. Parafia katol. , dekanatu słuckiego, 1416 wiernych; kaplice w Miaciewiczach, Borkach i Lutowiczach. Dobra, wraz z folw. Mozole, nabytym od Kownackich, a przyłączonym następnie do Ustronia, miały 3658 dzies. ziemi dworskiej. Gleba żyzna, pszenna, wiele wybornych łąk, lasy obfitujące w zwierzynę. Własność niegdyś kn. Olelkowiczów, z kolei ks. Radziwiłłów, na początku b. wieku drogą wiana za Julią, drugą córką ks. Dominika Radziwiłła z linii Annopolskiej, przeszły w posiadanie generała Jędrzeja Hektora Pro szyńskiego h. Ogończyk, zmarłego w szóstym dziesiątku b. wieku. Po śmierci ojca S. do stały się w podziale najstarszemu synowi Stanisławowi, który umierając przed kilku laty, w stanie bezżennym, przekazał je w spadku bratu Wacławowi, ożenionemu z Szadurską, właścicielką Zwirdzina w gub. wi tebskiej. Trzeci syn generała Konstanty, zmarły przed dziesięciu laty, żonaty z Maryą Uniechowską, dziedziczył dobra Ustroń z przyległościami. A. Jel. Starczynów, wś i os. górnicza nad rzką Babą, pow. olkuski, gm. Bolesław, par. Olkusz, leży śród płasko wzgórza olkuskiego, o 6 w. na zach. płd. od Olkusza, na płd. od Bolesławca, posiada kopalnie galmanu i rudy ołowianej. W 1827 r. było 36 dm. , 208 mk. Płuczkarnia galmanu urządzona w 1840 roku wydawała po 1700 kibli rocznie. Miasto Olkusz nabyło część S. młyn wraz z kilku innemi wsiami w 1365 r. Długosz w opisie par. Olkusz, pomija Starczynów. Wieś sama należała do dóbr królewskich. W 1581 r. pozostaje w dzierżawie Piotra Czarnego, który płaci od 16 łan. km. , 3 zagr. bez roli, 6 komor. bez bydła, 1 piekarki. Miasto Olkusz miało tu młyn papierny. Istniała też jakiś czas hamernia i druciarnia ob. t. VI, 70. W 1813 r. zaczęto dobywać galman na granicy S. w miejscu zwanem Tłukienko. Br. Ch. Starczynowo, ob. Starczanów. Stare 1. os. młyn, pow. błoński, gm. i par. Grodzisk, odl. 4 w. od Grodziska, młyn wodny, 30 mr. 2 S. , pow. ciechanowski, ob. GórnowoStarawieś. Stare 1. dwór, pow. wiłkomierski, gm. Konstantynów, o 14 w. od Wiłkomierza. 2. S. , sioło na lewym brzegu rz. Soży, pow. ho melski, o 15 w. od Homla, ma 180 dm. , 1344 mk. 3. S. , sioło, pow. homelski, gm. Poholubicze, ma 213 dm. , 718 mk. , z których 20 zajmuje się furmaństwem, 4. S. al. Starosie lem sioło, pow. mścisławski, gm. Starosiele, ma 50 dm. , 319 mk. Wchodziło niegdyś w skład sstwa grodowego mścisławskiego. Gmi na ma 6520 mk. 2454 męż, 2521 kob. i 1545 dzieci. Znajduje się 5206 dzies. lasów pry watnych i 428 dz. włośc. 5. S. , wś, pow. rohaczewski, gmina Kistenie, ma 60 dm. , 355 mk. J. Krz. Stare 1. dawniej Stara Wieś, fol. do Kiączyna, pow. szamotulski, o 15 klm. ku połd. od Szamotuł i tyleż od Buku; par. i poczta w Starczewo Starcze Starczno Starczyce Starczynów Starczynowo Stare Stare Biskupice Stare Boruny Starebrody Stare Kaźmirzu, st. dr. żel. w Buku i Szamotułach Samter; 5 dra. , 87 mk. , należy do Łubieńskich. 2. S. dawniej Stare Gulczewo, wś i fol. , pow. wągrowiecki, o 8 klm. na połd. zach. od Węgrowca i tyleż na wschód od Rogoźna st. poczt. i dr. żel. na połd. zach. wybrzeżu jez. prusieckiego, graniczy z Siernikami, Wiatrowem i Pruścami, paraf. Lechlin. W roku 1461 stanęła umowa co do granic między S. a Wiatowem Akta grodz. . Kcyńskie; roku 1580 należało S. do Andrzeja Sobockiego, a w roku 1618 do Jerzego Zakrzewskiego; pierwszy z nich miał tu 2 łany, 1 pusty i 2 zagr. , a drugi 4 1 2 łan. os. i 2 zagr. ; przy schyłku zeszłego w. dziedziczyli S. Radolińscy z Siernik. Z wsi pozostała tylko huba 8 mk. , wchodząca w skład okr. wiejsk. Grzybowskie Holendry. Folw. 4 dm. i 104 mk. należy do Siernik. 3. S. , urzęd. Stahren, ztąd mylnie Stareń, wś i dwór, pow. wyrzyski, o 6 1 2 klm. na półn. zach. od Wysokiej, nad jez. Starem i wypływającą z niego Strużnicą, dopł. Głomnicy Głumia, w okolicy wzn. 105 do 110 mt. n. p. m. ; par. kat. Glubczyn dawniej Krajenka, par. prot. Wysoka, st. dr. żel. w Krajence Krojanka o 8 klm. W r. 1578 było w S. 18 łan. osiadł. , 1 pusty, 6 zagr. . i 1 pasterz, a w r. 1618 by ło 6 łanów os. , 4 puste, 4 zagr. z rolą i 4 zbiegłych. Około r. 1793 dziedziczył S. An drzej Gostomski, który tu wystawił kaplicę. Pod S. odkopano cmentarzysko z popielnica mi. Wś ma 17 dm. , 136 mk. 65 kat. , 71 prot. i 271 ha 224 roli, 16 łąk. Dwór z folw. Marienwalde 3 dra. , 39 mk. i Orlandshof 4 dm. , 60 mk. tworzy okr. dworski, mający 18 dm. , 279 mk. 193 kat. , 86 prot. i 1295 ha 825 roli, 89 łąk, 235 lasu; czysty doch. z ha roli 9, 01, z ha łąk 18, 80 z ha lasu 3. 52 mrk; cegielnia, chów bydła holender skiego. E. Cal Stare Bołdzieje, folw. , pow. trocki, ob. Bołdzieje. Odl. o 49 w. od Trok, ma 1 dm. , 15 mk. katol. Stare Bałuty, wś, pow. łódzki, gm. Radogoszcz; ma 16 dm. , 262 mk. , 112 mr. Znaczna część wsi weszła w skład obszaru miejskiego Łodzi. Stare Biskupice, wś włośc. , pow. częstochowski, gm. Olsztyn, par. Przybyszów; ma 83 dm. , 487 mk. , 1486 mr. Ob. Biskupice. Stare Biskupice, Stari Biscupici, Staribiscubici r. 1136, dawna nazwa wsi Biskupin pominiętej pod literą B. w pow. szubińskim Żnin, o 3 klm. na półn. zach. od Gąsawy i 7 klm. na połd. od Żnina, na połd. zach. wybrzeżu jez. Biskupiego; par. Wenecya, szkoła w miejscu, poczta w Gąsawie, st. dr. żel. w Janówce o 17 klm. ; 32 dm. , 325 mk. 275 katol. , 50 prot. i 650 ha 518 roli, 48 łąk; cz. doch. z ha roli wynosi 16. 06, z ha łąk 9, 40 mrk. Biskupin był własnością arcyb. gnieźn. , potwierdzoną bullą Innocentego IV z r. 1166 i przywilejem króla Kaźmirza z r. 1357. W r. 1578 było tu 7 1 2 ślad. osiadłych, w r. 1618 łanów os. 4, pust. 9 i sołeckich 1 1 2. Rząd pruski zabrał B. z innemi dobrami duchownemi. E. Cal. Stare Bojanowo, niem. AltBoyen odrębne od miasta Bojanowa, ob. t. I, 293. Wieś kościelna i majętność ziemska, pow. kościań ski Szmigiel, dek. Szmigielski, ma przyst. drogi żel, poznańskowrocławskiej, o 4 1 2 klm. na wschd. połd. od Szmigla, 37 klm. na półn. zachód od miasta Bojanowa i 53 klm. na połd. zach. od Poznania. Starem nazwano Bojanowo po założeniu miasta t. n. 1638 r. Między r. 1391 7 pisał się z B. Pradło Akta grodz. pozn. uważany za protoplastę Bojanowskich; w r. 1580 było tu 12 3 4 łanów osiadłych, 3 puste, 2 osadników; 6 komorni ków i 30 owiec. Przy schyłku zeszłego stu lecia składały majętność Nietążkowo, Olszewo, Podśmigiel, Robaczyn, Sierpowe i Stare Bojanowo; dziedzicem był szambelan Aug. Aleks. Bojanowski. Miasto Bojanowo wcho dziło w skład dóbr Gołaszyn, dziedziczką by ła Katarzyna z Bojanowskich Żychlińska. Kościół p. w. św. Bartłomieja istniał już przed r. 1508 i znajdował się przez pewien czas w ręku dysydentów, do których liczyli się Bojanowscy. Ostatnim pastorem luterskim był LucasMallovius ok. r. 1644. M. Adelt Hist. de Arian. 61. Parafię, liczącą 406 dusz, składają Bojanowski Młyn, Folwark Feld vorwerk i Stare B. ob. E. Calliera, powiat Kościański, 14 17. Wś ma 56 dm. , 449 mk. 264 kat. , 179 prot. , 6 żydów i 428 ha 348 roli, 51 łąk, 3 lasu. Dwór z cegielnią, Folwarkiem, Nietążkowem, Nietążkowskiem leśnictwem, Podśmiglem i Robaczynem two rzy okrąg dworski, mający 7 osad, 24 dym. , 412 mk 334 kat. , 78 prot. i 2060 ha 1079 roli, 184 łąk, 666 lasu; czysty dech. z ha ro li 11. 76, z ha łąk 13, 33, z ha lasu 3, 14 mrk. ; gorzelnia, chów i tucz bydła holenderskiego; owczarnia Rambouillet; właścicielem jest Kalikst Biron, książe kuroński. W Starem B. znajduje się urząd pocztowy, tudzież stacya telegraficzna. E. Cal. Stare Boruny, wś, pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , gm. Krewo o 6 w. , okr. wiejski Popielewicze, w 1864 r. 34 dusz rewiz. , należy do dóbr Żuprany, Czapskich. Starebrody, wś, pow. brodzki, tuż na płd. od sądu powiat. , st. kol. , urząd poczt. i telegr. w Brodach. Na płn. wsch. leżą Dytkowce, na płd. wsch. Gaje Starobrodzkie, na płd. Ponikwa Wielka i Suchodoły, na zchd. Gaje Smoleńskie i Smólno. Prawie środkiem obsza Stare Bołdzieje Stare Brzozowo Stare ru płynie pot. Suchowólka, prawoboczny dopływ Styru. Wchodzi on tu od płd. wschd. z Gajów Starobrodzkich, a płynie na płn. zchd. do Brodów. Zabudowania wiejskie leżą na płn. zchd. , tuż na granicy Brodów. Na płn. granicy leży przysiołek Nowiczyzna al. Nowiczyna. Najwyższe wzniesienia na płd. zchd. wynosi 256 mt. W r. 1880 było 183 dm. , 1590 mk. w gminie, 6 dm. , 113 mk. na obsz. dwor. 635 obsz. rzym. kat. , 598 gr. kat. , 457 wyzn. izr. , 13 innych wyznań; 748 Polaków, 483 Rusinów, 433 Niemców. Par. rzym. kat. w Brodach, gr. kat. w Dytkowcach. We wsi jest cerkiew i szkoła etatowa jednoklasowa. Lu. Dz. Stare Brzozowo Staroberezowo, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol. , gm. Brzozowe Nowe Nowoberezowo, o 18 w. od Bielska. Stare Budy 1. wś, pow. błoński, gm. Radziejowice, 204 mk. , 421 mr. ziemi włośc. 2. S. B. , wś włośc. , pow. sochaczewski, gm. i par. Młodzieszyn, 421 mk. , 77 os. , 1299 mr. , cegielnia. W 1827 r. było 45 dm. , 325 mk. , par. Kaski. Wchodziły w skład dobr Kaski. 3. S. B. , wś włośc. pow. gostyński, gm. Łąck, par. Gombin, ma 173 mk. , 343 mr. W 1827 r. było 26 dm. , 194 mk. Br. Ch. Stare Burasy, sioło nad rzką Medwicą, pow. i gub. saratowska, o 23 w. od Saratowa, przy trakcie do Kuźniecka, ma 206 dm. , 1896 mk. Starebystre, wś, pow. nowotarski, na Podhalu, nad pot. Rogoźnikiem, który powstaje w płd. zach. części obszaru z połączenia się pot. Cichego i Bystrego al. Ratułowskiego. Przepływa obszar w kierunku płn. wschod. , przyjmując tu od praw. brzegu Rączy i Czerwony potok. Przez płn. zach. obszar płynie pot. Babi al. Czerwony, wpadający w Krauszowie do Czarnego Dunajca. Wzniesienia wynoszą od 635 mt. przy płn. ramieniu pot. Czerwonego i 661 mt. na gościńcu czarnodunajecko nowotarskim na granicy wróblowieckiej do 708 mt. we wzgórzu płd. wsch. od zakątka obszaru i 753 mt. przy kaplicy tuż nad granicą Cichego. W r. 1869 obszar mniejszej posiadł. obejmował roli or. 2633, łąk i ogr. 355, past. 288, lasu 194 mr. ; więk. posiadłości nie ma. R. 1777 było 189 dm. , 1051 mk. chrz. , 51 źrebiąt, 207 koni, 64 wołów; 1799 r. 230 dm. , 1339 mk. , 12 źrebiąt, 260 koni, 42 wołów; 1824 r. 249 dm. , 1448 mk. , 747 męz. , 701 żeń. , 279 koni, 90 wołów, 661 krów, 143 owiec; 1869 r. 292 dm. , 1630 mk. ; 1880 r. 309 dm. , 1621 mk. , 1595 rz. kat. , 26 izrael. , wszyscy narodowości polskiej. W lustracyi z r. 1636 czytamy o wsi Siedlaków 12, płacą czynszu rocznego złp. 151; zagrodników 6, czynszu od nich złp. 42; od 4 polan, czynszu złp. 16; komornicy płacą złp. 5 gr. 4. Sołtysami Wojciech i Krzysztof Gubałowie bracia na mocy przywileju danego w Warszawie 7 lipca 1617 r. płacą złp. 11; razem czynsz roczny wynosi złp. 225 gr. 4. Lustracyą zaś z r. 1660 podaliśmy w opisie wsi Rogoźnik IX, 674. Z lustracyi tej wynika, że były dwa Rogoźniki większy i mniejszy. Rogoźnik mniejszy czyli Rogozinek al. Bystro, jestto dzisiejsze Starebystre. Lustracya z r. 1765 ma wieś Bystre. Ról 12, zagród 7, młynów 4. Opłata rozmaitego podatku czyniła złp. 2482 gr. 13 den. 17. Sołtystwo było w posiadaniu Jana i Tomasza Gadowskich, za przywilejem Jana Kazimierza z 7 sierpnia 1650 i Augusta III z 12 lipca 1754. Płacili do dworu starościńskiego czynszu i kwartałowego tynf. 79 gr. 18 wliczonych w ogólny dochód z tej wsi. R. 1777 spotykamy już nazwę Stare Bystre. Według spisów podskarbińskich z r. 1770 należała ta wieś do starostwa niegrodowego nowotarskiego; obejmowało ono miasto Nowytarg i wsi Biały Dunajec, Bańsko, Maruszynę, Glejcarów, Skrzypne, Zaskale, Leśnicę, Groń, Białkę, Bukowinę, Brzegi, Poronin, Olczę, Zakopane, Zubsuche, Międzyczerwienne, Czarny Dunajec, Ciche, Bystrze, Dziemin, Witów, Chochołów, Podczerwone, Wróblowkę, Szreniawę, Pyrówkę, Morawczynę, Lasek, Klikuszową, Obidową, Długopole, Dział, Odrowąż, Załuczne, Pieniążkowice, Niwę, Waksmund, Szaflary. R. 1771 były one w posiadaniu Franciszka Rychtera, podstolego krak. , który opłacał kwarty złp. 17084 gr. 14, a hiberny złp. 8099 gr. 24. Po zajęciu przez rząd austryacki, nabył je za sumę 99, 432 złr. Stanisław Homolacs, po nim oddziedziczył te dobra Edward Homolacs, który je sprzedał Ludwikowi Eichbornowi i spółce z Berlina r. 1873. R. 1889 nabył je hr. Zamoyski, Sąd powiat. , urząd podatk. w Nowymtargu, par. łac. i st. p. w Czarnym Dunajcu. Br. G. Stare Chęciny, Antiqua Chenczyny, wieś włośc, pow. kielecki, gm. Korzecko, par. Chęciny, odl. około 4 w. na płd. od Chęcin, w pobliżu Podzamcza chęcińskiego, posiada szkołę początkową. W 1827 r. Chęcińskie podzamcze z Ch. Staremi, ma 77 dm. , 476 mk. Jestto starożytna osada, dawniejsza zapewne od samego zamku. Bolesław Wstydliwy nadając Mikule, podkom. sandomir. wieś Łagiewniki w par. Chmielnik sitam prope Hancin in castellatura de Malogosch, daje wsi te przywileje, jakie zdawna ma wieś dziedziczna tegoż Mikuły Hancini Kod. Mał. , I, 105 i 106. Widocznie zczasem przeszła wieś na własność książęcą. Zapewne stało się to z chwilą założenia zamku za Łokietka. Zdawna istniał tu kościół paraf. , który od Starebystre 1500 r. wcielony został jako filia do par. Chęciny miasto. Do par. starochęcińskiej należały Korzeczek Korzecko, Skiby i za mek chęciński z folwarkiem. Proboszcz miał łan roli, trzy łąki, sadzawkę. Przy kościele była szkoła. Dziesięcina ze wsi S. Chęciny wynosiła do 5 grzyw. Przy zamku chęciń skim istniała prebenda altarya p. w. Dzie sięciu tysięcy rycerzy, kollacyi królewskiej Łaski, L. B. , I, 586, 587. W 1573 r. wś Stare Chęciny, należąca do ststwa chęciń skiego, miała 6 łanów, 8 ogrod. Pawiński, Małop. , 277. Br. Ch. Stare Cło, na Podhalu nowotarskiem, ob. Gronków. Stareczje, zaśc. , pow. ihumeński, w 4 okr. pol. puchowickim, gm. Omelno, własność poradziwiłłowska, obecnie ks. Hohenlohe, nale ży do domin. Szczytkowicze. A. Jel. StareDarewo, folw. , pow. nowogrodzki, w 5 okr. pol. snowskim, par. Darewo, należy do Kotarbińskich, ma. około 10 włók, w grun tach pszennych. A. Jel. Stare Dęby, zaśc. , pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 33 w. od Poniewieża. StareDorohi, wś poradziwiłłowska, pow. bobruj ski, w 3 okr. pol. hłuskim, gm. NoweDorohi, przy szosie brzeskobobrujskiej, ma 23 osad, grunta lekkie. Do 1864 r. była tu st. poczt. , o 19 1 4 w. na. zach. od Simonowicz. Stare Dziewiątkowicze, mko i dobra, pow. Słonimski, w 2 okr. pol. , gm. maryjska, o 20 w. od Słonima. Por. Dziewiętkowicze. Stare Fratowce Niemieckie i Rumuńskie, niem. Deutsch und RomanischAlt Fratautz, dwie wsi w pow. radowieckim, tworzące jedną gminę katastr. , na praw. brz. Suczawy. Przytykają od płn. do Nowych Fratowiec, od wschodu do Andrasfalwy, od płd. do Radowiec i Horodnika Górnego, a od zach. do Wojtynella. Wzdłuż płn. granicy płynie od zach. ku wsch. Suczawa, rozdzielająca się tu na kilka odnóg. Wznies. środkowej części wynosi 384 mt. , płn. części nad Suczawą 377 mt. Przez obszar S. Fr. przechodzi gościniec z Radowiec, biegnący ztąd doliną Suczawy na zach. do Wikowa Dolnego, a dalej przez Storożyniec na płn. wschód od Czerniowiec. Obszar obu S. Fr. obejmuje 2971 ha, 51 ar. 93 mt. kw. 1869. W S. Fr. Niemieckich było 1869 r. 182 dm. , 1108 mk. ; 1880 r. 205 dm. , 1239 mk. , 148 kat. , 32 gr. nieun. , 55 izrael. , 1004 in. wyzn. ; 1197 Niemców, 25 Rumunów, 17 innej narod. W S. Fr. Rumuńskich było 1869 r. 633. dm. , 2846 mk. ; 1880 r. 671 dm. ,. 3143 mk. , 342 kat. , 2620 gr. nieun. , 27 izrael. , 129 in. wyzn. ; 230 Niem. , 14 Rus. , 2620 Rumun. , 279 innej narod. Par. rz. kat. w Andrasfalwie, ewan. w Radowcach, gr. nieun. w miejscu z cerkwią drewn. p. w. archanioła i Gabryela, zbudowaną w 1877 1879, poświęconą 1883 r. Według szemat. archidyec. gr. nieun. bukow. z r. 1885 było w tej par. 969 rodzin czyli 3044 dusz. W Fr. Niemieckich prywatna szkoła 1klas. ewan. ; w Fr. Rumuńskich szkoła ludowa lklas. Sąd pow. i urząd podatk. w Radowcach; st. poczt. w miejscu. Własność funduszu religijnego gr. nieunickiego. Br. G. Stare Gliniszcze, wś, pow. sokólski, w 2 okr. pol. , gm. Nowowola, o 7 w. od Sokółki. Stare Hamry, al. Stara Huta z Hamrowicami, niem. Althammer mit Hamrowitz, wś, pow. cieszyński, obw. sąd. frydecki, na praw. brz. Ostrawicy, nad granicą morawską, w pasmie Beskidu jabłonkowskiego, 17 klm. na płd. od Frydka. Graniczy od zach. , płd. i płd. wsch. z Morawami. Płd. wschodni narożnik grani cy tworzy szczyt Sułów 943 mt. . Od płn. przytyka do obszaru Nowego Dworu Neuhof i Malenowic, a od płn. wsch. do Krasnej i Morawki. Granica płn. wschodnia wybiega z doliny Ostrawicy na Ostrą Górę 763 mt. , ztąd ku płn. wsch. na Staszków górę, nastę pnie w kierunku płd. wsch. na Łysą Horę 1325 mt. , ztąd spuszcza się do doliny rzeki Rzeczycy a obiegłszy od płn. i wsch. dział Smrekowiny 918 mt. wybiega na szczyt Sułów 943 mt. . Na obszarze gminy na płd. od Łysej Hory wznoszą się czubki Czubel 941 mt. , Kobylanka 888 mt. , Rzehuty 895 mt. , a na płd. od rz. Rzeczycy Muchowiec 870 mt. , Okruhlica 822 mt. , Smrekowina 918 mt. i Janikuła g. 786 mt. . Z ob szaru tego spływają do Ostrawicy potoki, między niemi Rzeczyca. Zabudowania legły na praw. brz. Ostrawicy, oprócz tego grupa mi tworzą osady Hamrowice, Rzeczycę i Gruń. W miejscu par. łac. z kościołem p. w, św. Henryka i z kaplicą P. Maryi na górze Gruń Groń. Z powodu rozległości wś po siada cztery szkoły ludowe 1 w Starych Hamrach, 2 Hamrowicach, 3 Gruniu Gro mu i 4 Rzeczycy. Według szem. dyec. szląskiej z r. 1885 było w par. 2441 kat. , 314 prot. augsb. , 29 helw. , 15 żyd. , razem 2799. R 1880 było 255 dm. ,. 2509 mk. ; między ni mi 2189 kat. , 309 prot. , 11 izrael. ; 2457 Czecho Szląz. , 52 Niemców. Należy do sądu po wiatowego i urz. podatk. w Frydku; st. poczt. Frydland. Br. G. Stare Holendry 1. w pow. babimoskim Jaromirskie, ob. Jaromierz, Oberskie ob. i Tuchorskie ob. . 2. S. H. Dłuskie, urzęd. AltLauske, pow. międzychodzki Skwirzyna o 10 klm. na wsch. płn. od Skwirzyny, na lewym brzegu Warty, pod Dłuskiem; par. i poczta w Przytoczni, st. dr. żel. w Międzyrzeczu o 20 klm. ; 11 dm. , 72 mk. 8 kat. , 64 prot i 232 ha 131 roli, 40 łąk, 10 lasu. 3. S. H. Stareczje Stare Gliniszcze Stare Holendry Stare Cło Stare Stare Stare Krzepice Stare Horodyszcze Naramowickie, pow. poznański, ob. Naramo wice. 4 S. H. , pow. gnieźnieński, ob. Turostowskie Holendry. 5. S. H. , w ststwie wrzesińskiem, ob. Sowinieckie Holendry. 6. S. H. , pow. obornicki, wchodzące niegdyś w skład Ludomy, są prawdopodobnie dzisiejszemi Ho lendrami Ludomskiemi. E. Cal. Stare Horodyszcze, niegdyś włość stołeczna Polan, ob. Kijów IV, 62. Stare Hrywki, sioło nad odnogą rz. Chopru, pow. bałaszowski gub. saratowskiej, o 79 w. od mta powiat. , ma 234 dm. , 1560 mk. Stare Iwaki, wś, pow. homelski, gm. Krasna Buda, 93 dm. , 759 mk. Stare Jezioro, pow. wyrzyski, o 6 klm. na zach. płn, od Wysokiej, pod Starem, wzn. 94 mt. npm. ; 1 klm, długie, do 200 mt. szerokie, utworzone przez Strużnicę, która powstaje w Rudzie, płynie przez jez. Głubczyńskie i wpada do Głomnicy Głumia na płd. zachód od Krajenki, pow. złotowski. Stare Kłady, dwie wsie, pow. sieradzki, gm. Zduńska Wola, par. Borszewice, odl. od Sieradza 18 w. lsza wś ma 5 dm. , 38 mk. ; 2ga wś 5 dm. , 63 mk. Por. Janiszewice. StareKonie, wś nad odnogą Styru, zwa ną Prostyrń, łączącą Styr z Prypecią, pow. piński, w 2 okr. pol. lubieszewskim, gm. Moroczna, par. prawosł. murawińska, na płn. od mka Pohosta położona, ma 21 osad. Cerkiew ka filialna z 1790 r. p. w. św. Mikołaja, fun dacyi parocha Lackiewicza, uposażona 1 1 2 włóki ziemi; łąk obfitość, lud rolniczy i flisaczy, w okolicy znaczne lasy dębowe i sosno we. Była to niegdyś królewszczyzna w sta rostwie pińskiem; w XVI w. władali nią Szydłowieccy, a w 1532 r. królowa Bona przyznała tu schedę Siemionowi Ordzie ob. Rewizya puszcz, str. 81 82. A. Jel. StareKozłowicze, wś nad rzką Kamion ką, dopł. Lisy pow. Dobrujski, w 2 okr. pol. paryckim, gm. Broza, ma 19 osad, grunta piaszczyste, okolica nizinna. A. Jel. Stare Kościeliska, mylnie Stare Kościelisko, nazwa byłej osady górniczej w dolinie kościeliskiej, w Tatrach nowotarskich, pow. nowotarski, dziś nazwa dolnej części tejże doliny, rozpościerającej się poniżej kapliczki, między nią a Małemi Kościeliskami al. Kościeliseczkami, przy dolnym końcu dawnej przekopy. Kapliczka wznosząca się przy samej drożynie, stoi w miejscu dawniejszego kościołka, gdy tu jednoczyło się życie całej doliny i wsi tej nazwy. Niedaleko kapliczki widać szczątki dawnego dworu i leśniczówki, przed kilkunastu laty jeszcze zamieszkałej, dalej ślady kuźnicy, która istniała jeszcze r. 1841; powyżej stał młyn i tartak; naprzeciwko karczma r. 1872 i rozwalony czardak. Po tej stronie drogi stało również kilka chat hutników. Wznies. Karczmiska 983, 5 Blasius, 943 Fuchs; Leśniczówka 961 i 971 Zeisner, 957 Kreil, 982, 7 mt. Kuczyński. W pobliżu leśniczówki są dwie lipy, oczywiście sadzone, prawdopodobnie jedyne okazy wśród Tatr. Według Fuchsa lipa ustaje ha wys. 803 mt. npm. W dolinie tej mamy ją wyjątkowo na wys. 971 mt. W Alpach szwaj carskich wznosi się do 1200 mt. Bok wschodni Starych Kościelisk zwie się PodAdami cą, a zachodni bok tworzą tak zwane Stoły i wznoszące się za niemi Kominy. Ob. Koście liska dolina i wieś. Br. G. Stare Krzepice, ob. Starokrzepice. Stare Kwiecie 1. al. Kwiejce, Kwiece, niem. Altsorge, wś z kościołem prot. , pow. czarnkow ski Wieleń, o 17 1 2 klm. na płn. zachód od Sierakowa, nad dwoma jeziorkami bez odpły wów, przy granicy brandenburskiej; par. kat. Piłka, prot. w miejscu, poczta w Chełście Neuteich, st. dr. żel. w Drzeniu Driesen, o 11 klm. i w Krzyżu Kreutz; 51 dm. , 441 mk. 20 kat. , 421 prot. i 871 ha 283 roli, 27 łąk. 264 lasu. Wójtowstwo miejscowe 275. 75 ha posiada R. Brykczyński. Parafia prot. liczyła w 1860 r. w 7 os. 1765 dusz obok 912 katolików. 2. S. K. , ob. Sorge, pow. międzychodzki i międzyrzecki. E. Cal. StareLachowicze, folw. w pow. słuckim, własność Kossakowskich, należy do domi nium Lachowicze. A. Jel. Stare Łozki, dobra, pow. słonimski, w 2 okr. pol. , gm. Rożany, o 484 w. od Słonima. Stare miasto 1. wś nad rz. Prosną, pow. kaliski, gm. i par. Kalisz. Leży pod miastem, w stronie płd. wschód. , w bagnistej nizinie Prosny, między jej odnogami, ma 25 dm. , 273 mk. W 1827 r. 27 dm. , 200 mk. Jestto pierwotny Kalisz. Na obszarze dzisiejszej osady Zawodzie, stał stary gród, po którym pozostał okrągły nasyp z nagromadzonemi kamieniami, noszącemi ślady obrabiania. Dopiero na początku XI w. pojawia się w dziejach gród tutejszy jako schronienie Zbigniewa przed bratem Bolesławem. W akcie z 1136 r. Kod. Wielkop. , Nr. 7 występuje Kalisz w liczbie grodów wielkopolskich. Mieczysław Stary wznosi tu kościół paraf. p. w. św. Pawła. Przy grodzie zdawna stoi kaplica obsługiwana przez jakichś zakonników fratres w dokum. z 1212 r. . Przy kościele św. Pawła powstaje na początku XIII w. kollegiata fundowana przez Władysława ks. kaliskiego. W 1213 r. występuje już Wit, dziekan kaliski, a w 1218 r. Honoryusz III papież przyjmuje kollegiatę pod swą opiekę Kod. Wlkp. . Prawo niemieckie nadał miastu ks. Bolesław, odnowił zaś lokacyą Przemysław w 1282 r. Zapewne współcześnie nastąpiło przeniesienie miasta na poblizki wyniosłejszy obszar. We Stare Horodyszcze Stare Kościeliska dług lustracyi z 1564 r. we wsi Stare Miasto było ogrodu. 15, płacących czynsz; ogrodu. kanonika kalis. 3, wikaryuszów 3, miejski 1. Dochód wynosił zł. 18 gr. 10 den. 9. Lustr. V, 66v. 2. S. nad strum. Pokrzywnicą dopł. Warty, wś, os. młyn. i folw. , pow. koniński, gm. i par. Staremiasto, odl. o 4 w. na zach. płd. od Konina; posiada kościół par, murowany, szkołę początkową. Wś ma 29 dm. , 376 mk. ; os. młyn. 1 dm. , 3 mk. ; folw. 6 dm. , 2 mk. W 1827 r. 27 dm. , 302 mk. Dobra Stare miasto składały się w 1876 r. z folw. S. m. i Wilków, rozl. mr. 940 fol. S. m. gr. or. i ogr. mr. 371, łąk mr. 56, past. mr. 102, nieuż. mr. 46, w os. wieczystoczynsz. mr. 13; bud. mur. 11, drewn. 3; płodozm. 10 i 11 polowy; fol. Wilków gr. or. i ogr. mr. 237, łąk mr. 58, past. mr. 30, nieuż. mr. 37; bud. mur. 2, drewn. 7; płodozm. 10pol. W skład dóbr poprzednio wchodziły wsi S. miasto os. 31, mr. 434; Modła Wielka os. 30, mr. 310; Modła Mała os. 18, mr. 248; Głowiew os. 37, mr. 668; Rumin os. 67, mr. 738; Lisiec Wielki os. 54, mr. 1009; Lisiec Nowy os. 21, mr. 401; Kazimirów os. 48, mr. 701; Wilków os. 60, mr. 408; Bicz os. 18, mr. 413; Barczygłów os. 29, mr. 612; Posaka os. 7. mr. 3; Tomaszów os. 9, z gruntem mr. 238. Jestto dawny obszar miasta Konina, o którem wspomina już dokum, Mieczysława Starego Kod. Wielkp. , Nr. 38. Zapewne z tych czasów pochodzi tutejszy starożytny kościół parafialny p. w. św. Piotra, stawiany z ciosanego granitu i przypisywany Piotrowi Duninowi, który jakoby w tutejszym grodzie miał swą rezydencyą. Ks. Przemysław oddaje w 1283 r. civitas Konin pod sądowe zwierzchnictwo Kalisza Kod. Wielkp. , Nr. 528. Zapewne w tym czasie przeniesiono miasto na miejsce obecne. Możnaby przypuszczać, iż pierwotna osada znajdowała się tam gdzie dzisiejsza, nad Wartą, że dopiero w XII w. usiłowano utworzyć miasto w miejscu bezpiecznem od wylewów Warty, lecz gdy ludność, przenosząc korzyści nadrzecznego położenia, niechętnie się osiedlała, przeniesiono przywileje miejskie na starą osadę nadrzeczną a pierwotne miasto zeszło na stopień osady wiejskiej. Na początku XVI w. przy kościele tutejszym nie ma proboszcza lecz pleban koniński obsługuje oba kościoły. Kościół w Starem mieście uważany był za matrix względem parafialnego w mieście Łaski, L. B. , I, 241. W 1564 r. było tu kmieci osiadł. 3, włók osiadł. 3, włók pustych 5, ogrodn. 2, włók wolnych 9, sołtysich 3, młyn na rz. Pokrzywnicy. Dochody ze wsi zł. 20 gr. 23 den. 12, z folw. zł. 115 gr. 15 den. 13 1 2 tudzież zł. 49 gr. 18 Lustr. , V, 74 v, S. miasto, par. , dek. koniński, 2270 dusz. 3. S. , wś nad rz. Wartą, nieistniejąca obecnie pod tą nazwą. W 1564 r. należała do miasta Brzeźnicy; było tu łanów 2 Króla J. Mci, na których 7 ludzi wolnych, miejskich kmieci 10 na 5 łan, , 3 kmieci na 1 1 3 łan. do plebanii brzeźnickiej. Łąka, ,Biały Ług przy borowym stawie, dwa młyny na Warcie. Dochód zł. 56 gr. 6 Lustr. , V, 166. Br. Ch K. Król. Stare miasto z Przychojcem, wś na lewym brz. Sanu, na płn. 4 klm. od Leżajska, pow. łańcucki, wzn. 191 mt. npm. , składa się z 275 dm. , 1306 mk. , 828 rz. kat. , 417 gr. kat. , 5 akat. i 5 izrael. Par. rzym. i gr. kat. w Le żajsku. Płn. część wsi nosi nazwę Przychojec. Więk. pos. ordynacyi łańcuckiej hr. Potockich składa się z 209 roli, 69 łąk, 19 past. i 115 mr. lasu; pos. mn. ma 2265 roli, 394 łąk, 508 past. i 20 mr. lasu. Jestto dziś przedmieście a zarazem pierwotna siedziba Leżajska, zamienionego w 1397 r. na miasto. Oblana na wsch. i płn. przez San, przypiera wś na zach. do borów i wsi Łukowy. Gleba, prócz porzecza, piaszczysta, nieurodzajna, lasy szpilkowe. Mac. Staremiasto 1. wś, pow. podhajecki, tuż na płn. od sądu powiat. i urz. poczt. w Podhajcach, nad Koropcem, między dwoma jego dopływami. Wś ta tworzy niejako przedmieście Podhajec i jest wspomniana przy opisie te miejscowości. Tutaj dodajemy, że w r. 1880 było 154 dm. , 1082 mk. , 626 gr. kat. , 391 rz. kat. , 65 izrael; 426 Polaków, 655 Rusinów. Par. rzym. i gr. kat. w Podhajcach. We wsi jest cerkiew p. w. św. Jerzego i szkoła etat. lklas. 2. S. al. Stary Sambor, z Posadą Niższą i Wyższą, mto powiat, w Galicyi, pod 49 25 płn. szer. i 40 37 wsch. dłg. od F. , 22 klm. na płd. zach. od Sambora. Na płn. zach. leżą Strzelbice, na płn. Smolnica, na wschód Sozań, na płd. Suszyca Rykowa i Terszów. Środkiem obszaru płynie Dniestr od płd. z Terszowa z części wsi zwanej Zawadką na płn. a potem na płn. wschód aż do granicy Smolnicy, poczem skręca na wschód i wchodzi do Sozania. W dolinie Dniestru leżą na lewym brz. zabudowania miejskie 354 do 358 mt. wzn. ; na prawym brzegu Dniestru przedmieścia Posada Wyżna na płd. a Posada Niżna na płn. Roli ornej jest tu 1001, łąk i ogr. 177, past. 651, lasu 177 mr. W r. 1880 było 582 dm. , 3482 mk. , 1399 gr. kat. , 704 rz. kat. , 1377 Izrael. , 2 innych wyznań; 1449 Rusinów, 767 Polaków, 1257 Niemców. Par. rz. kat. w miejscu, dek. Samborski, dyec. przemyska. Rok fundacyi i nazwisko fundatora nie są znane. Tradycya przypisuje założenie parafii królowej Bonie, która posiadała ekonomią samborską. Kościół starosamborski wspominany jest w aktach biskupich już pod r. 1501. Bona Stare miasto Staremiasto Stare miasto zbudowała prawdopodobnie nowy kościół i powiększyła dochody. Przywilejem z 1605 r. zatwierdził Zygmunt III poprzednie donacye. Przywilejem wydanym w r. 1669 pozwolił król Michał Korybut plebanowi obrz. łaciń. szynkować gorzałkę w dwóch domach, naznaczył mu 10 beczek soli ćwierćrocznie, z obowiązkiem odprawiania 3 mszy na kwartał za króla Dod. do Gaz. Lwow. , 1857, Nr. 28 i 29. Kościół odnowiono kosztem Augusta III a w r. 1753 konsekrował go biskup przemyski Wacław Sierakowski. Później uległa świątynia zniszczeniu, zamknięto ją w r. 1881, poczem odprawiano nabożeństwo po części w cerkwi, po części w kaplicy. Kościół stoi w rynku, a jedna część budowy wskazuje na dawne czasy. W kościele są księgi metrykalne od r. 1641 począwszy. Do parafii łacińskiej staromiejskiej należą Baczyna, Busowiska, Graziowa, Gwoździec, Ławrów, Lenina Mała i Wielka, Łużek Górny, Nanczułka Mała i Wielka, Niedzielna, Smolnica, Sozań, Spas, Strzelbice, Strzyłki, Straszewice, Suszyca Rykowa, Terszów, Topolnica, Torczynowice, Tycha, Tyssowice, Turze, Wola Koblańska i Zawadka. Par. gr. kat. w miejscu; należy do niej Smolnica. Cerkiew p. w. św. Mikołaja, stoi na miejscu starej, jodłowej, czy też modrzewiowej cerkiewki. W cerkiewce tej był po jednej stronie wyrzezany na ścianie następujący napis kirylicą Cerkow poświatisia roku Bożaho 1303 maja dnia 9. Po drugiej stronie na ścianie cerkwi wyrzezane były te słowa Roku Bożoho 1648 miesiaca oktiabria 13 Kozaki z Tatary szturmowały do Staroho miesta w piatok. W temże roku był hład wełyj na chrystiany dwa roki. Drzewo ze starej cerkiewki z napisami wzięto do nowej cerkwi i złożono na chórze, z reszty zaś zbudowano stajnię Rkp. Bib. Ossol. , Nr. 2389, str. 64. S. jest siedzibą dekanalnego urzędu greckokatolickiego. Do dekanatu należą parafie Bilicz Górny i Dolny, Bystrzyca, Hołowsko, Isaje, Jawora, Jasienica Zamkowa, Jasionka Masłowa, Lenina Wielka i Mała, Ławrów, Łastówka, Łopuszanka, Chomina, Łużek Górny, Potok Wielki, Smolna, Sprynia, S. , Straszewice, Stronna, Strzyłki, Strzebice, Suszyca, Rykowa, Świdnik, Terszów, Topolnica, Turze, Wołosianka Wielka, Wołoszynowa, Załokieć i Zwór. Mieszczanie trudnią się prócz rolnictwa szewstwem i kuśnierstwem na większe rozmiary. Trafną ich charakterystykę podał Władysław Łoziński w Dzienni ku Literackim z r. 1862, Nr. 21 Podkarpac kie Naddniestrze, obrazki ludowe. I. Mieszczanie staromiejscy. , ,Mieszczaństwo tutejsze pisze on ukryte w swej kotlinie, zasłonięte górami, nie uległo dotąd wpływom nowoczesnym, zachowało wszystkie przymioty dawnego polskiego naddniestrzaństwa. Strój i obyczaj, serce i dusza, wszystko to dotąd nie straciło jeszcze dawnej dziarskości, nie zatarło w sobie znamion dawnych przymiotów. Strój ich stanowi długa, suta, granatowa kapota, przepasana niekiedy starym, srebrzystym pasem, buty wysokie, palone, konfederatka wysoka, zamaszysta, na bakier założona. Serdeczność otwarta, junactwo wygórowane, religijność głęboka. Z pośród tutejszego mieszczaństwa wyszedł dr. Mikołaj Zyblikiewicz, który dobił się stanowiska prezydenta miasta Krakowa a następnie marszałka krajowego galicyjskiego. S. jest siedzibą urzędu powiatowego, pocztowego i telegraficznego. Jest tu szkoła etat. 4klasowa mieszana. Z zakładów przemysłowych wymienić można młyn większych rozmiarów. S. jest dawną osadą, istniało jeszcze za czasów ruskich książąt pod nazwą Sambora. W czasie napadu nieprzyjacielskiego uległ gród zniszczeniu, mieszkańcy poszli za biegiem Dniestru i osiedlili się w miejscu, gdzie stoi dzisiejszy Sambor. Gród założony później na tem samem miejscu, gdzie stał pierwotny Sambor, nazwano Starym Samborem al. Staremmiastem. W r. 1425 przeprowadził Włodek, ssta samborski, rozgraniczenie monasteru introdukcyi N. Maryi Panny i Starego Sambora wraz z wsią Teszewą zapewne Terszowem, A. G. Z. , t. VI, Nr. XIV. W r. 1553 przywraca królowa Bona miastu prawo magdeburskie, ustanawia dwa jarmarki i jeden targ, i uwalnia przybywających od targowego przez lat sześć Dod. do Gaz. Lwow. 1856, Nr. 43 i 44. W r. 1569 zapewnia Zygmunt August mieszczanom używanie nadanego im przez Bonę a odeń potwierdzonego przywileju, dozwala wolnego wrębu w lasach królewskich, wystawienia łaźni i dwóch słodowni, zakazuje kupcom targi miejskie pomijać a żydom w miasteczku mieszkać, nareszcie moc i wagę dawniejszym aktom urzędu radzieckiego i ławniczego Dod. do Gaz. Lwow. , Nr. 13 i 14. W r. 1579 ustanawia Stefan Batory drugi jarmark w S. i skład naczynia glinianego dla podgórskiej okolicy 1. c. , 1859, Nr. 4. W r. 1680 król Jan Sobieski, potwierdzając przywileje królowej Bony z r. 1553, Zygmunta Augusta z r. 1569, Stefana Batorego z r. 1579 i wyrok Władysława IV w szczególności a wszystkie przywileje przez poprzedników swoich miastu dane w ogólności, objaśnia szczegóły niektórych przywilejów, ustanawia trzeci jarmark i wyznacza pastwiska 1. c. , 1862, Ńr. 15. Szczegóły o dawniejszej sytuacyi miasta i jego stosunkach podają lustracye ekonomii samborskiej do której za czasów polskich należało z lat 1686 i 1768 Staremiasto Staremiasto Rkp. w Bib. Ossol. , Nr. 1255, str. 23, 24 i 1632, str. 117 i nasi. Za dawnych czasów było miasto obwarowane i miało zamek obronny, a ślady murow pozostały do dzisiaj. Staromiejski powiat mapa Kummersberga, Nr. 30 i 37; mapa sztabu gener. Z. 7, C. 27, 28. Z. 8, 0. 27, 28 i Z. 9, C. 28 leży między 49 14 a 49 37 płn. szer. i między 40 23 a 40 23 wsch. dłg. od F. Na wschód leżą pow. drohobycki i samborski; płn. narożnik przypiera do pow. Samborskiego i przemyskiego; na zach. leży pow. dobromilski i lisecki, na płd. pow. turczański. S. leży na płn. wschód w oddaleniu 4 klm. od granicy pow. samborskiego. Miejscowości najwięcej oddalone od mta powiat. są Turze, 24 klm. na płd. ; Bystre, 25 klm. na płd. zach. ; Mszaniec, 23 klm. na płd. zach. i Błażew Górna, 21 klm. na płn. Od najdalej na płn. wysuniętego krańca powiatu, t. j. od krańca Błożwi Górnej, do najdalszej płd. wsch. kończyny, t. j. do krańca Turzego, mamy w prostej linii 45 klm. , a do najdalszej płd. zach. kończyny, t. j. do krańca Bystrego, 39 klm. Cały powiat leży w dorzeczu Dniestru. Dniestr wchodzi w granice powiatu, do Hołowiecka, od płd. ze wsi Dniestrzyka Hołowieckiego w pow. turczańskim, płynie w kierunku płn. wsch. przez Hołowiecko, następnie opuszcza powiat, przepływa płn. krawędź Gwoźdźca pow. turczański, w kierunku wsch. , poczem wkracza znowu w obręb pow. staromiejskiego i płynie na płn. wschód przez Strzyłki, dalej na płn. przez Łużek Górny, na płn. zach. przez Busowiska i Spas, na płn. wschód przez Terszów i S. a w końcu na wschód dotykając płd. wsch. granicy Smolnicy, przez Sozań, i wchodzi do pow. samborskiego na granicę Torczynowic i Straszewic. W obrębie powiatu przyjmuje Dniestr od praw. brzegu 1 Jasienicę. Wchodzi tu od płd. ze wsi Jasienica Zamkowa pow. turczański, a płynie na płn. przez zach. część Łopuszanki Chominej i Strzyłek, gdzie wpada do Dniestru. Z dopływów jej ważniejszy, Łopuszanka od praw. brzegu, nastaje w płd. wsch. części Łopuszanki Chominej a płynie środkiem wsi na płn. zach. aż do ujścia. 2 Topolnicę. Nastaje na płd. wschód Turzego pow. staromiejski i płynie pod nazwą Turzanki na płn. zach. przez Turze, Topolnicę gdzie przyjmuje nazwę Topolnicy i przez Strzyłki, gdzie wpada do Dniestru. Z obu boków zasilają ją liczne dopływy. Z tych znaczniejsze od prawego brzegu Niedzielczanka nastaje na płd. wschód w Niedzielnej, płynie zrazu na płn. zach. , potem na zach. a w końcu na płd. zach. i wchodzi do Topolnicy; Izbiec, nastaje w Topolnicy na płn. wschód a płynie na płn. zach. aż do ujścia. Z lewobocznych dopływów Topolnicy zasługują na uwagę Diłok, płynie przez płd. zach. część Turzego, zrazu na płn. zach. , potem na płn. wschód aż do ujścia; pot. Syholski nastaje w płn. zach. stronie Turzego, płynie na płn. do Topolnicy, tu skręca na płn. wschód i zachowuje ten kierunek aż do ujścia; Miagowiec przepływa płn. zach. część Topolnicy w kierunku płn. wsch. . 3 Kilczyn. Nastaje w płd. wschod. stronie Łużka Górnego, a. płynie na płn. zach. aż do ujścia. 4 Podbuż. Nastaje w płn. wschod. stronie Łużka Górnego, a płynie na zach. aż do ujścia. 5 Surzycę. Nastaje w płd. wsch. stronie Surzycy Rykowej, a płynie na płn. zach. aż do ujścia. 6 Sozankę. Nastaje w płd. stronie Sozania a płynie na płn. aż do ujścia. 7 Krzemionkę. Nastaje w płd. stronie Woli Koblańskiej, płynie na płn. a potem na płn. wschód i wchodzi do Kobła Starego pow. samborski. Od lewego boku podążają do Dniestru w obrębie powiatu 1 Mszaniec. Wchodzi on od płd. z Michnowca pow. turczański i płynie na płn. wschód przez płd. wsch. narożnik Bystrego do Mszańca, tu przybiera kierunek płd. wsch. , płynie wzdłuż płn. wsch. granicy Graziewej, a w końcu przez płd. zach. część Hołowiecka, gdzie wpada do Dniestru. Zasilają go od praw. brzegu we wsi Graziowej potoki Łucyków, Świński i Horniace, wszystkie z biegiem płn. wsch. ; od lew. brzegu pot. Dzyweński w Mszańcu i Sokół w Wiciowie. 2 Zołotnowiec. Nastaje on w płn. stronie Hołowiecka i płynie na płd. wschód aż do ujścia. 3 Tysowiczka. Nastaje w płn. zach. stronie Tysowicy i płynie na płd. wschód aż do ujścia. 4 Olenka. Nastaje we wsch. stronie Tysowicy, płynie na wschód do Strzyłek i skręca na płd. i wschód, zachowując ten bieg aż do ujścia. 5 Hołownia. Nastaje na płd. zach. granicy Spasu i Łużka Górnego na płn. wschód aż do ujścia. 6 Lenina. Nastaje w zach. stronie wsi Tychej a płynie na wschód przez Tychę, Nanczułkę Małą i Wielką, Ławrów, Leninę Wielką i Terszów, gdzie wpada do Dniestru. Znaczniejsze jej dopływy są od praw. brzegu Potok Wielki w Leninie W. , Leninka płynie z Leniny Małej na płn. przez Ławrów aż do ujścia; od lew. brzegu Prohir w Ławrowie, Szczubranów w Leninie W. i Soluczka w Terszowie. 7 Jabłonka. Nastaje w zach. stronie Wołoszynowej a płynie na płn. wschód przez Wołoszynowę, Bilicz, a potem na wschód przez Strzelbica i Smolnicę aż do ujścia. Od praw. brzegu zasila ją pot. Płoskie w Biliczu; od lew. brzegu Lewurda i Smolanka w Strzelbicy. 8 Strwiąż. Wchodzi w granice powiatu ze Smolnicy i płynie przez pln. zach. część Terła, zrazu na wschód, potem na płn. do Starzawy, gdzie Staremiasto płn. wsch. kierunek i płynie dalej przez płn. część Suszycy Wielkiej, potem na wschód przez Suszycę Małą, Chyrów, Posadę Cbyrowską, Polanę, Grodowice, Laszki Murowane i Starasól do Janowa pow. samborski. Dopływy znaczniejsze od praw. brzegu pot. Zabola płynie wzdłuż zach. granicy Terła od płd. na płn. ; Borzuki nastaje w płd. stronie Libuchowy, płynie na płn. zach. do Terła aż do ujścia, a przyjmuje od lew. brzegu Łysówki, a od praw. brz. Smereczankę; znaczny strumień w Suszycy Wielkiej; Tarnawka z Malinowskim potokiem od praw. brz. wpada w Laszkach Murowanych; Solenny w Laszkach Murowanych; Seredni płynie ze Starejsoli do Janowa, gdzie wpada; Solny potok podąża ze Starejsoli za pośrednictwem Jasienicy do Strwiąża. Z lew. brzegu wpadają do Strwiąża w obrębie powiatu same nieznaczne strugi. 9 Błażewka. Nastaje w Wołczy, płynie na płn. wschód przez Błażew Górną i wchodzi do Czyszek w pow. samborskim. W obrębie powiatu przyjmuje od prawego brz. pot. Zwineźny z pot. Pietnickim od praw. brzegu w Błożwi Górnej i pot. Koniówkę w Koniewie. Płd. część powiatu leży w Beskidzie a część płn. w podgórzu karpackiem. Najwyżej wznosi się płd. zach. kraniec powiatu. Ciągnie się tu mianowicie wzdłuż granicy Mszańca i Graziowej, Magura Łomniańska od płn. zach. na płd. wschód, wznosząca się najwyższym swym szczytem do 1005 mt. Między doliną Mszańca od płd. a Górnej Leniny od płn. i Tysowiczki od płn. wschodu ciągnie się pasmo Werch Orowy od płn. zach. na płd. wschód a na tej przestrzeni wznoszą się najwyżej Jaworniska w Wiciowie do 797 mt. a Orowiec w Galówce do 763 mt. Na przestrzeni między doliną Tysowiczki, od płd. a dolnej Leniny od płn. wznoszą się Palczyńskie w Leninie Małej do 723 mt. , a Hołownia w Spasie do 668 mt. Na przestrzeni między doliną Leniny od płd. a Jabłonki od płn. wznoszą się na zach. Magóra do 728 mt. na zach. granicy Wołoszynowej; Kobyła do 753 mt. w płd. stronie Bilicza a Janków na granicy Staregomiasta i Terszowa do 709 mt. Na przestrzeni między doliną Jabłonki od płd. a doliną Strwiąża od płn. wznoszą się Świnny do 726 mt. w zach. stronie Bilicza, Lachów werch do 721 mt. i Huta do 729 mt. , obie w płn. stronie Bilicza, Łysa góra w płd. stronie Laszek Murowanych do 659 mt. Na płn. od doliny Strwiąża wynosi najwyższa wyniosłość 424 mt. w płn. stronie Słochyni a najniższa, na krańcu płn. w dolinie Błożewki, 294 mt. Na praw. brzegu Dniestru wznoszą się najwyżej Isajska góra na płd. krańcu Turzego do 817 mt. ; Króliki na płn. krańcu Turzego do 816 mt. ; Ostry Wierch w płd. stronie Niedzielnej do 787 mt. ; Kilczyn borb w płn. stronie Niedzielnej do 819 mt. ; Osiekowiec w płn. stronie Busowisk do 668 mt. ; Kundzierka w zach. stronic Woli Koblańskiej do 668 mt. Powiat staromiejski obejmuje dwa obwody sądowe stsrosolski i staromiejski. Do obwodu starosolskiego należą wsie Bąkowice, Berezów, Błożew Górna, Grodowice, Koniów, Laszki Murowane, Polana, Posada Chyrowska, Posada Fulsztyńska, Słochynia, Stararopa, Suszyca Wielka i Mała, Szumina, Towarnia, Wola Rajnowa, Wołcza Dolna i miasta Chyrów, Fulsztyn i Starasól. Do obwodu staromiejskiego należą wsie Baczyna, Bilicz, Busowisko, Bystre, Galówka, Grąziowa, Hołowiecko, Kobło Stare, Ławrów, Lenina Mała i Wielka, Libuchowa, Łopuszanka Chomina, Łużek Górny, Mszaniec, Nanczułka Mała i Wielka, Niedzielna, Potok Wielki, Płoskie, Rosochy, Smolnica, Sozań, Spas, Straszewice, Strzelbice, Strzyłki, Suszyca Rykowa, Terło, Terszów, Topolnica, Turze, Tycha, Tysowica, Wiciów, Wola Koblańska, Wołoszynowa i mto Staremiasto. W r. 1880 było w całym powiecie staromiejskim 8337 dm. i 44, 958 mk. 22, 270 męż. , 22, 628 kob. ; 35, 796 gr. kat. , 4325 rz. kat. , 4821 izrael. , 16 in. wyzn; 38, 874 Rusinów, 2764 Polaków, 3238 Niemców, 52 innej narodowości. W obrębie powiatu istnieją tylko szkoły ludowe, a mianowicie szkoła etat. 4klas. w S. ; szkoły 2klas. w Chyrowie, Felsztynie, Starejropie i Starejsoli; 1klasowe w Biliczu, Błożwi Górnej, Grodowicach, Leninie Wielkiej, Rosochach, Straszewicach, Strzelbicach, Suszycy Wielkiej i w Turzem; szkoły filialne w Busowiskach, Koble Starem, Koniewie, Laszkach Murowanych, Łużku Górnym, Spasie, Terle, Terszowie, Topolnicy, Tysowicy i Wołczy Dolnej. Powiat tworzy osobny okrąg szkolny; rada szkolna okręgowa ma siedzibę w S. , inspektor szkolny okręgowy zaś w Turce. W Bąkowicach tuż pod Chyrowem wznieśli jezuici okazały gmach i utrzymują tam prywatną szkołę średnią, gimnazyalną. Kolej żelazna wchodzi do powiatu od wschodu z Głęboki a przebiega doliną Strwiąża płn. narożnik powiatu w kierunku zachodnim przez Felsztyn, Posadę Felsztyńską, Grodowice, Słochynię, Posadę Chyrowską do Chyrowa stacya. Z Chyrowa wybiega tak zwana galicyjskowęgierska al. łupkowska kolej jednem ramieniem na płd. zach. przez Suszycę Małą i Wielką do Starzawy w pow. dobromilskim. Gościniec rządowy wchodzi tu od wschodu z Torczynowic w pow. samborskim a idzie przez Baczynę i Smolnicę, zkąd jedno ramię skręca na płd. i prowadzi przez S. , Terszów, Spas, Busowiska, Łużek Górny, Topolnicę, Strzyłki i Ło Staremiasto Starenczyn Staremiasto Stare Stare Morgi Starepole puszankę Chominą do Jasienicy Zamkowej w pow. turczańskim a dalej przez Turkę i przełęcz użocką do Użoka na Węgrzech; drugie zaś ramię idzie na płn. zach. przez Strzelbice, Starasól, Szuminy, Laszki Muro wane, Berezów Polanę i Bąkowice do Chyrowa, zkąd znowu jedno ramię wybiega do Pietnic w pow. dobromilskim i prowadzi do Przemyśla, a drugie na płd. zach. przez Su szycę Małą i Wielką do Starzawy w pow. dobromilskim. Lu. Dz. Staremiasto 1. niem. Altstadt, wś, w pow. i obw. sąd. bruntalskim, na Szląsku austr. 3 klm. na płn. zach. od Bruntala, ma dm. 144, mk. 1222 męż. 584, żeń. 638; między nimi kat. 1206, prot. 16; wszyscy nar. niemieckiej. Szkoła ludowa. Par. łac. i st. p. w Bruntalu. 2. S. , niem. Altstadt, wś, w pow. cieszyń skim, obw. sąd. frydecki, ma dm. 99, mk. 1033; kat. 1029, prot. 4; czechośląz. 1022, niemc. 6, polak. 5. Szkoła ludowa. Leży przy ujściu Morawki do Ostrawicy, na praw. brz. Ostrawicy. Par. łać. i st. p. w Frydku. 3. S. , niem. Altstadt, wś, w pow. i obw. sąd. frysztacki; ma szkołę ludową; dm. 123, mk. 1150; kat. 1112, prot. 18, żyd. 20; polak. 1019, czechośląz. 82, niem. 41, innej nar. 8. Leży na pr. brz. Olszy Olzy, tuż na płn. zchd. od Frysztatu. Br. G. Stare Miasto 1. niem. Altstadt, folw. do Nowej Wsi, pow. szamotulski, o 3 klm. na płd. zchd. od Wronek, par. , poczta i st. dr. żel, 3 dym. , 68 miesz. 2. S. , folw. z kaplizą do zamku szamotulskiego, na praw. brzegu Samicy, naprzeciw Szczuczyna, o 2 1 2 klm. na płn. od Szamotuł, miał ok. 1845 r. 8 dm. i 94 mk. ; w nowszych spisach nie wykazany. Stare Miasto 1. niem. Altstadt, wś, pow. ostródzki, st. p. Dąbrówno; 531 ha, 56 dm, 263 mk. 2. S. , dobra z młynem tamże, 119 ha, 3 dm. , 29 mk. S. istniało już około roku 1414 i miało 40 włók. Ad. N. Stare Miasto 1. niem. Altstadt, 1278 Antiquum Namslau, 1353 Antiqua civitas, wś i dobra, pow. namysłowski, par. kat. i ew. Namysłów. Jest to pierwotna posada Namysłowa. W 1885 r. gmina miała 205 ha obszaru, 23 dm. , 197 mk. 65 katol. , dobra zaś 209 ha, 7 bud. , 138 mk. 31 katol. Ludność ewang. przeważnie polska. Kościół obecny katol. filialny pochodzi z 1718 r. Dobra należały do Joannitów w Namysłowie. 2. S. , 1379 alta civitas Czulcz, wś, pow. prądnicki, jestto przedmieście miasta Biała niem. Zuelz. Ma 742 ha, 82 dm. , 565 mk. katol. 3. S. niem. Altstadt, wś i dobra, pow. lubiński Lubiń, Lueben, par. kat. i ew. Lubiń. Wś ma 459 ha, 37 dm. , 342 mk. 23 katol. , dobra 200 ha, 3 dm. , 55 mk. 6 katol. . Kościół par. ewang. , szkoła ewang. 4. S. Niemczyn, niem. Słownik Geograficzny T. XI. Zeszyt 124. Altstadt Nimptsch, 1338 r. antiqua civitas, wś nad Slęzą, pow. niemczyński; ma 193 ha, 39 dm. , 319 mk. 73 katol. Jestto pierwotna posada Niemczyna, należąca następnie do wsi Pangel. Br. Ch. Stare Milewicze, dobra, pow. słonimski, w 3 okr. pol. , gm. Kuryłowicze, o 26 1 2 w. od Słonima. Stare Młyniszcze, wś, pow. lidzki, w 1 okr, pol, gm. i okr. wiejski Gonczary, o 1 1 2 w. od gminy; w 1865 r. 2 dusze rewiz. włośc. i 17 jednodworców; należała do dóbr Waszkiewicze Łęskich. Stare Morgi, wś poradziwiłłowska, pow. ihumeński, w 1 okr. pol. uździeńskim, gm. i par. praw. PereszewskaSłoboda, przy drodze z Pereszewskiej Słobody do Onufrowa, ma 20 osad; grunta lekkie, dość urodzajno. Niektórzy włościanie trudnią się kołodziejstwem. Należała do domin. Onufrów. A. Jel. Stareń, pow. wyrzyski, mylnie, ob. Stare 3. . Starenczyn, ob. Starzęcin. Stare nowiny, pow. szczuczyński, gm. Pruska, par. Bargłowo. Stare Perkuny, wś, pow. rossieński, gm. Wewirżany, o 122 w. od Rossień. Stare Pole, niem. Altfelde, wś na małych żuławach malborskich, pow. malborski, st. kol wschod. , o 11 klm. na wschod. od Malborga. Blizki Nogat zalewa często pola, jednak gleba żyzna. Wieś zawiera 6 posiadeł chełm. razem 755 ha; 480 roli orn. ha daje 47, 39 mrk. czyst. dochodu, 184 ha łąk. W 1885 r. 40 dm. , 104 dym. , 631 mk. , 156 kat, 454 ew. , 21 dyssyd. W tem wybud. Lingereihe 6 dm. , 27 mk. , cukrownia 10 dm. , 190 mk. . Urząd poczt. i tel. 3 klasy, 2klasowa szkoła ew. 2 naucz. , 112 dz. , tygodniowy targ zbożowy i spółka pożyczkowa. Par. ew. i kat. w Notzendorf. R. 1330 wystawia w. mistrz v. Orselen przywilej dla S. wsi. Czynsz wynosił 1 grz. i 1 funt pieprzu. Sołtys, który jedną karczmę utrzymywał, płacił 1 1 2 grz. i 1 1 2 funta pieprzu. Pierwszy ew. pleban nastał tu r. 1580, był nim Melick, Dawniej były tu polskie kazania; ew. kościół stanął we wsi r. 1705 ob. Gesch. d. Kr. Marienburg, v. Eckerdt, str. 25, 99. Kś. Fr. Starepole, ob. Staropole. Starepole, wzgórze, w obr. gm. Wołczego, w pow. turczańskim, na płn. wschód od górnego końca wsi, na płd. od górnego Dniestru, który niedaleko ztąd ma źródła. Wzn. 751 mt. npm. szt. gen. . Na wschód od S. wzbija się szczyt Rozłucz 933 mt. Br. G. Stare Poraże i Zimna woda, kol. , pow. kaliski, gm. Ceków, par. Przespolew i Prażuchy ew. , odl od Kalisza w 25; ma 54 dm. , 308 mk. 16 Stare Poszyle Stare Stare Sioło Staresioło Stare Poszyle, dwór, pow rossieński, par. Poszyle, w 1861 r. własność Gutowskich. Stare Badziejowo, wś i fol. , pow. nieszawski, gm. Bytoń, par. Radziejów, odl. 30 w. od Nieszawy, Wś ma 409 mk. , 677 mr. dwor. , 793 mr. włośc. Obszar dwor. stanowi donacyą, w skład której wchodzą Opatowice i Pścininek. Prócz tego są tu dwa folw. Radziejowo; pierwszy ma 34 mk. i 137 mr. ; drugi 13 mk. , 99 mr. Wś ta wchodziła dawniej w skład ststwa radziejowskiego ob. t. IX, 465. Stare Rukawy, dobra, pow. szawelski, w 2 okr. pok. do spraw włośc. , gm. Szałachowo, w 1863 r. 81 dusz rewiz. Stare Seliwonki, os. , pow. słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Dworzec, o 49 w. od Słonima. Stare Simonowicze, dobra, pow. mozyrski, własność obecnie Rybnikowych, wraz z attyn. Dubrowy i Zabołocie, mają 1300 włók. Stare Sioło 1. wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Sitce, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Kijakowskich Klemensowo, o 4 w. od gminy a 70 w. od Wilejki, ma 20 dm. , 24 mk. praw. i 116 kat. w 1865 r. 59 dusz rewiz. 2. S. S. , wś włośc. nad stawem, pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. Ilino, okr. wiejski Stare Sioło, o 8 w. od gminy a 29 w. od Wilna, ma 18 dm. , 179 mk. , w tej liczbie 166 kat. i 13 żyd. w 1865 r. 73 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarb. Swirany. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi S. S. , Gończarowszczyzna, Kościełowszczyzna, Rutkowszczyzna i Trokiele, w ogółe 207 dusz rewiz. włościan skarb. 3. S. S. , zaśc. , na praw. brzegu Berezyny, naprzeciwko ujścia do niej rz. Czernicy, pow. borysowski, w 3 okr. pol. , par. kat. i gm. Berezyna; łąk obfitość, grunta nieco wzgórzyste, lekkie w kulturze. 4. S. S. , białorus. Staroje Siało, wś z zarządem gminnym i dobra nad Ptyczą, która rozlewa się tu w staw, około 1 w. długi a 1 6 w. szeroki, pow. miński, w 5 okr. pol. i par. kat. Raków, przy gośc. handlowym z Mińska do Rakowa o 21 w. , o 24 w. od Mińska. Posiada cerkiew paroch. p. w. N. M. P. , w 1783 r. wzniesioną a około 1866 r. przebudowaną, uposażoną z dawnych zapisów ks. Radziwiłłów i Wołodkowiczów 2 1 4 włók ziemi; przeszło 1600 parafian. Filia trzaskowska, uposażona 1 1 2 włók ziemi i 5 kaplic na cmentarzach grzebalnych, w Ratomce św. Anny, fundacyi Naborowskich z 1792 r. ; w Hłusznicach św. Mikołaja; w miejscu św. Dymitra; w Bryczkach św. Piotra i Pawła z 1811 r. , fundacyi Olendzkich i w Czykach św. Piotra i Pawła. Gmina starosielska składa się z 5 okręgów wiejskich starostw, ma 436 osad włościan. , 1874 włościan płci męz. , którym przy uwłaszczeniu nadano 4606 dz. ziemi. W 1834 r. dobra liczyły 537 dusz rewiz. i miały 415 włók 14 1 2 mr. Po uwłaszczeniu włościan S. S. wraz z Krasnem Siołem mają 6272 dzies. Miejscowość falista, grunta szczerkowogli niaste, łąki obfite; lasy niegdyś wielkie tworzące przed kilkunastu laty t. zw. puszczę starosielską, pełną grubego zwierza, dziś znacznie spustoszone i blizkie zupełnego wytrzebienia. Znaczny dochód przynoszą 5 karczem, dwa młyny, tartak, browar oraz arendy od blizko 100 drobnych dzierżawców. Graniczyły te dobra z Horodyszczem Piszczały, Borzdynem Kostycz Wołodźków, Ptyczem Świdów, Ratomką, Chociażyną Naborowskich, Lachowszczyzną Ratyńskich, później Mirkulewicza, Perchurowem Piszczały, Nowosadami Bernowicza, Dźwiniaczem Świętorzeckich i Rogowicami Naborowskich. Niegdyś attyn. hr. kojdanowakiego. Dziedzictwo kn. Słuckich, następnie drogą wiana ks. Radziwiłłów, w 1820 r. przez ks. Stefanią Radziwiłłównę, córkę ks. Dominika, sprzedane Wincentemu i Jadwidze z hr. Tyszkiewiczów, Wołodkowiczom za 660, 371 złp. , od 1837 do 1852 r. własność Ignacego Wołodkowicza, dziś syna jego Wincentego, sędziego honorowego pow. lepelskiego. 5. S. S. , wś, pow. mozyrski, w 3 okr. pol. turowskim, gm. Bierozów, ma 41 osad; miejscowość nizinna, grunta piaszczyste. Na północ od wsi leży bagniste uroczysko leśne Ożynniki. 6. S. S. , pow. nowogródzki, ob. Zadzwieja. 7. S. S. , zaśc. , szlach. , pow. słucki, przy dr. z Kopyla do Świerznia, wraz z Duszewem, własność Bułatów, Żuków, Ziemeckich, Taturów, Mojsiewiczów, Samotyjów i t. d. 8. S. S. al. Stara Wieś, wś i dobra, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol. , gm. Motykały, o 10 w. od Brześcia. 9. S. S. , wś i dobra, pow. kobryński, w 2 okr. pol. , gm. Osiaty, o 24 w. od Kobrynia. J. Krz. A. Jel. Stare Sioło, uroczysko na gruntach wsi Mikulicze, przy ujściu strumienia Orlanki do pot. Rohacza, pow. kijowski. Staresioło 1. wś, pow. bóbrecki, 15 klm. na płn. zach. od sądu powiat. w Bóbrce, ze st. kolejową, urz. poczt. i telegr. w miejscu. Na płn. leży Szołomyja, na wschód Wodniki, na płd. Budków, na zach. Tołczyn i Czerepin, na płn. zach. Dawidów 3 ostatnie miejscowości w pow. lwowskim. Wś leży w dorzeczu Dniestru za pośrednictwem Czerepinki i Dawidówki, dopływów Krywuli, wpadającej do Boberki. Czerepinka wchodzi tu z Czerepina, Dawidówka z Dawidowa, obie płyną na płd. wschód, a niedaleko płd. granicy łączą się i wchodzą do Budkowa. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie Dawidówki. Na płd. zach. leży las Dębowiec, na płd. wschód las starosielski. Najniższe wzniesienie wynosi Starewo Stare Starężyn Starężynek Starew Staresioły na płd. 207 mt. , najwyższe na zach. 365 mt. góra Na Krywem. Doliną Dawidówki bie gnie tor dr. żel. ; stacya niedaleko granicy południowej. Własn. więk. Romana hr. Po tockiego ma roli or. 701, łąk i ogr. 90, past. 100, lasu 722 mr. ; wł. mn. roli or. 1046, łąk i ogr. 221, past. 213, lasu 22 mr. W r. 1880 było 186 dm. , 1185 mk. w gminie, 13 dm. , 117 mk. na obsz. dwor. 892 obrz. rz. kat. , 312 gr. kat, 61 wyzn. mojżesz. , 77 innych wyznań; 1022 Polaków, 273 Rusinów, 7 Niem ców. Par. rz. kat. w miejscu, dek. Świrz, archidyec, lwowska. Do par. należą Budków, Dźwinogród, Hlebowice, Hryńców, Hu ta, Łopuszna, Olchowice, Podmanasterz, Suchodół, Szołomyja, Wodniki i Wołoszczyzna. Parafią fundował w r. 1454 Jan Zawisza de Garbów al. de Staresioło, ststa kołomyjski. Kościół murowany, konsekrowany w r. 1752 p. w. św. Mikołaja i szkoła etat. lklasowa. W dawnym zamku starosielskim istnieje dziś browar, założony na początku XIX wieku. obszerną monografią ogłosił A, Sartoryusz Schneider p. t. Staresioło pod Lwowem Dod. miesięczny do Gaz. Lwow. , 1872, t. II. Praca ta wyszła także w osóbnej odbitce z ryciną przedstawiającą zamek starosielski. 2. S. , wś, pow. cieszanowski, 18 klm. na płd. zach. od Cieszanowa, 14 klm. na zach. od sądu powiat. w Lubaczowie, 7 klm. na płd. zach. od st. kol. i urz. poczt. w Oleszy cach. Na płn. leży Zabiała przys. Oleszyc Starych, na wschód Oleszyce Stare, na płd. zach. Wólka Zapałowska, na zach. Kurmanówka wś pow. jarosławskiego i Miłków. Wieś leży w dorzeczu Wisły za pośrednic twem Bachorki al. pot. Bachorskiego, dopł. Lubaczówki. Najwyższe wzniesienie Łysa góra na płn. , 277 mt. , najniższy punkt na płd. 208 mt. Do wsi należą przysiołki Bachory, Czeterboki, Ihnaszy, Lichacze, Lipina, Onyszki, Tomsy i Zalesie. Własn. więk. ks. Ada ma Sapiehy ma roli or. 923, łąk i ogr. 182, past. 27, lasu 1916 mr. , wł. mn. roli or. 2008, łąk i ogr. 336, past. 655, lasu 6 mr. W r. 1880 było 420 dm. , 2387 mk. w gminie, 10 dm. , 59 mk. na obsz. dwor. 2048 gr. kat. , 266 rz. kat. , 116 izrael. , 46 in. wyznań; 2048 Rusinów, 266 Polaków, 162 Niemców. Par. rz. kat. w Oleszycach, gr. kat. w miejscu, dek. oleszycki, dyec, przemyska. We wsi jest cerkiew i szkoła etat. 1klas. 3. S. , część Skopowa, w pow. przemyskim. Lu. Dz. Staresioły, pow. bobruj ski, ob. Kaczerycze. Starew, wś w pow. ihumeńskim, u źródeł rz. Hołowicy al. Hołowieszczy, dopł. Wiesiei. Starewo, wś, pow. słucki, w 1 okr. pol. starobiński, gm. Słuck, przy drożynie ze wsi Kuliki do Podoresia, ma 6 osad, grunta piasz czyste. A. Jel. StareWołosewicze, folw. , pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, dość dawna własność Eberlejnów. Za poddaństwa należało 51 włościan płci męz. ; po odseparo waniu włościan zostało 9 włók. A. Jel. StareZaponie al. Starozapunie. wś i folw. nad bezim. lewobocznym dopł. Poni, pow. borysowski, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. Witunicze, par. kat. Kiemieszewicze. Wś ma 6 osad; dość dawna własność Czechowiczów, około 3 włók, młynek wodny, kaplica katol. Starężyn, urzed. Starenzy, Starazano 1387, Starosino 1398, Sztharazyno 1521, Starezino 1577, mylnie Starczyn, wś i dwór, pow. wągrowiecki, o 9 klm. ku płn. od Janowa, na trakcie z Łekna do Żnina, graniczy z Turzą, Starężynkiem, Domasławiem; par. Juńcewo, poczta i st. dr. żel. w Domasławku Elsenau. Tożsamość osady Oserene Kod. Wielkop. , n. 373 pod r. 1259, której w skutek zaszłych sporów odstąpił klasztor łekneński synom Sławnika, nie da się stwierdzić. Z S. pisali się Zbilut w r. 1387 i Trojan w r. 1398. Występujący w r. 1391 Akta gr. pozn. n. 1055 w gronie szlachty okolicznej Świętosław Star ski mógł pochodzić z Starężyna. Późniejsi dziedzice zwali się Stąręskimi. Akta Kcyńskie z lat 1452 1474 zapisują różne czyn ności odnoszące się do S. i Starężynka. Da niny kościelne za arcyb. Łaskiego składały te osady raz do Juńcewa, drugi raz do Ko zielska Regestra poborowe z r. 1577 79 wykazują 2 części Starężyna, jedną Wyszko wy, drugą Wdowiny; pierwsza z nich miała 2 1 2 ślad os. a druga 2 1 4 ślad. ; obie po 2 odn. 3 zagrodników. W r. 1618 było w S. 4 1 2 łanów osiadł. , 4 zagrodn. , 2 komor. i wia trak. W końcu zeszłego wieku należał S. do Dorpowskich z Międzylesia, później do Jana Markiewicza. Wś ma 4 dm, , 36 mk. kat. i 38 ha obszaru. Dwór ma 5 dm. , 112 mk. 105 kat. , 7 Prot. i 413 ha 364 roli, 14 łąk; wła ścicielem jest Radoński. E. Cal. Starężynek, al. Starężynko, urzęd. Starenzynek, wś i dwór, pow. wągrowiecki, o 9 klm. ku półn. od Janówca i tyleż na wschód od Łekna, graniczy z Starężynem, Kozielskiem, Niemczynem i Kopaniną; par. Juńcewo, poczta i st. dr. żel. w Domasławku Elsenau o 3 klm. S. istniał już około r. 1452; między r. 1577 i 1618 było tu 6 1 2 ślad. osiadłych, 3 zagrodn. i 3 komor. Przy schyłku zeszłego wieku tworzył S. majętność, w której skład wchodziły Kołybki, Kopanina, Rakowo i S. ; dziedzicem był Tadeusz Trzciński, ststa kruszwicki; później przeniesiono dwór do Kopaniny, którą nabyli Sobierajscy. Wś ma 3 dm. , 20 mk. 11 katol. 9 prot. i 33 ha. Folw. wchodzi w skład okr. dworsk. Kopanina; ma Stare Wołosewicze Stawina Stargard Stargard Stargart Staritz Starka Starkany Starkenberg Starkhuette Starki Starkinia Starkiszki Starklidzie Starków Starkowa Huta Starkowiec 5 dm. , 65 mk. ; 32257 ha 228, 92 roli, 54, 15 łąk. E. Cal. Stargard, ob. Starogard. Stargart, ob. Raciąż, pow. tucholski. Stawina, węg. Sztawina, wś, hr. Szaryskie Węg. nad rz. Popradem, niedaleko granicy Galicyi; kościół paraf. gr. katol. , lasy, 546 mk. Staritz, ob. Starzyca. Starka, rzeczka, prawy dopływ Kaspli, le wego dopływu Dźwiny. Starka, okolica szlach, nad rz. Wersoką, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , gm. Ejszyszki, okr. wiejski Nowydwór, o 14 w. od Ejszyszek a 46 w. od Lidy, ma 2 dm. , 15 mk. katol. podług spisu z 1865 r. 5 dusz rewiz. . Starka 1. zdrój, na MałachowieWierzbi czanach, pow. gnieźnieński, w pobliżu Wiskowa. 2. S. , łacha rzeki Warty, pod Poznaniem, na północ od Luboni, naprzeciw Starołęki. Starkany, wś, pow. szawelski, gm. Poszwityń, o 40 w. od Szawel. Starkenberg niem. , ob. Słup. Starkenberg 1. wś, pow. welawski, st. p. Lindenau, 260 ha, 70 dm. , 327 mk. 2. S. , os. przy wsi Linkehnen; 6 dm. , 111 mk. Starkhuette, ob. Starkowa Huta. Starki 1. folw. dóbr Krasne ob, t. IV, 623. 2. S. , wś, pow. władysławowski, gm. i par. Syntowty. Odl. od Władysławowa 16 w. , ma 13 dm. , 84 mk. W 1827 r. 5 dm. , 63 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo. Starkinia, dwór, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 40 w. od Poniewieża. Starkiszki 1. zaśc. , pow. wiłkomierski, gm. Kurkle. o 24 w. od Wiłkomierza. 2. S. , zaśc. , tamże, o 28 w. od Wiłkomierza. Starklidzie, dwór, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 77 w. od Poniewieża. Starków 1. al. Starkowo, Starchow r. 1305, Starcowo r. 1358; wś i os. wiejska, pow. babimoski, o 15 klm. na zach. połd. od Szmigla, 19 klm. na połn. od Wschowy st. dr. żel. i około 2 klm. od jez. Domnickiego, graniczy z Boszkowem, Radomirzem i Błotnikami; szkoła i kaplica w miejscu, par. i poczta w Przemęcie. Kaplicę z cegły p. w. św. Wawrzyńca wystawił w r. 1849 Wawrzyniec Ruta. Wś i os. Starkowska 8 dm. , 57 mk tworzy okrąg wiejski, mający 51 dm. , 348 mk. 336 kat. , 12 prot. i 401 ha 256 roli, 114 łąk, 12 lasu. S. było własnością klasztoru wieleńskiego, przeniesionego do Przemętu; zabrane przez rząd pruski, wcielone do domeny Kaszczor. W r. 1305 Wujko dziedzic miejscowy odstąpił tej posiadłości klasztorowi dla wynagrodzenia szkód, jakie syn jego był wyrządzał; nadanie to potwierdził Henryk, syn Konrada, ks na Głogowie; r. 1358 płaciło S. dziesięcinę bisk. pozn. Kod. Wielkop. ; w r. 1580 były tu 3 łany osiadłe, 1 pusty i 3 komor. Na obszarze S. wykopano popielnice czarne i lśniące, ampułki, czary i czarki, ozdobione malowidłami, tudzież spinki bronzo we. 2. S. , os. , pow. krotoszyński, tuż pod Krotoszynem, 3 dm. , 22 mk. 3. S. , ob. Starkówiec. E. Cal. Starkowa Huta 1685 r. u Kętrzyn. Siarkowo, 1780 Sztarkowa Huta niem. Starkhuette, al. Starkenhuette, wś włośc. na Kaszubach, wzn. 769 stóp npm. , pow. kartuski, zawiera 16 gburstw i 10 zagród, razem 584 ha 245 roli orn, , 22 ha łąk, 9 ha łąk. W 1885 roku 45 dm. , 45 dym. , 286 mk 22 kat. , 264 ew. , szkoła ew. , st. p. Szembark, par. kat. Goręczyn. R. 1710 płaciła wś prob. 2 fl. , organiście 15 gr. ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 18. R. 1780 było 39 ew. ob. Wizyt. Rybińskiego str. 227. W sprawozdaniu komisyi pruskiej z r. 1772 czytamy, że było 8 mk. ewang. pasterz, owczarz, komornik na 6 1 2 włók. Wysiew z włóki 10 korcy żyta, 3 jęczm. , 10 owsa, 1 4 lnu; czynsz wynosił 171 tal, 60 gr, pogłówne 10 tal. , 60 gr. ; hyberna 7 tal, 60 gr. ; do Garczyna 1 tal ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. XV, 154. Starkowiec, jezioro istniejące niegdyś w pow. miechowskim, we wsi Goszcza ob. . Starkowiec, folw. nad rz. Wisłą, pow. lipnowski, gm. Ossówka, par. Czernikowo, odl. o 18 w. od Lipna, 2 dm. , 14 mk. , 73 mr. , go rzelnia. W 1827 należy do par. Bobrowniki. R. 1789 włościanie płacili 480 zł. czynszu do Steklina. Według reg. pob. pow. lipnowskiego z r. 1564, wś w par. Ciechocino, własność Kacpra Starkowieckiego, miała 4 łany. Pła cono pob. 3 fl. , 6 gr. , 1 sol. Pawiński, Wielk, I, 332. Br. Ch. Starkowiec l. dok. Starchovech, Starcovecz, Sthargovyecz i Starcov r. 1253, wś i dwór nad Ochlą dopł. Orli, pow. krotoszyński Koźmin, o 3 1 2 klm. na półn. od Kobylina st. dr. żel. , poczta. Graniczy z Łagiewnikami, Targoszycami, Wyganowem, Górką i Zalesiem; par. Wyganów. Komes Blizbor i inni współwłaściciele nadali S. klasztorowi lubińskiemu w r. 1166 Zeissberg, Kl. Gesch. Pol. 14, albo według nowszych badań sto lat później, t. j. w r. 1266 Papce i Kętrzyński w Pomn. Dz. Pol V, 581 i 647. Za tożsamością S. przemawia tylko nazwa równobrzmiąca. Z biegiem czasu przeszedł S. w posiadanie Mikołaja, woj. kaliskiego, który go wymienia, nadając w r. 1303 Kobylinowi prawo niemieckie. Przed r. 1303 odn. 1266, tudzież przed śmiercią Władysława Odonicza roku 1239 należał Starcow, que est sita iuxta Drozcici lagenarios nostros, ex altera parte habens villam domini Poznaniensia episcopi Starniki Starkowo Starobielsk que vocatur Gorcha Kod. Wielkop. n. 309, do szlachcica Pawła, który, jak opiewa dokument z r. 1253, wiernie służył Odoniczowi i poległ z ręki pogan, nie zostawiając, prócz wdowy, potomstwa ni spadkobierców. Wdowa Dobrosława, dla spokoju duszy nieboszczyka, przekazała z zezwoleniem panującego księcia, ojcowiznę Pawła klasztorowi henrykowskiemu pod Ziębicami, na Szląsku. Tymczasem zjawia się wdowa po Floryanie z synem, któremu, jak twierdziła, sędzia Domarat był przyznał prawo spadkobierstwa po Pawle. Podjęta w tej mierze wstecz, gdy wypadła na niekorzyść wdowy i syna jej, ks. Przemysław I przysądził klasztorowi henrykowskiemu posiadłość Starkowa, uważanego z wszelkiem prawdopodobieństwem za Starkowiec, graniczący dotąd z wymienionemi w odnośnym dokumencie Łagiewnikami i Górką ob. E. Calliera, Powiat Pyzdrski. W XV w. spotykamy na S. Starkowieckich h. Łodzia, piszących się z Bnlna, którzy go posiadali aż do r. 1677. W r. 1578 miała Starkowiecka Anna 7 ślad; osiadłych i 5 zagr. , a w r. 1618 Halszka tyleż śladów, 4 zagr. i 3 koła korzeczne. O młynie Żabnik, na Ochli, wspominają akta już pod r. 1536. Od Starkowieckich nabyli tu majętność Naramowscy; następnie w r. 1699 pojawiają się Wałknowscy, a po nich Skórzewscy. Około r. 1724 siedział tu Jan Burzynowski, burgrabia wschowski, którzy zmuszony był wyrokiem trybunału piotrkowskiego do ustąpienia dóbr wierzycielom swoim. Po Burzynowskim nastąpili Radońscy. Spory o pretensye do S. między Radońskim, a Karolem Siemiątkowskim, miała rozsądzić komisya, którą wyznaczył Sejm w r. 1773 5. Konstyt. II, 225. Przed r. 1780 był S. w ręku Wyganowskich, od których go nabył Franciszek Przyłuski, kapitan, brat arcyb. Przyłuskiego. Majętność starkowiecką składały wówczas Bielawy, Łagiewniki, Ochla i Starkowiec. Wś ma obecnie 9 dm. , 55 mk, 51 kat. , 4 prot. i 74 ha obszaru 66 roli, 5 łąk. Dwór ma 11 dm. , 161 mk. 155 kat. , 6 prot. i 370 ha 310 roli, 27 łąk, 16 lasu; olejarnia, chów bydła i nabiał, właścicielem jest Antoni Przyłuski. 2. S. mylnie Starkowice, wś i folw. , powiat średzki, o 7 klm. na płd. zchd od Miłosławia poczta i st. dr. żel. , par. Winnagóra, okr. wiejski i dwor. Czarne Piątkowo; wś ma 7 dm. i 58 mk. , a folw. 5 dm. i 51 mk. E. Cal. Starkowo, ob. Starkowa Huta. Starłygi, wś, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra dawniej Sulistrowskich, następnie Skirmuntów, Szemietowo, al. Szemietowszczyzna, o 2 w. od gminy a 50 w. od Święcian, ma 26 dm. , 205 mk. , w tej liczbie 7 praw. i 5 żydów w 1865 r. 89 dusz rewiz. . Starnice, niem. Starnitz, wś i dobra ryc. w Pomeranii, pow. słupski, st. p. Damnica. Wś liczyła 1889 r. 8 dm. , 12 dym. , 68 mk. ewang. Dobra z przyległościami 30 dm. , 65 dym. , 362 mk. 5 kat. . Kś. Fr. Starniki, wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gmina Plissa, okręg wiejski i dobra w 1865 r. Kurowskich, Sielce, o 10 w. od gminy, a 49 w. od Dzisny, przy b. dr. poczt. z Wilejki do Dzisny, ma 10 dm. , 78 mk. w 1865 r. 35 dusz rewiz. . Starniki, wś nad rz. Trą, pow. bronnicki, gub. moskiewskiej, o 12 w. od mta powiat. , przy trakcie poczt. do Riazania, ma 91 dm. , 787 mk. , fabrykę wyrobów bawełnianych, założoną w 1830 roku, zatrudniającą do 300 robotników i produkującą za sumę około 300000 rs. Starobielsk, mto pow. gub. charkowskiej, nad rz. Ajdarą, pod 40 17 płn. szer. i 56 34 wsch. dług. g. , o 211 w. na płd. wschd. od Charkowa. Z miastem łączą się słobody Pieroczna i Zajerczańska. W 1870 r. było 613 dm. 20 murow. , 12960 mk. 2 rozkolników, 52 żydów, 4 cerkwie 2 murowane, 52 sklepy, apteka, 378 rzemieślników, szkoła powiatowa, bank miejski. Targi odbywają się co tydzień, jarmarki zaś 4 razy do roku; najważniejszy z nich Nikolski od 24 kwietnia do 1 maja, wartość przywozu wynosi około 100000 rs. Przemysł ogranicza się na przeróbce łoju; nadto znajduje się w mieście młyn parowy. Własność miasta stanowi 2589 dzies. ziemi; dochody wynoszą około 7500 rs. Początek miastu dała założona w 1686 r. przez wychodźców z hetmańszczyzny osada Stara Biała, która weszła następnie, pod nazwą gródka Bielskiego, w skład pułku słobodzkiego Iziumskiego. Od 1708 r. przyłączona do gub. azowskiej, w 1732 r. zaliczona do gub. woroneskiej, w 1797 r. została mtem powiatowem gub. słobodzkoukraińskiej, od 1802 r. mto pow. gub. woroneskiej, w 1824 przyłączone znów do gub. słobodzkoukraińskiej, która w następstwie otrzymała nazwę charkowskiej. Starobielski powiat zajmuje wschodnią część gubernii i graniczy od płn. z gub. woroneską, od wschodu z ziemią wojska dońskiego, od połud. z gub. ekaterynosławską, od zachodu z pow. iziumskim i kupiańskim gub. charkowskiej. Podług obliczeń pułk. Strielbickiego ma 224 mil. , al. 10842 w. kw. , jest przeto najobszerniejszym powiatem gubernii, zajmującym przeszło 1 5 część jej powierzchni. Stanowi. on równinę, mającą nieznaczny spadek od północy ku południowi. Niewielkie wzniesienia znajdują się w części południowej, na wybrzeżach Dońca Starnice Starkowo Starłygi Północnego. Pod względem hydrograficznym powierzchnia powiatu należy do dorzecza rz. Ajdaru dopł. Dońca Półn. , przepływającego powiat na przestrzeni 190 w. w kierunku z północy na południe. Przybiera 6 dopływów. Z innych rzek ważniejsze Borowa 60 w. biegu z 7 dopływami, Ewsing z 3 dopływami, Derkut z 2 dopł. i Kamysznia również z 2 dopływami. W powiecie niema znaczniejszych jezior i błot. Glebę, za wyjątkiem niewielkich przestrzeni piaszczystych, stanowi czarnoziem bardzo urodzajny. Lasy znajdują się prawie wyłącznie na wybrzeżach Ajdaru i jego dopływów; wogóle zajmują one zaledwo 44000 dzies. W 1870 r. było w powiecie 276000 mk. , przeważnie Małorusów, z małym wyjątkiem 205 jedynowierców, 647 rozkolników, 50 in. wyzn. prawosławnych. Pod względem gęstości zaludnienia powiat należy do najsłabiej zaludnionych w gubernii, bowiem na 1 wiorstę kw. przypada 22 mk. Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo i hodowla bydła. Sieją pszenicę, żyto, jęczmień. Dobrze się udaje zwłaszcza jara pszenica arnautka. Oprócz tego uprawiają len i konopie. Co się tyczy hodowli bydła, to w 1870 r. było w powiecie 19532 koni, 80365 bydła rogatego, 100046 owiec zwy czajnych, 65016 owiec rasy poprawnej, 16208 świń, 3150 kóz. W powiecie znajdują się stadniny rządowe Strzelecka i NowoAle ksandrowska, oraz stajnia rozpłodowa Limarowska. Bydło rogate tutejsze powstało z krzyżowania siwej rasy ukraińskiej z kałmucką dońską. Przemysł fabryczny nieznaczny, w 1878 r. było w powiecie 10 fabryk, zatrudniających 55 robotników i produkujących za 154400 rs. Handel wywozowy, zwłaszcza zboża, łoju i skór, dość znaczny. W powiecie odbywa się corocznie 54 nieznacznych jarmarków. Pod względem administracyjnym powiat dzieli się na dwa okręgi policyjne stany i obejmuje 335 miejsc zaludnionych, w tej liczbie 73 słobód i 29 siół. Osady są przeważnie dość ludne i 248 ma mniej niż 1000 mk. , 56 od 1000 do 2000, 17 od 2 do 3000, a 15 przeszło po 3000 mk. J. Krz. Starobin 1. mko nad rz. Słuczą o 78 w. od jej źródeł, pow. słucki, w 1 okr. pol. i gr. Starobin, przy b. dr. z Filipowicz do Lewina, o 35 w. od Słucka, ma 108 dm. , wyłącznie prawie drewnianych, 724 mk. , przeważnie żydów, cerkiew paroch p. w. św. Mikołaja, uposażona 137 mr. ziemi 25 mr. łąk, szkółka wiejska. Par. praw. ma około 1000 wiernych; kaplica w Podbrodziu. Okręg policyjny starobiński obejmuje 7 gmin Carowcy, Czaplice, Kijewicze, Pohost, Słuck, Stalobin i Wyzna. Gmina starobińska składa się z 10 okręgów wiejskich starostw, ma 745 osad włośc. , 4260 włościan płci męż. , którym przy uwłaszczenia nadano 13559 dzies. Do bra, niegdyś własność kn. słuckich Olelkowiczów, następnie ks. Radziwiłłów, Wittgen steinów, obecnie ks. Hohenlohe, należą do dom. Starzyna. 2. S, dobra, pow. lepelski, w 3 okr. pol. do spraw włośc, gm. Horaczewice, w 1863 r. 20 dusz rewiz. A. Jel. Starobińskie Podłowiectwo, pow. słucki, ob. Podłowiectwo. Starobuda, folw. dóbr Łopie Sokołowskich, w pow. kowieńskim. Starobudziszki, os. , pow. kalwaryjski, gm. i par. Ludwinów. Odl. od Kalwaryi 9 w. ; 1 dm. , 23 mk. W 1827 r. 1 dm. , 14 mk. Starocekowska, kol. , pow. kaliski, gm. Ceków, par. Kosmów, odl. 21 w. od Kalisza; ma 25 dm. , 85 mk. Ob. Ceków. Starochoperskoje, sioło na lewym brzegu Chopru, pow. bałaszowski, gub. saratowskiej, o 18 w. od mta powiat. , przy trakcie poczt, saratowskoworoneskim; ma 257 dm. , 1856 mk. , st. poczt. Starodąbie al. Podwale, pow. będziński, gm. Wojkowice kościelne; ma 18 dm. , 145 mk. , 208 mr. dwor. Starodup, mto powiat, gub. czernihowskiej po obu brzegach błotnistej i zarosłej trzciną rzki Babincy, dopł. Wabli dopł. Sudosti, pod 52 35 płn. szer. , a 50 26 wschd dług. geog. Położone w miejscowości równej, po części nizinnej, wzniesione 700 st. npm. , ma w 1867 r. 1050 dm. 7 murow. , 12042 mk. 95 katol. , 334 rozkolników, 5 protest. , 3188 żydów, 15 cerkwi 7 murowanych, 4 domy modlitwy żydowskie, 102 sklepów 30 mur. , szkołę powiatową, szkołę paraf. świecką i cerkiewną, szkołę żydowską rządową, szpital, bank miejski, st. pocztową. Posiada proste i szerokie ulice, po obu stronach których znajdują się sady owocowe. Własność mta stanowi 549 dzies. pastwisk; dochód w 1869 r. wynosił 5455 rs. Część mieszkańców zajmuje się sadownictwem i uprawą konopi; w 1870 r. było w mieście 509 rzemieślników 323 majstrów, przeważnie krawców i szewców. Przemysł fabryczny nieznaczny, reprezentowany był w 1870 r. przez 10 fabryk 1 warzelnia łoju, reszta garbarnie, produkujących za 14860 rs. Pod względem handlowym S. zajmował niegdyś jedno z pierwszych miejsc na Ukrainie, ze wzrostem jednak osad rozkolniczych w tych okolicach, znaczenie jego znacznie podupadło, pomimo to jednak i obecnie prowadzi dość ożywiony handel zbożem, konopiami, rohożami i dziegciem; handel drobiazgowy znajduje się prawie wyłącznie w ręku żydów. Jarmarki odbywają się 4 razy w ciągu roku 6 stycznia, w czwartek 1go tygodnia Wielkiego postu, w 5ty Starobińskie Podłowiectwo Starobuda Starobudziszki Starocekowska Starochoperskoje Starodąbie Starodup Starobin Starobin piątek po Wielkiej nocy i 1 października; obrót na wszystkich nieznaczny. S. należy do najdawniejszych osad ruskich i istniał już w połowie XI w. ; wchodził wówczas w skład ks. czernihowskiego i w 1080 r. złupiony został przez Połowców. W ciągu XI i XII w. służył za ważny punkt strategiczny w domowych walkach pomiędzy książętami i wslmtek tego niejednokrotnie ulegał napadom i klęskom wojennym. W XIII w. milczą latopisy o S. , uległ prawdopodobnie zagładzie wskutek napadu Mongołów. Po zajęciu tych okolic przez Olgierda, odbudował on w liczbie innych grodów i S. ; miał odtąd ważne znaczenie jako punkt obronny od strony ks. moskiewskiego i Tatarów. W XIV w. Ruscy zajęli S. lecz nie nadługo. W 1408 r. W. ks. Witold nadał mto z okręgiem Świdrygajle. W tym też czasie ustanowił sstwo grodowe starodubowskie. W 1446 r. , po oślepieniu w. ks. moskiewskiego Wasila Wasilewicza, sprzymierzeniec jego kn. borowski Wasili Jarosławowicz przeniósł się na Litwę i otrzymał, jako udział, między innemi i mto S. Gdy ks. Wasili powrócił w 1454 r. do swej poprzedniej dzielnicy, S. nadany został ks. Iwanowi Andrzej o wieżowi Możajskiemu, a następnie przeszedł na syna jego Symeona Iwanowa, który pomimo powrotu w 1500 r. do Rossyi nie zrzekł się dzielnicy starodubowskiej. Z tego powodu wywiązała się wojna pomiędzy Moskwą a Litwą, zakończona w 1503 r. przymierzem, mocą którego ta ostatnia uznała niezależność posiadłości ks. Szymeona Iwanowicza. Przymierze to jednak było krótkotrwałe i wkrótce wybuchła długoletnia walka o posiadanie ziemi siewierskiej, w ciągu której S. niejednokrotnie uległ napadom. Pamiętnym zwłaszcza dla miasta pozostał 1534 r. , w którym wojska polskolitewskie zdobyły szturmem miasto, przyczem padło do 13000 obrońców i dostali się do niewoli wojewodzi OwczynaTelepnicew i kn. Sicki. . Zwycięzcy niemogli jednakże utrzymać ruin miasta, które w 1535 r. zajęte zostały przez wojska ruskie, przyczem miasto wkrótce zostało odbudowane i na nowo zaludnione. W 1616 r. Polacy zajęli znowu S. , który na mocy rozejmu w Dziewulinie Deulin z d. 11 grudnia 1618 r. pozostał przy Rzpltej. Przyłączony, jako mto powiatowe, do województwa smoleńskiego, otrzymał S. prawo magdeburskie. Zajęty w 1632 r. przez wojska ruskie, został w 1634 r. znowu ustąpiony Rzpltej. W 1648 r. S. zajęty został przez kozaków Chmielnickiego i na mocy ugody w Zborowie 17 sierpnia 1649 r. przeszedł w bezpośrednią zależność od hetmana, a następnie w 1654 r. pod władzę Rossyi. Po śmierci Chmielnickiego S. , należący dotychczas do pułku nieżyńskiego, został głównem miastem pułku starodubowskiego, utworzonego przez hetmana Brzuchowieckiego. W tym czasie zniszczony został w 1660 r. przez Tatarów krymskich, przywołanych przez Jurka Chmielnickiego, a następnie w 1663 r. napadło na miasto wojsko polskie. W 1677 r. S. zniszczony został przez pożar. Na mocy pokoju Grzymułtowskiego 6 maja 1686 r. ostatecznie przeszedł do Rossyi i do 1783 r. pozostał mtem pułkowem. Od 1781 r. mto powiatowe namiestnictwa nowogródsiewier skiego, w 1797 r. włączony został w skład gub. matoruskiej, od 1802 r. mto pow. gub. czernichowskiej. Po przejściu S. pod panowanie ruskie, szlachta polska, która posiadała tu dobra narodowe za zasługi, miała nadane sobie przez Stany Rzpltej inne dobra w województwie trockiem; sądy ziemskie i grodzkie przeniesiono do Wilna. Ostatnim ssta tych dóbr był Eustachy Chrapowicki ob. Vol. Leg. , t. VIII, str. 777; posiadał je także Piotr Rudomina. W mieście pozostały się ślady fortyfikacyi z ziemi usypanej i dwóch wałów ziemnych. Ob. Kijewskij Telegraf, 1875 r. 33. Starodubowski powiat leży w płn. wschodniej części gubernii i podług obliczeń Strelbickiego zajmuje 59, 73 mil, al. 2890, 4 w. kw. Powierzchnia powiatu pomiędzy rz. Snowem i Sudością przedstawia równinę miejscami poprzerzynaną nie wielkiemi pagórkami, nieco wyniesioną w części środkowej i mającą spad od płn. na południe. Po lewej stronie rz. Sudości równina jest falistą z nizinami, powstałemi z błot, wyschniętych po wycięciu lasów i posiada spadek na płd. zchd. ; część pokryta lasami poprzerzynaną jest zaroślami i błotami. Pod względem wzniesienia powiat zajmuje pierwsze miejsce w gubernii. Najwyższa bezwzględnie wysokość dochodzi pod wsią Rachmanową 764 st. , najniższa zaś pod wsią Woronok 617 st. npm. Gleba na lewym brzegu Sudości jest gliniasta, w części płd. wschd. , zbliżając się do rz. Desny, piaszczysta, z porozrzucanemi gdzie niegdzie dolinami, napełnionemi czarnoziemem; w pozostałej zaś części, mianowicie na równinach około Staroduba, glebę stanowi niogłęboki czarnoziem piaszczysty. Powierzchnia powiatu należy do dorzecza rz. Dniepru, przedstawicielami którego są Desna, dotykająca płd. wschd. zakątka i Unecza, dopływ Ipuci, przepływająca na nieznacznej, przestrzeni płn. zchd część powiatu. Z dopływów Desny ważniejsze Sudość z licznemi rozgałęzieniami, i Snów, przybierający w granicach powiatu Titwę, Istrawkę, Sołowę z Woroneczekiem, Stratiwą, Rewnę i Trubież. Do Uneczy uchodzi Żecza. Wszystkie te rzeki, oprócz Desny, są nieżeglowne; po Sudości Starodub Starodworski Starodubie Starodubka Starodubówka Starodwór Starodworce Starodworskle leśnictwo Starodworszczyzna Starodworzyszcze Starogard Starodubie spławiają niekiedy drzewo. Jezior niewiele i to nieznaczne. Z błot najważniejsze pod wsią Niznie, mające długości i szerokości po 1 1 2 w. , Hałe długie 3 w. , szer. 1 w. , Podrzecze dł. 2, szer. 1 1 2 w. ; Chutorskie dł. 2 w. , szer. 100 sażeni i pomiędzy wsiami Borszczowa, Hryniewo i Słuczki dł. do 5 w. , szer. od 1 2 do 4 w. Lasów obecnie niewiele, zajmują wraz z zaroślami, zaledwie 15 ogólnej przestrzeni. W 1867 r. było w powie cie bez Staroduba i Fohara 101279 mk. , w ogóle zaś po 1963 mk. na 1 milę kw. Oprócz prawosławnych było 29 katol. , 89 jedynowierców, 15597 rozkolników, 28 protestan tów i 1563 żydów. Pod względem etnogra ficznym masę ludności stanowią Małorusini do 75 dalej Wielkorusy 21 pozostałą zaś część stanowią żydzi. Główne zaję cie mieszkańców stanowi rolnictwo i uprawa konopi, po części zaś sadownictwo; wielu tak że zajmuje się w fabrykach, furmaństwem i wychodzeniem na zarobek. Pod względem przemysłowym w 1870 r. było 63 fabryk, za trudniających 690 robotników i produkują cych za 337966 rs. W 1859 r. było w po wiecie 359 miejsc zamieszkałych S. , mko nadetatowe Pohar, 4 osady Woronok, Elenka, Łużki i Młynok, 1 miasteczko Ponurowka, 2 słobody, 80 siół, 88 wsi i 182 drobnych osad. W 1870 r. było tu 95 cerkwi prawo sławnych i 4 jedynowiercze. Marszałkami powiatu starodubowskiego byli 1703 r. Aleksander Lettau, 1767 88 Bolesław Biszping, 1773 93 Jan Biszping, Gabryel Kierło h. Płomieńczyk. J. Krz. Starodubie, część wsi Hałajki ob. , w pow. taraszczańskim. Starodubka, wś nad Dnieprem, pow. rzeczycki, przy gośc. poczt. rzeczyckoCzerni howskim, w 4 okr. pol. rzeczyckim, gm. Chołmecz, ma 25 osad; grunta wyborowe, łąki obfite. A. Jel. Starodubówka, wś, pow. orszański, gm. Lubawicze, ma 5 dm. , 40 mk. , z których 6 zajmuje się wyrobem wozów, sań i t. p. Starodwór, wś, pow. siebieski, w 1 okr. pol. do spraw włośc. , gm. Sinoziero, w 1863 8 dusz rewiz. Starodworce 1. folw. i wś, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. Szczuczyn, okr. wiejski Krasne, o 3 9 w. . od Szczuczyna, 12 dm. , 138 mk. podług spisu z 1865 r. 28 dusz rewiz. ; własność Gościewiczów. 2. S. , okolica, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , o 10 w. od Szczuczyna, 3 dm. , 33 mk. 3. S. , wś włośc. , pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. okr. wiejski i dobra skarbowe Wasiliszki o 5 w. o 39 w. od Lidy, ma 9 dm. , 2 mk. prawosł i 100 katol. w 1865 r. 45 dusz rewiz. . 4. S. , wś, tamże, o 5 w. od Wasiliszek, w 1865 r. 7 dusz rewiz. ; własność Tabeńskich. 5. S. , okolica szlach. , tamże, o 3 w. od Wasiliszek, ma 7 dm. , 53 mk. katol. w 1865 r. 7 dusz rewiz. . 6. S, wś, pow. grodzieński, w 4 okr. pol. , gm. Źydomla, o 21 w. od Grodna. 7. S. , wś, pow. miński, w 1 okr. pol. mińskim, gm. Ostrożyce, ma 4 osady. J. Krz. Starodworski 1. Młyn, niem. Althoefchener Muehle, osada, pow. międzychodzki Skwirzyna, o 5 1 2 klm. na zach. połd. od Skwirzyny, 2 klm. na półn. od Starego Dworku, nad Obrą, dopł. Warty; 4 dm. i 82 mk. Młyn ten wystawił około r. 1710 Józef Gurowski, opat bledzewski. 2. S. Staw, niem. Alte Haus See, w tejże okolicy, o 10 klm. na połd. wschd. od Skwirzyny, pod Rojewem. E. Cal. Starodworskle leśnictwo 1. niem. AltHoefchen, pow. międzychodzki Skwirzyna, na obszarze Starego Dworku. 2. S. , niem. Altenhof, pow. międzyrzecki pod Brojcami Braetz, na obszarze Starego Dworu. Starodworszczyzna, folw. nad rz. Sworotwą, pow. nowogródzki, w pobliżu mka Poczepowa, w 2 okr. pol. horodyszczańskim; grunta wyborowe szczercowogliniaste, łąki obfite. A. Jel. Starodworzyszcze, wś, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Giełwany, okr. wiejski i dobra, hr. Kossakowskich, Soboliszki, o 6 w. od gminy, a 64 w. od Wilna, ma 7 dm. , 29 mk. katol. i 21 starów, w 1865 roku 4 dusze rewiz. . Starogard, niem. Preusisch Stargard, dok. 1186 i 1198 r. Starigrod, Stargrod, Staregarde, miasto powiat. w Prusach zach. , w równinie otoczonej lasami, na praw. brzegu Wierzycy, wzn. 116 stop npm. , o 2 mile na zach. od Pelplina, pod 53 58 płn. szer. i 36 12 wsch. dłg. od F. , st. dr. żel. na przestrzeni Tczew i Chojnice. Gleba składa się z piasku, gliny, a w dolnych warstwach i z marglu. Mieszkańcy trudnią się rolnictwem, drobnym handlem i przemysłem. Tutejszy cech szewcki liczył 1883 r. około 100 majstrów. Znajduje się tu fabryka machin, 2 fabryki tabaki t. zw. Kowieńskiej, którą wysyłają w obce kraje. Co rok odbywa się tu 6 jarmarków. Jest też fabryka spirytusu, młyn i tartak, kilka garbarni, spółka pożyczkowa, towarz. czeladzi rzemieślniczej, landratura, sąd okręg. , urząd poborowy, magazyn wojskowy, kasa powiatowa, 2 szwadrony huzarów, komenda batalionu obrony krajowej, urząd poczt. I klasy. Z S. rozchodzi się 5 szos w różne strony, mianowicie do Pelplina, Tczewa, Skarszew, Chojnic i Lubichowa. Szkoła miejska i wyższa szkoła dla dziewcząt liczyły 1887 r. 834 dzieci, 14 klas i 7 nauczycielek; prywatna szkoła przygotowawcza dla dziewcząt liczyła 65 dzieci. Zakład dla ewang. preparandów od 1872 r. , 1887 r. miał 2 klasy 52 uczniów; gimnazyum założone 1880 r. liczyło 142 ucz niów 1883, a w dwóch klasach przygotowawczych 35. obszar S. obejmuje 1500 ha 1193 roli or. , 91 łąk, 31 ha lasu. W 1885 r. było 395 dm. , 1816 dym. , 6634 mk. , 3054 kat. , 3027 ew. , 24 dyssyd. , 529 żyd. , z których na wyb. Ebenau przypada 35 mk. i 2 dm. ; na Fredę Froede 101 mk. i 7 dm. a na folw. Hermannshof 132 mk. , 8 dm. W radzie miejskiej zasiadało 1887 r. 18 członków 4 kat. , 10 ew. , 4 żyd. R. 1780 liczył S. 900 kat. , 800 ew. i 120 żyd. ob. Wizyt. Rybińskiego, str. 249; 1858 r. 4962 mk, 325 dm. ; 1875 r. 6022; 1880 r. 6253 mk. R. 1869 płaciło miasto podatku gruntowego 373 tal. 20 sbr. 4 fen. , od budynków 1174 tal. 10 sbr. , od dochodu 1683 tal. 15 sbr. , klasowego 3888 tal. 15 sbr. , od procederu 1368 tal. Bram posiadało miasto 4 tczewską młyńską, gdańską szewcką, chojnicką i poplińską al. gniewską. Stare mury i dwie wieże są poczęści jeszcze zachowane, szerokie fasy zamieniono na ogrody i Na roli miejskiej znajdowano często bursztyn, jak świadczy Rzączyński. R. 1889 odkryto tu w parku przy strzelnicy grób skrzynkowy. S. oppidum non ignobile, mówi Borek w Echo sepulchralis II, 523, zalicza się do najstarszych osad na Pomorzu. Odnosi się to jednakowoż tylko do starego miasta, castrum Starigrod; trzeba bowiem rozróżniać książęcy Stary Gród na lewej strome Wierzycy od krzyżackiego Stargard na prawej stronie. Pierwszego należy szukać gdzie dziś jest dworzec kolei żelaznej. Tento gród wraz z okolicą darował ks. pomorski Grzymisław r. 1198 rycerzom jerozolimskim św. Jana czyli Joanitom Dedi. .. castrum meum, quod vocatur Starigrod. .. dedique totam terram inter viam mercatorum, quae ducit in Gdantz et inter Verissam Wierzyca fluvium usque ad fines Cameron Chamirowo, ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 7. Ponieważ tędy szła stara droga handlowa z Gdańska do kraju via domini Grimlslai dlatego gród tutejszy większe miał znaczenie. Darowiznę tę potwierdził papież Grzegorz IX d. 21 marca 1238 r. Sprowadziwszy się Joanici wybudowali przy grodzie kościół św. Jana Chrzciciela. Kronikarz Grunau opowiada, że był dokoła niby forteca murami i fosami obwiedziony; zaraz od początku był parafialnym. Oprócz zwykłej opłaty po pół korca żyta i owsa od włóki, posiadał proboszcz 4 włóki roli, chmielnik, łąki i ogrody; pobierał także ofiary, które wierni składali podczas wspólnej modlitwy; wino, światło i opłatki potrzebne do nabożeństwa dostarczano mu darmo. W XVI w. podczas reformacyi zaczął kościół podupadać; wizyta bisk. Rozdrażewskiego z końca XVI w. mówi, że był wprawdzie cały murowany, jednak wymagał reperacyi, ponieważ już od lat przeszło 26 stał pusto. W r. 1655 zburzyli go podobno Szwedzi i ziemią zasypali, jak lud opowiada, żeby łatwiej sporządzić szaniec. Być jednak może, że kościół już dawniej uległ zniszczeniu. R. 1702 tylko widać było szczątki. R. 1869 odkopano przy równaniu ziemi pod kolej żelazną, fundamenta tego dosyć dużego kościoła w formie krzyża. Cztery włóki kościelne ma teraz proboszcz katolicki; miejsce jednak gdzie kościół i zamek Joanitów stały, jeszcze dziś lud Św. Janem nazywa ob, Pieigrzym, 1869, Nr. 19; Utrac. kościoły przez kś. Fankidejskiego, str. 243. Pod Starym Grodem Joanitów powstała wieś, która jednak dopiero r. 1350 od nich dostała przywilej lokacyjny. Tam zaś gdzie dziś stoi miasto, na prawym brzegu Wierzycy, wspominają dokumenty tylko wieś Starogard villa Stargard; tę odbiera król Wacław II dla zdrady, dawniejszemu kasztelanowi w świeciu, Adamowi i nadaje ją r. 1305 Piotrowi świecy, który ją tegoż roku sprzedaje Krzyżakom ob. P. U. B. v. Perlbach, Nr. 637. Ci założyli na prawym brzegu Wierzycy dzisiejsze miasto. Kronikarz Grunau utrzymuje, że to nastąpiło za czasów w. mistrza Siegfrieda v. Feuchtwangen r. 1309 lub 1310 i że założycielem był braciszek Teodat z Florencyi. Inni kronikarze atoli twierdzą, że to nastąpiło dopiero r. 1338 ob. Gesch. d. Stadt Stargard v. Stadie, str. 34 36. Przechowała się pieczęć miejska z 1339 r. dotąd jeszcze w używaniu. Na pieczęci jest na czerwonej tarczy, ponad złotą koroną czarny krzyż zakonu rycerskiego, a pod koroną mniejszy, zdaje się biały krzyż Joanitów. R. 1348 nadaje w. mistrz Dusemer v. Arfberg miastu prawo chełmińskie i 70 1 2 włok. Na pół włóce leżało miasto, 60 włók podzielono między mieszczan a 10 przeznaczono na spólny użytek jako pastwiska. Z wymienionych 60 włók otrzymał proboszcz 4, sołtys 6, zaś 2 miały między mieszczan na ogrody być podzielone, z reszty 48 włók czynszowych pobierał zakon po 1 grzywnie, 1 gęsi i po 2 kury rocznie; oprócz tego po 6 fen. od włóki na uznanie zwierzchnictwa. Sądowi miejskiemu podlegali tylko niemieccy mieszczanie, Polacy zaś, Wendowie, Prusacy i goście szukali swego prawa u komtura krzyżackiego w Gniewie, dokąd S. należał. Sołtys pobierał trzeci fenik kar sądowych jako i czynszu od jatek rzeźnickich, piekarskich i szewckich, drugą trzecią pobierał zakon, trzecią miasto. Także prawo utrzymywania łazienki dostało miasto. Roku 1360 sprzedali Joanici swój majątek Krzyżakom, ażeby ujść ich natarczywo Starogard ści. Gdy nowe miasto krzyżackie się wzmagało, stary gród Joanitów podupadał, tak, iż wnet po nim prawie śladu nie pozostało. R. 1373 nadaje w. mistrz Winrich v. Kniprode, który w tymże roku założył istniejące jeszcze bractwo strzeleckie, miastu wś Kotyie, dotąd do niego należącą. Za to było miasto zobowiązane do jednej służby konnej w lekkiej zbroi; w miejsce dawniejszego prawa pols. zaś mieli płacić 1 1 2 grzywny rocznie, a od każdego radła 1 korzec, od każdego pługa 2 korce żyta, wreszcie 1 funt wosku i 5 prus. feników od włóki na uznanie zwierzchności ob. Stadie, 1. c, str. 180. R. 1433 ciągnęli tędy Husyci, ale miasta zdobyć się nie kusili ob. Ser. rer. prus. , III, p. 501. W 13letniej wojnie przyłączył się S. do związku miast. 1461 r. d. 8 grudnia Krzyżacy, którymi dowodzili Fritz von Rabenock i Kaspar Wernersdorff, przez zdradę trzech z magistratu, zdobyli miasto, w ulicach rozpoczęła się zacięta walka, mało kto z walczących zdołał się ratować ucieczką ob. Scr. ror. Pruss. IV, p. 211. Zwycięzcy splądrowali domy mieszczan, którzy potem wszystko znów od nich wykupywać musieli. R. 1464 w początku lipca chcieli Krzyżacy ze S. ubiedz Tczew, dokąd wielu z ich żołnierzy wcisnęło się w kobiecej odzieży; ale odkryci i rozsiekani zostali ob. Dzieje Krzyżaków, przez Rogalskiego, II, str. 352. W 1465 r. we wrześniu wysłał król Kazimierz oddział pod dowództwem Pawła Jasieńskiego na oblężenie Starogardu, dla uskromienia częstych najazdów tutejszej krzyżackiej załogi. Oblężeni pod wodzą wielkiego komtura Ulryka von Eisenhoff zdołali podstępem pochwycić Jasieńskiego, który został do Chojnic odesłany. Tymczasem oblężenie miasta ciągnęło się nawet w zimie, rycerstwo polskie zamknięte w dwóch basztach, na początku oblężenia wystawionych, teraz pod dowództwem Gotharda Radlińskiego h. Tarnawa, nie wiele szkodzić mogło miastu, na którego obronę przybyły oddziały z załóg w Chojnicach, Frydlądzie, Hamersztynie, Bytowiu, Lęborku, Osieku i Kiszewie. Na wiosnę następnego roku 1466 oddział krzyżacki składający się z 400 jazdy i 300 piechoty wyruszył na odsiecz S. , który zabezpieczał Krzyżakom komunikacyą z Pomorzem, ale Polacy ostrzeżeni udaremnili ten plan. Gdy głód załodze krzyżackiej gwałtownie dokuczać zaczął, d. 23 lipca 1466 r. dowódzca jej Ulryk v. Eisenhoff, wielki komtur, straciwszy nadzieję odsieczy, o północy uszedł z miasta z całą załogą, zostawiwszy działa i przybory wojenne. Tegoż dnia rano mieszczanie wydali miasto Gotardowi Radlińskiemu str. 361. Dotąd należał S. do komturstwa gniewskiego, odtąd zaś do woj ew. pomorskiego. Został miastem powiatowem i sejmikowem. Do starostwa starogardzkiego należały Rywałd Hamer, Kursztyn, Nowa Wieś i Kokoszki. Starostami byli 1526 roku Achacy Cema, podkomorzy pomorski; Fabian Cema, Adam Aleksander Doręgowski, Marcin Borzewicz 1580, Jan Krysztof Kostka 1583. Rafał Mikołaj Kostka 1622, Maciej Niemojewski 11626, Mikołaj Rafał Kostka 1640, Jan Doenhoff około r. 1650, Jan Kos, wojew. chełmiński 1699, Piotr Kczewski, wojew. malborski 1722, Jan Kczewski, wojew. malborski 1740, Piotr Kczewski około 1765 ob. Borek Echo sepulchralis, II, str. 527. W 1771 r. płacono kwarty 3058 zł. 25 gr. a hyberny 2415 zł. W dziejach miasta zaszły następne ważniejsze wypadki. R. 1484 d. 24 sierpnia powstał w mieście ogień, który połowę miasta i ratusz zniszczył. Przy odbudowaniu Gdańszczanie hojnie mieszczan wspierali. R. 1514 srożyło się tu morowe powietrze, tak żo jarmark nie mógł się odbyć, W czasie wojny z Albrechtem, Krzyżacy w dniu W. Świętych r. 1520 znów Starogard zajęli, lecz Polacy wnet go odebrali. Luteranizm zaczął się tu szerzyć około r. 1525. W 1557 r. posiadają ewangielioy już kościół św. Katarzyny i św. Jakuba a przez pewien czas i parafialny, który jednak r. 1599 znów wydać musieli katolikom. R. 1598 postanowił sejm, aby się tu i w Kościerzynie alternatim co 6 tygodni roki sądowe odbywały. Od r. 1600 1602 morowe powietrze wiele ofiar pochłonęło. R. 1618 uzyskało miasto prawo wyazynku piwa we wsiach królewskich, a r. 1627 przywilej na sprzedaż piwa w publicznych gospodach. Warzenie piwa stanowiło dla wielu mieszczan główne źródło dochodów. R. 1655 w listopadzie zajęli Szwedzi miasto, zburzyli kaplicę, wszystkie świątynie poza murami, mianowicie kościół św. Jana przez Joanitów zbudowany, kaplicę św. Jerzego i św. Jakuba na przedmieściu chojnickiem; kościół parafialny znacznie też został uszkodzony. R. 1658 znów Szwedzi miasto szturmem zajęli i złupili je. Padło w tej walce 130 z załogi, 66 poszło w niewolę, a 5 chorągwi dostało się w ręco nieprzyjaciół. Od r. 1652 1654 srożył się tu znów mór, tak że wskutek tego jak i dla długich wojen szwedzkich w powiecie wiele wsi opustoszało. R. 1766 stanął nowy ratusz. R. 1772 dostał się S. pod rządy pruskie. R. 1792 d. 22 sierpnia pożar prawie całe miasto w perzynę obrócił. Spalił się ratusz z oałem archiwum, spłonął kościół ewang. św. Katarzyny, został się tylko katol, kościół paraf, i koszary, które Fryderyk Wielki wybudował z materyału po rozebranym zamku w Osieku. Na korzyść Starogard pogorzelców zbierano w państwie składki. Większa część dzisiejszych domów i kościół ewang. pochodzi z r. 1792 94. Podczas wojen francuskich 1807 15 ciągnęły przez S. , leżący nad głównym traktem, wojska różnych narodów. R. 1807 zajął oddział generała Dąbrowskiego miasto, ale Prusacy wnet wyparli, zabierając 30 jeńców i 2 działa. Do parafii starogardzkiej należą Starogard miasto i folw. , Nowawieś, StaryLas, Fryda, Kotyże, Płaczewo, Brzeziny, Sumiu, Wygoda, Lipy, Rokocin, Kucborowo, Brunoswalde i św. Jan; dalej filia Jabłowo ze swomi wsiami. R. 1686 liczyła parafia około 600 dusz, jabłowska około 150 ob. Wizyt. Madalińskiego, str. 3 i 46; r. 1780 było 1528 dusz, w tej liczbie 968 ewang. , 132 żyd. ob. Wizyt. Rybińskiego, str. 249; 1867 r. 3663 dusz; 1888 r. 4294 dusz. Przy kościele p. w. św. Mateusza, patronatu rządowego, istnieje szpital św. Jerzego dla 4 ubogich, bractwo rożańcowe, bractwo trzeźwości od r. 1866. Mesznego pobierał proboszcz z folwarku starogardzkiego 7 1 2 korcy żyta i tyleż owsa, z Owidza 4 kor. żyta i tyleż owsa, z Jabłowa 30 kor. każdego zboża, z Kolińcza po 3, z Nowej wsi i Sumina po 7, z Rokocina po 10, z Barchnów po 5, a z Kucborowa po 1, razem 74 1 2 kor. żyta, tyleż owsa. Oprócz tego posiada prob. 49 ha na Św. Janie, 58 ha przy mieście, 67 ha w Nowejwsi i 228 mr. w Jabłowie. Z prob. starogardzkich są nam znani 1625 r. Wojciech Zgierski, 1635 Wawrzyniec Smugatius, 1664 Wytramowski, 1688 Mateusz Praetorius, 1739 Chmielewski, 1740 Paweł Sikorski, 1773 Jan Bastkowski, 1848 Mateusz Kołaczkowski, ur. 1791, Jan Rhode od r. 1871 i Józef Block od r. 1882. Teraźniejszy murowany kościół katolicki pochodzi podobno z 1339 r. , zbudowany w kształcie bazyliki, co jest wielką rzadkością u Krzyżaków. Największą ozdobą tej pięknej świątyni są szczyty wszystkie na 3 podzielone pola. Nagrobki w kościele tak są zatarte, że trudno je odczytać. Jest między niemi nagrobek Jerzego z Lubieńca Niemejewskiego 1615 i Fabiana Legendorff, woj. pomorskiego ob. Bauund Kunstdenkm. der Prow. Westpreussen, str. 239. Dawniej katolicy mieli też kościół św. Katarzyny, przy którym przed reformacyą istniało sławne bractwo św. Katarzyny. R. 1642 i 1792 kościół ten zgorzał, potem wystawili sobie ewangielicy nowy lecz na innem miejscu. Kościół św. Jakuba znajdował się w mieście przy murze, był z cegły budowany i jak się zdaje parafialny. Do proboszcza należały 4 włóki. Przez pewien czas posiadali go lutrzy, ale r. 1599 oddali go katolikom; 1655 r. Szwedzi go zburzyli. Kaplica Na Bramie stała nad bramą gdańską i była poświęcona N. M. Pannie, mieściła się w wieży, która dziś służy jako więzienie. Kościół św. Ducha stał nieco dalej za gdańską bramą, na dole przy Wierzycy kiedy zaginął, nie wiadomo. , Prepozytura św. Jerzego na Chojnickiem przedmieściu przy kościółku św. Jerzego, ze szpitalem i cmentarzem. W XVI w. znajdował się przez długi czas w ręku lutrów; r. 1599 jednak katolikom wydany. R. 1655 zburzyli go Szwedzi. Kaplica Jeruzalem stała poza miastem naprzeciw cegielni; luteranie obalili ją w czasie reformacyi ob. Utrać, kościoły przez kś. Fankidejskiego, str. 240 245. Powiat starogardzki w gdańskim obwodzie regencyjnym, został r. 1887 podzielony na starogardzki i tczewski. Graniczy teraz na półn. z tczewskim i kościerskim, na zachód z chojnickim i tucholskim, na połd. z świeckim, a na wschód z kwidzyńskim. Obejmuje 1 miasto, 64 gmin i 132 obwodów administracyjnych, 105, 712 ha 48, 169 roli or. , 5582 łąk i 35, 412 ha lasu; 1 ha roli or. daje średnio 9, 01 mrk czystego dech. , 1 ha łąk 862 mrk, 1 ha lasu 078 mrk. W 1871 r. liczono 46, 233 mk. ; 1880 r. 48, 284 mk. ; 1385 r. 48, 605 mk. , między tymi 37, 365 kat. , 10, 554 ew. , 51 dysyd. i 727 żyd. Głównemi rzekami powiatu są Wierzyca i Czarna Woda. Wierzyca wchodzi na obszar pod Grabowcem, przyjmuje z praw. strony Pisienicę, Węgiermucę i Jonkę, poczem przechodzi do powiatu tczewskiego, Czarna Woda zaś wchodzi pod Więckiem a za nadleśn. Błędnem przechodzi w pow. świecki. Z większych jezior zasługują na wzmiankę Borzechowskie 3 5 mili długie a 1 5 mili szerokie, Czarne, Osieckie, Trzechowskie, Miedacek, Długie, Słone, Kalęba i inne. Oprócz licznych bitych traktów posiada powiat dwie linie dróg żelaznych wschodnia przerzyna go na przestrzeni od Rożentala do Paulshof a chojnickotczewska od Czarnej Wody aż poza Starogard. Północną część powiatu zamieszkują Kociewiacy, połd. zaś Lasacy ob. Słow. Geogr. , t. IX, str. 99. W skład dekanatu starogardzkiego wchodzą parafie Bobowo z filią w Dąbrówce, Stara Kiszewa z fil. w Starych Polaszkach, Klonówka. Kokoszki, Lubichowo, Pinczyn, Pogódki, Starogard z fil. w Jabłowie i Zblewo. Dawniej posiadał dekanat jeszcze kościoły i kaplice W Starogardzie sześć oprócz dzisiejszego, dalej w Nowejwsi, Szpęgawsku, Liniewcu, Koźminie, Kleszczewie, Jezierzu i Iwicznie. Kaplice zaś w Rokocinie, Suminie. Owidzu, Szpęgawsku, Radziejowie, Czarnem, Kiszewie, Sucuminie i w Polaszkach ob. Utrac. kościoły kś. Fankidejskiego, str. XIV. 2. S. , niem. Stargard, folw. , tamże, 601 ha 292 roli or. , 62 łąk, 103 lasu. W 1885 r. 16 dm. , 41 dym. , Starogard Starogóreckie Holendry Starogostońska Kolonia Starogóreckie Holendry 208 mk. , 156 kat. , 49 ew. , 3 żyd. Hodowla owiec i mlekarnia. Kś. Fr. Starogóreckie Holendry, urzęd. AltKo cialkowagurkaHauland, w pow. średzkim, par. Iwno, o 5 klm. na płn. wschód od Kostrzyna i 2 klm. ku zach. od Kociałkowej Górki ob. . Starogostońska Kolonia al. Napoleonowo, kol. , pow. słupecki, gm. Ostrowite, por. Giwartów, odl. od Słupcy 15 w. , ma 4 dm. , 21 mk. Ob. Gostoń. Starograd, folw. , pow. rohaczewski, własność Chmyzowskich, posiada stajnię rozpłodową perszerony i rysaki. Starogród, wś i fol. nad rz. Świder, pow. nowomiński, gm. Łukowice, par. Latowicz, odl. 14 w. od Mińska, ma 427 mk. W 1827 r. 35 dm. , 236 mk. W 1874 r. fol. S. rozl. mr. 767 gr. or. i ogr. mr. 205, łąk mr. 141, past. mr. 47, lasu mr. 357, nieuż. mr. 27; bud. mur. 1, drewn. 18; płodozm. 11pol. , las nieurządzony, pokłady torfu. Wś S. os. 60, mr. 633. Jestto stara osada, wchodząca niegdyś w skład starostwa osieckiego. Br. Ch. Starogród, rus. Starohorod, wś, pow. sokalski, 15 klm. na płn. płn. zach. od sądu powiat, i st. kol. w Sokalu, 8 klm. na wschód od urz. poczt, w Uhrynowie. Na płd. wschód leżą Pieczygóry, na płd. Wojsławice, na zach. Tuturkowice, na płn. i wschód przypiera wieś do pow. włodzimierskiego gub. wołyńskiej. Wzdłuż granicy wsch. płynie Bug od płd. na płn. zach. Własn. więk. ma roli or. 284, łąk i ogr. 140, past. 7, lasu 167 mr. ; wł. mn. roli or. 628, łąk i ogr. 189, past. 60, lasu 1 mr. W r. 1880 było 67 dm. , 409 mk. w gminie, 9 dm. , 56 mk. na obsz. dwor. 396 gr. kat. , 40 rz. kat. , 29 izrael; 416 Rusinów, 48 Pola ków, 1 Niemiec. Par. rz. kat. w Uhrynowie, gr. kat. w Tuturkowicach. We wsi jest cer kiew i szkoła filialna. Właścicielka Leonia z Pohoreckich zamężna za Mikołajem Kalikstem Pachniewskim. Lu. Dz. Starogród Wielkopolski, urzęd. Starygrod, łac. Antiquum Castrum, majętność z kościołem paraf. , pow. krotoszyński Koźmin, dek. koźmiński, o 7 1 2 klm. na płn. zach. od Krotoszyna, na lew. brzegu Orli, przy ujściu strugi ustkowskiej. Graniczy z Benicami, Wielowsią i Kuklinowem; par. w miejscu, poczta w Kuklinowie, st. drogi żel. w Krotoszynie; z Wrzoskami tworzy okrąg dworski, mający 10 dm. , 184 mk. 171 kai, 13 prot. i 431 ha 376 roli, 21 łąk; chów bydła Simmenthal, owiec Negretti, nierogacizny Yorkshire i ko ni trakeńskich; właściciel Franciszek Chełkowski. Kościół p. w. N. M. Panny Śnieżnej istniał tu już przed r. 1570; w miejsce stare go wystawił dziedzic Wojciech Żdżarowski nowy, poświęcony w r. 1668; w r. 1777 kazał go podmurować i upiększyć Paweł Sokolnicki; wieżę strąconą piorunem w r. 1850 wzniósł Aleksander hr. Mielżyński. W kościele tym przechowują sio groby Żdżarowskich i obraz św. Bartłomieja, tudzież dwa inne pędzla malarzy krajowych z XVI i XVII w. Księgi kościelne zaczynają się od r. 1640. Probostwo 2 dm. , 16 mk. wchodzi w skład okr. wieje. Romanów. Par. liczącą 845 dusz składają Franków, Kuklinów, Rojewo, Romanów, Starogród, Suchy Las i Wrzoski. Szkoła par. w Kuklinowie. Szkoła istniała w S. między r. 1641 i 1683. S. był grodem niegdyś, czołem opola i kasztelanii; leżał na trakcie handlowym z Torunia na Inowrocław, Kwieciszewo, Pyzdry i Mielicz do Wrocławia. Kasztelania starogrodzka graniczyła na wschodzie z kaliską, na płn. z wilkowyjską i ksiąską, na zach. z krobską. na płd, z dupińską i mielieką. Pierwszym kasztelanem był Niestąp w r. 1232, potem Jarosz 1244, Marcin 1263, Sykstus 1265, Wacław 1271, Janusz Dryja z Starozanowa 1352 65 i Mikołaj z Nojewa i Bytynia r. 1378 99 Kod. Wielkp. i Akta grodz. pozn. . W r. 1234 znalazł się S. w części Wielkopolski, zajętej przez Henryka Brodatego; przy zawieraniu ugody między Władysławem Odoniozem a Henrykiem, zastrzegli sobie pośrednicy, że wrazie zerwania jej Henryk ustąpi Starogrodu kościołowi poznańskiemu. Między r. 1242 i 1277 był S. czołem opola; w r. 1252 Przemysław I zatwierdził przywilej, którym Władysław Odonicz nadał klasztorowi henrykowskiomu na Szląsku posiadłości w pobliżu Starego Grodu; w r. 1258 Bolesław syn Odonicza wymienią między włościami klasztoru, S. z przyległościami, karczmami i mytem i wolnemi targami, a w r. 1262 nadaje posiadłościom kościoła św. Jana w Wrocławiu, leżącym w obrębie kasztelanii starogrodzkiej, te same przywileje, jakich używają wsie i poddani kościołów gnieźn. i poznańskiego. W r. 1279 występuje łowczy starogrodzki. Benedyktyni lubińscy mając różne zatargi z synami dziedzica Jerki, sprzedali w r. 1412 S. Mikołajowi z Lubiatowa, podstolemu poznańskiemu, za 650 grzywien z warunkiem, ażeby nabywca uwolnił ioh od dalszych nagabywań. Późniejsi dziedzice zwali się Starogrodzkimi; z nich znamy Stanisława w r. 1462, Bogumiła i Małgorzatę, która w r. 1488 wiodła spory z Piotrem Jutroskim o swoje wiano, zabezpieczone na 8. W r. 1532 dziedziczył tę majętność Jerzy Konarski, kaszt. kaliski, 1640 Piotr Sieniuta, który ją sprzedał Wojciechowi Zdźarowskiemu z Kuklinowa; potem nastali Wałknowscy, około r. 1737 Marcin Umiński, kasztelanie krzywiński, którego wdowa wyszła za Kazimierza Sokolnickiego; około 1777 r. Paweł Sokolnicki, następnie Pruscy, Bro Starogród Starograd nikowscy, Mielżyńscy. Do S. należał w 1532 r. młyn Ryczywół na Orli; karczmarz posiadał łan roli w r. 1578 było tu 6 śladów osiadłych, 6 zagrod. i 2 komorn. ; r. 1618 nie płacono z S. podatków, ustanowionych na 3 złp. 19 gr. Przed r. 1655 siedziało tu 9 kmieci, z których na początku XVIII w. ani jednego nie było; role po nich wcielono do folwarku. W r. 1711 wymarła większa połowa mieszkańców na powietrze morowe. Do r. 1791 należał S. do powiatu pyzdrskiego; przy nowym rozkładzie województw, dostał się do nowo utworzonego pow. średzkiego, a po rozbiorze kraju do pow. krotoszyńskiego. Mimo ogrodu dworskiego, nad łąkami, sterczy kopiec objętości około 1000 stóp, na którym niegdyś stać miało zamczysko. E. Cal. Starogród niem. Althausen, dok. 1222 castrum Colmen antiquum Culmen, Aldehaus, Aldinhuyz, 1505 Starogrod 1466 Starigrod, wś z kość. katol. paraf. , na Olędrach nad jeziorem, około pół mili od praw. brzegu Wisły, o 5 kim. na płd. od Chełmna st. p. , pow. chełmiński. Pod wsią przepływa Trynka, uchodząca przez śluzę do Wisły. Gdy woda we Wiśle wzrasta, zamykają śluzę, wtedy Trynka występuje z łożyska i zalewa pola i łąki starogrodzkie. S. leży na wyniosłym brzegu Wisły, na tak zwanych górach Byndyńskich, ciągnących się wzdłuż rzeki, kościół tutejszy panuje nad rozległą okolicą. Obszar S. wynosi 177 ha 119 roli orn. , 38 ha łąk. W 1885 r. było 23 dm. , 43 dym. , 198 mk. , 183 kat. , 15 ew. Szkoła katol. liczyła 1887 r. 123 dzieci. W skład par. dek. chełmiński wchodzą S. wś i Domena, Kiełp, Kałdus, Katorowo, Linda, Bieńkówka, Borówno, Kokocko, Błota, Różnowo, Gutliny i Bulzówka, które 1888 r. obejmowały 1302 dusz. Przy kościele p. w. św. Barbary, patronatu bisk. , istnieje bractwo Trzeźwości od 1858. Obecny kościół wystawił z cegły i kamienia bisk. chełmiński Wojciech Leski r. 1754 własnym kosztem. Obraz św. Cecylii malował Schado w. Kościół istniał tu już r. 1276; zaś roku 1319 papież Jan XXIII daje odpustu 40 dni w liczne święta za odwiedzenie kościoła i kaplicy św. Barbary. 2. S. , domena fiskalna, tamże, 1104 ha, 368 roli orn. , 75 ha łąk, 225 lasu, W 1885r. 21 dm. , 45 dym. , 280 mk, 202 kai, 78 ew. Jeszcze w czasach przedchrześciańskich istniał tu gród warowny. R. 1222 wystawili Krzyżacy zamek dla obrony Chełmna i osadzili w nim komtura wraz z konwentem. Ztąd w krzyżackich źródłach zamek tutejszy, jako przedmurze Chełmna zwanym bywa, ,antiquum Colmen i antiquum castrum, S. stanowił dla Krzyżaków ważną pozycyą. Tu też w kaplicy zamkowej przechowywali głowę Św. Barbary, którą r. 1242 nabrali Świętopełkowi w Sartawicach. Ta relikwia zostawała tu do r. 1454. Papieże nadawali dla niej liczne odpusty, to też wierni tysiącami tu przybywali. Nawet książęta z odległych stron nieraz pielgrzymowali. I tak niedługo po przeniesieniu tej relikwii do S. przybył król czeski Wacław 1230 51, który usilnie prosił Krzyżaków, ażeby mu choć część tej relikwii ustąpili. Wacław zawiózł otrzymany ułomek do Pragi, gdzie ku pamiątce św. Barbary wybudował piękną kaplicę w kościele św. Franciszka. W r. 1440 odbyła pielgrzymkę do S. Małgorzata, małżonka W. ks. litew. Witolda, jak powiada ówczesny pisarz Jan z Pozylii. Ser. rer. pr. III, 238. Na początku XV w. zabrali Krzyżacy głowę św. Barbary do Malborka, zkąd poszła do Gdańska, obecnie pokazują ją w skarbcu gnieźnieńskim. Po bitwie pod Grunwaldem, zajęli Polacy zamek; powtórnie zaś r. 1454, na początku wojny 13letniej. Ale niedługo potem zdobył go Bernard v. Zinnenberg dowódzca zaciężników krzyżackich, któremu zakon dał S. w zastaw za żołd zaległy. Roku 1463 d. 13 grud. zawarł traktat z królem polskim w imieniu swojem i swoich żołnierzy, mocy którego zamek starogrodzki pozostał w jego ręku na dożywocie. Dopiero r. 1479 zajęli go Polacy. R. 1505 nadał król Aleksander S. biskupom. chełmińskim, którzy tu aż do końca XVIII w. zwykle latem przemieszkiwali, ob. Urk. B. d. Bist. Culm v. Woelky, 768. Zygmunt III z królową Konstancyą, synem Władysławem, pięcioletnią córką Anną i z okazałym dworem, płynąc do Gdańska, przybyli tu 1623 r. Gości przyjmował przed zamkiem bisk. Jan Kuczborski, zastawił stoły jadłem i udarował upominkami. Kaplica zamkowa przestronna i wysoka miała 7 okien, posadzkę wyłożoną flizami i marmurem. Zdobiły ją nadto 3 ołtarze snycerskiej roboty, z których większy poświęcony był św. Barbarze, patronce kościoła; w pobliżu wielkiego ołtarza stał tron biskupi. Biskup Opaliński 1682 93 zamek i kaplicę odnowił i przy niej ustanowił dwóch kapelanów. Po 1772 r. atoli żaden z biskupów nie postał w S. , tak że zamek z kaplicą coraz więcej podupadł. Wreszcie za czasów bisk. Hohenzollerna 1785 95 zamek został sprzedany i rozebrany. Tam gdzie stał zamek wznosi się dziś Boża męka. Obok zamku, miejsce gdzie stoją zabudowania dominialne, kościół i plebania, było dawniej też obwarowane ostrokołem, wałem i rowem. Tu nowi osadnicy szukali przytułku, póki Krzyżacy zburzonego przez Prusaków Chełmna nie odbudowali. Ztąd poszło podanie o przeniesieniu miasta Chełmna ztąd na dzisiejsze miejsce. Ob. Bau lind Kunst Denkmaeler der Prov. Starogród Starogród WestPreussen, str. 17. Znaleziono tu cienko odlane popielnice bronzowe. Ob. Sadowski. Drogi handlowe, str. 74. Z Komturów starogrodzkich są znani Eberhard 1244, Volpertus 1253, Konrad 1270, Sindoldus 1274, Jan v. Bydowen 1278, Arnold Kropf 1282, Herman v. Bornstaedt, Henryk Goldich 1306 do 1320, Beringer v. Meldingen 1326 1327, Jesseko v. Boehmen 1330, Buediger 1337, Hans v. Reichenbach 1355, Gieselbrecht v. Dudelsheim 1357, Ulryk v. Fricke 1358 59, Ludolf Rabe v. Pappenheim 1363 64, Reinhard v. Rade 1364 78, Mase 1378 80, Tomasz v. Merheim 1380 82, Jan v. Befhart 1382 83, Walrabe v. Scharfenberg 1383 1384, Winrich v. Ryndorf 1384 87, Wilhelm T. Helfenstein 1387 91, Jan v. Roedern 1391, Jan v. Lichtenstein 1391 93, Erwin v. Kruftele 1393 98, Mikołaj v. Melin 1398 1409, Eberhard v. Ippinburg 1409 do 1410, 5 lipca poległ w bitwie pod Grunwaldem, Fryderyk Schotte 1411, Wolf v. Enningen 1411 12, Gerlach Hose v. Brandenburg 1412 19, Engelhard Krebs 1419 do 1422, Henryk Postar 1422 25, Jan v. Broel 1425 30, Erasmus Fischborn 1430 1432, Jan v. Broel 1432 34, Henryk Roweder, 1434 36, Konrad v. Erlichshausen 1436 38, Wilh. v. Helfenstein 1440 41, Jan v. Beenhausen 1441 43, Dietrich v. Werdenau 144344 ob. Voigt Namen Codex, str. 17 18. Toeppen wymienia już r. 1232 Komtura starogrodzkiego, był nim Berliwin, który występuje jako świadek w przywileju pierwotnym chełmińskim. Voigt zalicza go do komturów chełmińskich, ale komturstwe to wówczas jeszcze nie istniało. Ob. Hist. comp. Geogr. v. Toeppen, str. 167. W wizyt. Strzesza z r. 1667 czytamy, że wówczas sprawował urząd proboszcza jeden z ojców Dominikanów z Chełmna. Mesznego pobierał po 1 korcu żyta i tyleż owsa od włóki, miał nadto wolne drzewo w lesie biskupim i wolne rybołóstwo małą siecią, także 2 łąki. Parafian liczono 480 vulgus probum et obsequens. We wsi była i szkoła ob. str. 86 88. Ciekawe wiadomości o zamku i wsi tutejszej podaje inwentarz bisk. chełmińskiego z r. 1731. Zamek starogrodzki. W jeżdżając do zamku w samym wale, brama spustoszała, bale w niej pogniły, wychodząc z tej bramy ku zamkowi po lewej stronie chałupa, w której kowal mieszkał, cała spustoszała. Stajnia przy zamku, dach słomiany, zgniły, sama stajnia wielkiej podlega ruinie. Wchodząc do zamku w pierwszą bramę wrota na zawiasach dobrych z kuną do zamykania. Kłótka na łańcuchu. W pierwszym dziedzińcu na lewą rękę burgrabstwo, budynek przyłapą do muru, kozły, szacholce i dach ruiną nadwerężony; po prawej ręce jedna izba w szachulec, połowa dachu na niej, ponieważ stajnie przedtem będące przy tej izbie zgorzały per incuriam, ludzi pana Płońskiego. Spichlerz cały zrujnowany, ani podobna weń zboże sypać. Wchodząc na zwod, mur dokoła fosy, tenże mur w fosie dużo upadły, w którym wielka jest ruina, wszędzie się porysował. Magazyn pornjnowany, z drugiej strony mostu sztuka wielka muru w fosie u. padła, bać się trzeba, aby cała szopa nie zapadła. Potem idzie most do zamku, gdzie z początku sztaby żelazne z dwiema zwodami bez łańcuchów, most jeden stary spróchniały, z którego ganek do studni bardzo słaby. Stół kamienny ezworgraniasty jeden, okrągłych dużych i małych pięć. Stołów graniczastych cztery, w kuchni stołów dwa, w piekarni 1, suma wszystkich stołów 13. Ławek stolarskiej roboty 2. Stołków drewnianych 18. Zegar na wieży w zamku bije. Kłótek u piwnicy 1, u prochowni druga, na górze sypanie, trzecia, u bramy drugiej czwarta, w stajni piąta, wanna do kąpieli z desek sosnowych, stołków żółtych 12, krzeazło 1, kółek do przędzenia 8. Wieś Starogród, czynsze i powinności 1. Karczmarz Tomasz Wroński za prawem siedzi wiecznem, ma chaty z ogrodami dwoma, roli mr. 4, łąk prętów 4, stóp 8 i włókę roli na Kiełpiu; za to płaci corocznie na św. Marcin kanonu 22 zł. Tenże za łąkę, którą trzyma z dawnych lat na błotach, płaci na św. Marcin 12 zł. 2. Tomasz Goleński siedzi za kontraktem, ma ogrodów 2, roli mr. 1, za co płaci corocznie czynszu 8 zł. ; tenże za łąkę, którą sobie wykopał nad kontrakt, płaci 4 zł. Przysiewa sobie na pańskiej roli uprawnej lnu zagonów 2, grochu zagonów 4, rzepy prętów 2. Za to szarwarkuje w żniwa o pańskiej strawie niedziel trzy, jako też i insze usługi zamkowe. 3. Kacper Wieluński mieszka za kontraktem, ma ogród i chałupę, daje za to na rok czynszu 6 zł. Roli ma kawał, który sobie wykopał, daje z niej 6 zł. Przysiewa sobie na pańskiej roli uprawnej lnu zagonów 2, grochu zagonów 4, rzepy prętów 2. Za to szarwarkuje w żniwa o pańskiej strawie niedziel 2 i do inszych usług, które mu z zamku rozkażą, obligowany jest. 4. Wojciech Chmielewski ma ogród, chałupę i roli kawał do jarki i łąki kawałek; płaci za to rocznie według kontraktu na św. Marcin 6 zł. Przysiewek ma taki jak drudzy, szarwarkuje tak jak drudzy. 5. Marcin Błażejewicz, rzeźnik, który się sam pobudował i roli wykopał sobie z łąkami, płaci z tego rocznie na św. Marcin 6 zł. Posługę zamkową do rzezi bicia, kiedy potrzeba bez wszelkiej wymówki czynić powinien. 6. Piotr Remiszew ski siedzi za prawem, mieszkanie jego wła Starogród Starogród sne, ma pola wymierzonego z dawna sztukę z łąką; płaci z tego co rok na św. Marcin 12 zł. , 15 gr. ; robocizny wo żniwa dni 3. 7. Andrzej Gromkiewicz, bednarz, siedzi za prawem, sam się pobudował, ma roli, gdzie domostwo i ogród według jego prawa mr. 2, ćwierci 3, z tego płaci na św. Marcin 4 zł. Tenże za łąkę, którą sobie wykopał, według prawa płaci 2 zł. Kapłonów daje parę jedną. We żniwa o swojej strawie robić powinien tydzień. 8. Gorzelany Wojciech siedzi za prawem, mieszkanie sam sobie swoim kosztem pobudował, ma ogród 2, roli mr. 3, z tego płaci rocznie na św. Marcin 5 zł 14 gr. We żniwa powinien robić o swej strawie dni 6. 9. Marszewski, krawiec, za prawem siedzi, sam się pobudował, ma roli z łąkami mr. 5, płaci z tego na św. Marcin 7 zł. , 15 gr. W źniwa robić powinien o pańskiej strawie sierpem półtorej niedzieli, grabiami także półtorej, za to bierze przysiewek taki jak i drudzy. 10. Marcin Karalus siedzi za prawem, sam się pobudował, ma roli z łąkami mr. 16, płaci za to na św. Marcin 15 zł. , z ogrodu płaci corocznie 6 zł. 11. Rybaków dwóch, którzy mają mieszkania wolne, jak kontrakt opisuje, ponieważ swojemi sieciami łowią; za to powinni wydać w lato wyboru kop trzy. In quantum by zaś tych ryb nie oddali, powinni za nie zapłacić fl. 36, jako też trzy razy w tydzień t. j. w środę, piątek i sobotę po trzy półmiski do zamku dawać. W zimie zaś, ponieważ im się ludzi do pomocy dodaje, na pół się rybami dzielić powinni z zamkiem. 12. Maciej Jarocki, karczmarz dolny, ten nic nie płaci, tylko piwo i wódkę zamkową przedawać powinien. Karczma ta należy zamkowi, jak kontrakt opisuje. 13. Chałupników jest 12, którzy się sami pobudowali, ról żadnych nie mają, ci nie płacą nic, przysiewek się im daje na pańskiej uprawnej roli, każdemu lnu zagonów 2, do grochu zagonów 4, rzepy zagonów 4. Za to powinni robić o pańskiej strawie przez całe żniwa, jako też czasem i inną usługę zamkową powinni czynić. 14. Kazimierz Jędruś, rybak za prawem na lat 40, ab. anno 1726; mieszkanie jego własne, mr. ma 9, płaci 9 zł. ; szarwarkuje w żniwa sierpem tydzień, grabiami tydzień o pańskim stole. Ogrodników 5, chałupy mają pańskie, którym się daje ordynarya z zamku na każdego żyta korcy 6, jęczmienia po korcy 2, grochu po korcu 1, soli po achteln 1, masła po stofów 4, gomółek dwugrosznych po mędlu 1, sadła po funtów 3, piwa po pół beczki według kontraktu, co uczyni im summa ordynaryi na wszystkich na rok żyta korcy 30, jęczm. 10, grochu 5, soli achteli 5, masła stofów 20, gomółek dwugrosznych mędli 5, sadła funtów 15, piwa beczek 2 1 2. Za to powinni posyłać do zamku do wszelkiej robocizny codziennie przez cały rok jednym; do browaru, do piwa robienia kolejno, przysiewek także biorą na pańskiej roii uprawnej lnu zagonów 3, grochu zagonów 6, rzepy zagonów 6, za to w żniwa robić powinni dwojgiem. Owczarz za kontraktem ma ogród jeden i morgi trzy, ma owiec swoich własnych 500, płaci po gr. 18 300 zł. , na zasługi swoje ma owiec z owczarkami 100. Kowal starogrodzki siedzi za kontraktem, ma roli na Kiełpin pół włóki, przy Starogrodzie morgi, łąki i ogrody, które z dawna do tej kuźni według kontraktu należały. Bierze z zamku piwa beczek 2. Przy siewku na pańskiej roli ma grochu zagonów 4, lnu zagonów 2, od tego tłoki dni 3 o pańskiej strawie we żniwa odrobić powinien. Statki ma pańskie według inwentarza jemu podanego. Robociznę dworską co tylko potrzeba robić powinien. Browar sam w sobie dobry, niedawno za św. pamięci J. M. X. Bisk. Kretkowskiego wystawiony, dachówką pokryty. Wchodząc do niego drzwi na zawiasach i hakach żelaznych; sień w wiązarek gliną lepiony, w tej sieni komora, drzwi do komory jedne na zawiasach z hakami żelaznemi z skoblem i wrzeciądzem; do studni drzwi na zawiasach i hakach żel. , z sieni do izby drzwi na zawiasach z hakami i skoblem żel. i klamką. Izba w szachulec gliną około ściany z dworu oblepiony. Okien w tej izbie w ołów 2. Piec kafelkowy prosty już stary, koryto zalewne w izbie naprawy potrzebujące, posadzka w izbie z cegieł dobra, połowa w sieni i izbie z tarcic. Z izby do ozdowni drzwi na zawiasach z hakami żelaz. Piec w ozdowni do suszenia słodu murowany dobry; z ozdowni na górę schody z tarcic, drzwi na zawiasach i hakach żel. z wrzeciądzem i skoblem. Drzwi wychodząc z góry na wieś na zawiasach i hakach żel. z zaporą drewnianą, do niego wystawa z balów i posowa z tarcic; posowa z balów w sklepie, z sklepu do sieni drzwi na zawiasach i hakach żel. z wrzeciądzem, skoblem i kłótką; studnia z żórawiem zła, kubeł oprawny dobry. Sprzęty browarne kocioł do piwa nowy dobry 1, kocioł do chmielu naprawny zły 1, kadzi dobrych, na których jest po obręczy żelaznej jednej 2; celbrat zgniły stary zły 1, drybusy stare, naprawy potrzebujące, 2; nalewek do wody 2, konef do piwa 1, trzychtarzów do zlewania piwa dobrych 2, ryny w sklepie do ustawienia piwa 4, klinów żelaznych 3, beczek dobrych 50, beczek złych starych 17. Ordynarya mielcarska Żyta korcy 9, jęcz. 3, grochu 1 1 2, połeć 1, sadło 1, rzepiku na olej wiertli 2, soli achtel 1, gomułek sztuk 30, masła stofów 6, piwa sadek od każdego waru. Inwentarz folw. staro Starogrodzka Wola Starogród Staroguby Starojastrzębskie Holendry Staroje Staroje Achmetowo Staroje Demkino Starojelnia grodzkiego, który się teraz znajduje stadnik 1, krów holenderskich 25, dawniej 24, krów górnych 9, dawniej 10, młodych 27, dawniej 21, wołów robotnych żaden, dawniej 4, koni do roboty 13, dawniej 11, źrebców 3, dawniej 10, owiec żadnych, dawniej 47, świni wszy stkich 24, dawniej 55, indyków żaden, dawniej 10, gęsi 36, dawniej 50, kaczek 57, iawniej 14, kur z kogutami 8, da wniej 20. Kś. Fr. Starogród, niem. Stargard a. d. Ihna al. Pommersch Stargart, urzędowo S. in Pommern, miasto w Pomeranii, w obwodzie szczecińskim, pow. Saatzig pod 53 21 płn. szer. i 32 43 wsch. dług. od Ferro, nad lewym brz. spławnej Ihny. Tu krzyżuje się dr. żel. szczecińsko poznańska i szczecińskogdańska. Żyzna gleba składa się z piasku, iłu, gliny i marglu. Po obu brzegach Ihny ciągną się rozległe łąki z pokładami torfowemi. Obszar wynosi 4211 ha, 3105 roli orn. , 583 łąk. W 1885 r. 1383 dm. , 5146 dym. , 22112 mk. ; 20525 ew. , 651 kat. , 351 dyssyd. i 585 żydParafia misyjna, należąca do bisk. wrocławskiego, liczyła 1688 r. 1040 dusz w powiatach Saatzig, Pierzyckim, Arnswalde w Brandenburgii i Naugard. Za czasów związku hanzeatyckiego, do którego S. należał, prowadziło miasto ożywiony handel. Po upadku hanzy trudnili się mieszczanie głównie rolą i garbarstwem. Po zbudowaniu kolei powstały fabryki, mianowicie gazownia, fabryka papy, 2 gisernie żelaza i fabryka machin, 3 parowe tartaki, 2 duże fabryki do czyszczenia spirytusu, 2 fabryki mydła i o lejarnia. Handel zbożowy, spirytusem i surowemi produktami szybko wzrasta, tak że zatrudnia koło 30 firm; bardzo ożywiony handel płodami ogrodowemi prowadzi miasto z Anglią. Na początku XIII w. należy S. do kawalerów św. Jana. Zdawna był S. miastem głównem Tylnej Pomeranii; otrzymawszy przywilej miejski 1229 r. należał do związku hanzeatyckiego, w którego walkach czynny brał udział. W 30 letniej wojnie S. wielkie poniósł straty, r. 1635 spłonął całkiem, tylko kilka domów ocalało. Przechowały się jeszcze w części stare mury, po za niemi rozłożyły się 4 przedmieścia. Na około ciągną się ogrody i chodniki. Z budowli starożytnych odznaczają się kościół N. M. P. w stylu ostrołukowym z XIV w. z wysokim dachem, kościół św. Jana i św. Józefa i ratusz z końca XVI w. Oprócz tego posiada miasto gimnazyum i wyższą szkołę dla chłopców i takąż dla dziewcząt. S. jest siedzibą radzcy ziemiańskiego, superintendenta, urzędnika głównej kasy poborczej, sądu ziemiańskiego i powiatowego, regimentu grenadyerów 1664 żołn. , urzędu poczt. I klasy i t. d. Kś. Fr. Starogród, niem. Stargard in M. , miasto w Meklenburgii strelickiej, nad rz. Linde; 1877 r. 2187 mk. ewang. Starożytny zamek, jeszcze po części dobrze zachowany, dzierżyli przez pewien czas margrabiowie brandenbur scy; jeden z nich Otton III założył r. 1259 teraźniejsze miasto. Kś. Fr. Starogrodzka Wola, wś, pow. garwoliński, gm. Pszonka, par. Parysów; ma 28 dm. , 200 mk. , 62 os. , 1075 mr. Wchodziła w skład starostwa Osieckiego, a następnie dóbr Osiek. Zygmunt August nadaje Jeżewskiemu, kaszt, warsz. zmarł przed r. 1566. Jeżewski skupił tam, ,wójty z tamtej wsi, a król nadaje im 3 włóki lasu miary chełm. we 3 pola przy wsi Lipowku, należącej do Osiecka, gdzie pola rozkopują. Lustr. r. 1566 IV, 108. Staroguby, wś i folw. nad rz. Działdówką, pow. mławski, gm. Ratowo, par. Unieck, odl. 28 w. od Mławy, ma 5 dm. , 125 mk. W 1827 r. 8 dm. , 89 mk. W 1882 r. folw. 8. rozl. mr. 379, gr. or. i og. mr. 223, łąk mr. 44, pastw. mr. 36. Lasu mr. 42, nieuż. mr. 34; bud. z drzewa 7. Wś S. os. 12, gruntu mr. 13. Wś Giełczyn os. 7, mr. 233. Starojastrzębskie Holendry, pow. międzyrzecki, ob. Jastrzemki. Staroje, jezioro słone w pow. perekopskim, gub. tauryckiej, o 18 w. od Perokopu, a 3 w. od morza Czarnego, w pobliżu drogi z Perekopu do Symferopola. Ma kształt trójkąta, około 16 w. obwodu. Brzegi strome, dno gliniaste, w niektórych miejscach masłowate. Zbierająca się na powierzchni ropa słona jest czysta i przezroczysta, grubość jej dochodzi do 1 arsz. na wiosnę, a do 3 arsz. latem. Sól osadza się słojem na 1 werszek grubym od połowy maja, zwykle zaś dopiero od połowy czerwca i zbiera się do września. Dobywano około 2, 000, 000 pud. rocznie. Staroje, sioło nad rz. Psołą, pow. sumski, gub. charkowska, o 7 w. na płd. od mta Sum, mą 212 dm. , 1224 mk. Małorusów, cerkiew, cukrownię, cegielnię i warzelnie saletry. Powstało w 1642 r. Staroje Achmetowo, sioło nad rzką Alna, pow. sergacki, gub. niżegorodzka, o 45 w. od Sergacza, przy dr. poczt. z Arzamasu do Symbirska, ma 88 dm. , 666 mk. , cerkiew z 1672 r. Staroje Demkino, sioło nad rz. Werzniangą, pow. piotrowski, gub. saratowska, o 70 w. od mta powiat. , ma 221 dm. , 1958 mk. Starojelnia 1. folw. pryw. , pow. lidzki, w 3 okr. pol. , o 11 w. od Szczuczyna, 18 mk. 2. S. dobra nad rzeką Jatrą, dopł. Mołczadzi, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, gm. Koszelewo. Do 1868 r. był tu kość. paraf. katolicki z kaplicami w Sworotwie i Korycach, obecnie pozostała się tyl Starogród Starokonstantynów Starokazaczja Staroje Juriewo Staroje Juriewo ko kaplica cmentarna parafii nowogródzkiej. Dobra mają około 70 włók i od 1873 r. są własnością Izwiekowa, grunta urodzajne szczerkowe gliniaste, łąki dobre. A. Jel. Staroje Juriewo, st. poczt. , pow. kozłowski, gub. tambowska, o 28 w. na płn. wschd od st. dr. żel. białoruskokozłowskiej, BogoStarokazaczja 1. stannica, pow. akkiermański, gub. bessarabska, o 35 w. od Akkiermanu, ma 326 dm. , 1697 mk. , cerkiew, szkołę ludową. 2. S. , wś nad rz. Urodówką i Krasiwą Miecza, pow. efremowski, gub. tulska, o 1 w. od Efremowa, ma 356 dm. , 2737 mk. 3. S. , słobodą nad rz. Pronią, pow. wenewski gub. tulskiej, przy dr. z Tuły do Michajłowa, o 35 w. od mta powiat. , ma 211 dm. , 1929 mk. Starokonstantynów, miasto powiat, gub. wołyńskiej, przy ujściu Ikopoci do Słuczy, pod 49 5 3 płn. szer. a 44 54 wsch. dłg. , w nizkiej miejscowości, wzniesionej 899 st. npm. , odl. o 182 w. na płd. zach. od Żytomierza. W 1885 r. 1813 dm. mieszkalnych 97 mur. , 1716 drewn. , w ogóle 2172 bud. 286 mur. , 1886 drewn. , 18, 100 mk. 8631 męż. , 9469 kob. , w tej liczbie 318 szlachty dziedz. i osób. , 36 stanu duchow. , 13, 217 kupców i mieszczan, 3688 włościan, 1699 stanu wojskowego i 67 cudzoziemców, podług zaś wyznań było 6010 prawosł. , 463 katol. , 11, 622 żyd. , 5 mahomet. . W t. r. urodziło się 629 dzieci 19 nieprawych, zmarło 496 osób, przyrost zatem ludności wynosił 133 dusz. Zawarto 120 małżeństw. Było w mieście 4 cerkwie mur. , 1 kaplica prawosł. mur. , kościół i kaplica katol, mur. , 2 synagogi mur. , i 19 domów modlitwy żydow. 3 mur. . Znajduje się też szpital, dom przytułku, szkoła męzka i żeńska, szkoła żydowska. Z mieszkańców, chrześcianie zajmują się wyłącznie rolnictwem, żydzi zaś rzemiosłami i handlem. Przemysł rękodzielniczy niezbyt rozwinięty, służy wyłącznie dla zaspokojenia potrzeb miejscowych; w 1885 r. było 541 rzemieślników 311 majstrów, 153 czeladników i 77 uczniów. Również nieznaczny i przemysł fabryczny, ograniczał się w t. r. na 12 fabrykach zatrudniających 18 ludzi i produkujących za 29, 449 rs. , mianowicie fabryka tytuniu 4 robot. , 17, 829 rs. , 2 mydlarnie 4 robot. , 6500 rs. , 3 fabryki świec 2 robot. , 1200 rs. 3 olejarnie 6 robot. , 2920 rs. , browar piwny 2 robot. , 1000 rs. , oraz nieznaczna fabryka potażu i cegielnia. Kupcy tutejsi prowadzą handel dość ożywiony, mianowicie zbożem z Odessą i Austryą, nierogacizną z Król. polskiem i Prusami, oraz solą z okolicą a bydłem, owocami i końmi z Austryą. Odbywają się targi tygodniowe oraz 13 nieSłownik Geograficzny T. XI. Zeszyt 124. znacznych jarmarków dorocznych. Dochód miasta w 1869 r. wynosił 3414 rs. Kościół katol. par. p. w. św. Jana Chrzciciela, wzniesiony został z muru wraz z klasztorem kapucynów w 1751 r. przez Janusza ks. Sanguszkę. Par. katol. , dekanatu t. n. , 3719 dusz. Kaplice w Samczykach, Semeryńcach, Eliaszówce, Skowrodkach, Michałkowcach i Kobyłach, dawniej także w Samczyńcach i Jemcach. Do wiadomości historycznych, podanych pod wyr. Konstantynów Stary IV. , 363, dodajemy, że pierwotnie stała tu wś Kołyszyńce, którą właściciel ks. Konst. Ostrogski, wwoda kijowski, na mocy przywileju Zygmunta Augusta z dnia 26 marca 1561 roku zamienił na miasto, i od swego imienia nazwał Konstantynowem. Nazwę dzisiejszą przyjęło później dla odróżnienia od nowo wzniesionego mka Konstantynowa w pow. lityńskim. Podług regestru poborowego z r. 1570 kniaź wwoda kijowski przez pośrednika swego Pawła Stepanowicza z miasta Konstantynowa i wsi do niego należących płaci z domów miejsk. i pól 188 Po gr. 20, przekup. 3 po gr. 12, komorn. 17 po gr. 7, rzemieśln. 105 po gr. 4, towarz. ich 14 po gr. 1 2, ogrodu. 35 po gr. 4, chałup ubogich 136 po gr. 2, kół młyn. 4. Z włości zaś z dym. 30, ogrodu. 7 po gr. 4, ogrodz. 5 po gr. 2, kół młyn. 2. W 1577 r. wniesiono pobór z domów rynków, które roli ani ogr. nie mają, rzem. ani przekup, nie używają, 43 po gr. 4, ludzi, którzy rolę robią, dym. 156 na półdworzyszczach po gr. 10, dom. uliczn, , które za ogr. po trosze roli mają, rzem. ani kup. nie używają, 18 po gr. 4, ogrodu, ulicz. dym. 59 po gr. 2, dom. ulicz. rzem. 82, które roli ani ogr. nie mają, z rzem. po gr. 4, z domu po gr. 2. przekup, i przekupek, które przy chałupach ogr. mają, dym. 20, a przekup, po gr. 7, z domu po gr. 2, ogr. po gr. 1. W 1583 r. ks. Konst. Ostrogski płaci z dom. rynków. 23 po gr. 6, z dom. uliczn. i przedm. konstantynowskich 306, z nędznych chałup 84, z kramarzów 9, z rzeźników 8, z solenników 6, z piekarzów 10, z luźnych 3, z pólłanków 217, z ogr. miesz. 132, z dudarzow 3, z sług żydowskich 5, z przekupniów 12, z słodowien 5, podsusiedków 12, rzemieśl. 19, kół 4 wodnych 1 stępne, 4 popów. W 1569 r. wreszcie pobór wynosił 533 fl. 7 gr. , mianowicie szosu 53 fl. , z 17 półłanków po 15 gr. 8 fl. 15 gr. , z kramarzów, z rzeźników, z rzemieślników, z piekarzów, z luźnych, z ogrodów, z dudarzów, z sług żydowskich, z kół, z popów, z komorników, z przekupniów, z słodowien 71 fl. 22 gr. ; czopowe per arend. 400 fl. Jabłonowski, Wołyń, 28, 43, 128, 158. Opisy podali August Kozietulski Kłosy, t. VI, Nr. 407, gdzie pomieszczono też widoki zamku, cerkwi św. 17 Trójcy, kościoła, klasztoru kapucynów oraz klasztoru i cerkwi św. Krzyża i Pieregowski w Wolyn. Gub. Wiedom. , oraz oddzielnie p. n. Gorod Starokonstantinow i jeho ujezd. Starokonstantynowshi powiat zajmuje płd. zach. część gubernii i podług obliczeń Strielbickiego ma 46, 30 mil al. 22498 w. kwadr. , co stanowi 234, 354 dzies. , jest więc najmniejszym z powiatów gub. wołyńskiej. Powierzchnią powiatu przerzynają rozgałęzienia gór Karpackich. Główna ich odrośl ma kierunek płd. wschodni, wchodzi z pow. krzemienieckiego pomiędzy mkiem Białosierką a wsią Szczęsnówką, dochodząc pod Białosierką do 1120 st. npm. i ciągnie się dalej na miasto Kupiel. Sąsiednia wyniosłość nosi nazwę gór Awratyńskich; dają one początek rz. Stuczy. Oddzielają się od nich dwie gałęzie, z których jedna, południowa, ciągnie się z praw. brzegu Słuczy i służy za dział wodny dla rzek wpadających na płn. do Słuczy, na płd. zaś do Bożka dopł. Bohu; druga zaś północna, po lewym brzegu Słuczy, ciągnie się równolegle od pierwszej i rozdziela dopływy Słuczy od dolin rzek Ikopoci i Ponory. Bezwzględna wysokość w części południowej dochodzi pod wsią Zapodnice 1202 st. a przy wsi Werborodec 1092 st. ; w północnem rozgałęzieniu Bazalia leży na wys. 1202 st. , wieś zaś Męczyńce 1138 st. Od północnego rozgałęzienia oddziela się ku płn. niewielka gałęź, stanowiąca dział wodny pomiędzy Słuczą a Horyniem i dochodząca pod wsią Wolicą Kierekierzyną do wysokości 1106 st. W ogóle powierzchnia powiatu stanowi, po pow. krzemienieckim, najwyniosłejszą część gubernii. Przeważna część powiatu zroszona jest rz. Słuczą, z jej dopływami, z których najważniejszy Ikopoć z wpadającą do niego rzką Ponorą; w płn. zach. części powiatu biorą początek małe dopływy Horynia, a w części płd. zach. rz. Boh i jej górne dopływy, z których Bożek stanowi granicę pomiędzy pow. starokonstantynowskim a guber. podolską. Z powodu wyniosłego położenia nie wiele znajduje się w powiecie bagien; miejsce jezior zastępują stawy, uformowane z rozlewu rzek, mające niekiedy po kilka w. kw. , jak np. pod Kuźminem, Michownicami, Manaczynem. Lasów bardzo mało, zajmują one zaledwie 3 1 2 ogólnej przestrzeni, dlatego też na opał zamiast drzewa ogólnie używaną jest słoma. Glebę przeważnie stanowi czarnoziem, miejscami zmieszany z gliną. W 1885 r. było w powiecie, bez miasta, 139, 339 mk. 70, 578 męż. , 68, 761 kob. , w tej liczbie 1746 szlachty, 950 stanu duchow. , 14, 677 stanu miejskiego, 109, 900 włościan, 9422 stanu wojskowego i 245 cudzoziemców. Pod względem wyznań było 120, 153 prawosł. , 3216 katol. i 15, 970 żyd. Podług Hurlanda w 1880 r. 22, 927 żydów. W t. r. urodziło się 7210 dzieci 123 nieprawych, zmarło 5120 osób, przyrost przeto ludności wynosił 2090 dusz. Zawarto 1404 małżeństw. Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo i hodowla bydła. W 1885 r. zasiano 27, 580 czet. pszenicy ozimej, 49, 790 żyta, 780 pszenicy jarej, 70, 950 owsa, 13, 798 jęczmienia, 10, 540 gryki, 2040 prosa, zasadzono 24, 790 czet. kartofli; zebrano 179, 470 czet. pszenicy, 298, 740 żyta, 5070 jarki, 365, 700 owsa, 48, 273 jęczmienia, 41, 360 gryki, 16, 320 prosa, 148, 740 czetw. kartofli. W t. r. było w powiecie 43, 615 sztuk koni, 17, 040 bydła rogatego, 33, 620 owiec zwyczajnych, 4892 rasy poprawnej, 20, 789 nierogacizny, 192 kóz, 33 osłów i mułów. Oprócz rolnictwa i hodowli bydła zajmują się mieszkańcy uprawą tytuniu w 1866 r. zebrano 1540 pudów oraz buraków w 1867 r. zasiano 720 dzies. , zebrano 43, 200 berkowców. Przemysł fabryczny dość rozwinięty, reprezentowany jest w 1885 r. przez 47 fabryk, zatrudniających 530 robotników i produkujących za 831, 964 rs. Najważniejsze 2 cukrownie 380 robot. i 440, 100 rs. i 13 gorzelni 79 robot, i 377, 664 rs. . W t. r. przemysłowi rękodzielniczemu w powiecie poświęcało się 2451 osób. Jarmarki odbywają się w Bazalii, Kuźminie, Kulczynach, Kupielu i Teofilpolu. Służbę sanitarną, oprócz 3 lekarzy w Starym Konstantynowie, pełnią lekarze w Wołoczyskach, Krasiłowie, Indykach i Teofilpolu. Apteki są dwie w mieście powiat. , w Kupielu, Krasiłowie, Teofilpolu i Wołoczyskach; szpitali dwa w S. chrześcijański i żydowski oraz przy fabrykach cukru w Krasiłowie i Frydrychówce. Domy przytułku znajdują się w S. przy kościele katol. , oraz przy cerkwiach w Wołoczyskach i Teofilpolu. W powiecie znajduje się 291 miejsc zamieszkałych, w tej liczbie 8 miasteczek Bazalia, Krasiłów, Kulczyny, Kupiel, Kuźmln, Ożohowce, Teofilpol i Wołoczyska. W 1885 r. było w powiecie 132 cerkwi 25 mur. , 8 kościołów kat. mur. , 2 kaplice kat. 1 mur. , 5 synagog 4 mur. i 17 domów modlitwy żydowskich 2 mur. . Pod względem kościelnym starokonstantynowski powiat dzieli się na 5 okr. dekanalnych błagoczynia, mianowicie 1 w mieście i 4 w powiecie, obejmujących 92 parafii prawosł. Dekanat starokonstantynowski katol. al. konstantynowski, dyecezyi łuckożytomierskiej, obejmuje 6 parafii S. , Bazalia, Wołoczyska, Kulczyny, Kupiel i Teofilpol dawniej także Ożokowce i liczy 21, 497 wiernych. Pod względem administracyjnym powiat dzieli się na 4 okręgi policyjne stany S. , Krasiłów, Teofilpol, Kupiel; 13 gmin Starokonstantynów, Resz Starokonstantynów Staroleśniański potok Starokornin Starokożewka Starokoźle Starokrzepice Staroleśniańska Dolina Staroleśniańska Woda Staroleśniański wierch Starokornin niówka, Skoworodki, Krasiłów, Kulczyny, Czernielówka należące do 1 okr. pok. do spraw włośc, w Starokonstantynowie, Bazalia, Aloratyn, Teofilpol, Kołki, Wołoczyska, Monaczyn i Kupiel do 2 okr. pok. do spraw włośc, w Kupielu. Urzędy konskrypcyjne znajdują się w S. , Krasiłowie, Teofilpolu i Kupielu. Sądy pokoju są dla okr. 1 i 2 w 8. , dla 3 w Krasiłowie, dla 4 w Wołoczyskach; inkwirenci sądowi mają siedzibę w S. , Teofilpolu i Wołoczyskach. Marszałkami szlach ty powiatu starokonstantynowskiego byli Malczewski Ksawery h. Habdank 1807, Pruszyński Erazm h. Ogończyk 1809 11, Szaszkiewicz Kalasanty h. Własny 1812, Bukowiecki Wawrzyniec herbu Drogosław 1817, Kochanowski Aleksander h. Korczak 1820, 1825, Grocholski Adolf h. Syrokomla 1822. J. Krz. Starokornin, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol. 5 gm. Brzozowo Nowe Nowoberezowa, o 16 w. od Bielska. Starokożewka, wś, pow. czauski, gm. Horodziec, ma 72 dm. , 440 mk. , z których 48 zajmuje się furmaństwem. Starokoźle czyli Stare Koźle, w aktach grodzkich poznańskich Szarokosle, Sczarokossli i de Sczarichkossle, mylnie Szarokoźle, os. niegdyś szlachecka, w dawnym pow. poznańskim, pod Otorowem, zlała się prawdopodobnie z Koźlem Kuźle. Między r. 1388 i 1393 pisali się z S. Mikołaj i Przybysława Akta gr. pozn. n. 397 i 1703. Starokrzepice, kol. i folw. , pow. częstochowski, gm. Kuźniczka, par. Starokrzepice, leży nad rz. Lizwartą i granicą pruską, o 35 w. na płn. zach. od Częstochowy a 3 w. od Krzepic. Posiada kościół par. drewniany, 142 dm. , 938 mk. , 1939 mr. włośc. , 320 mr. folw. , 7 mr. probostwa. Jestto jedna z osad najdawniejszych w tych stronach. Po powstaniu mta Krzepic, wś S. należąca do książąt szląskich, przybrała swą dzisiejszą nazwę. Kościół modrzewiowy p, w. W W. ŚŚ. był uposażony i założenie jego zostało utwierdzone 1267 r. przez Władysława ks. opolskiego. S. par. , dek. częstochowski, 1653 dusz. P. R. Staroleśniańska Dolina, zwana u Niemców i Węgrów Doliną Wielkiej Zimnej Wody al. Wielkiego Kolbachu, jedna z piękniejszych dolin na płd. wschod. stoku głównego grzbietu Tatr, w obr. gm. Starej Leśny, hr. spiskie. Płn. zach. ścianę, oddzielającą tę dolinę od doliny Białej Wody, a właściwie jej rozgałęzień, t. j. od dol. Świstowej i Rówienek, jakoteż od dol. Jaworowej, tworzy główny grzbiet Tatr od szczytu Małej Wysokiej 2430 mt. aż po Mały Lodowy 2465 mt. , długi 3750 mt. W nim szczyty Swistowa turnia 2378 mt. , Ostry Jaworowy Kroetenseespitze, 2408 mt. . Płn. wsch. ścianę, od dzielającą tę dolinę od dol. Zimnej Wody, tworzy Pośrednia grań ze szczytem Pośrednią Turnią 2440 mt. , kończąca się szczycikiem 1796 mt. wys. ponad tak zwanemi Schodka mi Treppchen. Wreszcie płd. zach. ścianę tworzy poprzeczny grzbiet odrywający się od Małej Wysokiej, 5300 mt. długi, ze szczy tami Staroleśniańskim 2490 mt. , Sławkow skim 2453 mt. i Królewskim Nosem 2281 mt. . W dolinie tej legło ośm stawów wię kszych, a sześć mniejszych, pod ogólną na zwą Staroleśniańskich. Cztery tylko mają nazwy Zmarzły, Zawalony, Długi i najniższy Warzęcha. Poszarpane turnie Pośredniej gra ni z jednej strony, a malownicze urwiska Sławkowskiego szczytu z drugiej, nadają do linie romantyczną postać. Z powodu obfitości źródeł i strumieni utrzymuje się tu bujna ro ślinność; dlatego też obrały ją sobie świstaki za główne siedlisko. Z doliny Rówienek przez przełęcz Ławki Mauthstein dogodne przej ście do doliny Staroleśniańskiej, a ztąd do Szmeksu. Tędy wiedzie najkrótsza droga z Zakopanego do Szmeksu. Doliną tą płynie pot. Staroleśniański. Br. G. Staroleśniańska Woda al. Wielka Zimna Woda, Wielki Kolbach, potok, powstaje w gm. Starej Leśny, pow. tatrzański, hr. spiskie, u zejścia się dolin Staroleśniańskiej i Zimnej Wody, powyżej schroniska Rajnera, z połą czenia Zimnej Wody al. Małej Zimnej Wo dy al. Małego Kolbachu i Staroleśniańskiego pot. al. Wielkiej Zimnej Wody czyli Wiel kiego Kolbachu. Płynie na płd. wschód; po wyżej Starej Leśny rozdziela się na kilka ramion przerzynających wieś a łączących się na obszarze Łomnicy Wielkiej znowu w je dno koryto; uchodzina płd. od Łomnicy Wielkiej do Popradu z lewego brzegu. Długi 13 klm. Br. G. Staroleśniański potok, wypływa ze Zmarzłego stawu w Staroleśniańskiej dolinie, na płd. stoku głównego grzbietu Tatr, w obr. Starej Leśny, w pow. tatrzańskim, hr. spi skiem, podąża na płd. wschd, już to na powierz chni ziemi, już też pod rumowiskami skalnemi, zasilając się wodami innych stawów sta roleśniańskich, jakoteż obficie tam bijących źródeł. Powyżej schroniska Rajnera łączy się od lew. brz. z Zimną Wodą, tworząc Staro leśniańska wodę al. Zimną Wodę. Długość biegu 4200 mt. Niemcy i Węgrzy zowią ten potok Wielką Zimną Wodą, czyli Wielkim Kolbachem. Br. G. Staroleśniański wierch, al. Staroleśna turnia, niem. Warze, węg. Bibircs, szczyt w Tatrach spiskich. Od Wysokiej Małej 2430 mi, szczytu w głównym grzbiecie Tatr, tworzącego narożnik doliny Zamarzłego stawu Staromedweże Starołuh pod Polską Przełęczą 2196 mt. i płd. zach. odnogi doliny Staroleśniańskiej, ponad doliną Wielicką, odrywa się w kierunku wsch. płd. potężny dział poprzeczny między dolinami Wielicką, od płd. , a Staroleśniańską od płn. , aż ponad t. zw. Siodełko Kaemmc. hen. W tym grzbiecie, w odległości 875 mt, od Małej Wysokiej, wznosi się szczyt Staroleśniański, który Niemcy przezwali Warze, a Węgrzy Bibircs, co oznacza, ,brodawkę. Wzn. wynosi 2490 mt. npm. Tu rozdziela się to ramię na dwie odnogi. Północna bieży dalej na wschd. płd. ze szczytem Sławkowskim, 2453 mt. i Królewskim Nosem 2281 mt. . Druga zaś odnoga bieży na płd. , tworząc wschód, ścianę doi. Wielickiej, jest to tak zwana Granatowa grań, al. Granaty. Por. Sławkowski szczyt, Królewski Nos i Granaty. Br. G. Staroleśniańskie stawki, w dolinie Staroleśniańskiej, gm. Starej Leśny, pow. tatrzański, hr. spiskie. Według Kolbenheyera jest ich 17, według W. Eljasza 8 większych, 6 mniejszych, razem 14. Najwyżej legł Zmarzły staw EisSee al. Zamarzły, tuż u płd. podnóża Jaworowego Ostrego 2408 mt. , obejmuje 111 arów; od niego na zach. pod Świstową Turnią 2378 mt. staw Zawalony TruemmerSee, 52 ar. ; potem niżej na wys. 1948 mt. legły dwa stawki, jeden 23, drugi 35 ar. ; od nich na płn. wschód stawek na wys. 1955 mt. , liczący 61 ar. ; następnie na płd. , na wys. 1860 mt. , stawek 21 ar. , od nich na płd. staw Długi al. Podługowaty, na wys. 1909 mt. Kolbenheyer, liczący l16 ar. ; wreszcie staw Warzęchowy, tak nazwany od obficie tam rosnącej warzęchy lekarskiej Cochlearia officinalis L. , na wys. 1791 mt. , obejmujący 19 ar. Pozostałe stawki przedstawiają przeważnie młaki, nieposJadające nazw osobnych. Nie znajdują się na katastralnej mapie gminy Starej Leśny. Ciepłotę Warzęchowego stawku oznaczył S. Roth r. 1878 13 paźdz. na 0 C. przy 5, 8 C ciepł. powietrza. Br. G. Staroliszki, wś, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 25 w. od Poniewieża. Starołęczka al. Starołęka Mała urzęd. KleinStarolenka, wś, pow. poznański, o 5 klm. na płd. od Poznania, na praw. brzegu Warty, przy drodze żel. pozn. kluczborskiej, wzdłuż strugi minikowskiej; poczta w Starołęce, par. Głuszyna, st. dr. żel. w Żabikowie o 3 klm. ; 42 dm. , 322 mk. 284 kat. , 38 prot. i 185 ha 139 roli, 6 łąk. S. była już w r. 1580 wła snością karmelitów Boże Ciało poznańskich; miała 2 łany osiadłe, półłanek pusty i 1 zagr. Zabrana przez rząd pruski, wcieloną została do domeny Swarzędz. E. Cal. Starołęka, urzęd. Gross Starolenka, Staralanka r. 1253, wś, pow. poznański, o 6 1 2 klm. na płd. od Poznania, wzdłuż praw. brzegu Warty, wprost Luboni. Graniczy z Czapurami, Marlewem, Minikowem i Starołęczką; par. Głuszyna, poczta w miejscu, st. dr. żel. w Ża bikowie o 2 klm. ; 45 dm. , 331 mk. 307 kat. , 24 Prot. i 384 ha 220 roli, 28 łąk, 2 lasu; czysty doch, z ha roli 1292, z ha łąk 744, z ha lasu 235 mrk. Między S. i Starołęczką stanął I fort wysunięty twierdzy poznańskiej, Znaczną fabrykę smarowideł i nawozów che micznych założył tu przed kilku laty dr. R. May. W r. 1253 ks. Przemysław i Bolesław zakładając na lew. brzegu Warty nowe mia sto Poznań, przekazali mu na własność, mię dzy innemi, S. , która później przeszła w ręce prywatne, następnie duchowne. W r. 1316 pisał się z S. Piotr, a między r. 1385 i 1399 Gniewomir, Wierzbięta i inni Kod. Wielkop. i Akta gr. pozn. . Z biegiem czasu w r. 1433 stała się S. własnością karmelitów poznań skich; zabrana przez rząd pruski, wcieloną zo stała do domeny Swarzędz. Istniejący w S. kościółek p. w. św. Trójcy rozebrano około r. 1825. E. Cal. Starołuh, pow. olhopolski, ob. Łuka Stara. Staromedweże, wś, pow. owrucki; była tu kaplica kat. paraf. Wieledniki. Staromiejszczyzna, wś, pow. skałacki, 21 klm. na płn. wschód od sądu powiat, w Ska lacie, 3 klm. na płn. wschód od st. kol. , urz. poczt. i tel. w Podwołoczyskach. Na płd. le żą Podwołoczyska, na zach. Podwołoczyska i Supranówka, na płn. Skoryki wś pow. zbaraskiego, na płn. wschód Dorofiówka, na wsch. Wołoczyska w pow. starokonstantynowskim gub. wołyńskiej. Wzdłuż granicy wsch. płynie Zbrucz od płn. na płd. Od płn. zach. podąża do Zbrucza mały dopływ, pły nący na płd. i wschód. Na zach. od Zbrucza leżą zabudowania wiejskie. Najwyższe wznie sienie 335 mt. na płd. zach. Własn. wiek. tu i w Podwołoczyskach ma roli or. 1086, łąk i ogr. 202, pastw. 14 mr. ; wł. mn. roli or. 1511, łąk i ogr. 75, pastw. 41 mr. W r. 1880 było 177 dm. , 1012 mk. w gminie 895 gr. kat. , 73 rz. kat. , 44 wyzn. mojż. ; 977 Rusinów, 24 Polaków. Par. rz. kat. w Tokach, gr. kat. w miejscu, dek. skałacki. Do parafii na leżą Podwołoczyska, Zadnieszówka, Myślo wa i Dorofiówka. We wsi jest cerkiew p. w. św. Mikołaja i szkoła etat. 1klasowa. Staw 5100 kroków długi, 1150 szeroki, niepokryty trzciną. Lu. Dz. Staromieście 1. al. Lelów Stary, wś nad rz. Białą, pow. włoszczowski, gm. i par. Lelów. Loży naprzeciw Lelowa, od którego oddziela wieś tę rzeczka Biała. Posiada kościół murowany filialny. W 1827 r. 37 dm. , 246 mk. Tu mieściła się pierwotna osada miejska Lelowa. Bulla papieża Celestyna III z 1193 r. , potwierdzająca posiadłości i dochody klaszto Staroleśniańskie stawki Starołęka Starołęczka Staroliszki Staroleśniańskie stawki Staromieście Staromiejszczyzna Staromysla Staromłyny Staropole Staromieście Staromieście ru kanoników regularnych we Wrocławiu, wymienia w ich liczbie thaberne in lelou Kod. Małop. , I, 58. Było to widocznie tar gowisko na jednej z dróg handlowych, o któ rych wspominają dokum, z 1262 r. Kod. Małop. , I, 72, 75 i późniejsze. Przy targo wisku istniało zapewne grodzisko, jako na pograniczu późniejszej Wielkopolski z Mało polską. Kościoły w Chrząstowic Koniecpolu i Radomsku miały później dochody z jatek i łaźni w Lelowie nowym zapewne. Przenie sienie miasta na drugi brzeg rzeki nastąpiło pewnie wraz z nadaniem prawa niemieckiego. Kościół mógł istnieć jednak jeszcze za cza sów poprzednich; była to zapewne kaplica, którą po utworzeniu parafii w Lelowie no wym włączono jako filią. Kościół tutejszy, małych rozmiarów, w stylu ostrołukowym, jest starożytną budowlą, wcześniejszą zape wne od parafii, utworzonej 1387 r. Drzwi z kruchty do kościoła mają starożytne oddrzwia z kamienną figurą Matki Boskiej. Tu miał być dawniej wmurowany kamień z wy obrażeniem bożyszcza pogańskiego; obfecnie nie znajduje się. W 1794 r. uderzenie pioru nu zrujnowało sklepienie, zastąpione odtąd przez sufit. W dzwonnicy drewnianej, dzwon starożytny. 2. S. par. Kłobucko, wś król. , miała łany kmiece. Z łanów duchownych da wał dzierżawca 3 miarki jęczmienia, 3 miarki owsa Długosz, III, 167. Br. Ch. Staromieście Górne i Dolne, wś, pow. rze szowski, w równinie, 218 mt. npm. , 3 klm. na płn. od Rzeszowa, przy gościńcu do Głogowa. Jestto pierwotna posada Rzeszowa, ma ko ściół par. rz. kat. i szkołę ludową; składa się z 237 dm. i 1352 mk. ; 1310. rz. kat. 5 2 ew. , 40 izrael. Pos. więk. Włodz. Bobrownickiego wynosi 498 roli, 47 łąk i ogr. , 20 past. i 114 mr. lasu; pos. mn. 1284 roli, 115 łąk, 74 past. i 7 mr. lasu. Par. , z mur. kościołem, należy do najdawniejszych w tych stronach. Aktu erekcyi nie ma. Jan Rzeszowski, odna wiając erekcyą w 1416 r. , wspomina o akcie Pakosława Rzeszowskiego, który zbudować miał kościół św. Wojciecha. W 1624 spalili kościół Tatarzy. Mikołaj Spytek Ligięza po większył uposażenie i 1634 r. utworzył dom przytułku dla ubogich, a 1686 wymurował proboszcz Stanisław Pękoszewski do dziś sto jący kościół, który biskup W. Sierakowski 1745 r. poświęcił. Par. obejmuje Górkę, Miłocin. Nową Wieś i Trzebowisko dyec. prze myska, dek. rzeszowski. Wś złączona za wsze z Rzeszowem, przechodziła jednakowe z nim koleje. Graniczy na płd. z Ruską wsią, na zach. z Przybyszoweto, na płn. z Rudną Wielką i Trzebowiskami. Mac. Staromłyny, wś, pow. kobryński, w 4 okr. pol. , gm. Chomsk, o 60 w. od Kobrynia. Staromysla łotew. , ob. Staramyśl. Staroniszki, folw. pryw. , pow. wilejski, w 1 okr. pol. , o 54 w. od Wilejki, przy b. drodze poczt, z Mołodeczna do granicy pow. mińskiego, 1 dm. , 3 mk. kat. ; w 1866 r. własność Chmary. Staroniwa, wś, pow. rzeszowski, na lew. brzegu Wisłoka, 3 klm. na zach. od Rzeszo wa, składa się z trzech grup domów i dwóch osad. Staroniwa ma 68 dm. i 376 mk. , Psarnisko ze Stojnem 29 dm. , 281 mk. , Wygna niec z Rudkami 36 dm. i 286 mk. Bo obsza ru więk. pos. Stan. Skrzyńskiego należy fol. Podzamcze. Obszar ten ma 3 dw. , 57 mk. Pod względem wyznania jest w ogóle 919 rz. kat. par. w Rzeszowie i 81 izrael. Więk. pos. ma obszaru 351 roli, 4 łąk i ogr. i 14 mr. past. ; pos. mn. 867 roli, 76 łąk i ogr. , 76 past. i 2 mr. lasu. Wieś przecina gościniec z Rzeszowa do Czudca i dwa potoki uchodzą ce do Wisłoka. Położenie faliste. Grunta są rędzinne, urodzajne. Podług Długosza L. B. , I, 244 darował część wsi Klemens z Mosko rzewa h. Pilawa w r. 1407 altarystom św. Jakuba i Klemensa w katedrze krakowskiej. Staroniwa graniczy na zach. z Kilianówką, na płd. z Zwleńczycą a na płn. z Pruską Wsią i Przybysze wem. Mac. Staropol 1. wś włośc. , pow. gostyński, gm. i par. Sanniki, ma 32 dm. , 251 mk. , 602 mr. W 1827 r. 65 dm. , 678 mk. 2. S. , wś i folw. , pow. skierniewicki, gm. Korabiewice, par. Jeruzal, odl. 12 w. od Skierniewic, ma 31 mk. W 1827 r, 6 dm. , 59 mk. Dobra S. składały się w 1868 r. z fol. S. i Teklin al. Sapy, rozl. mr. 955. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 12, mr. 11; wś Łajszczew os. 36, mr. 565; wś Wincentów os. 33, mr. 190; wś Sapy os. 6, mr. 67. W 1882 r. fol. 8. część II, miał 150 mr. obszaru. Staropol al. Staropole, urzęd. Starpel, Starpul 1304, Starepol r. 1311, wś, pow. świebodziński, o 4 1 2 klm. na płn. od Lubrzy poczta, 3 klm. ku zach. od jez. Paklicy i 7 klm. od Paradyża, nad odpływem jez. Wysokiego; st. dr. żel. w świebodzinie Schwiebus o 12 klm. 440 mk. Podrobiony dokument z datą 19 listop. 1251 r. wymienia S. Sterpe między zaborami niemieckiemi; w r. 1304 komes Zbilud Zbitowit sprzedał S. klasztorowi paradyskiemu, który w r. 1311 oddał osadę tę w lenno Gerhardowi de Prendekow. Z biegiem czasu przeszedł S. w ręce prywatne ob. Dr. Th. Warmiński Paradies. E. Cal. Staropole al. Bukowiec Stary, wś i folw. , pow. rawski, gm. Żelechlin, par. Żelechlinek; ob. Bukowiec 8. . 2. S. , folw. , pow. sieradzki, gm. Barczew, par. Brzeźnic, odl. od Sieradza 16 w. . Wchodził w skład dóbr Barczew. 3. S, folw. , pow. wieluński; ob. Czarnożyły Staropol Staroniwa Staroniszki Starościce Straroreczyszcze Staroreczyszcze Starorobociańska dolina Starorypin Starorzeczyszcze Starorzeka Starościn i Maryanka. 4. S. wś, kol. , pow. często chowski, gm. i par. Przyrów, odl. 32 w. od Częstochowy, na lewo od drogi z Przyrowa do Janowa, ma szkołę początkową, 38 dm. , 209 mk. , 619 mr. włośc. S. sołectwo ma 2 dm. , 16 mk. , 88 mr. W 1827 r. 3 dm. , 19 mk. Gm. Staropole, wcielona obecnie do gm. Przy rów, liczyła w 1880 r. 2663 mk. 5. S. , wś, pow. opoczyński, gm. Stużno, par. Gowarczów, odl. od Opoczna 11 w. , 14 dm. , 109 mk. , 61 osad, 346 mr. włościańskich i 4 mr. dwor skich. Wchodziła w skład dóbr Korytków. 6. S. , pierwotna nazwa 1736 r. miasta Maryampola. Br. Ch. Staroreczyszcze, zatoka w kotlinie Prypeci z lewej strony, pow. mozyrski, w gm. Kopatkiewicze, naprzeciwko wsi Końkowicz, zatacza półkole na 2 wiorsty i ma rozgałę zienia; rybna. A. Jel. Starorobociańska dolina i Starorobociański potok. Potok ten powstaje w dolinie t. n. , na płn. stokach szczytu Starej Roboty al. Klinu starorobociańskiego 2170 mt. Płynie wprost na płn. i wpada do potoku Chochołowskiego z praw. brzegu. Długi 4 1 2 klm. nad pot. rozpostarła się dolina Starej Roboty. Płd. ścianę tejże tworzy główny grzbiet Tatr od szczytu Kończystej al. Kopy Trzydniowiańskiej 2071 mt. szt. gen. , narożnika dolin Raczkowej, Jarząbczej i Starej Roboty, na wschód przez Klin starorobociański 2170 mt. aż po przełęcz Gaborów Zadek 1946 mt. , między Klinem starorob. a Błyszczem, stanowiącą przejście z hali Pysznej do doliny Rączkowej. Od rzeczonej przełęczy ku płn. ciągnie się na płn. grzbiet poprzeczny, jako wschód, ściana doliny, oddzielający ją od doliny Kościeliskiej, zwany Ornakiem, ze szczytem 1861 mt. szt. gen. . Dalej na płn. , w półn. przedłużeniu tego grzbietu poprzecznego piękna grupa dzikich turni, zwanych Kominami Telkowymi al. Tylkowymi, ze szczytem 1826 mt. wys. n. p. m. Zachodnią zaś ścianę doliny Starej Roboty tworzy grzbiet mylnie na mapie spec. Z. 9. Col. XXI nazwany Starą Robotą, kończący się szczytem Trzydniówką 1760 mt. . Grzbiet ten oddziela dolinę Starorobociańską od doliny Jarząbczej, na zach. położonej. We wschodnim boku między Gaborowym Zadkiem a Ornakiem leży tak zwane Baniste i Nadbaniste. Tu zarzucone znaczne kopalnie w gnejsie. Wydobywano tu tak zwany panabaz, zawierający miedz i srebro. R. 1847 zaczęto wydobywać rudę żelazną. Kopalnie te sięgać mają czasów Zygmunta I. Ztąd też nazwa doliny, potoku i szczytu południowego. W dolinie starorobociańskiej, powyżej polany Starej Roboty, leży pas zlepieńców i piaskowców, przeważnie czerwonych, a należących do utworu permskiego czyli dyasowego. uchodzi ona do doliny Chochołowskiej. Br. G. Starorypin, wś, fol. , dobra, pow. rypiński, ob. Rypin Stary. Do podanych powyżej wia domości dodajemy S. posiada kasę gminną wkładowozaliczkową, urz. gminny. Znajdo wały się tu ruiny kościoła i klasztoru bożogrobców, wystawionego w 1323 r. W 1868 r. zostały te szczątki rozebrane, a wzgórze, na którem się mieściły, zorano. W pobliżu znajduje się starożytna mogiła. Według reg. pob. pow. rypińskiego z r. 1564 wś S. miała 17 posiadaczy, 4 zagr. , 1 karczmarza, podda nych Konstancyi Balimskiej na całych łanach. Grzegorz Wieozorkowicz, poddany Andrzeja Starorypińskiego, na całym łanie, 5 posiada czy, 5 zagr. , poddanych Alberta Nadroskiego, na jednym łanie. Albert Bielasz, poddany P. Starorypińskiego, na całym łanie, 3 zagród. , poddanych J. Starorypińskiego. Płacono po boru 14 fl. 4 gr. Parafia S. płaciła 63 fl. 26 gr. 2 soldy Pawiński, Wielkp. , I, 289. Do bra S. składały się w 1885 r. z folw. S. , Iwany, Kłusin i Michałki, rozl. mr. 2426 gr. or. i ogr. mr. 1527, łąk mr. 168, past. mr. 67, wody mr. 5, lasu mr. 471, zarośli mr. 37, w osad. wieczystoczynsz. mr. 30, nieuż. mr. 121; bud. mur. 11, drewn. 23; płodozm. 9 i 11pol. , las nieurządzony, wiatrak, cegielnię, pokłady torfu. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 35, mr. 142; wś Iwany os. 21, mr. 111; wś Michałki os. 15, mr. 83; wś Rypałki os. 19, mr. 249; wś Kłośno os. 67, mr. 329. S. gmina należy do sądu gm, okr. II, obejmuje 300 dm. , 2996 mk. ; obszaru 8401 mr. nieuż. 382 mr. . W gminie znaj dują się kość. kat. , kosc. ew. , 2 kaplice, 2 szkoły, 3 cegielnie, 2 wiatraki, 2 karczmy, 3 zajazdy, wodny młyn, tartak. W skład gmi ny wchodzą Bielawki, Buzy osada włośc. , Iwany, Kępa, Kłośno, Ławy, Maryanki, Mi chałki, Molitany, Podole, Piaski, Rusinowo, Rypałki Rządowe i Prywatne, Rypin wójtowstwo, św. Duch probostwo, Strzygi, Sumin, S. Prywatny, S. Rządowy, S. Dolny, Tadajewo. Br. Ch. Starorzeczyszcze, ob. Usza. Starorzeka, jezioro we wsi Raźny, w pow. węgrowskim, utworzone z wylewów Bugu, ma 26 mr. obszaru. Starościce, wś i fol. , pow. lubelski, gm. Jaszczów, par. Milejów, przy linii dr. żel. nadwiślańskiej, o 8 1 2 w. od Minko wic ku Tra wnikom. Wś ma 28 os. , 272 mr. ; folw. 317 mr. , należy do dóbr Jaszczów. W 1827 r. S. , w par. Mełgiew, miały 17 dm. , 111 mk. Wy mienione u Długosza w opisie par. Mełgiew L. B. , II, 551. Br. Ch. Starościn, wś, folw. i dobra, pow. lubartowski, gm. Samoklęski, par. Garbów, odl. 14 Starosiek Starościna Starościńce Starościńskie Młyny Starosiel Starosie Starosiecka Starosiedle Starosiedlice Starościszki Starościna Starosielce w. od Lubartowa, ma młyn wodny, wiatrak. W 1827 r. 27 dm. , 139 mk. Dobra S. składały się w 1885 r. z fol. S. , Biadaczka i Milin, os. leśn. Kornelin al. Leśniczówka, rozl, mr. 1942 gr. or. i ogr. mr. 811, łąk mr. 268, past. mr. 6, lasu mr. 774, nieuż. mr. 83; bud. drewn. 37; płodozm. 10pol. las nieurządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 26, mr. 503; wś Biadaczka os. 11, mr. 179; wś Zofian os. 20, mr. 248. W połowie XV w. wś S. , w par. Garbów, własność Rafa ła h. Rawa, miała łany km. , z których dzie sięcinę płaciła biskupowi krakow. Folw. ry cerski płacił dziesięcinę pleb. w Garbowie Długosz, L. B. , II, 543. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 wś Starościn, w par. Garbów, płaciła od 1 łanu. W 1533 r. zwana Staroszczyce Raffaelis Pawiński, Małop. , 348. Br. Ch. Starościna, także Staryna, 1827 r. Starzyzna, wś, pow. włodawski, gm. Hańsk, par. Sawin, ma 20 dm. , 121 mk. , 15 osad, 806 mr. włośc. Wchodziła w skład dóbr Hańsk. W 1827 r. 17 dm. , 113 mk. Por. Puliny IX, 284. Starościna, wś, pow. zwinogródzki, ob. Jampol. Odl. jest o 36 w. od Zwinogródki i ma 1057 mk. Starościna, szczyt, ob. Starostyna. Starościńce, wś przy ujściu Myki do Hopczycy, pow. skwirski, w 1 okr. pol. , gm. Topory, o 38 w. od Skwiry, ma 13i0 mk Włościanie na mocy umowy wykupnej uwłaszczeni zostali na 1019 dzies. ziemi, z opłatą 38, 366 rs. Cerkiew p. w. św. Paraskiewii, murowana, wzniesioną została w 1825 r. przy pomocy parafian przez ówczesnego dziedzica Kacpra Iwanowskiego, na miejsce dawniejszej z 1741 r. Wś ta w zeszłym wieku należała do klucza pohrebyszczańskiego; w 1800 r, S. wraz z Buchnami i innemi Wsiami od hr. Rzewuskiego kupił Kacper Iwanowski, po śmierci którego w 1828 r. odziedziczył syn jego Piotr 1847, po którym S. , Buchny i Biełaszki w pow. berdyczowskim otrzymała córka jego Karolina ks. Wittgenstein; następnie w 1856 r. syna jej Mikołaja. Przed uwłaszczeniem włościan w całych dobrach S. , Iwanki i Buchny było 6335 dzies, ziemi. Starościńskie Młyny, pow. nieszawski, gm. Lubanie, par. Nieszawa, 9 mk. Starościszki, wś, pow. sejneński, gmina świętoJeziory, par. Łoździeje, odl, od Sejn 21 w. , ma 19 dm. , 154 mk. W 1827 r. 29 dm. , 106 mk. Starosie, wś, pow. . władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 28 w. , ma 8 dm. , 34 mk. StarosieckaSłoboda, wś, pow. bobrujski, w 1 okr. pol. dobryckim, gm. i par. prawosł. Stepy, ma około 7 1 3 włók; nabyta 1861 r. przez włościan Pierehuda, Michniewicza, Werona, Ładysza i in. ; grunta piaszczyste. Starosiedle, kol. włośc. , pow. będziński, gm. olkuskosiewierska, ma 3 dm. , 23 mk. , 54 mr. Starosiedlice, wś, pow. iłżecki, gm. Krzyżanowice, par. Iłża, odl. od Iłży 2 w. , ma 29 dm. , 220 mk W 1827 r. 24 dm. , 160 mk. W 1877 r. fol. S. rozl. mr. 524 gr. or. i ogr. mr. 465, łąk mr. 46, nieuż. mr. 13; bud. mur. 4, drewn. 12; pokłady wapna. Fol. Narty, rozl. mr. 196, oddzielony od dóbr powyższych. Wś S. os. 33, mr. 236. S. wś, w par. Iłża, w XV w. była własnością Starosiedleckiego h. Habdank, miała łany km. , z których dziesięcinę snopową i konopną, wartości 4 grzyw. , płacono prepozyturze miechowskiej. Był też fol. rycer ski i karczma. Kolędę i grosz św. Piotra wieś płaciła pleb. w Iłży Długosz, L. B. , II, 483 i III, 25. Według reg. pob. pow. radom skiego z r. 1569 wś S. , własność Stanisława Rzuchowskiego, miała 7 1 2 łan. , 3 zagr. Pa wiński, Małop. , 308. Br. Ch. Starosiek, wś, pow. bobrujski, w 3 okr. pol. hłuskim, gm. Laskowicze, ma 26 osad. Starosiel 1. dobra, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Prozoroki; w r. 1865 własnośc Reuttów. 2. S. , dobra, tamże, okr. wiejski Sanniki; własność Kuleszów. 3. S. , folw. , pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Polany, o 5 w. od Oszmiany, ma 1 dm. , 11 mk. kat. ; w 1865 r. własność Skrzyplewskich. 4. S. , folw. , pow. sieński, należał do dóbr Mieleszkowicze Chmarów, sprzedany w 1878 r. z folw. Sobole, Hrynki i zaśc. Myszki. Starosielce 1. wś, pow. białostocki, w 2 okr. pol. , gm. Białosteczek, o 4 w. od Białegostoku, posiada zarząd polic. dla 4 gmin powiatu Białostoczek, Choroszcza, Juchnowiec, Obrębniki, około 3000 mk. , w 1 3 Niemców, st. drogi żel. brzeskograjewskiej, obszerne warsztaty kolejowe, fabryka sukna i wyrobów wełnianych, wiatraki. O 2 w. poniżej S. droga brzeskograjewska przecina się z dr. żel. warszaw. petersburską. St. drogi żel. S. , pomiędzy st. Lewicka o 11 w. a Knyszynem o 23 w. , odległą jest o 122 w. od Brześcia a 71 w. od Grajewa. 2. S. , osada, tamże, o 7 w. od Białegostoku. Starosielce, wś na lewym brzegu rzeki Myki, przy ujściu do niej Świniołuży, pow. radomyski, w 2 okr. pol. , gm. i parafia kat. Korostyszew, przy dawnej drodze pocztowej z Radomyśla do Żytomierza, o 19 wiorst od Radomyśla a 26 wiorst od Żytomierza odległa, ma 735 mk. Podług Pochilewlcza jest tu 1887 r. 941 mk. prawosł. , 21 kat. i 78 żyd. ; w 1783 r. było 130 sadyb i 751 mk. Wło ścianie uwłaszczeni zostali na 1721 dzies. ziemi, z której płacą 1626 rs. 39 kop. wyku pu rocznie. Dwór posiada 1201 dzies. ziemi użytkowej, 590 lasu i 221 nieuż. Cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , z muru wzniesio na w latach od 1773 1789 r. staraniem ów czesnego dziedzica Józefa Jakubowskiego na miejsce drewnianej w 1726 r. , uposażona jest 41 dzies. ziemi. W cerkwi znajduje się obraz Bogarodzicy, uważany za cudowny. W pod ziemiu cerkwi spoczywają zwłoki fundatora oraz jego kamerdynera Amalickiego, który po śmierci Jakubowskiego ukończył budowę. Znajduje się tu także kaplica kat. murowana, dekanatu radomyskiego, wzniesiona przez dziedzica Trypolskiego. Podług miejscowego podania S. osiedlone zostały po ruinie. Są dząc jednak zarówno z nazwy wsi, jakoteż ze znajdujących się śladów dawnych siedzib w uroczyskach Dowhawies, Dowhałoza, Kasperowszczyzna i Sieliszcze, przyjąć należy, źe było to ponowne już osiedlenie. Po ruinie dziedzicami S. byli Sirybolowie, Jaroszewiczowie, Korczewscy do 1750 r. , Jan Antoni Toporczyk Jakubowski, podczaszy żytomier ski, następnie syn jego Józef, początkowo stolnik kijowski, potem podkomorzy żytomier ski 1782 r. , po nim dziedziczyła wdowa Katarzyna ze Sługockich aż do zamęźcia cór ki za Trypolskiego, następnie syna ich Grze gorza, który w 1836 r. sprzedał S. Antonie mu Rykalskiemu, dziś córki jego Stanisławy Zaleskiej. J. Krz. Starosiele, wś i folw. , pow. hrubieszow ski, gm. Białopole, par. Dubienka. Folw. ma 346 mr. obszaru. W 1827 r. 14 dm. , 70 mk. Starosiele, Starosielje 1. niewielkie jezioro we wschodniej części pow. borysowskiego, w gm. Demitrowicze, ma około 15 mr. 2. S. , jezioro w kotlinie Prypeci z lewej strony, w pow. rzeczyckim, pomiędzy Tulhowiczami i Narowią, w gm. Jurewicze, rozgałęzia się na dwa krzywe, dość wązkie ramiona, po 2 w. długie; bardzo rybne. A. Jel. Starosiele Starosielje 1. folw. szl. , pow. wileński, w 2 okr. pol. , o 43 w. od Wilna, 1 dm. , 8 mk kat. 2. S. , wś, pow. kobryński, w 4 okr. pol. , gm. Brohiczyn, o 55 w. od Kobrynia. 3. S. , uroczysko, pow. kobryński, w 5 okr. pol. , gm. Drużyłowicze, o 74 w. od Kobrynia. 4. S. , własność ziemska, pow. bobrujskig od 1873 r. należy do włościan Jana Biedaka, Jana Bienika, Wiktora Tarasewicza i Mikołaja Rudzki, ma 10 włók. 5. S. , wś, pow. bobrujski, w 1 okr. pol. , gm. Kaczorycze, przy dawnej szosie bobrujskomoskiew skiej, ma 14 osad; grunta lekkie. 6. S. , zaśc. , pow. borysowski, w 3 okr. pol. , gm. Witunicze, par. kat. Kiemieszew. 7. S. , wś w pobliżu rzki Czernicy, pow. borysowski, gm. Dolce, ma 3 os. ; grunta lekkie. 8. S. , folw. , pow. borysowski, własność Józefowiczów, przeszło 16 1 4 włóki. 9. S. , wś u źródeł Klewy, pow. borysowski, gm. Jeśmony, ma 11 osad; grunta lekkie, w okolicy duże puszcze rządowe. 10. S. , wś i folw. nad rz. Miadzielicą, pow. borysowski, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. Tumiłowicze, par. kat. Dokszyce. Wś ma 5 os. ; folw. należy do Józefowiczów, ma około 17 włók. Grunta faliste, łąki dobre. Za poddaństwa było tu 37 dusz męzkich. 11. S. , wś nad bezim. dopł. Citewki, pow. ihumeński, w pobliżu mka Puchowicz gm. i par. prawosł. , ma 6 os. ; grunta szczerkowe, dobre. 12. S. , pow. miński, ob. Lady. 13. S. , wś nad rz. Mytwą, pow. mozyrski, w 1 okr. pol. skryhałowskim, gm. Michałki, ma 5 os. 14. S. , wś i folw. pow. piński, w pobliżu linii dr. żel. poleskiej, o 5 w. od st. Parochońsk, w 1 okr. pol. i gm. Pohost Zahorodny, par. kat. Pińsk, dość dawne dziedzictwo Swierzyńskich, a w XVI w. króle wszczyzna w wójtowstwie Kupiatyckiem ob. dokument pod 1558 r. w dziele Rewizya puszcz, str. 8. Wś ma 10 os. , 40 mk. , 946 dzies. ; grunta lekkie, namułowe, łąk dostatek. 15. S. , wś nad rz. Łań, pow. słucki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. Zaostrowiecze, ma 8 os. ; grunta lekkie, łąki obfite. 16. S. , wś, pow. słucki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. Niedźwiedzica, ma 5 os. ; grunta lekkie, 17. S. , wś w pobliżu rz. Tremli, pow. rzeczycki, w 3 okr. pol wasilewickim, gm. Krukowicze, par. prawosł. Kołki, przy drodze z Kaplicz do Kołek, ma 16 os. ; grunta piaszczyste, łąk dużo. Wchodziła niegdyś w sldad ststwa jakimowickiego. 18. S. , folw. , pow. słucki, od 1870 r. własność Henrycych, ma około 8 1 2 włók. 19. S. , własność ziemska, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, od 1869 r. własność Henrycych, ma 5 włók. 20. S. , wś poradziwiłłowska nad Wielkiemi błotami zwanemi Hałła, pow. słucki, w 3 okr. pol kopylskim, gm. Hresk, ma 13 os. 21. S. al. Starosioły, wś nad Pronią, pow. czauski, gm. Czausy, ma 45 dm. , 220 mk. ; prom. 22. S. , wś, pow. borecki, gm. Lubinicze, ma 43 dm. , 210 mk. 23. S. , mko nad rz. Berezówką, pow. orszański, 2 w okr. pol, gm. Starosiele, o 30 w. na pld. zach. od Orszy, ma 65 dm. drewnianych 35 należy do chrześcian a 30 do żydów, 474 mk. 331 praw. , 40 kat. i 103 żyd. , dwie cerkwie prawosł drewn. , kościół kat. mur. , dom modlitwy żydowski drewn. , 10 sklepów drewn. Znajduje się tu zarząd gminy i szkoła ludowa. Kościół kat. , p. w. św. Trójcy, wystawiony został w 1839 r. kosztem prałata Sankowskiego. Parafia kat. , dekan. orszańskiego, 1189 wiernych; kaplice w Dymowie i Racewie. W XVII w. S. należała do Sapiehów. Starosiele Starosiele Starostwo Starosiwilski Majdan Starosiele Starosiołeczko Starosiele W 1656 r. Kazimierz Sapieha zapisał w testamencie mko to swej siostrzenicy Naruszewiczowej. Podczas wojen za Jana Kazimierza było wzięte przez wojska ruskie i zburzone. D. 13 listopada 1812 r. przybył tu feldmarszałek Kutuzów z główną kwaterą i na drugi dzień wyruszył dalej. Obecnie mko należy do Titowych. Gmina ma 5088 mk. włościan 2022 męż. , 1983 kob. i 1683 dzieci, z liczby których 573 450 męż. i 123 dzieci zajmuje się przemysłem leśnym, używając do pomocy 750 koni. W gminie znajduje się 9590 dzies. lasów prywatnych i 1339 włościańskich. 24. S. , dobra, pow. newelski, w 3 okr. pok. do spraw włośc. , gm, Pieszczany, w 1863 r. 89 dusz rewiz. 25. S. al Stare Sioło, dobra, pow. witebski, w 4 okr. pok. do spraw włośc, gm. S. , w 1863 r. 140 dusz rewiz. Gmina liczyła w tymże r. 786 dusz rewiz. Znajduje się tu st. dr. żel. dynebursko witebskiej, druga od Witebska pomiędzy st. Jaźwino o 8 w. a Kniażyce o 10 w. , odl. 223 w. od Dyneburga, 21 od Witebska a 149 w. od Smoleńska. Dobra, dziedzictwo dawniej Mateusza Ogińskiego, miały 1539 dusz rewiz. i 16, 720 dz. , dziś są własnością Eustachego Łabuńskiego i mają 1217 dz. ziemi dwór. 26. S. , ob. Stare, J. Krz. A. Jel. Starosiele 1. wś nad rz. Olszanką, która ginie tu w błotach, łączących się z błotami Irdynia, pow. czerkaski, w 2 okr. pol. , gm. Starosiele, śród lasów położona, odl. o 7 w. od Mlijewa a 48 w. od Czerkas, ma 3600 mk. w 1863 r. 2350 mk. . Posiada cerkiew drewnianą p. w. św. Jana Chrzciciela, uposażoną 35 dzies. , wzniesioną w 1825 r. staraniem ks. Woroncowych, na miejsce dawniejszej z 1700. Nabyta w 1633 r. wraz z siedliskiem Radywanowskiem Żabotynem i in. od Korzeniowskich przez St. Koniecpolskiego, hetm. w. kor. Obecnie należy od kiuczk horodyszczańskiego dóbr ks. Woroncowych. Gmina S. składa się z 3 starostw wiejskich, obejmuje 21 miejsc zamieszkałych 1 chutor, 17 osad leśnych, ma 2235 osad, 10061 mk. , 19115 dzies. ziemi 6111 włościańskiej, 12840 dworskiej, 164 cerkiewnej. 2. S. , w dokum. Stare Kołki, sioło na prawym brzegu Styru, pow. łucki, w sąsiedztwie mta Kołki. 3. S. , wś, rząd. na lewym brzegu Prypeci, pow. radomyski, w 5 okr. pol, gm. Czarnobyl, par. praw. Kopacze o 5 w. , odl. o 147 w. od Radomyśla, ma 398 mk. ; włościanie uwłaszczeni zostali na 579 dzies. , z opłatą po 187 rs. 26 kop. rocznie. Założona przez dominikanów czarnobylskieh po 1626 r. , następnie wraz z Szepieliczami, Denisowieżami, Lelowem, Paryszowem i Koszówką nadana monasterowi bazyliańskiemu w Owruczu, należy obecnie do dóbr skarbowych Szepielicze. 4. S. , opustoszała wś we włości Kotelnią, t. j. w płd. wschd, części dzisiejszego powiatu ży tomierskiego, na pograniczu berdyczowskiego i skwirskiego. J. Krz. Starosiołeczko, Starosieleczko, ai. Starosie le Małe wś nad rzką Bałaklejką, pow. czerkaski, w 1 okr. pol. , gm. Smiła, o 3 w. od wsi Bałakleja, a 45 w. od Czerkas, ma 363 mk. Podług Pochilewicza w 1863 roku było 500 mk. , w tej liczbie 87 w. ros. , sprowadzo nych tu przez hr. Aleksego Bobryńskiego i zatrudnionych przy fabryce form do cukru. W 1741 r. było w S. 77 sadyb. Cerkiew p. w. N. M. P. , drewniana, niewiadomej erekcyi. Wś otoczona jest lasami. Na gruntach jej znajduje się starożytne zamkowiszcze, odzna czające się wielkością i kształtem. Należy do klucza śmilańskiego dóbr hr. Bobryńskich. o 3 w. od S, nad błotami Irdyńskiemi, wśród gęstych lasów znajduje się monaster Winogradzki Uspienski, założony w 1656 r. , jak widać, z uniwersału Bohdana Chmielni ckiego. Monaster ten w 1709 r. zburzony był przez Orlika i dopiero w drugiej połowie XVIII w. na nowo wzniesiony. J. Krz. Starosiwilski Majdan, sioło nad rzką Letką, pow. insarski gub. penzeńskiej, o 60 w. od mta powiat. , ma 508 dm. , 2303 mk. W okolicy kopalnie żelaza. Starostwo 1. Błońskie, folw. , pow. gro dziski, gm. i par. Błonie, ma 302 mr. 255 mr. roli, 16 budyń. 3 murow. . 2. S. Grójeckie, folw. , pow. grójecki, gm. Kobylin, par. Gró jec; ma 115 mk. , 340 mr. 3. S. Skulskie, folw. nad jez. Skulskiem, pow. słupecki, gm. Skulska Wieś, par. Skulsk, odl. od Słupcy w. 40; ma 1 dm. , 15 mk. Folw. ten oddzielony od dóbr Skulska wieś, rozl. mr. 120, gr. or. i ogrody mr. 99, łąk mr. 14, pastw. mr. 2, wody mr. 4, nieuż, mr. ; 1 bud. mur. 2. 4. S. , folw. nad rz. Prosuą, pow. wieluński, gm. i par. Bolesławiec, odl. od Wielunia 28 w. , ma 5 dm. , 14 mk. 5. S. Szadek, folw. , pow. sie radzki, gm. i par. Szadek, odl. od Sieradza 24 w. , ma 4 dm. , 16 mk. 6. S. Piotrkowskie, folw. i młyn nad rz. Strawką, pow. piotrkow ski, gm. Uszczyw, par. Piotrków; folw. ma 4 dm. , 7 mr. ; młyn 2 dm. , 6 mr, 7. S. Opo czyńskie, folw. nad rz. Drzewiczką, pow. opo czyński, gm. i par. Opoczno, odl. od Opo czna 2 w. , ma 4 dm. , 777 mr. ; olejarnia, ce gielnia, piec wapienny, młyn wodny. 8. S. , pow. chełmski, gm. Krzywiczki. 9. S. , folw. , pow. konstantynowski, gm. i par. Łosice; ma 4 dm. , 56 mk. , 1012 mr. 10. S. , folw. majo rat rząd. , pow. łukowski, gm. i par. Łuków; ma 6 dm. , 34 mk. , 1036 mr. 11. S. Zakroczym, wś włośc. , pow. płoński, gm. i par. Pomiechowo, leży tuż pod Zakroczymem; ma 5 dm. , 161 mk. , 5 mr. Br. Ch. Starowiejski Majdan Starowiejski Potok Starowierowka Starowieś Starowlany Starowola Starostwo, osada, tuż pod Mieściskiem, pow. wągrowiecki; 5 dm. , 59 mk. Starosty, pierwotnie Młyn Kleszczewski, wś na pol. prus. Mazurach, pow. margrabowski, st. p. Wieliczki; 217 ha, 18 dm. , 138 mk. Ks. Olbracht nadaje roku 1538 Mikołajowi, młynarzowi z Kleszczewa w pow. straduńskim, młyn z 2 włók. roli na prawie lennem. Ten że nadaje roku 1563 Mikołajowi, staroście z Kleszczewa, 6 włók i 18 mr. roli i boru, które nabył między młynem a nowo założoną wsią M. Oleck, zarazem darowuje mu jeszcze 2. włóki i wyznacza mu 8 lat wolności. R. 1619 wś ta już nazywa się S. Ad. N. Starostyna al. Starościna, szczyt w Karpatach wschodnich, dziale dukielskoskol skim, w grzbiecie pogranicznym, nad źródłami Libuhorki, lew. dopływu Stryja, na zach. od wsi Libuhory al. Libochory, w pow. turczańskim, na płd. od szczytu Kamienia Drohobyckiego 1187 mt. . Wzn. 1229 mt. npm szt. gen. . Ob. Kamień Drohobycki, Kinczy Hnylski. Staro Szwedzka, kolonia na praw. brzegu Dniepru, pow. i gub. chersońska, o 82 w. na płn. wschd od Chersonu, ma 40 dm. , 328 mk. Szwedów i Niemców, kościół ewangielicki. Mieszkańcy zajmują się rolnictwem i rybołówstwem. Staroszyjka, rudnia przy ujściu rz. Szyjki do Teterewa, pow. żytomierski, na płn. wschód od mka Cudnowa. StaroTimoszkino, wś tatarska nad rz. Świagą, pow. sengilejewski gub. symbirskiej, o 104 w. od Sengilejewska, ma 330 dm. , 4089 mk. , 6 meczetów, szkołę, 2 fabryki sukna, które w 1868 r. zatrudniały 1700 robotników i produkowały za 416000 rs. Starowa Góra, wś włośc. , pow. łódzki, gm. Gospodarz, par. Rzgów; ma 40 dm. , 260 mk. , 702 mr. W 1827 r. było 62 dm. , 271 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Gospodarz część klucza pabianickiego. Starowice atlas Zannoniego, zwykle Czachryny ob. , niem. Zacharin, Gros Zacherin, wś kość. na północ od Wałcza, pow. wałecki; st. p. w miejscu, paraf. kat. Sypniewo; 2751 ha, 463 roli orn. , 80 ha łąk, 45 lasu. W 1885 r. 46 dm. , 62 dym. , 325 mk. , 318 ew. , 1 kat. , 6 żydów. Wś ta należała niegdyś do Nowej Marchii; wolny sołtys posiada przywilej mar grabiego z r. 1691. R. 1791 był tu oprócz wolnego sołtysa młynarz, 21 gburów i 11 zagr. ob. Gesch. d. Dt. Croner Kr. v. Schmitt, str. 251. Kś. Fr. Starowicz, 1369 Starrwitz, dobra i wś, pow. grotkowski, par. ew. i kat. Odmuchów. Dobra część I mają 3 dm. , 98 mk. 14 ew. , 272 ha. Część II ma 2 dm. , 35 mk ew. 1, 94 ha. Wś ma 25 dm. , 193 mk 3 ew. , 93 ha. Starowicze, wś nad ruczajami Krapiwną i Trudobelą, pow. radomyski, w 4 okr. pol. , gm. i par. praw. Rozwazów o 3 w. , przy drodze do wsi Kuchary, o 60 w. od Radomy śla, ma 505 mk. 6 katol. i 6 żydów; 880 dzies. ziemi włośc. z opłatą po 284 rs. 27 kop. rocznie wykupu, 3059 dzies. dworskiej 894 użytkowej, 1338 lasów, 827 nieużyt ków, w 7 częściach Awryńskiego 130 użyt. , 115 lasu, Żuryda 164 użyt. , 886 lasu, Szyszkowa 402 użyt. , 734 nieużyt. , Malewicza 34 użyt. , 33 nież. , Siecińskiego 12 użyt. , 50 lasu, 28 nieużyt. , Dybeńki 60 użyt. , 110 lasu, 30 nieużyt. i Sobolewoj po Dzierżanowskich 92 użyt. , 177 lasu i 2 nieuż. . J. Krz. Starowiejska Wola, wś włośc. , pow. grójecki, gm. i par. Belsk, ma 10 os, 268 mr. Starowiejski Majdan, wś, pow. krasnostawski, gm. Zakrzew. Starowiejski Potok, niem. Altdorfer Bach, ob. Kownina. Starowierowka 1. słobodą nad rzką Osinowką, pow. kupiański gub. charkowskiej, o 35 w. na płd. zchd od Kupiańska, przy dr. transportowej z Wołczańska do Iziuma, ma 95 dm. , 719 mk. , cerkiew, 4 jarmarki. 2. S. , sioło nad rzką t. n. , pow. konstantynogradzki gub. połtawskiej, o 30 w. na płn. wschód od Konstantynogradu, przy drodze poczt. z Konstantynogradu do Charkowa, ma 821 dm. , 6019 mk jedynowierców Wielkorossyan, cerkiew jedynowierców, zarząd policyjny, urząd gminny, szkoła ludowa, st. pocztowa, 3 jarmarki. Starowieś 1. folw. pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 38 w. od Dzisny, 1 dm. , 25 mk. 2. S. , folw. pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 38 w. od Dzisny, 1 dm. , 27 mk. kat. 3. S. , wś i dobra, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol. , gm. Dubiażyn, o 12 w. od Bielska. Starowlany, wś, pow. sokólski, w 1 okr. pol. , gm. Kruglany, o 8 w. od Sokółki. Starowola, wś włośc. , pow. radzymiński, gm. i par. Jadów, ma 170 mk. , 33 osad, 615 mr. Wchodziła w skład dóbr Jadów. Starowola 1. dobra, pow. białostocki, w 2 okr. pol. , gm. Obrębniki, o 36 w. od Białegostoku. 2. S. , wś, pow. pruźański, w 3 okr. pol. , gm. michajłowska dawniej Szereszewo, o 8 w. od Prużany, przy drodze do Szereszewa. Ciągnie się na przestrzeni 1 1 2 w. , ma przeszło 100 osad, 600 mk. , cerkiew, karczmę, szopę z narzędziami ogniowemi, kuźnię. W środku ulica brukowana. 3. S. , wś, tamże, o 9 w. od Prużany, 4. S. , wś, tamże, o 18 w. od Prużany. Starostwo Starostwo Starosty Starostyna Staro Szwedzka Staroszyjka Staro Starowa Góra Starowice Starowicz Starowicze Starowiejska Wola Starucha Starowszczyzna Starowszczyzna Starozakrzewski Majdan Starożowszczyzna Starożreby Starunia Starowszczyzna, wś, pow. grodzieński, na pograniczu pow. Iłdzkiego, w 4 okr. pol. , gm. Kamionka, o 53 w. od Grodna. Starozakrzewski Majdan, kol. , pow. latyczowski, gmina Wójtowce, posiada 3 cegielnie. Starożowszczyzna, wś, pow. słonimski, w 1 okr. pol. , gm. Kossów, o 44 w. od Słonima. Starożreby, mylnie Starożeby i Starozęby, wś włośc. , folw. i wś drobnej szlachty, pow. płocki, gm. i par. Starożreby, odl. 23 w. od Płocka, posiada kościół par. murowany, szko łę początkową, st. poczt. , zajazd, karczmę, dwa sklepy, wiatrak, 45 dm. , 452 mk. , 2614 mr. 426 mr. nieuż. , z tego należy 1171 do folwarku, 680 mr. częściowych właścicieli. W 1827 r. było 24 dm. , 185 mk. W 1887 roku folw. S. rozl. mr. 1171 gr. or. i ogr. mr. 870, łąk mr. 92, past. mr. 2, lasu mr. 172, nieuż. mr. 35; bud. mur. 10, z drzewa 15; płodozm. 12polowy, las nieurządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 56. mr. 367; wś Przedbórz os. 27, mr. 391; wś Bromierzyk os. 19, mr. 24. Wieś ta w XVI w. przeszła w posiadanie rodziny Sobiejuskich h. Dołęga. Z niej pochodził Wojciech, bisk. przemyski, zwany niekiedy Starożrebskim. Biskup ten 1580 nazywał się właściwie Sobiejuski. Przodkowie jego h. Dołęga przybyli tuz Wiel kopolski Sobiejuchy w pow. szubińskim i od nowej siedzibyzwani byli też Staroźrebskimi ob. Paprocki, Herby, 401. Może biskup stał się fundatorem kościoła i parafii. Obecny wznio sła 1859 r. Bromirska, dziedziczka dóbr. S. par. , dek. płocki, 1021 dusz. S. gm. należy do sądu gm. okr. 3, obejmuje 309 dm. , 3413 mk. , 19709 mr. 1469 nieuż. . W gminie znajdują się kościół, 2 szkoły, st. poczt. , 2 młyny wo dne, 4 wiatraki. W skład gm. wchodzą Begno, Bromierzyk, Bylino, Falęcin, Nowawieś, Opatowiec, Ostrzykowo, PłonnaPańska, P. Szlachecka, Piączyn, PomianowoDzirki, PrzedpełceWłosty, Prz. Kiełbasy, Prz. Wi tkowiec, Prz. Kościełki, Przedbórz, Rogowo Szlacheckie, R. Falęcin, Starożreby, Słom kowe, Sarzyn, Szulbory, Włóki, ZdziarGosąwski, ZdziarKrawięczyn. ZdziarŁo Łopatki, ZdziarMały i Wielki, Żochowo, Żochówek. Br. Ch. Starożyńce, wś i folw. , pow. augustowski, gm. Kuryanki, par. Hołynka, odl. od Augustowa 42 w. , ma 44 dm. , 291 mk. , 191 mr. folw. i 857 mr. włośc. Folw. S. wchodzi w skład majoratu rząd. Łabno. W 1827 r. było 26 dm. , 153 mk. , par. Lipsk. Starożyskie al. Cholniewickie, jez. , pow. sieński, gm. Czereja, w dobrach Cholniewicze Orzelskiej, w pobliżu wsi Jazwy. A. Ch. Starożyszcze, wś, pow. sieński, gm. Lisiczyn, nad jez. Cholniewickiem al. Staroźyskiem, własność dawniej Roszkowskich, óbecnie Janowskich; ziemi używalnej 1792 dzies. , nieużytków 910 dz. A. Ch. Starrischken 1. wś, pow. kłajpedzki, st. p. , tel. , kol. żel. Kłajpeda; 161 ha, 59 dm. , 284 mk. 2. S. , leśn. w nadleśnictwie Klooschen, tamże. Starsen niem. , ob. Starzno. Starski ob. Leśnictwo, t. V, 161, mylnie za Starki. Staruch, jezioro na lewo od drogi z Pogódek do Deki, pow. kościerski. Dziś już nieomal zupełnie zarosłe trzciną. Należy do pogódzkiej domeny królewskiej. Starucha 1. rzeczka, pow. mozyrski, lewy bagnisty dopływ Łani, bierze początek za wsią Chorostów, w gm. Łachwa i zaraz od dziela lewe ramię pod nazwą Babką, która to rzeczka w dalszym biegu zwie się Wołfa al. Wołcha prawy dopływ Słuczy. Właściwa S. ubiegłszy od wsi Chworostów w kierunku za chodnim 5 w. , ma ujście. 2. S. , rzeczka, w pow. słuckim, odnoga lewa rzeki Naczy, wpadająca z prawej strony do rz. Łań, o 1 w. przed wsią Łoktysze, w gm. Zaostrowiecze, długa około 2 w. A. Jel. Starucha, jezioro, w pow. osterskim gub. czernihowskiej, pod mkiem Letki. Starucha, pustkowie, pow. ostrzeszowski Kępno, o 4 klm. na półn. wschód od Kępna, par. i okr. wiejski Olszowa. Staruchowizna, os. włośc. , pow. wieluński, gm. i par. Siemkowice. Należy do Siemkowic. Starunia, wś, pow. bohorodczański, 14 klm. na płd. od Bohorodczan, 7 klm. na wschód od sądu powiat. , urzędu poczt. i telegr. w Sołotwinie. Na płd. leży MołotŁów, na płd. zchd Babcze, na zchd Manasterczany, na płn. Żuraki i Horocholina, na wschód Fitków i Hwozd obie w pow. nadworniańskim. Zach. część obszaru przepływa pot. Łukawiec, praw. dopływ Bystrzycy Sołotwińskiej i płynie na płn. do Żuraków, przyjmując z obu boków małe dopływy. Na płn. wschd. nastaje pot. Łukawiec, lewy dopływ Bystrzycy Nadworniańskiej i płynie na płd. wschd. do Fitkowa. Najwyższe wzniesienie obszaru wynosi 579 mt. na granicy płd. Na granicy płn. wznosi się góra Ostry do 525 mt. znak triang. Na płd. zchd. znajdują się źródła nafty ob. Jahrb. der. geolog. Reichs. , 1881, str. 165. Własn. wiek. ma roli orn. 152, łąk i ogr. 64, pastw. 22, lasu 20 mr. ; wł. mn. roli orn. 1561, łąk i ogr. 1331, pastw, 533, lasu 77 mr. W r. 1880 było 371 dm. , 1802 mk. w gminie, 6 dm. , 33 mk. na obsz. dwor. 1534 gr. kat. , 93 rzym. kat. , 207 wyzn. izr. , 1 in. wyzn. ; 1533 Rusinów, 94 Polaków, 208 Staruch Starski Starsen Starrischken Staruchowizna Starożyszcze Starożyskie Starożyńce Stary Byków Stary Dollstaedt Stary Dwór Niemców. Par. rzym. kat. w Sołotwinie, gr. kat. w miejscu, dek. bohorodczański. Do parafir należą Żuraki. We wsi jest cerkiew i szkoła filialna. O istniejącej tu dawniej żu pie solnej ob. Jahrb. der geolog. Reichsanst. , 26, str. 185. Lu. Dz. Staruny, wś, pow. prużański, w 3 okr. pol. , gm. Staruny, o 34 w. od Prużany. Staruszki, wś nad bezim. rzeką, pow. mozyrski, w 2 okr. pol. petrykowskim, gm. i par. prawosł. Grabowo, w pobliżu Grabowa, ma 52 osad, grunta piaszczyste. A. Jel. Stary, wś rządowa, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , o 64 wiorst od Wilejki, 12 dm. , 156 mk. Stary Adamów, kol. i os. karcz. , pow. łódzkie gm. i par. Bełdow; ma 32 dm. , 278 mk. , 549 mr. włośc. ; dwie os. karcz, mają 2 dm. , 16 mr. dwór. Stary Bałucz, kol. włośc. , pow. łaski, gm. Bałucz, par. Borszewice, ma 26 dm. , 195 mk. , 386 mr. Stary Bobryk, wś nad rz. Irszą, pow. ży tomierski, o 26 kim. od mka Horoszek. Nad rzeką pokłady labradorytu. Grunta składają się przeważnie z gnejsu. A. L. Br. Stary Bór, niem. Altheide, os. w dawniejszem komturstwie pokrzy wińskiem, pow. grudziądzki. R. 1664 nabył ją młynarz Duohnau z Maruszy. Za czasów okupacyi pruskiej była w wieczystą dzierżawę wydana. Kontrakt przez hr. Jadwigę Teresę z Lubrańców Babską, star. pokrzywińską, r. 1766 na lat 40 wystawiony, a przez Stanisława Augusta 1767 r. potwierdzony, wykazuje, źe Stary Bór obejmował 45 1 2 mr. Dziś jako osobna osada nie istnieje ob. Gesch, des Graudenzer Kreis von Froehlich, str. 31. Kś. Fr. Stary Bruss, wś i młyn nad rz. Ner, pow. łódzki, gm. Bruss, par. Łódź; wś ma 8 dm. , 211 mk. , 112 mr. włośc. ; młyn 1 dm. , 10 mk. , 42 mr. dwór. ; karczma 1 dm. , 7 mk. , 18 mr. dwór. Por. Brussa. Stary Brześć, wś, folw. i kol. , pow. włocławski, gm. Falborz, par. Brześć; wś ma 89 mk. , 399 mr. włośc; os. młyn. 19 mk. , 44 mr. ; folw. 578 mr. Stary Bug, dwa jeziora, łachy rzeki Bug, na obszarze wsi Borowe, pow. ostrowski. Stary Byków, wś nad rzką Siewielgą, dopł. Sluczy, pow. słucki, ma 45 osad. Po drugiej stronie rzki leży Mały Byków. Stary Chociaż, zaśc. nad Szczarą, pow. słucki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. i par. katol. Niedźwiedzica, ma 2 osady. O 2 w. wś Orociaż, też nad Szczarą, ma 8 osad. A. Jel. Stary Dollstaedt, niem. Alt Dollstadt, os. , pow. pasłęcki, 17 klm. od Pasłęka i Elbląga, nad rz. Sorgą, w pagórkowatej okolicy, na gruntach po części gliniastych, po części piaskowatych i bagnistych, ma 210 mk, trudniących się rolnictwem i hodowlą bydła. St. poczt. Leży na samem pograniczu Prus Królewskich. St. D. przyłączono 1466 r. do Krzyżaków. Stary Dwór 1. al. Moczydła, kol. , pow. rawski, gm. Wałowice, ma 3 dm. , 11 mk. , 190 mr. 2. S. D. , folw. , pow. łaski, gm, i par. Buczek, 2 dm. , 47 mk. W 1888 r. folw. S. D. , z nomenklaturą Aleksandrówek, oddzielony od dóbr Brednia, rozl. mr. 1134 gr. or. i ogr. mr. 165, łąk mr. 31, pastw, mr. 32, lasu mr. 870, nieuż. mr. 35; las urządzony. 3. S. D. Czarna, wś i folw. , pow. radomski, ob. Czarna 6. 4. S. D. , wś i folw. , pow. węgrowski, gm. Ossówno, par. Grębków, ma 6 dm. , 51 mk, 242 mr. W 1827 r. 3 dm. , 31 mk 5. S. D. , pow. garwoliński, gm. i par. Maciejowice. Stary Dwór 1. folw. pryw. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 48 w. od Dzisny; 1 dm. , 14 mk 2. S. D. , folw. , nad dwoma jeziorami t. n. , pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Łuczaj, okr. wiejski Starydwór, o 86 w. od Wilejki, ma 38 mk. katol. , gorzelnię, młyn wodny i tartak; własność Edwarda Mostowskiego. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Czaszkowszczyzna, Dniszki, Łomżyno, Macurki, Nowosiółki, Rudziewicze, Staryna, Szafarów i Wojniówka, wogóle 444 dusz rewiz. włośc, uwłaszczonych. 3. S. D. , dwa folw. , pow. lidzki, w 4 okr. pol. , o 6 w. od Wasiliszek, 6 dm. , 50 mk kat. 4. S. D. , przysiołek, pow. nowoaleksandrowski, w 2 okr. pol. , o 48 w. od Nowoaleksandrowska. 5. S. D. , folw. , pow. nowogrodzki, par. pałonecka, własność Umiastowskich; należy do dóbr Puziniewicz. 6. S. D. , folw. , pow. nowogródzki, ob. Waszkowce. 7. S. D. , dobra, pow. połocki, w 3 okr. pok. do spraw włośc. , gm. Sokoliszcze, w 1863 r. 20 dusz rewiz. Por. Gołowczyce, 8. S. D. , łotew. Wacmujża, wś, pow. rzeżycki, par. Byków, w 1866 r. własność Teofila Benisławskiego. 9. S. D. , pow. dyneburski, ob. Ejsbachowo. J. Krz. Stary Dwór, sioło nad stawem, pow. i gub. włodzimierska, o 23 w. od Włodzimierza, ma 91 dm. , 605 mk, wielką gorzelnię. Starydwór 1. folw. koło Zurzyc, na obsz. dwór. Obroczyna, w pow. gródeckim. 2. S. D. , część Wiszenki Wielkiej, w pow. gródeckim. 3. S. D. , folw. na obsz. dwór, Starzawy, w pow. mościskim. 4. S. D. , folw. na obsz. dwór. Ulicko Seredkiewicz, pow. Rawa Ruska. Stary Dwór 1. niem. Althof, wś, pow. bydgoski, pod Koronowem ku połd. zchd. , parafia i poczta w Koronowie Crone a. d. Br. , st. dr. żel. w Kotomirzu Klarheim o 13 klm. ; 53 dm. , 419 mk 65 kat. , 354 prot. i 740 ha 675 roli, 7 łąk; cz. doch. z ha roli wy Starydwór Staruny Staruszki Stary Stary Adamów Stary Bałucz Stary Bobryk Stary Bór Stary Bruss Stary Brześć Stary Bug Stary Chociaż Staruny Stary Dwór Stary Dwór Starydwór Stary Dworek nosi 1410, z ha łąk 22, 32 mrk. S. D. był dawną własnością klasztoru koronowskiego; zabrany przez rząd pruski, wcielony był do dóbr Koronowo. W r. 1583 było w S. D. 9 zagr. 2. S. D. , niem. , Althof, leśnictwo, pow. gnieźnieński Witkowo, okr. dworski nadleśnictwo skorzęcińskie. 3. S. D. , niem. Altenhof, wś kośc. i domena królewska, pow. międzyrzecki, dek. zbąszyński dawniej pszczewski, o 4 klm. na półn. od Brojec. Graniczy z Łagowcem, Bukowcem i Wyszanowem; par. i szkoła w miejscu, poczta w Suchym Lutolku Duerrlettel, st. dr. żel. w Bukowcu Bauchwitz o 5 klm. Na obszarze wsi wykopano popielnicę kształtu dzbankowego. Istniała już przed r. 1460, była własnością klasztoru paradyskiego ob. Dr. Th. Warmiński, Paradies; zabrana przez rząd pruski, tworzy obecnie domenę królewską. Wś ma 39 dm. , 341 mk. 307 kat. , 34 prot. i 995 ha 562 roli, 105 łąk, 260 lasu. Kościół p. w. św. Wawrzyńca istniał już około r. 1450; dzisiejszy, z cegły palonej, sięga prawdopodobnie XVI w. Par. , liczącą 1085 dusz, składają Bukowiec, Łagowiec, Nowy Świat, Średni Folwark Pannwitz, Stary Dwór i Wyszanów. Kościoły filialne stoją w Łagowcu i Wyszanowie; szkoły par. znajdują się w Starym Dworze i Wyszanowie. Domena z folw. wyszanowskim 3 dm. , 25 mk. tworzą okręg dworski, mający 10 dm. , 150 mk. 119 kat, 31 prot. i 529 ha 449 roli, 56 łąk, 22 lasu; właścicielem jest rząd pruski. Domenę wyszanowską składały w r. 1843 Stary Dwór, Wyszanów, Dranica, Hamernia, Kaława, Wysoka, Piaski, Paradyż, Chociszew i Haaksvorwerk Haki. Podług najnowszych pomiarów zajmują te osady 8262 ha 1194 roli dwór. i 7068 włośc. . Część zabranych lasów wcielono do nadleśnictwa Brojce, obejmującego 3369 ha. 4. S. D. , niem. Althof, folw. do Krotoszyna, pow. szubiński, par. Szczepanowo, 3 dm. , 53 mk. Stary Dwór 1. zwykle Janpole, niem. Hansfelde, Hansfeld, wś z kośc. ewang. , pow. wałecki, st. p. Wielboki, par. kat. Wałcz. Graniczy z Starym Dworem Altenhof, od którego czasami nazwę przyjmuje; 1029 ha 928 roli orn. , 7 łąk i 52 lasu. W 1885 r. 44 dm. , 70 dym. , 338 mk. ewang. Wizytacya Jezierskiego z r. 1695 opiewa, że tu był kościół filialny do Czarnego czyli Hamersztyna, znajdujący się w opłakanym stanie ruinam spirans. Do prob. należały 4 wł. , z których 3 były wydzierżawione; arendarz płacił 42 fl. , 5 gęsi i 4 kury; czwartą włókę sam prob. obrabiał. Kościół posiadał 2 morgi, które wś dzierżawiła. Od włościan pobierał prob. 16 korcy żyta, od każdego po 2 korce; za puste pola od starosty 6 korcy żyta i tyleż owsa ob. str. 29. Teraźniejszy kościół p. w. św. Andrzeja, w pruski mur budowany i r. 1754 benedykowany. Patronat ma dominium w Czarnem. Do filii tutejszej należą Janpole, Hasselberg W. i M. , Geglenfelde Gruenhof, Hansfelderbrueck, Faul wiese, Brenzig, Gockowy, Łoza i Ruthenberg. R. 1754 istniał tu ewang. dom modlitwy. 2. S. D. folw. do majoratu Haugsdorf, tamże. 3. S. D. , niem. Althof, wś, pow. wałecki, st. p. Jabłonowo 8, 3 klm. odl. , par. kat. Marcinkowo, 72 ha 68 roli. W 1885 r. 7 dm, , 11 dym. , 62 mk. ewang. 4. S. D. , dobra, tamże, 439, 52 ha. 5. S. D. , niem. Althof, wyb. do Strohdeich, pow. gdański miejski, st. p. Gdańsk, paraf, kat. kość. św. Mikołaja w Gdańsku; 1885 r. 12 dm. , 232 mk. Kś. Fr. Starydwór 1. niem. Althof, wś, pow. iławkowski, 505 mk. 2. S. , wś, pow. świętosiekierski, 165 mk. 3. S. , wś, pow. pruskoholądzki, 74 mk. 4. S. , wś, pow. gierdawski, 125 mk. 5. S. , wś, pow. suski, 45 mk. 6. S. 9 wś, pow. olsztyński, 105 mk. 7. S. , os. przy Lecu, na pol. prus. Mazurach. 8. S. , leśn. w nadleśn. kudypskim, pow. olsztyński. Stary Dworek al. Stary Dworzec, niem. Althoefchen, wś kośc. i domena królewska, pow. międzychodzki Skwirzyna, o 5 klm. ku płn. od Bledzewa, na prawym brzegu Obry, dopł. Warty; par. Bledzew, kościół i szkoła w miejscu, poczta w Skwirzynie Schwerin a. d. W. , st. dr. żel. w Międzyrzeczu o 17 klm. Wś z młynem Starodworskim 4 dm. , 82 mk. tworzą okręg wiejski, mający 37 dm. , 430 mk. 384 kat. , 46 prot. i 692 ha 515 roli, 10 łąk, 11 lasu. Władysław Odonicz, sprowadziwszy z Dobrego Ługu łużyckiego Cystersów i wystawiwszy im około r. 1238 kościółek p. w. N. M. Panny i św. Henryka w pobliżu młyna Starodworskiego, nazwał to miejsce Dobrym Ługiem Nowym. Gdy zaś woda często zatapiała kościół, przeniesiono go około r. 1288 w miejsce, gdzie później rozwinął się Stary Dworek. Na tem miejscu stał kościół do r. 1706. W tym czasie kazał go rozebrać opat Józef Gurowski i wystawić inny z drzewa, cegłą wykładany, który w r. 1768 doczekał się tego samego losu; w miejsce, jego wzniósł opat Franciszek Rogaliński nowy kościół, który dotąd istnieje, p. w. św. Józefa. W kościele znajduje się obraz z r. 1641, przedstawiający ukrzyżowanego Chrystusa, a u spodu klęcznego opata Stanisława Dembińskiego. W r. 1560 hył S. D. już znaczną osadą, skoro klasztor bledzewski wyznaczył ją na rezydencyę opatowi swemu Piotrowi z Lwówka. W r. 1580 było 4 1 2 łanów os. , 6 zagr. , 5 komor. , 1 kowal, pasterz i 125 owiec. Od r. 1560 stał się S. D. rezydencyą opatów bledzewskich. Około r. 1770 spaliło się od pioruna dwo rzyszcze, w miejsce którego w r. 1705 opat Józef Gurowski wystawił nowy dwór. Pod czas ostatniej wojny szwedzkiej przebywali tu Piotr W. , Karol XII i August II. W roku 1778 dnia 7 stycznia zjechała się tu komisya od króla polskiego i nuncyusza papieskiego, mająca uskutecznić podział dóbr opackich na rzecz opata komendataryjnego Franciszka Albani ob. ks. . Jabczyńskiego Arch. Teolog, i A. Pick a Zur Gesch. t. Althoefchen, d. Resid. d. Blesener, Aebte w Zeitsch. d. Hist. Ges. f. d. Pr. Posen, II, 33 60 i 233. Rząd pruski zabrał Stary Dworek z innemi dobra mi klasztornemi i utworzył domenę królew ską. Fol. ma obecnie 9 dm. , 185 mk. 150 kat. , 35 Prot. i 344 ha 286 roli, 21 łąk, 18 lasu; gorzelnia parowa, chów owiec; właści cielem jest rząd pruski. Domenę starodworską składały w r. 1843 Bledzewski folw. , Nowa Wieś Maskowo, Popowo, Stary Dwo rek, Zemsko i 2 karczmy. Według najnow szych pomiarów zajmują te osady obszar 7276 ha, t. j. 4937 roli włośc, i 1339 dwor skiej. Lasy zabrane wcielono do nadleśnictwa skwirzyńskiego. E. Cal. Stary Folwark 1. fol. , pow. będziński, gm. Niegowa, ma 3 dm. , 40 mk. , 598 mr. 2. S. F. , pow. suwalski, gm. Hutta, par. Wigry, odl. od Suwałk 10 w. , ma 2 dm. , 13 mk. W 1827 r. 1 dm. , 7 mk. 3. S. F. , pow. wyłkowyski, gm. Kibarty. odl. od Wyłkowyszek 17 w. , 1 dm. , 12 mk. Stary Folwark, fol. w Jurkowcach, pow. kocmański. Br. G. Stary Folwark l. niekiedy Starofolwarskie Holendry, niem. Altvorwerk, holendry, pow. międzyrzecki, na płn. wschód od Trzciela par. i poczta, nad strugą, która z Silną spły wa do jez. Rybojady; st. dr. żel. na Suchym Lutolku; razem z Hamrzyskiem 2 dm. , 19 mk. i Nowym Młynem 2 dm. , 36 mk. two rzą okrąg wiejski, mający 23 dm. , 181 mk. 13 kat. , 168 Prot. i 341 ha 213 roli, 44 łąk, 35 lasu. Holendry te istniały już w r. 1793 i były własnością Maks. Mielżyńskiego na Trzcielu. 2. S. F. , w par. Parzynów, dekan. ostrzeszowskim, w okolicy Ostrzeszowa i Kę pna, nie wykazany w spisach urzędowych. 3. S. F. niem. Altvorwerk, fol. do Potulic, pow. wągrowiecki, o 8 klm. na płn. wschód od Ro goźna, 3 dm. i 24 mk. 4. S. F, pow. szamo tulski, ob. Stare. E. Cal. Stary Folwark, 1743 Folwark, niem. Altvorwerk, wś, pow. grudziądzki, st. p. Radzyn, par. kat. Okonin, 302 ha 248 roli. W 1885 roku 12 dm. , 21 dym. , 115 mk. , 105 ew. , 10 kat. Za czasów krzyżackich stanowił S. F. część Nowej Wsi, Jako osobna osada występuje r. 1743 w wizytacyi Okonina pod nazwą Folwark, a r. 1787 jako Stary F. W 1771 r. starosta pokrzywiński hr. Jan Key serling przedłuża dotychczasowy kontrakt na dalsze 36 lat; obszar wynosił 12 włók, oprócz tego mieli mieszkańcy wolne pastwi ska na łąkach pod Skarszewami. Za to płacili 40 fl. od włóki, 4 kury i mędel jaj na św. Marcin; nadto tłokę czynili w ten sposób, że od każdej włóki orali po 3 morgi pańskiej ro li, pracowali po 1 dniu kosą i po 1 dniu gra biami o własnej strawie. Na żądanie musieli także zwozić drzewo do budowania lub odna wiania zamków i zboże pańskie odstawiać nad Wisłę. Na utrzymanie strażnika zamkowego płacili po złotym od włóki. Wolno im było dla własnej potrzeby i na żniwa od św. Mał gorzaty 13 lip. do św. Michała 29 wrz. piwo warzyć; dostawali także za tłokę ro cznie 1 beczkę piwa; zresztą byli zobowiąza ni kupować wszelkie potrzebno trunki tylko w zamku. Prawo dzierżawy mogli za zezwo leniem pana innym sprzedać. Ponieważ wś stała na gruncie starościńskim, dla tego by ła wolną od dziesięcin, wolno im też było żyć według zasad ewang. i utrzymywać nauczy ciela ewang. , powinni jednak proboszczowi w Okoninie płacić od chrztu i zapowiedzi po 1 tynfie, od pogrzebu dorosłej osoby po 3 tynfy i 1 szóstaku, od młodej osoby połowę, a kolendy od każdej włóki po 2 szóstaki. Wre szcie mieli prawo wybierania z pośród siebie sołtysa, stanowiącego przy zwykłych spra wach pierwszą instancyą. Od niego szła apelaoya do wójta starościńskiego, który odby wał roki sądowe w pierwszy dzień każdego miesiąca, od niego apelowano do starosty. W sprawach kryminalnych atoli jurysdykcyą miał tylko starosta, który je odstąpił sądo wi miejskiemu w Grudziądzu ob. Gesch, des Graudenzer Kr. , von Froehlich, I, str. 31. Kś. Fr. Stary Gaj, dawniej Starogay, wś, pow. mogilnicki, o 9 klm. na półnzach. od Mogilna st. dr. żel. , par. Niestronno, okr. wiej. Czaganiec, poczta w Józefowie; 5 dm. , 44 mk. Stary Gostyń, urzęd. Alt Gostyn, dok. Antiqua Gostina, Gosthina, Gosthin, wś kośc. i folw. , pow. krobski Gostyń, o 5 klm. na zach. półn. od Gostynia, nad strumykiem, dopł. Obry. Graniczy z Golą, Kosowem, Stankowem, Daleszynem i Pożegowem; par. i szkoła w miejscu, poczta i st. dr. żel. w Gostyniu. W r. 1301 Mikołaj Przedpełkowicz, woj. kaliski, zakładając szpital w Gostyniu, przekazał mu dochody z kościoła starogostyńskiego i z osady, zaś opatów lubińskich uczynił właścicielami tego daru. Bisk. pozn. Andrzej, potwierdzając to nadanie, wymienił osady, które kościołowi starogostyńskiemu płaciły dziesięcinę jako to Stary Go Stary Folwark Stary Gaj Stary Folwark Stary Gostyń Stary Kijowiec styń, Daleszyn, Golę, Brzezie, Malewo, Pożegowo i Stbino Sthibino, Stoino. W roku 1580 były w S. G. 2 łany osiadłe. W poło wie XVIII w. procesował się o tę osadę Wawrzyniec Będorski z Będzorzyna z kla sztorem lubińskim ob. J. Łukaszewicza Opis kośc. par. , II, 26 8. Około roku 1843 był S. G. jeszcze własnością szpitala gostyńskie go. Kościół p. w. św. Marcina istniał już przed r. 1301; stawiany z cegły palonej, w stylu ostrołukowym, z wieżą drewnianą, się ga dalekiej prreszłości. Znajdują się w nim liczne portrety Daleszyńskich i dziedziców Goli. Księgi kościelne zaczynają się od roku 1603. Par. , liczącą 2147 dusz, składają Daleszyn, Dusina, Gola, Kosowo, Malewo, Pożegowo, Stary Gostyń, Stężyca i Witołdowo. Szkoły paraf, znajdują się w Dusinie i Sta rym Gostyniu. Wś ma obecnie 39 dm. , 276 mk. 271 kat. , 5 prot. i 163 ha 108 roli, 45 łąk, 3 lasu. Fol. z leśniczówką tworzy okrąg dworski, mający 4 dm. , 50 mk. katol. i 369 ha 154 roli, 126 łąk, 61 lasu; torfowiska; właścicielem jest Gustaw Potworowski na Goli. E. Cal. Starygród, ob. Stary Targ i Starogard. Stary Groń, połogie pasmo wzgórzyste, w Beskidzie szląskożywieckim, w. obr. gm. Brenny, w pow. bielskim, obw. sąd. skoczo wskim, między rz. Liśnicą od zach. , a Holczną od wsch. , ciągnie się od szczytu Gra bowy 995 mt. , wznoszącego się na granicy Szląska i Galicy i pow. żywiecki, na płn. zach. aż po wś Brenne do ujścia pot. Polczanego do Liśnicy. Najwyższy punkt zowie się także Starym Greniem i wznosi się 797 mt. npm. Br. G. Stary Kalinów, wś włośc. , pow. brzeziński, gmina Bratoszewice, 11 dm. , 83 mk. , 211 mr. Stary Kaltenstein, niem. AltKaltenstein, os. w gm. Czarnej Wody, pow. frywałdzki, 50 dm. , 291 mk. , kat. i Niemców ob. Schwarzwasser, t. X, 400. Br. G. Stary Kamień, wzgórze, na płd. od wsi Chilczyc, w pow. złoczowskim, na płn. od toru dr. Karola Ludwika, wzn. 266 mt. npm. szt. gen. . Br. G. Stary Kąt, rus. Staryj Kut, część Mużyłowa, w pow. podhajeckim. Stary Kąt, rus. Staryj Kut, inna nazwa wsi Mamajowce Stare, w pow. czerniowieckim. Stary Kijowiec, folw. nad rz. Isłocz, pow. miński, w 2 okr. pol. i par. katol. Raków; miejscowość mocno wzgórzysta. A. Jel. Stary Klasztor, pow. babimoski, ob. Kaszczor. Stary Kopyl, folw. i wś poradziwiłłowska nad bezim. rzką, pow. słucki, w 3 okr. pol. i par. katol. Kopyl, gm. Pociejki. Wś ma 17 osad; folw. , dość dawna własność Za horskich, przeszło 30 włók; grunta lekkie, urodzajne. A. Jel. Stary Krupiec, sioło nad rzką Krupką, pow. homelski, o 27 w. od Homla, ma 157 dm. , 1093 mk. Obok leży sioło Nowy Krupiec, mające 221 dm. , 1557 mk. , w tej liczbie 847 jedynowierców i rozkolników; cerkiew jedynowierców. Stary Krym, tatarskie Eski Krym, dawniej Sołkat al. Sołhat, mto nadetatowe pow. teodożyj skie go gub. tauryckiej, nad rz. Czuruksu, o 66 w. na płn. wschód od Symferopola w kierunku Teodozyi o 23 w. . W 1863 r. by ło tu 179 dm. , 1085 mk. 464 prawosł. , 471 ormianogregor. , 8 protest, i 142 mahomet. , cerkiew prawosł. p. w. św. Jerzego z 1340 r. , kościół ormian. gregor. , 2 meczety, 51 skle pów, 2 domy zajezdne. Przedmieście ma 20 dm. , 206 mk. i monaster żeński orm gregor. Główne zajęcie mieszkańców stanowi ogro dnictwo, uprawa tytuniu i po części rolnictwo. W osadzie znajdują się zwaliska 6 starych meczetów i łaźni, oraz ślady dawnych cho dników kamiennych. W okolicy, na wynio słości Ogłuoba, znajdują się zwaliska dawnej warowni, podług przypuszczenia starożytne go Kimeryonu lub też targowiska Krymny. W 1252 r. Baty wzniósł tu wspaniały pałac, osada zaś wzrastała w ludność i bogactwo, tak, że wkrótce nazwa jej przeszła na cały półwysep. Po 1265 r. przesiedlili się tu Turcy z Dobrudży pod wodą Sadusałtyka W 1287 r. kosztem sułtana Egiptu Malikmansura wzniesiono wspaniały meczet z mar muru i porfiru. W XIV w. S. K. został sto licą chanów krymskich. Począł upadać od czasu przeniesienia stolicy do Bakczyseraju. Po przyłączeniu Krymu do Rossyi, S. K. , pod nazwą Lewkopola, był przez pewien czas mtem po wiato wem. Stary Kudak, niegdyś twierdza, dla powstrzymania swawoli Zaporożców w 1635 r. wystawiona na prawym brzegu Dniepru, u pierwszego porohu, w pobliżu ujścia Mokrej Sury i Samary. Porów. Kudah t. IV, 844. Stary Kuplin, dobra, pow. prużański, w 1 okr. pol. , gm. Norki, o 6 w. od Prużany. Stary Las, niem. AltBusch, majętność chełmińska, pow. starogardzki, st. p. i par. kat. Starogard, 1 milę odl. ; 189 ha 109 roli. W 1885 r. 6 dm. , 11 dym. , 58 mk. , 45 kat. , 13 ew. Kś. Fr. Stary Lubań, rzeka na Łużycach, lewy dopływ rz. Kwissy, wpadającej do Bobry. Stary Lungul, szczyt, ob. Lungul. Stary Łomysz al. S. Łomosz, Łomot, dobra pojezuickie w pobliżu Prypeci, pow. rzeczycki, w 2 okr. pol. jurewickim, mają 54 włóki; własność Aleksandrowiczów; grunta uro Starygród Starygród Stary Groń Stary Kalinów Stary Kaltenstein Stary Kamień Stary Kąt Stary Klasztor Stary Kopyl Stary Krupiec Stary Krym Stary Kudak Stary Kuplin Stary Las Stary Lubań Stary Lungul Stary Łomysz Stary Majdan dzajne. W pobliżu dwie wsi i jezioro t. naz. Ob. Łomot. A. Jel. Stary Majdan, osada, pow. nowogradwołyński, gm. kurneńska, ma 90 dusz włośc. , ziemi włośc. 1038 dzies. Należała do dóbr sokołowskich Ilińskich, obecnie ma kilku właścicieli. L. R. Stary Majerz al. Szwaby, węg. ÓMajor, wioska spiska, w pow. magórzańskim, w hr. spiskiem Węgry, na prawym brzegu Dunajca, naprzeciw Pienin, oblana od wsch. , płn. i zach. Dunajcem, na granicy galicyjskiej. Od zach. legły Sromowce Wyżnie, od wsch. Sromowce Niznie, a na płd. Starawieś, przy drożynie wiodącej z Starejwsi wzdłuż bunajca do Podlechnicy i Czerwonego Klasztoru. W r. 1880 było 20 dm. , 120 mk. , 244 sąż. kw. Należy do par. łac. w Starejwsi. Według szem. duch. dyec. spiskiej z r. 1878 było w miejscu 45 rz. kat. , 52 prot. , 5 izrael. , 3 nieun. , razem 105 mk. Protestanci wystawili r. 1808 tutaj kościółek, zwrócony ku Dunajcowi, jako filią do kościoła par. ewan. w Toporcu. Z powodu, że wieś tę zamieszkują przeważnie Niemcy, zowią ją górale pienińscy Szwabami. U tamtejszych mieszkańców słów. zwie się ta wieś także, ,Majery. Stary Maksym, folw. , pow. opatowski, gm. Julianów, par. Słupia Nadbrzeżna, odl. od Opatowa 37 w. , ma 1 dm. , 8 mk. , 1199 mr. Stary Młyn 1. os. nad rz. Radomką, pow. radomski, gm. Przytyk, par. Wrzos, odl. od Radomia 22 w. , ma 4 dm. , 12 mk. , 24 mr. 2. S. , wś i os. , pow. konecki, gm. Duraczów, par. Końskie odl. 1 w. ; ma 12 dm. , 69 mk. , 72 mr. dwor. , 51 mr. włośc. W 1827 r. było 5 dm. , 42 mk. Wchodził w skład dóbr Końskie. Stary Młyn 1. wś nad jez. Morgi, pow. trocki, w 1 okr. pol. , o 10 w. od Trok, 2 dm. , 19 mk. katol. 2. S. , pow. borysowski, ob. Młyn Stary. Stary Młyn 1. niem. Alte Muehle, młyn, pow. babimoski, o 3 1 2 klm. na półn. od Wolsztyna par. , poczta i st. dr. żel. , nad Dojcą, dopł. Obry, okr. wiejski Młyńskie Holendry; 2 dm. , 12 mk. 2. S. M. , niem. Alte Muehle, os. młyń. , pow. czarnkowski, nad Trzcianką, dopł. Noteci; par. , poczta, st. dr. żel. , okrąg wiej. Trzcianka Schoenlanke; 5 dm. , 47 mk. 3. S. M, niem. Rosenmuehle, ztąd Rożanny, Różowy, Róży i Rożów Młyn, pow. poznański, o 6 klm. ku północy, nad strugą morawską dopł. Warty; okr. wiejski Naramowice, par. św. Wojciecha, poczta i st. dr. żel. w Poznaniu. 4. S. M. , pow. inowrocławski Strzelno, na praw. brzegu Kwieciszewicy, ku zachodowi od Strzelna, należał do norbertanek strzelińskich. W najnowszym Spisie gmin i okręg, nie wykazany. Stary Młyn, niem. Altmuehl, wś, powiat szczecinkowski, w pobliżu Czaplinka, między jez. Nabliny i Izbiczno, należała do sstwa drahimskiego ob. Pow. wałecki p. Caliiera, str. 50. Kś. Fr. Stary Młyn, os. , pow. namysłowski, ob. Dąbrowa 12. t. I, 929. Stary Niemen, lewa odnoga rz. Niemna, w pow. mińskim, w obrębie gm. Swierzeń, pomiędzy mkami Mikołajewszczyzna i NowySwierzeń, długa na 3 w. A. Jel. Stary Oskoł, miasto powiat, gub. kurskiej, przy ujściu rzki Oskolcy do Oskoły, pod 51 18 płn. szerok. , a 55 29 wschodniej dług. , wznies. 761 st. npm. , odległe jest o 139 w. na płd. wschód od Kurska. Ze wszech stron otoczone przedmiejskiemi słobodami Jamską, Humny, Kazacką, Jezdocką, Łanską, Strjelecką, Puszkarską i Troicką, liczącymi 5010 mk. włościan, ma 1268 dm. 84 murowanych, 10028 mk. 12 katol. , 40 żydów, 6 cerkwi wszystkie murowane, 114 sklepów, szkoła powiatowa, parafialna i kościelna, szpital, dom przytułku, 564 rzemieślników 141 majstrów, 16 fabryk, produkujących za 152620 rs. Dochód miejski w 1871 roku wynosił 7614 rs. Targi odbywają się co poniedziałek i piątek, jarmarki zaś 4 razy do roku. Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo, ogrodnictwo i drobny handel. Jakkolwiek nazwa rz. Oskoły wspominaną jest u latopisów już w XII w. , osada sama jednak powstała później, okolice te bowiem jeszcze w XVI w. nosiły nazwę Dzikiego pola, przez które przechodził szlak Ordyńców. Dla obrony przejezdnych i dla straży nad poruszeniami Tatarów wzniesiono strażnicę na przeciwko dzisiejszego miasta, przy ujściu rzki Ubli. Po założeniu Woroneża i Liwien zniesiono tę strażnicę, a natomiast w 1593 r. założono na miejscu dzisiejszym gródek, służący na osłonę Liwien i stacyę pomiędzy tem miastem a Woroneżem. W 1617 roku gródek ten był spalony przez Litwinów, wkrótce jednak został odbudowany. W 1625, 1642 i 1677 r. Tatarzy grasowali w okolicy i oblegali miasto, które nadto niejednokrotnie uległo klęsce pożaru, między innemi w 1628, 1711 i 1862 r. W 1655 r. mto otrzymało dzisiejszą nazwę. W 1708 r. przyłączone do gub. kijowskiej, od 1719 roku wchodziło w skład prowincyi siewskiej tejże gub. , od 1732 r. włączone do gub biełgorodzkiej, od 1779r. należy do namiestnictwa, a następnie od 1797 r. do gub. kurskiej. Starooskolski powiat leży we wschodniej części gubernii i podług wymiaru pułk. Strjelbickiego zajmuje 56, 50 mil al. 2734 w. kw. W zachodniej części powiatu przechodzi dział wodny pomiędzy rzekami systematu Donu rz. Oskoł, a systema Stary Majdan Stary Majerz Stary Maksym Stary Młyn Stary Niemen Stary Oskoł Stary Ostrów Stary Ostrów tu Dniepru rz. Sejm. Dział ten przechodzi z powiatu timskiego na południe i sięga od 850 st. przy wsi Sałtykowo do 958 st. npm. przy wsi Istebne. Na wschód od działu wo dnego, t. j. w kierunku rz. Oskoł, wzniesienie opada do 760 st. , na zachód zaś utrzymuje się na tem samem poziomie. Glebę stanowi przeważnie czarnoziem, w jarach glinka, wzdłuż zaś lew. brzegu Oskołu, ciągnie się na 1 w. szeroki pas lotnych piasków. Pod wzglę dem geognostycznym powierzchnia powiatu należy do formacyi kredowej. Zachodnią, mniejszą część powiatu zrasza biorący tu po czątek Sejm, wschodnią zaś rz. Oskoi z do pływami Orlikiem, Stużynem, Rżawcem, Chołkiem, Oskolcem, Dubienką, Dorożną, Opoczką, Ublą i in. Nadto w płd. zach. części powiatu bierze początek rz. Korocza, dopływ Dońca Północnego. Wszystkie te rzeki są nieżeglowne i niespławne. Jezior w powiecie niema wcale, błotniste przestrzenie są nie znaczne i znajdują się wyłącznie w nizinach nadbrzeżnych. Lasów niewiele, zajmują one zaledwo 13 ogólnej przestrzeni; niema przytem prawie wcale lasu budowlanego. W 1867 r. było w powiecie bez mta 120614 mk. , z małym wyjątkiem 5 katol. , 4 rozkoln. , 6 protest, i 13 żydów wyznania prawosław nego. Pod względem etnograficznym ludność powiatu stanowią przeważnie Wielkorusy, nadto jest 13, 82 Małorusów. W 1862 r. by ło w powiecie 199 miejsc zaludnionych 20 słobód, 45 siół, 22 siółek, 80 wsi i 32 dro bnych osad, między któremi 8 ma przeszło 2000 mk. Powiat należy do czysto rolni czych; ludność zajmuje się przeważnie rol nictwem i hodowlą bydła, nadto uprawą i przeróbką konopi, sadownictwem i pszczelnictwem. Zboże nietylko wystarcza na potrzeby miejscowe, ale w znacznej ilości jest wywożone. Przemysł fabryczny słabo rozwi nięty. W 1870 r. było w powiecie 84 fabryk, zatrudniających 407 robotników i produku jących za 346040 rs. Z fabryk ważniejsze 5 młynów krupczatnych 220000 rs. produk. , 3 gorzelnie 65000 rs. , 23 garbarni 30720 rs. , 1 fabryka kafli 5400 rs. , 1 odle wnia żelaza 3300 rs. . Nieznaczne jarmar ki odbywają się we wsiach Żukowie, Bogorodzickiej, Nikołajewce, Piotrowce i Mię ło w ej. J. Krz. Stary Ostrów al. Stare Ostrowo, niem. Huttawerder, niekiedy Werderska Huta, wś, pow. gnieźnieński Witkowo, o 5 klm. na płn. wschód od Powidza par. kat. , poczta, między dwoma półn. kończynami jez. Powidzkiego; st. dr. żel. w Trzemesznie o 17 1 2 klm16 dm. , 99 mk. 65 kat. , 34 prot. i 138 ha 106 roli, 10 łąk, 2 lasu. S. O. zabrany był przez rząd pruski i wcielony do t. zw. domeSłownik Geograficzny T. XI. Zeszyt 124. nu Skorzęcin. Nowym Ostrowem zwano Kępę Powidzką Powidzer Werder. E. Cal. Stary Pan, wś i folw. , pow, ostrzeszowski, o 12 klm. na płd. od Grabowa, przy trakcie wieruszowskim, par. Wyszanów, poczta w Doruchowie, st. drogi żel. w Podzamczu o 11 klm. Wś wchodzi w skład okr. wiejs. Skarydzów, ma 10 dm. , 73 mk. Folw. należy do okr. dwors. Oświęcim. Stary Piec, os. włośc. , pow. iłżecki, gm. Wielka Wieś, par. Wąchock, odl. od Iłży 25 w. , 1 dm. , 8 mk. , 6 mr. Stary potok 1. w dolnym biegu Olszanicą zwany, powstaje w obrębie gm. Ustyjanowa, w pow. liskim, na pln. wsch. stoku pasma górskiego, płynie na płn. zach. pomiędzy do mostwami wsi Ustyjanowa, Stefliowy, Olsza nicy, gdzie u stóp góry Polowanki, stanowią cej płn. kraniec rzeczonego pasma, zwraca się na płn. zach. , a od Uherca podąża w krę tym biegu na płd. i wpada do Sanu z praw. brzegu. Przyjmuje z praw. brz. dopływy Łuh, Hoszków, Tysowiec, Serednicę, Wańkówkę i Łęki; lewoboczne dopływy krótkie i nieznaczne. Długość biegu 19 klm. Spad wód podają liczby 650 mt. źródło, 481 mt. w Ustyjanowie, mostek kolejowy, 385 mt. ujście Serednicy, 365 mt. ujście pot. Łęk, 342 mt. ujście do Sanu. Prawy bok górnej doliny tworzy pasmo Dił z Kiezerą 645 mt. i Korolik Mały 642 mt. ; nad średnim biegiem wznosi się od płn. , t. j. nad prawym brz. , góra lesista Kamionka 465 mt. , wresz cie nad dolnym biegiem od zach. góra lesista Czułnia 576 mt. . Lewy czyli płd. zach. bok doliny tworzy półn. część pasma Żukowa, od szczytu Holicy 762 mt. aż po Polowankę 463 mt. ; w Uhercu na lew. , t j. wsch. brze gu źródła nafty. Doliną tej rzeki biegnie linia dr. żel. przemyskołupkowskiej od Usty janowa po Uherce. 2. S. , rus. Staryj, potok górski, powstaje na półn. stoku góry Stefulca Wielkiego 1576 mt. , w obr. gm. Hryniawy, w pow. kosowskim; płynie na płn. wschód leśnym górskim parowem, nad którym od płd. wsch. wznosi się szczyt Komarneczny 1135 mt. ą od płd. wsch. rozpościera się dział górski Komareczny 1225 mt. . Ucho dzi do Hranitnego potoku od lewego brzegu. Długi 4 1 2 klm. Br. G. StaryRaków, dobra, puw. miński, ob. Raków IX, 510. Stary Riazań, sioło nad Oką, pow. spaski gub. riazańskiej, o 3 w. na płd. wschód od Spaska. W pięknem położeniu, na wysokim, stromym brzegu Oki, ma 53 dm. , 561 mk. , cerkiew, przystań handlową. Wspominane w latopisach już pod 1096 r. Dawna stolica książąt riazańskich, w 1208 r. spalona przez ks. włodzimierskiego Wsiewołoda Juriewicza, 18 Stary Stary Riazań Stary Pan Stary potok Stary Piec Stary Sałtow Stary Rużyn Stary Rużyn Stary Ryków Stary Sambor Stary Stary Staw Stary Stawek Stary Świat Stary Szlak Stary Targ Stary Tołoczyn Stary Wał zburzona w 1237 r. przez Batego. W skutek przeniesienia w XIV w. rezydencyi książęcej do Perejasławia Riazańskiego, osada poczęła stopniowo upadać i już w XYIII w. utraciła prawo miejskie. Paweł I darował osadę ks. Kurakinowi, który ją wkrótce sprzedał; obecnie należy do kilkunastu drobnych właścicieli. Stary Rużyn, pow. kowelski, gniazdo rodzinne kn. Rużyńskich, ob. Różyn. Stary Ryków, Stare Rykowo, wś w pow. rzeżyckim, w 1 okr. pok. do spraw włośc. , gm. Wielona, w 1863 r. 188 dusz rewiz. , własność sukcesorów Ryka, 2369 dzies. , po łotewsku zowie się Bołtyunie, gdyż włość ta, przed dostaniem się w ręce rodziny Ryków 1726 r. nosiła nazwę Baltynie, Ma kościół paraf. św. Antoniego, 1829 r. zbudowany; parafia 1119 dusz. Ob. Ryków 1. . Stary Sałtow al. Sałty Niznie, słoboda nad Dońcem Północnym, pow. wólczański gub. charkowskiej, o 26 w. od Wołczańska, przy drodze transportowej z Charkowa do Wałujek, ma 448 dm. , 2534 mk. Małorusów, cerkiew, 4 jarmarki, gorzelnia i cegielnia. Powstała w początku XVIII w. na miejscu dawnego grodu Połowców, o którem wspomina księga Bolszoj Czertez pod nazwą Sałtanowsldego horodyszcza. Stary Sambor, ob. Stare Miasto. StarySielec, folw. , pow. miński, około 21 włók, od 1837 r. własność Tomaszewskich. StarySokół al. StareSokoły, wś nad rz. Mozą, lewym dopł. Bobra, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Uchwała, ma 19 os. Cerkiew paraf. p. w. N. M. P. , uposażona 2 1 2 włókami ziemi, około 1000 parafian. Grunta piaszczyste, łąki obfite. Stary Staw, dawniej Stasinków, niem. AltTeich, folw. do Lewkowa, pow. odolanowski Ostrów, o 3 klm. na płn. od Ostrowa, 3 dm. , 56 mk. Stary Stawek, os. , pow. iłżecki, gm. Wielka Wieś, par, Wąchock, odl. od Iłży 35 w. , ma 3 dm. , 15 mk. , 46 mr. włośc. Stary Świat, część Borysławia, pow. drohobycki. Stary Szlak, zaśc. , pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Święciany, okr. wiejski Wójtowstwo Sudaty, o 13 w. od gminy, 8 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarb. Antesary. Stary Targ 1. niem. Altmark, dok. Aldemarkt, 1544 der alde Markt, 1629 Altemark, Starygród, targowisko w Pomezanii, nad rz. Liwną i jeziorem, które osuszyć zamierzają, pow. sztumski, 9, 7 klm. na wschód od Sztumu, a 17 na płd. od Malborka. Posiada kościół par. kat. , agenturę poczt. ; bank polski prywatny, założony 1887 r. , miał 435 członków i 571, 388 mrk obrotu; szkołę kat. 2klas. 1887 r. 171 dzieci, 2 naucz. , 3 jarmarki. Kościół p. w. św. Symeona i Judy dekanat sztumski; kościół fil. w Nowym Targu. Okolica falista, gleba urodzajna, gliniasta; 955 ha 791 roli or. , 214 ha łąk. W 1885 r. 122 dm. , 276 dym. , 1052 mk. ; 934 kat. Polaków, 99 ew. , 8 dyssyd. , 11 żyd. ; trudnią się głównie uprawą roli. S. z brukowaną ulicą, starym murów, kościołem, z murowanemi dworkami i stacyą telefoniczną, wygląda jak miasteczko, o 1 klm. na płn. od siedziby dworskiej odkryto na wzgórzu przytykająccm do łąki i zagłębi torifiastych, po lewej stronie drogi od Telkwic, starożytne mogiły kamienne. Kopce tego cmentarzyska zostały dawno na użytek gospodarczy rozebrane. Pozostały po nich tylko słabe szczątki i ślady grobowisk zburzonych. W r. 1874 znaleziono tu jeszcze jeden grób, z którego wyjęto 5 urn ob. Objaśn. do mapy Ossowskiego, str. 27. Urny odosobnione napotykano tu przy oraniu kilkakrotnie str. 94. Przywilej lokacyjny wystawił r. 1856 Werner v. Runddorf, nadszatny i komtur kiszporski. Akt ten wykazuje, że poprzednik w urzędzie, Herman von Schoenberg, wś tę osadził, że potem Luther v. Braunschweig, także przed nim urzędujący, rolę dał wymierzyć, przyczem się wykazało 5 włók nadmiaru, a następnie przy ponownem rozmierzeniu przez komtura Konrada v. Bruningsheim jeszcze 4 1 2 wł. W pierwotnym przywileju otrzymała wieś 60 włók, z których proboszcz i sołtys otrzymali po 6 wolnych. Mieszkańcy mieli używać miary kiszporskiej, a tamtejszy sąd ławniczy stanowił dla Starego Targu drugą instancyą. Według ogólnego rejestru czynszowego obejmowała wś 74 włók, z których 57 płaciło po 21 skojców; z 2 karczem płaciła jedna 3 grz. i 5 skojców, druga 4 grz. R. 1654 pobierał nauczyciel 1 4 korca żyta od włoki i po 6 gr. od domu, nadto dostawał przy pogrzebach od bogatych po 25 gr. , od uboższych 6 gr. ob. Gesch, des Stuhmcr Kreis v. Schmitt, str. 222. Po zwycięztwie pod Grunwaldem stanął tu król d. 24 lipca obozem stativa sua supra Tillam et looum Starytarg locavit Długosz, XI, 76. Roku 1620 dnia 26 września został tu zawarty między Zygmuntem III a Gustawem Adolfem rozejm sześcioletni, nie wiele dignitatis et decoris w sobie mający, Szwecya bowiem utrzymała młodszych Wazów na tronie, podbiła Inflanty, sadowiła się w Prusiech. 2. S. T. , folw. , tamże, 298 ha 240 roli. W 1885 r. 8 dm. , 10 dym. , 55 mk. , 39 kat. , 16 ew. Za folw. ten zapłacono przed kilku laty 309, 000 mrk. Kś. Fr. Stary Tołoczyn, mko, pow, orszański, ob. Tołoczyn Stary. Stary Wał al. Stary Las, niem. Altenwalde, Staryca wś na praw. brzegu Piły, na wschód od Czaplinka; należała do ststwa drahimskiego, pow. szczecinkowski ob. Pow. wałecki p. Calliera, str. 50; zdaje się, że to są szczątki starej warowni Pielburg ob. Zeitsch. des Westpr. Gesch. Ver. , XVI, str. 117. Zannoni ozna cza tę wś mylnie na płd. wybrzeżu Izbiczna. Wś leży nad kanałem, łączącym jez. Izbiczno z Długiem niem. DolgenSee. Na zachod. stronie tego kanału, niedaleko wsi, leżały dawniej między jeziorami trzy okopy okrą głe, od których osada wzięła nazwę. Po wy kopaniu kanału zostały te wały zniesione, a ziemię popiołem, węglami i gruzami napeł nioną wysypano na łąki. Przy tej okazyi znaleziono miecz, puginał i ostrze dzidy, wszystko z żelaza ob. Beschr. d. Vaterl. Alterthueraer im Neustettiner Kr. v. Kasiski, str. 21. Kś. Fr. Stary Wiatrak, wzgórze na płn. od mka Chocimirza, w pow. horodeńskim, po zachod. stronie gośc. tlumackiego, w paśmie wzgórzy zwanych ogólnie Bałaurami al. Bałahorami lub Bałachanami, przeciągającem się na Po kuciu pomiędzy korytami Dniestru i Prutu, jako poprzeczne pasma Karpat wschodnich, w dziale skolsko delatyńskim, a opadającem do porzecza pomienionych rzek, na zach. od Wilczej góry 322 mt. . Tu i w okolicy licz no kurhany i mogiły, już to zaorane, już też rozkopane. W obrębie gm. Chocimierza była mogiła na Średnich Honach, następnie na Ciupkach z otaczającemi mniejszemi kurhana mi, po części już zaoranemi, wreszcie mogiła za Wiatrakiem zwana. Mogiły na Ciupkach i za Wiatrakiem rozkopano r. 1874 czer wiec. Są one wszystkie grobowe. Kurhanów za Wiatrakiem rozkopano trzy i jeden wię kszy nasyp grób królewski; we wszystkich trzech znaleziono dobrze zachowane kościo trupy w rumowisku gipsowem i kredowem, nogami ku wsch. zwrócone, z czaszką, twa rzą na prawy bok skręconą, prawą ręką na piersiach i lewą prosto przy boku położoną, z ozdobami bronzowomi około uszu i podobnemi splotami bronzowomi na palcach. W je dnym z tych grobów znalazły się też guziki na piersiach złotem emaliowane małe i pa ciorki. Kościotrup w większej mogile leżał w skrzynce wyłożonej drzewem grubem dębowem, w kwadrat rzniętem i dokładnie w ro gach spojonem. Przedmioty tu znalezione znajdują się w zbiorach Akademii umiejętno ści w Krakowie. Wznies. Starego Wiatraku 304 mtt npm. szt. gen. . Br. G. Stary Wierch 1. szczyt bezleśny w półn. rozgałęzieniach Magóry spiskiej, w obrębie gm. Łapszanki, w pow. magórzańskim, w hr. spiskiem Wegry, na płd. od wsi, tuż nad granicą jurgowską, na płd. wschód od Piłatowego wierchu 1007 mt. , na zach. od Kobylca 1036 mt. , na płn. od Krzyżowego wier chu 933 mt. , na płn. wschód od Zadniego wierchu 928 mt. . Wznosi się 987 mt. szt. gen. . 2. S. Wierch, szczyt w paśmie Rozłucza i Wołczego, w pow. turczańskim, na prawym brzegu Dniestru górnego, wzn. 875 mt. npm. Br. G. Stary Wislok, dawne koryto Wisłoka, ob. Wisłok. Stary Zamek, łotew. Wacmujża wś i do bra, pow. lucyński, w 4 okr. pok. do spraw włośc. , gm. Domopol, par. Birże odl. 3 4 w. , w 1863 r. 203 dusz rewiz. Leżą na skraju Łotwy katolickiej, pomiędzy rz. Kiejbą, dopł. Wiskuły al Iki i ujściem tejże do Ewikszty, której początek odgranicza katolicką Łotwę pow. lucyńskiego, od protestanckiej Łotwy pow. wendeńskiego. Dobra te są własnością Jadwigi hr. Manteuffel. S. Z. i jego okolica należą do najżyźniejszych części pow. lucyń skiego. W obrębie dóbr leży t. zw. Złota góra, tworząca niewysoką lecz długo cią gnącą się wyniosłość, złożoną z czerwonej gliny, na której pszenica wydaje do 20 ziarn. Inna wyniosłość, rozłożystemi drzewy ocie nioną, nosi miano Góry orzechowej. Tu miał się niegdyś wznosić zamek, po którym nie pozostało jednak śladów, tylko podania. U stóp wzgórza przepływa strumień Paukla, wpadający do Wiskuły. Dobra Stary Zamek składają się z folwarków i zaścianków Kiejbiniki, Toki, Skubynowo i Giejlisze. Obszar ogólny wynosi 4351 1 1 dzies. , w tej liczbie 2525 dz. lasu, 164 3 4 dz. grutów orn. , sadów i ogrodów, 277 3 4 dz. sianożęci, 53 3 4 dz. pastwisk, 35 1 2 dz. pod rzekami i strugami, 16 dz. dróg, 1034 dz. nieużytków. G. M. Stary Zwierzyniec, zaśc. poradziwiłłowski nad rzką Miranką, pow. nowogródzki, w 4 okr. pol. i gm. Mir o 3 w. na płn. , par. kat. dawniej Mir, teraz Połoneczka, ma 4 osady. Staryca, zatoka w kotlinie Prypeci, zwana jeziorem, pow. mozyrsld, o 4 w. na płd. zach. od Lemieszewicz; bardzo rybna. A. Jel. Staryca 1. folw. poradziwiłłowski, pow. miński, w okolicy Więckowszczyzny, w 3 okr. pol. kojdanowskim. 2. S. , dobra, powsiebieski, w 4 okr. pok. do spraw włośc. , gm. Klejewo, w 1863 r. 260 dusz rewiz, A. Jel. Staryca 1. mto powiat, gub. twerskiej, po obu brzegach Wołgi, przy ujściu do niej rzki Starycy, pod 56 31 płn. szerok. i 52 36 wschod. dług. , odległe o 72 w. na płdwschód od Tweru. Ma 672 dm. 99 murowanych, 5075 mk. 33 katol. , 9 protest. , 71 żydów, 7 mahomet. , 10 cerkwi murow. , monaster męzki Uspieński, 140 sklepów 95 murow. , 40 kuźni, szpital miejski, szkołę powiatową, parafialną i duchowną, st. poczt. , dr. żel. i Stary Wiatrak Stary Wiatrak Stary Wierch Stary Wislok Stary Zamek Stary Zwierzyniec Staryckie przystań statków parowych. W 1870 r. było w mieście 474 rzemieślników 263 majstrów, w tej liczbie 71 kowali, 20 rybaków, 86 szewców. Przemysł fabryczny ograniczał się w t. r. na 4 fabrykach, produkujących za 3767 rs. Kupcy miejscowi prowadzą nieznaczny handel zbożem, rybami i solą. Na przystani tutejszej w 1868 r. naładowano 898713 pudów, wartości 77590 rs. , wyładowano zaś 205913 pudów, wartości 144283 rs. Targi odbywają się co niedzielę, jarmark zaś 9 piątku po Wielkiej nocy. Własność miasta stanowi 146 dzies, pastwisk, 8 domów i 53 sklepów; dochód w 1869 r. wynosił 6357 rs. Mieszkańcy zajmują się ogrodnictwem, zarobkiem na miejscowej przystani, oraz wydobywaniem kamienia wapiennego, z łomów znajdujących się pod miastem. St. S. dr. żel. nowotorskiej, pomiędzy stacyami Wysokoje o 18 w. , a Panino również o 18 w. , odległą jest o 88 w. od st. Ostaszkowo, a 156 w. od Wiaźmy. Podług latopisców S. założoną została w 1297 roku. Do 1482 r. miała udzielnych książąt, pochodzących od ks. twersldego Michała Aleksandrowicza, poczem należała do w. ks. moskiewskich. Miasto niejednokrotnie ulegało zniszczeniu, tak podczas walk domowych pomiędzy książętami, jakoteż podczas najścia Litwinów. Na początku XVII w. zniszczone zostało przez Samozwańca. W 1708 r. S. włączoną została do gub. smoleńskiej, od 1719 r. należała do prowincyi twerskiej gub. st. petersburskiej, w 1727 r. do gub. nowogrodzkiej, od 1775 r. mto powiat. namiestnictwa, a od 1796 r. do gub. twerskiej. Do obecnej chwili zachowało się w mieście dawne horodyszcze, ograniczone wyniosłemi brzegami Wołgi i Starycy, a od północy i wschodu okolone podwójnym walem. Starycki powiat leży w płdzchd. części gubernii i podług Strjelbickiego zajmuje 109, 1 mil al. 5280 w. kw. Powierzchnia powiatu, leząca głównie po lewym brzegu Wołgi, w mniejszej zaś części po brzegu prawym, jest poprzerzynaną działami wodnemi między Wołgą a jej dopływami. Wzniesienia lewego brzegu Wołgi, wychodzące z pow. rżewskiego, mąją charakter górzysty w pobliżu mta Starycy, gdzie najwyższy punkt ich stanowi Werygina góra. Gleba gliniasta i piaszczysta, na miejscach wyniosłych ilasta, w części północnej pomieszana ze żwirem. Oprócz gliny garncarskiej i na cegłę, znajdują się w powiecie pokłady czerwonego i szarego piaskowca, zdatnego na wyrób żarn, oraz bogate łomy kamienia wapiennego. Źródła mineralne, niezbadane zresztą i nieużytkowane, są pod wsią Iwanowskie i nad brzegami Starycy. Powiat ubogi jest w lasy, zwłaszcza południowa jego część, w której znajdują się tylko zarośla. Pod względem hydrograficznym powiat należy do dorzecza Wołgi, która na przestrzeni 57 w. płynie w kierunku z płd. zachodu na płn. wschód. Oprócz m. Starycy na brzegach Wołgi leży 48 wsi, mających 6500 mk. Wołga w granicach powiatu przybiera Iwaniszcze, Ulus, Niznią Starycę, Górną Starycę i in. Błot i jezior mało i wogóle są one nieznaczne. W 1867 roku było w powiecie bez miasta 116787 mk. 14 katol, 124 rozkolników, 19 protest. , 2 żydów, 26 mahomet. , przebywających w 709 miejscach zamieszkałych 2 pohosty, 65 siół, 4 słobody, 149 siółek, 533 wsi, 16 drobnych osad. Z pomiędzy tych miejscowości 8 tylko liczyły po 500 z górą mk. W 1870 r. było w powiecie 78 cerkwi 57 murowanych i 1 dom modlitwy rozkolników. Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo sieją przeważnie owies i żyto, dalej flisactwo, furmaństwo, wychodzenie na zarobek, w niektórych miejscowościach garncarstwo, wydobywanie kamieni wapiennych oraz przemysł domowy i rybołówstwo. Przemysł fabryczny dość słabo rozwinięty, ograniczał się w 1871 r. na 19 fabrykach, które zatrudniały 131 robotników i produkowały za 214535 rs. 2. S. , sioło przy ujściu rzki Staryoy do Dońca, pow. biełgorodzki gub. kurskiej, o 39 w. od mta powiat. , ma 231 dm. , 1704 mk. 3. S. al. Reinwald, kolonia niemiecka nad rz. Karamaz Wielki, pow. nowou zieński gub. samarskiej, o 179 w. od mta powiat. , ma 184 dm. , 2211 mk. , kościół ewang, szkołę. Kolonia założoną została w 1765 r. 4. S. Mała, sioło nad rzką Boczeczki, pow. perejesławaski gub. połtawskiej, na pograniczu pow. osterskiego, na płn. wsehd od mka Boryspola 5. S. W. , sioło nad rzką Walniszcze, tamże. 6. S. , ob. Starzec, J. Krz. Starycka, kolonia, pow. kijowski, w 2 okr. pol. , gm. Byszów, odl o 70 w. od Kijowa, ma 204 mk. Starycki, chutor, pow. radomyski, w 1 okr. pol. , gm, . Brusiłów, par. praw. Brusiłów, o 34 w. od Radomyśla, ma 20 mk. , młyn krupczatny, przynoszący około; 3000 rs. rocznie. Należy do dóbr Stawiszcze kn. Giedrojciów. Staryckie, niewielkie jezioro w pow. pin8kim, wraz z jez. Bielcza, Łuka, Wiunnoje, Kaznowo, Głuchy Zamek, nadane przez rząd w 1870 r. monasterowi w Ladzie pow. ihu meński. A. Jel. Staryckoje al. Starycy, sioło nad łachą Wołgi, pow. czernojarski gub. astrachańskiej, o 22 w. od Czarnojarska, przy trakcie poczt. moskiewskim, ma 304 dm. , 2170 mk. , cerkiew, st. poczt. , zarząd okr. polic. , targi tygodniowe co niedzielę, jarmarki 1 stycznia, 8 lutego i 23 września. Starycz, potok, powstaje w obr. gm. Surma Staryckoje Starycka Starycka Starycz Starycki Staryki Staryk Starykowska Rudnia Staryna Staryna Okolica Starynka czówki, pow, jarosławski, w płn. stronie obszaru, na granicy z gm. Staremsiołem pow. cieszanowski, u płd. zach. podnóża Łysej Góry 277 mt. szt. gen. , w lesie eurmaczowskim. Płynie na płd. tymże lasem, mija leśniczówkę i fol. Starycz, od którego bierze nazwę; poniżej zaś zwraca się na zach. , wchodzi w obszar Starego Sioła, przepływa przys. Lichacze, następnie przerzuca się na obszar Zaradawy pow. jarosławski, gdzie zrasza od płd. przys. Buczynę, poczem przechodzi znowu na obszar Surmaczówki, tutaj pod wólką Maczugami zwraca się na płd. zach. i płynie wśród borów surmaczowskich, które opuściwszy dostaje się znowu na obszar Zaradawy koło wólki Małoszynki al. Bały, w obrębie przys. Cienkie. Tutaj przyjmuje kierunek zach. płn. zach. i południową granicą tegoż przysiółka podąża do Lubaczówki z prawego brzegu. Długi 13 klm. Dopływy krótkie i nieznaczne. Dno namuliste. Spad wód wskazują liczby 235 mt. źródło, 216 mt. leśniczówka Starycz, 207 mt. . pod Lichaczem, 198 mt. poniżej Maczug, 189 mt, ujście. Br. G. Staryk 1. prawa odnoga Dniepru, nazwana jeziorem, w pow. rzeczyckim, naprzeciwko wsi Komaryno, na 2 w. długa; bardzo rybna. 2. S. , jezioro, pow. homelski, ob. Popowo 2. . Staryki 1. zaśc. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. Woropajewszczyzna, okr. wiejski Zajnowo, o 4 w. od gminy a 71 w. od Dzisny, ma 1 dm. , 28 mk. praw. ; w 1865 należał do dóbr Ukla, Djakowyoh. 2. S. al. Starcy, Starzynki, wś nad rz. Wołmą, pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm, . Iwieniec, ma 12 os. ; młyn na rozlewie, grunta szczerkowe. Była tu doniedawna filia kat. par. Iwieniec, fundacyi Jerzego Radziwiłła, kardynała Kotłubaj, Galerye nieświeskie, str. 255. J. Krz. Staryki 1. wś, pow. nowogradwołyński, na płd. wschód od Nowogrodu Wołyńskiego, należąca niegdyś do włości zwiahelskiej. 2. S. , wś na lew. brzegu rz. Irszy, pow. radomyski, w 3 okr. pol. , gm. Malin, par. pra wosł. Szersznie o 5 w. , odl. o 60 w. od Ra domyśla, ma 161 mk. Włościanie uwłaszczeni zostali na 400 dzies. ziemi, z której płacą 121 rs. 28 kop. wykupu rocznie. Wś ta należała niegdyś do Hornostajów 1637 r. w dziale Anny z Hornostajów Leszczyńskiej, nastę pnie do Niemiryczów w 1648 r. Stefana Niemirycza, przy końcu zeszłego wieku Dąbrow skiego, obecnie skarbowa. 3. S. , część wsi Koźlin ob. , pow. rówieński, 4. S. , wś nad Słuczą, pow. starokonstantynowski. 5. S. , część wsi Tymkowa, powiat uszycki, ob. Ty mków. J. Krz. Staryki, część Chołojowa, pow. Kamionka Strumiłowa. Starykowska Rudnia, pow. żytomierski, ob. Rudnia. Staryna, pow. włodawski, ob. Starościna. Staryna 1. wś, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , gm. i dobra, hr. Czapskich, Derewno, okr. wiejski Suporośna Słoboda, o 10 w. od gminy a 114 w. od Oszmiany, ma 28 dm. , 193 mk. kat. 91 dusz rewiz. w 1865 r. . 2. S. , folw. nad potokiem, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Żosno, okr. wiejski Staryna, o 58 w. od Wilejki, ma 1 dm. , 33 mk. 10 praw. i 23 kat. ; w 1865 r. własność Hutorowiczów. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi Kuźmicze i Słobodą, w ogóle 179 dusz rewiz. włościan uwłaszczonych. 3. S. , wś w spisie z 1866 r. zaśc. , pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. Łuczaj, okr. wiejski i dobra, Mostowskich, Starydwór, o 8 w. od gminy a 74 w. od Wilejki, ma 2 dm. , 27 mk. kat. w 1865 r. 10 dusz rewiz. . 4. S. , zaśc. szlach. , pow. wilejski, w 3 okr. pol. , o 96 w. od Wilejki, 1 dm. , 7 mk. kat. 5. S. , futor pryw. , pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Sitce, o 87 w. od Wilejld, 1 dm. , 5 mk. kat. 6. S. , karczma, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , o 58 w. od Wilejki, 1 dm. , 4 mk. żydów. 7. S. , wś, pow. borysowski, okr. pol. 1 chołopienicki, gm. Krasnełuki, 12 osad pełnonadział. 12; kamień narzutowy. 8. S. , wś, pow. grodzieński, w 3 okr. pol. , gm. Wołpa, o 60 w. od Grodna. 9. S. , uroczysko, pow. słonimski, w 3 okr. pol. , gm. Kostrowioze, o 13 w. od Słonima. 10. S. , wś, tamże, w 4 okr. pol. , gm. Dworzec, o 33 w. od Słonima. 11. S. , wś, pow. mśoisławski, gm. Szamowo, ma 28 dm. , 289 mk. 12. S. , wś, pow. orszański, gm. Dobromyśl, ma 6 dm. , 62 mk. , z których 6 zajmuje się wyrobem wozów, sań i t. p. 13. S. , okr. wiejski, pow. horodecki, w 1863 r. 1527 dusz włościan. J. Krz. Staryna Okolica, wś, pow. grodzieński, w 5 okr. pol. , gm. Mosty, o 20 w. od Grodna. Starynka 1. zaśc. szlach. . nad rz. Syrmierz, pow. święeiański, w 3 okr. pol. , o 48 w. od Święcian, i dm. , 7 mlc kat. 2. S. , zaśc. szlach, nad jez. Naręcz, pow. święciański, w 3 okr. pol. , o 66 w. od Święcian, i dm. , 7 mk. żydów. 3. S. , wś, pow. czerykowski, gm. Dołhowicze, ma 30 dm. , 186 mk. 4. S. , sioło nad jez. t. n. , pow. czerykowski, gm. Starynka, Gmina ma 2800 mk. włościan 964 męż. , 970 kob. , 866 dzieci, z pomiędzy któ rych 800 500 męż. i 300 dzieci zajmuje się przemysłem leśnym, używając do pomocy 800 koni. W gminie znajduje się 15, 841 dzies. lasów prywatnych i 728 1 2 dz. włościańskich. Starynka, wś, pow. korczewski gub. twerskiej, o 29 w. od Korczewska, przy trakcie poczt. do Jarosławia, ma 31 dm. , 200 mk. , fabrykę wyrobów chemicznych, zatrudniają Staryk cą w 1869 r. 72 robotników i produkującą na 56, 000 rs. Starynki 1. wś pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 36 w, od Dzisny, 3 dm. , 32 mk. 2, S. al. Starzynki. wś, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Kiszczyna Słoboda, ma 16 osad; grunta lekkie. 3. S. , ob. Starzynki. Staryno, zaśc. , pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Wiszniów o 6 w. , 2 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Polany. Starynowicze, pow. horodecki, ob. Koziany. Staryńskie, jezioro w pow. czerykowskim, uformowane z rozlewu rz. Jelni, pod wsią Starynki. Niewielkie, odznacza się malowniczem położeniem, otoczone lasami znajduje się na niem wysepka, zarosła lasem. Staryszewo, wś, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Kamieniec Litewski, o 40 w. od Brześcia. Starzawa 1. wś, pow. dobromilski, 8 klm. na płd. od sądu powiat, w Dobromilu, 7 klm. na płd. zach. od urz. poczt. w Chyrowie, ze stacyą kol. i tel. w miejscu. Na zach. leżą Łopusznica i Katyna, na płn. Wełykie i Polana, na wschód Suszyca Wielka w pow. staromiejskim, na płd. Prinzenthal i Smereczna, na płd. zach. Terło w pow. staromiejskim, środkiem obszaru płynie Strwiąż od płd. zach. z Łoptisznicy na płn. wschód do Suszycy Wielkiej. W dolinie jego leżą zabudowania wiejskie. Na płd. wsch. las Malinowiszcze, ze szczytem 633 mt. wys. , na płn. zach. las Stawny ze szczytem Ilmo 626 mt. , znak triang. . Nad Strwiążem młyn. Doliną Strwiąża idzie gościniec i tor dr. żel. Własn. wiek. rządowa ma roli or. 53, łąk i ogr. 17, past. 90, lasu 1600 mr. ; wł. mn. roli or. 1039, łąk i ogr. 85, past. 377 mr. W r. 1880 było 132 dm. , 732 mk. w gminie, 3 dm. , 26 mk. na obsz. dwor. 685 gr. kat. , 30 rz. kat. , 43 izraeL; 685 Rusinów, 39 Polaków, 34 Niemców. Par. rzym. kat. w Chyrowie, gr. kat. w miejscu, dok. ustrycki, dyec. przemyska. We wsi jest cerkiew. Metryki przechowują się od r. 1733 i jest ikonostas starożytny. Wś ma szkołę filialną. S. jest siedzibą zarządu o. k. lasów i domen. 2. S. , wś, pow. mościski, 14 klm. na płn. zach. od sądu powiat, w Mościskach, 12 klm. na płn. wschód od st. dr. żel. , tel. i urz. poczt. w Medyce. Na płn. leży Kalników, na płn. wschód Małnów, na płd. wschód Czernią wa, na płd. zach. Buców, na zach. Nakło, na płn. zach. Stubno 2 ostatnie miejscowości w pow. przemyskim. Płn. część wsi przepływa pot. Wisznia, dopływ Sanu, a mianowicie jedno z jego ramion zwane Krymilą, od wschodu z Małnowa na płnzach. do Stubna. Zabudowania wiejskie leżą na wschód. Najwyższe wzniesienie w środku obszaru 224 mt. W stronie płn. wznosi się wzgórze Turzyna do 218 mt. Własn, więk. Mieczysława Pawlikowskiego ma roli or. 344, łąk i ogr. 909, past. 175, lasu 1125 mr. ; wł. mn. roli or. 1498, łąk i ogr. 432, past. 188, lasu 96 mr. W r. 1880 było 347 dm. , 1815 mk. w gminie, 5 dm. , 33 mk. na obsz. dwór. 1794 gr. kat. , 25 rz. kat. , 29 izrael; ; 1826 Rusinów, 17 Polaków, 1 Niemiec. Par. rz. kat. w Mościskach, gr. kat. w miejscu, dek. mościski, dyec. przemyska. We wsi jest cerkiew i szkoła etat. 1klas. Opis miejsco wości, cerkwi i obrazów Hadziewicza podał Przyłęcki Dniestrzanka, 1841, str. 201. W zbiorze rycin Pawlikowskiego znajduje się rysunek cerkwi pod Nr. 4881, 4882, 4883 i 4884. Obacz także zbiór rycin w Muzeum Ossolińskich, a mianowicie tekę z widokami Galicyi, Nr. 5167. Lu. Dz. Starze, leśnictwo w lasach rządowych byłej ekonomii kieleckiej IV, 26. Starzec, Starec, Staryca, rzeka w gub. połtawskiej, lewy dopływ Dniepru, właściwie stare koryto rzeki, w pobliżu ujścia Suły, na pograniczu pow. zołotonoskiego i kremenczugskiego. Nad brzegami rzeka zaszła bitwa z Kozakami w 1638 r. Starzechowice, wś, folw. i zakłady żelazne nad rz. Czarną, pow. konecki, gm. Ruda Maleniecka, par. Fałków, odl. od Końskich 26 w. , posiada kuźnice żelaza; ma 42 dm. , 323 mk. , 400 mr. dwor. , 583 mr. włościan. W 1827 r. . było 27 dm. , 205 mk. S. należą do dóbr Fałków. Na początku XVI w. dziesięcinę z łanów km. i folw. pobierał pleban w Fałkowie, wartość jej dochodziła 2 grzyw. Według reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1508 S. , własność Starzechowskich, płaciły poboru gr. 4 d. 9. W r. 1577 par. Fałków, własność Pieczanowskich, mialy 14 osad, 4 1 4 łanów Pawiń. , Małop. , 290, 4, 83. Br. Ch. Starzeń, folw. nad rz. Bug, pow. hrubieszowski, gm, i par. Horodło, odl. 14 w. od Hrubieszowa. W 1889 r. folw. ten, oddzielony od dóbr Strzyżów, rozl mr. 616 gr. or. i ogr. mr. 465, łąk mr. 88, past. mr, 61, wody mr. 2, nieuż. mr. 10; bud. mur 1, drewn. 10; płodozm. 12polowy. Starzenice, wś i folw. , pow. wieluński, gm. Starzenice, par. Ruda, odl od Wielunia w. 6; wś ma 14 dm. , 247 mk. ; folw. 9 dm. , 22 mk. ; gorzelnia. W 1827 r. 20 dm. , 210 mk. Dobra S. własność Łubieńskich składały się w 1886 r. z folw. S. , Ludwinów i Jodłowiec, nomenkl. Bugaj al. Augustyańska, rozl. mr. 2993 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 456, łąk mr. 237, past. mr. 48, lasu mr. 1102, nieuż. mr. 21; bud. mur. 16, drewn. 15; płodozm. 12pol. ; fol. Jodłowiec gr. or. i ogr. mr. 387, łąk mr. Starynki Starynki Staryno Starynowicze Staryńskie Staryszewo Starzawa Starze Starzec Starzechowice Starzeń Starzenice Starzycki Wyźni Starzenin Starzewice Starzewskie Starzęcin Starzno Starzyca Starzyce Starzycki potok 100, past. nar. 4, nieuż. mr. 12; bud. mur. 5, drewn. 7; płodozm. 6 i 12 pol. ; fol. Ludwi nów gr. or. i ogr. mr. 184, past. mr. 3, zarośli mr. 2, nieuż. mr. 6; bud. mur. 3, drewn. 2, płodozm. 6pol. , las urządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 19, mr. 54; wś Sieniec os. 62, mr. 667; wś Jodłowiec os. 14, mr. 37. Jestto dawne gniazdo szlachec kiego rodu h. Lis. Na początku XVI w. S. , wieś częściowej szlachty, dawała z ról szla checkich dziesięcinę wartości 3 fert. a zagro dnicy po groszu mesznego Łaski, L. B. , II, 111. Według reg, pob. pow. wieluńskiego z r. 1552 wś S. , w par. Ruda, własność Starzeńskich, miała w części Zygmunta 3 8 łanu; inne części spalone, stały pustkami Pawiński, Wielkop. , II. 290. S. gmina, należy do sądu gm. okr. III w Ossyakowie, st. p. w Wielu niu; ma 15, 860 mr. , 576 dm. 50 mur. i 4517 mk. 2341 męż. i 2176 kob. . Br. Ch. Starzenin, leśniczówka do Czerniejewa, w pow. witkowskim. Starzewice, ob. Jeziorna, rz. , mylnie, za Starczewice. Starzewskie, domy w Balicach, pow mościski. Starzęcin, 1780 Starenczyn, niem. Starrenschin, folw. do Radostowa, pow. tczewski, st. poczt, i par. kat. Subkowy; 1885 r. 4 dm. , 44 mk. ; dawniej własność cystersów w Oliwie; 1780 r. 42 mk. kat. ob. Wizyt. Rybińskiego, str 41. Kś. Fr. Starzno, niem. Starsen, wś, pow. człuchowski, st. p. Miastko, par. kat. Koczała, 1 milą odl. ; 1740 ha 488 roli, 44 łąk, 168 ha lasu. W 1885 r. 32 dm. , 44 dym. , 247 mk. , 200 kat. , 47 ew. wyb. Schulzenwalde 5 dm. , 62 mk. . Wieś posiada kościół filialny drewn. , p. w. św. Mikołaja. Do kościoła należą S. , Schulzenwalde i Engsee; szkoła kat. liczyła 1887 r. 65 dzieci. Dawniej rozróżniano S. Królewskie i Szlacheckie, wś i lemaństwo. Według taryfy z r. 1648 płacili tu lemani od 7 włók folw. 7 fl. ob. Roczn. T. P. Nauk. w Pozn. , 1871, str. 190. Wizytacya Jezier skiego z r. 1605 opiewa, że w S. był kościół filialny, należący do Koczały, zkąd proboszcz przybywał co trzecią niedzielę. Było we wsi 7 włościan coloni, 4 lemanów libertini i sołtys, każdy z nich dawał mesznego po 1 korcu żyta i tyleż owsa; 2 karczmarzy da wało po pół korca. Mieszkańcy byli prawie wszyscy lutrzy. Nauczyciel z Koczały po bierał od włościan po ćwierć korca żyta ob. str. 38 b. Wedle taryfy na symplę z r. 1717 płacił tu Cabach 15 gr. , Rekowski 11 gr. 9 den. i Rydgerszram 15 gr. ob. Cod. Belnensis w Peplinie, str 95. Kś. Fr. Starzyca, rzką w pow. brzezińskim, lewy dopływ Pilicy, ob. Czarna 6. I, 737. Starzyca, rzką w pow. ihumeńskim, prawy dopływ Wyni, zaczyna się przy granicy pow. słuckiego, około wsi Jewsiejewicze, gm. Puków, płynie w kierunku północnym koło folw. Bołgowicze, wsi Badzieży, Starzyca młyn, zaśc. Polanka, Borkowce, Linki, Korzony, Liniewicze, Charytonowee i pod zaśc. Hrywiec ma ujście. Długa około 2 1 2 mil. Starzyca, białorus. Staryca, wś i dobra poradziwiłłowskie nad rzką t. n. , pow. ihu meński, przy gośc. handlowym z Mińska do Słucka, w 1 okr. pol. i par. kat. Uzda, gm. Puków. Wś ma 23 osad; cerkiew p. w. Prze mienienia Pańskiego z 1839 r. , uposażona 2 włók. i 2 mr. ziemi z dawnych zapisów, około 2400 parafian; kaplica p. w. św. Jerzego w Słobodzie Kuczyńskiej. Dobra, niegdyś radziwiłłowskie, pod koniec XVIII w. i w pier wszej połowie bieżącego należały do Ginterów, od 1862 r. własność Adama Rewieńskiego, mają około 200 włók; grunta wyborne, pszenne, łąki obfite. W Słobodzie Kuczyń skiej przed kilku laty wzniesiono młyn paro wy. Lasu dostatek, miejscowość lekko falista. Posiada kaplicę kat. par. uździeńskiej. W r. 1812 d. 4 listopada przebywał tu z piechotą gen. Pakosz, z dywizyi gen. Dąbrowskiego ob. Pamiętniki wojenne, wydanie Kraszew skiego, str. 135. A. Jel. Starzyce, wś i os. fabr, nad rz. Czarną al. Starzycą, pow. brzeziński, gm. Łazisko, par. Tomaszów, posiada fabrykę sukna należącą do dóbr Ujazd i przędzalnię wełny H. Reichmana, z prod. roczną 432, 000 rs. ; była też tu kuźnica żelazna. Wś ma 30 dm. , 172 mk. , 253 mr. ; fahr. 4 dm. , 36 mk. , 244 mr. dwór. ; os. karcz. 1 dm. , 2 mk. , 2 mr. Folw. należał do dóbr Czekanów. W 1827 r. 10 dm. , 102 mk. , par. Tobiasze. Fabryka sukna i kortów powstała tu r. 1830. Na początku XVI w. S. należały do par. Tobiasze, lecz dziesięcinę dawały do Ujazdu Łaski, L. B. , II, 182. Według reg. pob. pow. brzezińskiego z 1576 r. wś S. , w par. Ujazd, własność suko. Stanisława Dunina kaszt. Inowłodz. , miała Słany, 1 rzem. Pawiński, Wielkop. , II, 95. Br. Ch. Starzycki potok, potok górski, w obr; gm. Ludwikówki, w pow. dolińskim, wypływa ze źródeł leśnych na płd; stoku góry Starzyckiego Wyźniego; płynie górskim wądołem na płd. wschód i po 3 klm. biegu, poniżej wólki Sołotwiny, przeciąwszy gość. do Wełdzirza z Ludwikówki wiodący, wpada z lew. brzegu do Świcy. Br. G. Starzycki Wyźni, szczyt w Karpatach wschodnich, dziale skolskodelatyńskim, w gnieździe górskiem, które rozpostarło się na lew. brzegu Świcy, między nią od wsch. a jej dopływem Mizuńką od zach. , w ramieniu górskiem zwanem Chomem 1347 mt. , pod Starzenin Starzyn Starzyn Starzyna 41 26 15 wsch. dłg. g. F. a 48 49 55 płn. sz. g. , 1116 mt. npm. szt. gen. . Na płn. legła polana Pianula 1255 mt. , a na płd. zach. Brzazki wierch 1183 mt. Na płd. wschód spływa z pod S. W. potok Starzycki do Świcy, a na płn. pot. Trojan, dopływ Pionki, wpadającej do Mizuńki. Na płd. zach. od ramienia górskiego Choma legło równoległe doń pasmo Dauszka, a na płn. dział górski Szczawna 1176 mt. . Ob. Dauszka i Szczawna. Starzyn, folw. , pow. hrubieszowski, gm. i par. Horodło. Starzyn Wielki, niem. Gross Starsin, 1220 Starin, 1413 Staryn, wś z kość. kat. par. , na Kaszubach, pow. pucki, nad szosą, o 9, 3 klm. na płn. zach, od Pucka; z wyb. Głuszewem ma 422 ha 311 roli, 34 łąk. W 1885 r. 52 dm. , 95 dym. , 506 mk. , 457 kat. , 49 ew. Szkoła kat. , agentura poczt. , król. leśn. , wolne sołectwo. Piękny murów, kościół p. w. św. Michała arch. , zbudowany r. 1649. Dawniej należał S. jako filia do Mechowa, od r. 1873 zaś jako lokalny wikaryat. R. 1888 został dekretem biskupim wyniesiony do rzędu parafialnych. Do par. dek. puckiego należą S. i Głuszewo 465 kat. , Werblin 405, Starzyński Dwór 200, Radoszewo 125, Parskowo 105, Kłanin 150, Polchówko niem. Buchenrode wraz z Polohowskim Młynem 45 i Sulice 95, razem 1590 dusz. Dochód proboszcza obliczono na 1626 mrk 21 fen. Prawo prezentaoyi przysługuje rządowi. Z zabytków starożytnych zasługują na wzmiankę 2 bronzowe gotyckie lichtarze, dalej pająk także z bronzu i kielich, wreszcie starożytny duży dzwon ob. Bauund Kunstdenkm. der Prowinz Westpreussen, str. 73. R. 1870 rozkopano w S. grób skrzynkowy z 2 urnami, z których jedna była twarzowa ob. Objaśn. do mapy Ossowskiego, str. 64. W 1220 r. ks. Świętopełk potwierdza, że jego poprzednik Sambor nadał tę wś cystersom oliwskim wzamian za Puck, którego ojcowie się zrzekli ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 17. Oberżysta Lange posiada przywilej z r. 1653, mocą którego opat Kęsowski i konwent oliwski Andrzejowi Bruenwalt nadaje posiadło o 2 włókach. R. 1418 zachodzi w kopenhadzkich tablicach woskowych Marcin Schrober a 1403 r. Herm. Zcepeler jako ręczyciel ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Vor. , IV, 80. Wizyt. Szaniawskiego z r. 1710 opiewa, że w S. , wsi do opatów oliwskich należącej, był kościół murowany p. w. św. Michała i Jana Chrzciciela, przez opata Aleksandra Kęsowskiego wystawiony. Do prob. należały 3 włóki; w skład par. wchodziły S. , zkąd prob. pobierał 20 korcy żyta i tyleż owsa, Pelkowo, Parschowo, Kłanino, Radoszewo, Warblino, Domotowo i Piaśnice. Dla bakalarza był domek obok kościoła wraz z ogrodem. Parafią zaś zawiadował proboszcz mechowski, dojeżdżając co drugą niedzielę. Z wizyt. Rybińskiego z r. 1780 dowiadujemy się, że S. liczył wówczas razem z młynem Głuchowem 176 mk kat. i 6 ew. ; mesznego pobierał prob. machowski ztąd 27 kor. żyta i tyleż owsa p. 49. Po kasacie dóbr klasztornych uwłaszczono tu 12 osadników ob. Prutz, Gesch, des Kr. Neu stadt, str. 170. Kś. Fr. Starzyna 1. białorus. Staryna, wś, pow. borysowski, gm. Dolce, ma 38 os. ; grunta lekkie, nieco faliste. 2. S. , zaśc. , pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Zaczyste; grunta lekkie. 3. S. , folw. , pow. borysowski, w pobliżu rz. Schy, przy drożynie ze wsi Brodówki do wsi Barany, w 1 okr. pol. i par. kat. Chołopiemcze, gm. KiszynaSłoboda; miejscowość poleska, grunta lekkie. 4. S. , folw. , pow. borysowski, własność 8uryntów, ma około 10 włók 5. S. , zaśc. , pow. ihumeński, w pobliżu rz. Woży, lewego dopł. Wołmy, w 2 okr. pol. i gm. Smiłowicze, par. kat. Ihumeń, ma 3 os. ; grunta lekkie, miejscowość lesista; należy do domin. Piotrowicza ks. Wittgensteina. 6. S. , wś, pow. miński, w 1 okr. pol. mińskim, gm. ostrożycko gródecka, o 4 w. od st. dr. żel. moskiewskobrzeskiej Kołodziszcze, ma 18 os. ; miejscowość nieco falista wśród okolicznych nizin lesistych. 7. S. , folw. , pow. miński, od 1829 r. własność Tołkaczów, ma 10 1 2 włók. 8. S. , folw. , pow. miński, w 3 okr. pol. i par. kat. Kojdanów, gm. Stanków, w pobliżu drogi z Litwian do Lichaczewszczyzny; grunta średnia, szczerkowogliniaste, 9. S. , folw. nad rzką Kłykówką, dopł. Piereczuty, pow. miński, w 3 okr pol. i par. Kojdanów, gm. Stanków, o 7 w. od st. dr. żel mosk. brzeskiej Niehorełe; grunta urodzajne, łąk dostatek. 10. S. , folw. , pow. mozyrski, własność Stetkiewiczów, ma około 14 włók. 11. S. , wś, pow. mozyrski, gm. Kopatkiewicze, ma 9 os. pełnonadziałowych. 12. S. , uroczysko leśne, pow. rzeczycki, w gm. Karpowicza, wśród błot położone, na zachód od zaścianka Niedźwiedzin; należy do dominium Eutuszkiewicze Horwatów. 13. S. , wś poradziwiłłowska nad rz. Morocz, pow. słucki, w 1 okr. pol. starobińskim, gmina Wyżna, ma 24 os. ; grunta lekkie, łąki obfite. 14. S. , obręb leśny nad rz. Wynią, pow. słucki, pomiędzy wsiami Dumicze i Stary Kopyl, w gm. Teladowicze. 15. S. , dwa folw. radziwiłłowskie, pow. słucki, do 1874 r. należały do ordynacyi kleckiej, odtąd do nieświeskiej; jeden ma około 28, drugi zaś 12 włók. 16. S. Starobińska, dobra, pow. słucki, w 1 okr. pol. i gm. Starobin, niegdyś kn. Olelków, z kolei ks. Radziwiłłów, Wittgensteinów, obecnie ks. Hohen Starzynki Starzynka Starzyńce lohe, mają przeszło 250 włók; od 60 lat w dzierżawie rodziny Szalkiewiczów. Grunta lekkie, łąk błotnych obfitość. A. Jel. Starzyńce al. Staryńcy, wś, pow. grodzieński, w 2 okr. pol. , gm. Brzostowica Wielka, o 53 w. od Grodna. Starzynka al. Starynka, wś, pow. bielskie gm. Kobylany Nadbużne, par. Malowa Góra, ma 7 dm. , 62 mk. , 207 mr. W 1827 r. było 7 dm. , 37 mk. Starzynka 1. rzeczka w pow. mińskim, dopływ Piereczutej, przepływa pod wsią Starzynki, oraz wsią i zaśc. Pietraszkiewicze. 2. S. , białoruskie Starynka, rzeczka w pow. bobrujskim, dopływ Wołczanki, płynie w kierunku północnym w obrębie gm. Horbacewicze. A. Jel. Starzynka 1. wś, pow. lidzki, w 8 okr. pol. , gm. Orla, okr, wiejski i dobra, hr. Uruskich, Lipiczanka, o 49 w. od Lidy, ma 26 dm. , 183 mk. w 1885 roku 88 dusz rewiz. . 2. S. , zaśc. pryw. , pow. lidzki, w 3 okr. pol. , o 29 w. od Szczuczyna; 2 dm. , 9 mk 3. S. , wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Chotenczyoe, okr. wiejski Karpowicze, o 6 w. od gminy, w 1865 r. 28 dusz rewiz. ; należała do dóbr Zaborze, Hrehorowiczów. 4. S. , zaśc. , pow. miński, w 2 okr. pol. i par. kat. Kojdanów, gm. Stanków; ma 2 osady. J. Krz. Starzynki, wś i fol. , pow. łęczycki, gm. Gostków, par. Wartkowice, odl. od Łęczycy w. 12; wś ma 5 dm. , 41 mk, folw. 1 dm. , 19 mk. W 1827 r. 3 dm. , 28 mk. Starzynki 1. wś włośc. , pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , gm. Horodźki, okr. wiejski Zaprudzie, o 4 w. od gminy a 44 w. od Oszmiany, ma 15 dm. , 116 mk. w 1865 r. 55 dusz rewiz. ; należała do dóbr skarbowych Łosk. 2. S. , wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Chotenczyce, okr. wiejski Krzemieniec, o 6 w. od gminy, w 1865 r. 20 dusz rewiz. ; należała do dóbr Łukawiec, Borowskich. 3. S. , folw. i wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Krasne Krasnesioło, okr. wiejski Ułanowszczyzna, o 6 w. od gminy, w 1866 r. 6 dusz rewiz. ; własność Rodziewiczów. 4. S. , wś, tamże, okr. wiejski Usza, . o 6 w. od gminy, w 1865 roku 14 dusz rewiz. ; należała do dóbr Jakubowo, Koralkiewiczów. 4. S. , folw. , pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Hermaniszki, ma do 400 dzies. ziemi dworskiej nielicząc włościańskiej, w tej liczbie blizko 200 dzies. lasu sosnowego i jodłowego. Grunta piaszczyste, łąki dobre; główna produkcya żyto i owies. Była to niegdyś własność wygasłej obecnie rodziny Wiażewiczów, następnie Chmarów od drugiej polowy XVIII w. , w ostatnich czasach sprzedana Trojańskim, 6. S. , dobra, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Hermaniszki, okr. wiejski Starzynki, o 58 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt, z mka Mołodeczna do gr. pow. mińskiego, 1 dm. , 4 mk. ; w 1865 r. własność Kowzanów. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi Lucyn, Łapińce, Mankowszczyzna, Sulżyce, Susze, WielkiePole i okolica szlach. Lucyn, w ogóle 109 dusz rewiz. włośc, uwłaszcz, i 10 jednodworców. 7. S. , wś, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Dołhinowo, okr. wiejski i dobra w 1865 roku Hryniewskich Suchobory, o 10 w. od gminy, 25 dusz rewiz. 8. S. , folw. i wś, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Krajsk, okr. wiejski i dobra w 1865 r. , Tukałłów, Starzynki, o 12 w. od gminy a 40 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z mka Sosienki do granicy pow. borysowskiego. Folw. ma dm. , 10 mk. , wś zaś 22 dm. , 276 mk. w 1865 r. 78 dusz rewiz. . Kaplica katol par. Olkowicze, dawniej par. Ilia. Miejscowość piękna śród dębiny. Włościanie wnieśli 3796 rs. 70 kop. wykupu za ziemię. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi S. , Chodasy, Juncewicze, Rakszyce, Smorkowo, Zabłocie i zaśc. Kobylanka, w ogóle 310 dusz rewiz. włośc. uwłaszczonych, 20 b. ludzi dworskich i 7 jednodworców. 9. S. , wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. i okt. wiejski Miadzioł, o 15 w. od gminy, 83 dusz rewiz. ; należy do dóbr Uzła, hr. Tyzenhauzów. 10. S. , zaśc. , pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Miadzieł, okr. wiejski Piotrowo, o 10 w. od gminy a 46 w. od Wilejki, ma 3 dm. , 26 mk. prawosł w 1865 r. 9 dusz rewiz. . 11. S. , dawna nazwa wsi Chmarzyszki ob. , w pow. wilejskim. 12. S. , dobra, pow. grodzieński, w 4 okr. pol. , gm. Mosty, o 59 w. od Groda. 13. S. , białoruskie Starynki, wś, pow. bobrujski, w 4 okr. pol. świsłockim, gm. Horbacewicze, przy linii dr. żel lipaworomeńskiej, pomiędzy stacyami Jasień i Bobrujsk, ma 11 osad; grunta piaszczyste. 14. S. , folw. , pow. bobrujski, należy do dóbr Korytno t. IV, 431. 15. S. , wś u źródeł rz. Rudzienki, pow. borysowski, gm. Prusewicze, ma 14 osad; grunta lekkie, nieco faliste. 16. S. , białoruskie Starynki, zaśc. , pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Bytcza, ma 2 osady; grunta faliste i kamieniste, okolica lesista. 17. S. , wś, pow. borysowski, przy drodze z Monczuk do Silicz, gm. Łohojek, ma 6 osad; grunta lekkie, miejscowość wzgórzysta, dość lesista. 18. S. , wś, pow. borysowski, w pobliżu rz. Miadzielicy, w 3 okr. pol. , gm. Tumiłowicze, ma 16 osad; miejscowość falista, łąki dobre. 19. S. , zaśc. , pow. ihumeński, w 2 okr. pol. smiłowiokim, gm. Wierchmień. 20. S. , osada, pow. ihumeński, ma 3 1 4 włóki, należy do Karpowiczów. 21. S. zaśc. nad rz. Pociechą, dopł. Swisłoczy, pow. ihumeński, w 4 okr. pol puchowickim, gm, Pohorełe, par. katol. Starzyńce Starzyńska Wólka Starzyny Starzynów Starzyno Starzyno Swisłocz pow. bobrujski; grunta lekkiej urodzajne, łąk dużo. 22. S. , zaśc. nad rz. Szaczą, pow. ihumeński, w 1 okr. pol. uździeńskim, gm. Szack, należał do domin. Biały Szack Oskierków i w 1816 r. z exdywizyi dostał się Matusewiczom, ma 9 włók; grunta lekkie, łąki obfite. 23. S. , folw. , pow. miński, w 3 okr. pol. i par. kat. Kojdanów, gm. Rubieżewicze, miejscowość małoleśna, płaska, grunta lekko szczerkowe. 24. S. , folw. poradziwiłłowski, pow. miński, należał do niedawna do Michała Brzozowskiego, obecnie przeszedł na wierzycieli, ma 890 dzies. 25. S. , wś i dobra poradziwiłłowskie nad rzką Starzynką, dopł. Piereczutej, pow. miński, w 3 okr. pol. kajdanowskim, gm. Rubieżewicze o 8 w. , par. kat. do niedawna Rubieżewicze, obecnie Kojdanów o 9 w. , o 15 w. od st. dr. żel. mosk. brzeskiej Niehorełe. Wś ma 47 osad, cerkiew murowana, pod wez. św. Piotra i Pawła, fundacyi Aleksandra Łęskiego, posiada 2 włóki ziemi z zapisu Bohdana Żydowicza, pierwotnie na rzecz cerkwi w Horucicach; filie N. P. M. w Horucicach z 1708 r. , fundacyi Żydowicza, i Przemienienia Pańskiego w Nowosiółkach, fundacyi Michała Kostrowickiego; około 1700 parafian. Dobra, mające 26618 dzies. od 1825 r. własność Łęskich; propinacye z browarem, młyn i dzierżawy czynią około 2000 rubli. Miejscowość wzgórzysta, grunta szczerkowe, urodzajne, łąki obfite, zabudowania folwarczne porządne, obszerne sady owocowe, rezydencya zamożna. Starzynki prawie do końca XVIII w. stanowiły t. zw. trakt czyli klucz starzyńsld w dobrach radziwiłłowskich. Do dominium należały majętności Rudzica, Niehorełe, Suła, Siarki, przytem kilkanaście wsi i 25 zaścianków, zasiedlonych t. zw. ziemianami i bojarami na czynszach, z warunkiem odbywania podorożczyzny. Według inwentarza z 1740 r. w kluczu Starzyńskim było 328 dym. włościańskich pańszczyźnianych i 392 dm. ziemiańskobojarskich czynszowych. We wsi S. Małych było 65 dm. , włościanie mieli 27 koni, 51 wołów; we wsi S. Wielkich 58 dm. , 23 koni, 44 wołów; we wsi Cielesiewicze 16 dm. , 15 koni, 22 wołów; we wsi Piereciaty 19 dm. , 18 koni, 16 wołów. Do dóbr należały zaścianki Borowskie, Borci, Bieleckie, Basmany, DubowoWysokie, Halewasowski, Horawszczyzna, Jnchnowicze, Jasiowo, Jankowszczyzna, Kowale, Kondratowszczyzna, Kuropatowszczyzna, Kimbarowszczyzna, Nowosady, Niedźwiedziowszczyzna, Olchowszczyzna, Popielniki, Pilikowszczyzna, Rantowszczyzna, Raczyńszczyzna, Sieczkowszczyzna, Wołowniki, Zasieki, Żydowicze. 26. S. , folw. , pow. mozyrski, w 2 okr. pol. petrykowskim, gm. i par. kat. Kopatkiewicze. 27. S. , folw. , pow. nowogródzki, w 2 okr. pol i gm. Horodyszcze o 7 w. , odl 11 w. od mka Stołowicze a 3 mile od st. dr. żel moskiewskobrzeskiej Baranowicze, ma włók 20 1 4 grunta urodzajne, pszenne, miejsco wość lekko falista, małoleśna. 28. S. , dobra, pow. lepelski, w 1 okr. pok. do spraw włośc, gm. Miniczany, w 1863 r. 41 dusz rewiz. Własność Stanisława Staniewicza. Gospo darstwo postępowe. 29. S. , ob. Krasnowskie sstwo. J. Krz. A. Jel. Starzyno 1. al. Stradzyno, pow. płocki, ob. Gutowo, 2. S. , wś, pow. płocki, gm. Rembowo, par. Zakrzewo, odl 29 w. od Płocka, ma 10 dm. , 63 mk. , 415 mr. 43 nieuż. . W 1827 r. było 8 dm. , 85 mk. Starzynów, ob. Starczanów. Starzyńska Wólka, wś nad Wisłą, pow. płocki, gm. Rembowo, par. Zakrzewo, odl. o 29 w. od Płocka, ma 6 dm. , 18 mk. , 49 mr. Starzyński Dwór, niem. Klein Starsin, do bra ryc. , pow. pucki, st. p. i par. kat. Starzyn, st. kol Reda 20 klm. ; z wyb. Nowinami 1885 r. 4 dm. , 35 mk. i Unterberg 3 dm. , 45 mk. obejmują dobra 589 ha 319 roli, 37 ha lasu. W 1885 r. liczyły 21 dm. , 42 dym. , 266 mk, 234 kat. , 32 ew. Dawniej należał S. Dwór do cystersów w Oliwie, którzy dla zdrowego klimatu wysyłali tu chorych bra ciszków, opaci zaś mieli tu od XVI w. swoją letnią rezydencyą. Po kasacie zakonów za mienił rząd tę posiadłość na domenę ob. Gesch, des Kr. Neustadt, von Prutz, str. 41. Kś. Fr. Starzyny 1. wś i folw. , pow. łęczycki, gm. Gostków, par. Wartkowice, odl. od Łęczycy 12 w. ; wś ma 4 dm. , 48 mk; folw. 4 dm. , 27 mk. W 1827 r. 3 dm. , 28 mk W 1881 roku folw. S. rozl mr. 270 gr. or. i ogr. mr. 205, łąk mr. 39, pastw. mr. 15, zarośli mr. 1, nieuż. mr. 10; budowli mur. 1, z drzewa 13; płodozm. 12pol. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś S. 6 os. , 7 mr. ; wś Orzeszków 14 os, 109 mr. ; wś Marcinów 12 os. , 120 mr. Na początku XVI w. S. należały do par. Chodów przeniesionej do Wartkowic. Były tu same części szlacheckie, dające dziesięcinę kościołowi w Turze Łaski, L, B. , 365, 367. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 wś S. , w par. Chodowo, miała w części Bernarda Wierzbowskiego 2 łany, 4 osad. , Stanisław Starzeński 1 2 łan. , 1 osad. S. Częstki miały 8 właścicieli częściowych Pawiński, Wielkp. , II, 69, 125. 2. S. , wś, pow. włoszczowski, gm. Secemin, par. Przyłęk W 1827 roku 44 dm. , 219 mk W połowie XV w. wś S. , w parafii Nakło, własność Piotra i Abrahama h. Godziemba, miała 7 łan, km. , z których dziesięcinę płacono w Seceminie, 4 folwarki płaciły dziesięcinę Starzyński Dwór Starzyny Stasiewszczyzna Stasiewicze Starzyska Stasie Rawy Starzyny Stasiczno pleb. w Nakle. Długosz L. B. , II, 217. Na początku XVI wieku dziesięcinę z ła nów kmiecich dawano plebanowi w Sece minie, wartości do 4 grzyw. , z folw. zaś pleb. w Nakle, któremu kmiecie za dzies, ko nopną po 2 gr. z łanu Łaski, L. B. , I, 565. W 1581 r. mieli tu części Marcin Przyłęcki W łan. , 4 zagr. , Stan. Psarski 2 łan. , 2 zagr. , 1 kom. , Kasper Lipiański 1 2 łan. , 1 zagr. , Paweł Lipieński 1 4 łan, 1 kom. bez bydła, Tomasz Lipieński 1 2 łan. , Seb. Daleski 1 2 łan. , Bąk 1 2 łan. , Druszkowski 1 łan, 4 zagr. z rolą. Br. Ch. Starzyny, wś i folw. , pow. poznański, o 14 klm. na zach. półn. od Poznania, na tra kcie szamotulskim, graniczy z Kiekrzem, Napachaniem, Rokitnicą i Pawłowicami; par. Kiekrz, st. dr, żel w Rokitnicy o 1 2 klm. W r. 1387 występuje sołtys starzyński; roku 1395 6 prawowali się o połowę Starzyn, Kiekrza i Szeradowa, Bieniak Wyganowski, Maciej i Mikołaj Zielątkowscy z Ja nem i Mikołajem, sędzią kaliskim Akta grodz. pozn. . W r. 1580 dziedziczył S. Ma ciej Kierski; było wówczas 12 pół łanków. Z późniejszych dziedziców znamy Gabryela Skórzewskiego w r. 1793 i następnie Atana zego hr. Raczyńskiego. Wś obecnie ma 15 dm, 114 mk. 108 kat. , 6 prot. i 100 ha 83 roli, 12 łąk. Folw. 3 dm. , 73 mk. wchodzi w skład okręgu dwór. Kiekrz. E. Cal. Starzyska, niem. Starschiska, posiadłość chełmińska, składająca się z 2 gburstw, pow. starogardzki, st. p. Czarna Woda, 9 km. odl. gm. Osówko, par. kat. Śliwice, 379, 36 mr. W 1885 r. 4 dm. , 29 mk. ; dziedzicami byli 1885 r. Jan i Józef Ossowscy. Os. S. powsta ła dopiero r. 1710, przywilej wystawił król August II ob. Gesch, d. Stadt Stargard von Stadie str. 134. Kś. Fr. Starzyska, wś, pow. jaworowskiego, 14 kim. na płn. wchd od sądu powiat. w Jaworowie, 4 klm. na płn. od urzędu poczt. w Szkle. Na płn. zchd leżą Kurniki, na zchd Jazów Nowy, na płd. Szkło i Wola Dobrostańska, na wschód Leleohówka i Wereszyca, na płn. Wiązanka Mała cztery ostat. w pow. gródeckim, W płn. stilonie wsi, w lesie Obłonie, nastaje, pot. Kurnicki, prawoboczny dopływ Szkła i płynie na płd. zachód, zrazu wzdłuż granicy zach. , a potem przez zach. część obszaru do Jazowa Nowego. W obrębie wsi przyjmuje pot. Kurnicki z obu stron liczne strugi, z których najznaczniejszy pot. Tereska. Nazwa, wedle podania, ztąd. pochodzi Jan III Sobieski, zabawiając się łowami, zaszedł raz do tego źródła, z którego potok powstaje, a spragniony kazał sobie podać wody dziewczęciu, obok stojącemu. Napiwszy się zapytał, jak się zwie to źródło. Nie wiem odpowiedziała. A ty jak się nazy wasz zapytał król. Ja, Tereska. No to te źródło niech się zwie Tereską. Jakoż od tego czasu została ta nazwa Paraszka przez J. Łoz. w Peremyszlianynie, kalendarzu na r. 1853, str. 90. W potokach. Dźwiniaczka i Na Rykach żyją pstrągi. Własn. więk. tu i w Kurnikach ma roli orn. 353, łąk i ogr. 185, pastw. 168, lasu 6899 mr. ; wł. mn. roli orn. 2953, łąk i ogr, 994, pastw. 380, lasu 346 mr. W r. 1880 było 197 dm. , 1006 mk. w gmi nie, 8 dm. , 61 mk. na obsz. dwór. 951 gr. kat. , 62 rz. kat. , 20 wyzn. izr. , 34 innych wyznań; 948 Rusinów, 119 Polaków. Par. rzym. kat. w Janowie, gr. kat. w miejscu. We wsi jest cerkiew i szkoła etat. jednoklasowa. Był tu niegdyś zamek warowny, dziś leśniczówka ob. Czasop. Ossolińskich, 1833, zesz. VII, str. 28. Lu. Dz. Starzyzna, powiat włodawski, ob. Starościna. Staś al. Stasia, rzeczka w pow. rówieńskim, prawy dopływ Horynia. Bierze początek z błot po za wsią Zelenka, płynie w kierunku płn. zchd ma Ryświankę, Rudenkę, Małą Lubaszkę, Rudnię, Peremienkę, W. Lubaszę, za którą o kilka wiorst ma ujście w pobliżu wsi Podłużeńce. Staś, pustkowie, pow. odolanowski, o 6 klm. na zachód od Miksztata, nie wykazane w Spisie gmin i okręgów. Stasiczno, jezioro, mylnie zamiast Stężyczno. Stasie Rawy, ob. Rawy 3. . Stasiewicze, zaśc. nad rzką Derażną, dopł. Mielnika, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Pleszczenice, par, katol. Chotajewicze, ma 2 osady; grunta lekkie, wzgórzyste. A. Jel. Stasiewszczyzna, zaśc. nad rz. Naczą, pow. słucki, w 2 okr. pol. i par. katol. Kłeck, gm. Siniawka; grunta szczerkowe, faliste, urodzajne, łąki obfite; młyn. A. Jel. Stasi Las, pow. pułtuski, gm. i par. Zegrze. Stasiły, wś nad rz. Wisinczą, pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. i par. Soleczniki, okr. wiejski Soleczniki Małe, o 5 w. od gminy a 40 w. od Wilna, ma 6 dm. , 40 mk. katol. i 3 żydów w 1865 r. 17 dusz rewiz. ; należy do dóbr Gaściewicze, Mierzejewskich. Ludność czysto litewska. Stasin 1. pow. włocławski, gm. Dobiegniewo, par. Wistka. Nie pomieszczony w spisach miejscowości gub. warszawskiej. 2. S. , wś włośc. , pow. nieszawski, gm. i par. Bądkowo, ma 28 mk. , 90 mr. Wchodziła w skład dóbr Jaranowo. 3. S. , folw. , pow. opoczyński, gm. Wielka Wola, par. Wojcin, odl. od Opoczna 17 w. , 1 dm. , 11 mk. , 140 Stasiły Stasin Staś Starzyzna Stasi Stasiowa Wola Stasin mr. Należy do dóbr Wielka Wola. 4. S. , folw. , pow. lubelski, gm. Chodel, par. Ratoszyn. 5. S. , folw. dóbr Konopnica, w pow. lubelskim. 6. S. , pow. lubartowski, gm. i par. Łęczna. 7. S. , pow. krasnostawski, gm. Zakrzów, par. Targowisko. 8. S. , pow. ja nowski, gm, Annopol, par. Świeciechów. 9. S. , al. Doliny, folw. , pow. chełmski, gm. Sie dliszcze, par. Pawłów odl. 21 w. od Chełma. W 1882 r. folw. ten, oddzielony od dóbr Sie dliszcze, rozl. mr. 538 gr. or. i ogr. mr. 171, łąk mr. 159, lasu mr. 185, zarośli mr. 8, nieuż. mr. 15; bud. mur. 2, z drzewa 4, las nieurządzony, cegielnia, pokłady kamienia wa piennego. 10. S. , folw. , pow. garwoliński, gm. Pawłowice, odl. 30 w. od Garwolina. Folw. ten, oddzielony od dóbr Pawłowice, rozl. mr. 736 gr. or. i ogr. mr. 355, łąk mr. 26, pastw. mr. 126, lasu mr. 220, nieuż. mr. 7; bud. z drzewa 7; płodozm. 4 i 9pol. , las nieurządzony. 11. S. , folw. dóbr Kurowice, pow. sokołowski 12. S. , pow. ostrowski, gm. Długosiodło, par. Lubiel. Br. Ch. Stasin, folw. szl. nad jez. Miertwosz, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , o 26 w. od Oszmiany, 1 dm. , 13 mk. katol. Stasin 1. folw. na obsz. dwor. Uwina, w pow. brodzkim. 2. S. , część Piadyków, w pow. kołomyjskim. Stasin 1. os. wiejska, pow. gnieźnieński Witkowo, ku półn. zchd od Witkowa, par. i poczta w Niechanowie; 3 dm. , 24 mk. katol. i 75 ha 72 roli. 2. S. , posiadłość, pow. krobski Rawicz, o 5 klm. na połd. wschód od Dupina, między Janowem a Jeziorami; par. kat. i poczta w Szkaradowie, st. dr. żel. w Mieliczu Militsch o 10 klm. ; 2 dm. , 10 mk. prot. i 415 ha 109 roli, 15 łąk, 277 Stasinki folw. , pow. kozienicki, gm. Grabów nad Wisłą, par. Janowiec, odl od Kozienic 36 w. , ma 1055 mr. Wchodził w skład dóbr Przyłęk. Stasinków, pow. odolanowski, ob. Stary Staw. Stasino, folw. pryw. , pow. lidzki, w 2 okr. pol. , o 32 w. od Lidy, a 22 w. od Ejszyszek, 1 dm. , 9 mk. katol. Stasinów 1. os. , pow. nowomiński, gm. i par. Mińsk; 4 mk. , 31 mr. dwor. 2. S. , os. , pow. konecki, gm. i par. Niekłań. Odl. od Końskich 22 w. , 1 dm. , 3 mk. , 11 mr. Należy do dóbr Niekłań. 3. S. , folw. , pow. konstantynowski, gm. Zakanale, par. Janów, 1 dm. , 2 mk. 4. S. , folw. , pow. radzyński, gm. Lisia Wólka, par. Radzyń odl 5 w. , ma 3 dm. , 7 mk. W 1885 r. folw. ten rozl. mr. 969 gr. or. i ogr. mr. 586, łąk mr. 189, pastw. mr. 32. , lasu mr. 129, nieuż. mr. 33; bud. , mur. 1, z drzewa 10; płodozm. 8 i 9po Iowy, las urządzony. Br. Ch. Stasiolas, wś włośc. nad rzką Bieliną, pow. brzeziński, gm. Łazisko, par. Ujazd, ma 20 dm. , 95 mk. , 230 mr. W 1827 r. było 5 dra. , 69 mk. Stasiopol al. Młynisko, wś włośc. , pow. radzymiński, gm. Małopole, par. Dąbrówka, ma 57 mk. , 6 osad, 144 mr. Wchodziła w skład dóbr Czarnów. Stasiów, pow. uszycki, ob. Rudka. Stasiów Majdan mylnie Husiowy, Stanowy pow. lityńskl, ob. Majdan Stasiów. Stasiowa al. Stasiowska Rudnia, wś na praw. brzegu Irszy, pow. radomyski, w 3 okr. pol. , gm. Malin, par. praw. Zarudzie, o 34 w. od Radomyśla, ma 123 mk. Należy do dóbr Worsówka, Bylinów. Stasiowa Wola, wś, pow. rohatyński, 21 klm, na płd. wschód od Rohatyna, 4 klm. na wschód od sądu powiat. , urz. poczt. i st. kol. w Bursztynie. Na płd. leży Bouszów, na wschód Kunaszów, na płn. Jeziorzany i Ludwikówka, na zchd Korostowice. Wzdłuż granicy zach. płynie Gniła Lipa od płd. na płn. Zabudowa nia wiejskie leżą na płn. wschd. Własn. więk. tu i w Korostowicach ma roli or. 346, łąk i ogr. 4, pastw. 57, lasu 457 mr. ; wł. mn. roli or. 1184, łąk i ogr. 404, pastw. 148, lasu 5 mr. W r. 1880 było 61 dm. , 383 mk w gmi nie 295 gr. kat. , 84 obrz. rzym. kat. , 4 izr. wyzn. ; 308 Rusinów, 75 Polaków. Parafia rzym. kat. w Bursztynie, gr. kat. w Korostowicach. We wsi jest cerkiew p. w. św. Jana Ewangielisty. Lu. Dz. Stasiowięta Miodusy, ob. Miodusy 3. . Stasiówka, wś, pow. bialski, gm. Lubienka, par. prawosł. Rzeszczynka; ma 19 dm. , 174 mk. , 610 mr. Stasiówka 1. wś nad Berezyną, pow. bobruj ski, w 2 okr. pol. i gm. Parycze, ma 32 osad. ; grunta lekkie, łąk dużo, lud rolniczy, rybaczy i flisaczy. 2. S. wś, pow. rzeczycki, o 2 w. od Dniepru, w gm. Horwal, ma 16 osad; grunta lekkie. A. Jel. Stasiówka, wś, pow. ropczycki, u źródeł pot. Zawadzkiego lew. dopł. Wielopolki, w okolicy podgórskiej, lesistej, 318 mt. npm. Od zachodu otacza ją Łysa góra 423 mt. , od wschodu Międzylesie. ze szczytem 368 mi. Lasy na płd. położone sięgają do 606 mt. S. graniczy na płd. z Braciejową i Niedźwiedzą, na zchd z Gumniskami Fox, na wschód z Łopuchową, a na płn. ze Stobierną. Par. rzym. kat w Zawadzie. Wś składa się z 105 dm. 3 na obszarze więk. pos. An. hr. Raczyńskiej i 617 mk 603 rzym. kat. i 14 izrael. . Obszar więk. pos. wynosi 7 mr. roli, 1 mr. ogr. i 169 mr. lasu; pos. mn. ma 700 mr. roli, 214 mr. past i 77 mr. lasu. Wymie Stasiówka Stasiowięta Miodusy Stasiowa Stasiów Majdan Stasiów Stasiopol Stasiolas Stasinów Stasino Stasinków Stasinki Stasin nia S. Długosz L. B. , II, 265 jako własność Jana Podgórskiego. Należała do par. w Gumniskach; wójt miał rolę. W spisie poradlnego z r. 1508 jest zapisana jako Sthaszczowka Pawiński, Małop. , 467; w 1536 ibid. , 542, ,Stasziowka, po połowie Jana Górskiego i Jakóba Lathoschyńskiego, miała 26 kmieci i rolę opuszczoną; czynszu płacili kmiecie 6 1 2 grzyw. , karczma 1 1 2 grzyw. Nadto da wali 19 1 2 korcy owsa, kury, sery i t. p. Soł tys miał folwark. Szacowano wś na 200 grzyw. W 1581 r. Józef Latoszyński płaci tu od 20 kmieci, 4 łan. , 3 zagr. , 3 komorn. z bydłem, 4 komor. bez bydła i 1 łanu sołty siego. Mac. Stasiówka karczma koło Sąsiadowic, na obsz. dworskim Głęboki, w pow. samborskim. Stasiowska Rudnia, pow. radomyski, ob. Stasiowa. Stasiszki 1. zaśc. szl. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 52 w. od Wilna, 2 dm. , 13 mk. katol. 2. S. , wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 42 w. od Poniewieża. 3. S. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Wiżuny, o 85 w. od Wiłkomierza. 4. S. , Maryanowo, zaśc. , tamże, o 69 w. od Wiłkomierza. Stasiuczyce, wś, pow. wołkowyski, w 3 okr. pol. , gm. Bojary, o 35 w. od Wołkowyska. Stasiuki 1. pow. kobryński, ob. Stołoki. 2. S. , wś, pow. prużański, w 1 okr. pol. , gm. Noski, o 13 w. od Prużany. Stasiukiszki, zaśc. włośc. nad potokiem, pow. wileński, w 5 okr. pol. , o 42 w. od Wilna, 1 dm. , 5 mk. katol. Stasiuniszki 1. zaśc. , pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. Szumsk, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Łapińskich, Kurhany, o 9 w. od gminy, 4 dusze rewiz. 2. S. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 80 w. od Nowoaleksandrowska. Stasiuny 1. wś włośc. nad potokiem Wiżynta, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. Kukuciszki, okr. wiejski Puczkaryszki, o 15 w. od gminy a 40 w. od Święcian, 8 dm. , 53 mk. katol. w 1865 r. 14 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Inturki. 2. S. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 36 w. od Nowoaleksandrowska. Staśki, zaśc. , pow. miński, niegdyś wła sność ks. Radziwiłłów, obecnie hr. Czapskich, oddawna w dzierżawi Trusewiczów, par. kat. Kojdanów. A. Jel. Staśkiele al. Staskieły, wś, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Kiemieliszki, okr. wiejski Litwiany, o 7 w. od gminy a 32 w. od Swięcian, ma 6 dm. , 53 mk. kat. w 1865 r. 19 dusz rewiz. ; należała do dóbr Stanuliszki, Szumkowskich. Staśkowięta, pow. mazowiecki, ob. Dworaki. Stasówka al. Stanisławówka, wś nad rzką Tarnawą, dopł. Dniestru, pow. uszycki, okr. pol, gm. i par. Dunaj owce; ob. Popławy. Staświny, dok. Staszwin, Eisermuehle, wś, pow. lecki, st. p. Miłki; 1915 ha, 88 dm. , 438 mk. Bernard v. Balzhofen, komtur brandenburski, nadaje r. 1475 Szymonowi Schulz 50 włók w Eisermuehle nad rz. Staświn, celem założenia wsi niemieckiej na prawie chełm. , i 5 włók sołeckich. W S. mieszkają r. 1652 prócz Polaków także Niemcy. Staszajcie, wś, pow. wiłkomierski, gm. Szaty, o 42 w. od Wiłkomierza. Staszańce 1. wś, dawniej folw. nad Wilią, pow. kowieński, w 4 okr. pol. , gm. i st. poczt. Janowo o 3 w. , o 20 w, od Kowna; ludność starowiercy; gleba piaszczysta. 2. S. , zaśc. , tamże, o 21 w. od Kowna. 3. S. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , o 25 w. od Nowoaleksandrowska. Staszek, młyn niegdyś, w Pierzycach, pow. krotoszyński, w pobliżu Zdun. Staszeliszki 1. wś nad jez. Berżon, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Bohiń, okr. wiejski Bohdanowo, o 14 w. od gminy a 111 w. od Dzisny, ma 4 dm. , 59 mk. w 1865 r. 12 dusz rewiz. . 2. S. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 64 w. od Nowoaleksandrowska. Staszewszczyzna, wś, pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Iwieniec, w pobli ża wsi Kondratowicze, ma 3 osady; grunta lekkie. A. Jel. Staszki, folw. szl. nad jez. Owiże, pow. święciański, w 3 okr. pol. , o 10 w. od Święcian, 1 dm. , 17 mk. kat. Staszkiewicze, wś nad Dubną, pow. dyneburski. Pod wsią most drewniany. Staszkiszki, wś, pow. rossieński, parafia lalska. Staszkowce, węg. SarosSztaskocz, wś w hr. szaryskiem, 225 mk. Staszkowicze, wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 65 w. od Poniewieża. Staszkowicze, wś, pow. starokonstantynowski dawniej w pow. krzemienieckim, w 1583 r. należała do włości konstantynowskiej ks. Konstantego Ostrogskiego, płaciła poboru od 24 dm. , 14 ogrodu. , 2 kół walnych, 1 foluszowego Jabłon. , Wołyń, 129. Staszkówka, wś włośc. , pow. wilejski, w 1 okr. pol. , o 47 w. od Wilejki, 1 dm. , 9 mk. Staszkówka, wś, pow. gorlicki, z drewnianym kośc. par. rzym. kat. i szkołą ludową, 6, 8 klm. na płd. wschód od Ciężkowic, w okolicy podgórskiej i lesistej, nad pot. uchodzącym do Biesińki dopł. Białej. Przez wś prowadzi gościniec z Ciężkowic do Woli Tu Stasiuczyce Stasiuki Stasiukiszki Stasiówka Stasiówka Staszkowce Stasiowska Rudnia Staszajcie Staszańce Staszek Staszeliszki Staszewszczyzna Staszki Staszkiewicze Staszkiszki Staszkówka Staszkowicze Stasiszki Stasiuniszki Stasiuny Staśki Staśkiele Staśkowięta Stasówka Staświny Staszów Staszkuny Staszkuniszki Staszkuliszki Staszkowy potok Staszkowszczyzna rzańskiej, st. kolei transwersalnej. Graniczy na zach. ze Zborowicami, na płd. z Łużną, na płn. z Ostruszą i Turzą, a na wsch. z Sietnicą i Moszczenicą. Prawie ze wszystkich stron otaczają ją lasy, pokrywające wzgórza. Wś ma 203 dm. 2 na obszarze więk. pos. i 1141 mk. 1130 rzym. kat. i 11 izrael. Pos. wię ksza Stan. Niedzielskiego wynosi 557 mr. roli, 53 mr. łąk, 37 mr. past. i 209 mr. lasu; pos. mn. 799 mr. roli, 63 mr. łąk, 106 mr. past. i 71 mr. lasu. S. istniała już za Długo sza L. B. , III, 201, ale parafią otrzymała później, jednak przed r. 1581, jest bowiem wymieniona w spisie poboru poradlnego z te goż roku jako fara w pow. bieckim. Była wsią królewską, a trzymał ją wówczas Hie ronim Staszkowski, który płacił z 17 łan. km. , 6 czynsz. , 2 zagr. bez roli, 8 komor. z bydłem, 6 komor. bez bydła i karczmy na połłanku. Erekcya parafii zatracona. Mac. Staszkowszczyzna, wś nad jez. Szyrwincze, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Giedrojcie, okr. wiejski i dobra, hr. Tyszkiewi czów, Janowo, o 10 w. od gminy a 52 w. od Wilna, ma 4 dm. , 66 mk katol. w 1865 r. 27 dusz rewiz. . J. Krz. Staszkowy potok, prawy dopływ rz. Jeleśnej ob. . Staszkuliszki, pow. trocki, ob. Staszkuniszki. Staszkuniszki 1. w spisie z 1866 r. Staszkuliszki, zaśc. , pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. Troki, okr. wiejski Podworańce, o 12 w. od Trok, 3 dm. , 37 mk. katol. w 1865 r. 16 dusz rewiz. i 2 jednodworców; należy do dóbr skarbowych Michniszki. 2. S. , zaśc. , tamże, 4 dusze rewiz. ; w 1865 r. należał do dóbr Podworańce, Chmielowskich. 3 S. , wś i dobra, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. i par. kat. Szyrwinty, okr. wiejski Leoniszki, o 6 w. od gminy; a 55 w. od Wilna; folw. ma 1 dm. , 14 mk katol. , wś zaś 7 dm. , 5 mk. prawosł. i 40 katol. w 1865 r. 18 dusz re wiz. ; własność Sokołowskich, następnie Sza durskich. Kaplica katol. p. w. N. M. P. , z drzewa wniesiona w 1724 roku. 4. S. , wś włośc. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Giedrojcie, okr. wiejski Kietutany, o 8 w. od gminy, 20 dusz rewiz. ; należy do dóbr skar bowych Szeszole. 5. S. , zaśc. szl. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 57 w. od Wilna, 1 dm. , 7 mk. katol. 6. S. , dobra, pow. nowoaleksandrowski. par. Daugiele. Do dóbr nale ży wś parafialna Daugiele, ze st. poczt. przy, szosie warszawskopetersburskiej. Własność niegdyś Czyżów, przez sukcesorów sprzedana Mielnikowowi, od którego drogą wiana przeszła do Darnowa, dzisiejszego właściciela. 7. S. , folw. , pow. wiłkomierski, gm. Towiany, par. Kowarsk, o 16 w, od Wiłkomierza, własność Justyna Kosski 8. S. , do bra, tamże, gm. Zmujdzki, par. Kurkle, o 21 w. od Wiłkomierza; własność dawniej Brońców, następnie Piettuchów. Grunta średnie. Była tu st. poczt. na szosie warszawskope tersburskiej, między Wiłkomierzem a Laużedyszkami o 18 w. . J. Krz. Staszkuny, wś włośc. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 50 w. od Wilna, 6 dm. , 90 mk 5 praw. , 85 kat. . Staszów 1. wś nad rz. Wisłą, pow. kozienicki, gm. i par. Brzeźnica, odl. od Kozienic 7 w. , 62 dm. , 441 mk. , 941 mr. włośc. i 7 mr. dwor. W 1827r. było 51 dm. , 265 mk. ; par. Sieciechów. 2. S. , miasto w pow. sandomierskim śród lesistego płaskowzgórza, nad rz. Czarną, uchodzącą o 17 w. do Wisły pod Połańcem. W okolicy S. występują utwory formacyi trzeciorzędowej, gips, wapień gruboziarnisty i piaski. S. odl. jest 210 w. od Warszawy, 114 w. od Radomia, 48 w. od Sandomierza, 52 w. od Ostrowca st. dr. żel. dąbrowieckiej. Obszar miejski wynosi 1743 mr. , z tego 120 mr. pod budowlami i ulicami. Miasto składa się z 13 ulic, 3 placów, 420 dm. 305 mur. i 115 drewn. , brukowane i czysto utrzymywane. Rynek wysadzony drzewami. Ogród publiczny nad rzeką, założony 1886 r. W mieście znajdują się dwa kościoły katol. , synagoga, dwie szkółki początkowe, 5 hederów żydow. , sąd pokoju okr. II, sąd gminny, sędzia śledczy, rejent, urząd miejski, stacya poczt. i tel. , szpital miejski na 25 łóżek, dom przytułku na 5 ubogich, z dochod. 1321 rub. w 1881 r. , szpital wojskowy, 4 lekarzy, weterynarz, 5 felczerów, apteka. Z fabryk istnieją browar z prod. na 3000 rs. 5 robotn. , miodosytnia 2 rob. i 600 rs. , dwie fabryki wody sodowej, dwa młyny wodne ulepszonej konstrukcyi 21 rob. i do 18000 rs. czystego dochodu. Z rzemieślników najwięcej jest szewców 51, krawców 24, bednarzy 20, rzeźników 18, piekarzy 16, stolarzy 14, mularzy 12, czapników 10, garncarzy 10, garbarzów 7. Sklepów i sklepików 120. W 1886 r. było w mieście 7971 mk. stałych i 820 mk. niestałych wojsko, pułk dragonów stale tu stojący. Co do wyznań było 2668 katol. , 15 prawosł. , 8 protest. i 5280 żydów. W 1827 r. było 350 dm. , 3107 mk W 1857 r. było 367 dm. 107 mur. i 5104 mk. 3303 żyd. ; dochód kasy miejskiej 839 rs. 27 kop. Dochody miasta wynoszą około 4500 rs. , kapitały miejskie w b. Banku polskim około 10, 000 rs. W okolicy S. występują warstwy gipsu i wapienia gruboziarnistego, użytkowane przez mieszkańców. Dokoła miasta ciągną się rozległe lasy. S. par. , dek sandomierski, 4222 dusz. Dobra S. składały się w Staszkowszczyzna Staszule Staszówek 1868 r. z fol Rytwiany i Szczeka, rozl. dominialna mr. 7524 gr. or. i ogr. mr. 633, łąk mr. 80, lasu mr. 6495, zarośli mr. 109, nieużytków mr. 181. W skład dóbr poprzednio wchodziły mto S. os. 500, mr 1742; wś Rytwiany os. 84, mr. 1274; wś Kłoda os. 81, mr. 1194; wś Niedzialki os. 25, mr. 419; wś Buda os. 38, mr. 791; wś Szczeka os, 63, mr. 792. Dobra te, własność Artura hr. Potockiego, posiadają piękne lasy, w ogólnej rozległości 13, 500 mr. Od 1859 do 1874 obsiano na zalesienie 3500 mr. Dzieje. Drobna pierwotnie osada nabiera S. pewnego znaczenia, gdy w XV w. przechodzi w posiadanie możnego rodu Jastrzębców. Marcin z Łubnicy, wojew. łęczycki, ożeniony z Dorotą Tarnowską, jest pierwszym znanym posiadaczem rozległego obszaru lesistego, którego centrem jest Staszów, jedna z wyrastających tu siedzib możnowładczych Rytwiany, Jastrzęb. Wdowa po Marcinie, Dorota, wzniosła tu kościół p. w. św. Bartłomieja z kamienia wapiennego, zapewne w miejsce poprzedniego, drewnianego. Kiedy założoną została parafia, niewiadomo. Możnaby odnieść jej początek do czasów Wojciecha Jastrzębca, bisk. krak. , a później arcyb. gnieźn. za Jagiełły. W drugiej połowie XV w. właścicielem wsi jest Jan Rytwiański Jastrzębiec, woj. krak, plebanem zaś Jan Szczepiecki h. Leliwa. We wsi są łany km. , folwark, ogrodnicy, młyn i karczmy, dające dziesięcinę, wartości do 10 grzyw. , pleb. w Staszowie. Do kościoła należą trzy łany roli, karczma czynszu 1 grzyw. , łąka, staw, ogród Długosz, L. B, II, 386. Przywilej miejski musiała otrzymać osada około początku XVI w. W 1526 r. Zygmunt I wydaje Hieronimowi Łaskiemu, dziedzicowi Rytwian, przywilej na targi tygodniowe w miasteczku Staszowie. Jak cała grupa sąsiednich miasteczek, będących centrami magnackich dóbr tak i S. rozwój pomyślny w XVI w. zawdzięcza ściągnięciu z zagranicy rzemieślników podobnie jak Raków, Sukienni cy otrzymują ustawę cechową 1569, krawcy i kuśnierze 1621 r. W 1578 r. S. płaci szosu in duplo 3 fl. 14 gr. , od 3 łan. miejskich, żydzi dla ubóstwa tylko fl. 6, świeżo założona kuźnica od 2 kół i 6 towarzyszów, młyn dziedziczny od 2 kół, folusz, drugi młyn od 1 koła, od 38 rzemieśln. i 12 komorn. , ogółem pobór wynosił fl. 48 gr. 8 Pawiń. , Małop. , 205. Istniała też wś Staszów, w której niejaki Striszkowski płacił od 2 osad. , 3 4 łanu, 5 ogrod, z rolą. Zapewne z końca XVI w. pochodzi ratusz murowany z wieżą, która około 1862 r. była wielce zrujnowaną. Od XVII w. dziedzicami miasta i dóbr byli z kolei Tęczyńscy, Opalińscy, Czartoryscy, Lubomirscy. Aleksandra Lubomirska wniosła dobra te w dom Potockich, do których obecnie na leżą. Przy kościele znajduje się kaplica, za łożona 1625 roku przez Katarzynę z Tęczyńskich, żonę Sędziwoja Czarnkowskiego. W kaplicy tej jest nagrobek z 1666 r. z zagad kowym napisem. Drugi kościołek św. Ducha powstał zapewne wraz ze szpitalem dla ubo gich. Data erekcyi nieznana. Obecny muro wany z 1833 roku. W końcu XVIII wieku utrzymywał się jeszcze upadły dziś prze mysł sukienniczy i czynną była papiernia. Widok i opis S. pomieścił Tyg. Illustrowany, 1134. Br. Ch. Staszówek, wś nad rz. Czarną, pow. sandomierski, gm. Rytwiany, par. Staszów, odl. od Sandomierza 43 w. , ma cegielnię, piec wapienny, łomy wapienia, 94 dm. , 490 mk. , 1194 mr. i 5 mr. dwor. W 1827 r. było 24 dm. , 140 mk. Staszule, wś nad jez. Miedźwiedź, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. Leonpol, okr. wiejski i dobra, Mirskich, Międzyrzecze, o 13 w. od gminy a 50 w. od Dzisny, ma 8 dm. , 3 mk. praw. i 80 kat. w 1865 r. 37 dusz rew. . Staszuny 1. wś, pow. kowieński, w 4 okr. pol, o 47 w. od Kowna. 2. S. , wś, pow. kowieński, w 4 okr. pol. , o 45 w. od Kowna. Staszyn, wś i os. młyn. nad rzką Uniejówką, pow. miechowski, gm. Tczyca, par. Uniejów. Wś ma 6 os. , 91 mr. ; os. młyn. należy do dóbr Kępie. W 1827 r. 5 dm. , 29 mk. Staszyszki, dwór, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 72 w. od Nowoaleksandrowska. Statek, pustk. , w pow. lubliniecklm, ob. Łagiewniki 3. . Statkowszczyzna, zaśc. , pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Krasnełuki, ma 3 os. ; grunta lekkie. A. Jel. Statkuny, wś i dobra pow. kowieński, w 3 okr. pol. , o 18 w. od Kowna. Statkuszki, zaśc. szlach. nad rzką Szundziś, pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 10 w. od Święcian, 1 dm. , 6 mk. kat. Statyki, wś, pow. wiłkomierski, gm. Konstantynów, o 2 w. od Wiłkomierza. Statyszki, wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 3 w. od Poniewieża. Statzen, ob. Stacze. Staubunowicze, mylnie Stołwinowiczy ma pa sztabu gen. , wś radziwiłłowska nad rz. Ptyczą, pow. miński, gm. dawniej Annopol, obecnie Samochwałowicze, par. praw. Piaciewszczyzna, o 24 w. od Mińska, ma 34 os. Za poddaństwa należała do domin. Annopol; lud zamożny; grunta szczerkowe, urodzajno, łąki i wypasy dobre. A. Jel. Staubury 1. Górne, wś, pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra w 1865 r. Abramowiczów, Worniany o 1 1 2 Statkuszki Statyki Statyszki Statzen Staubunowicze Staubury Statkuny Statkowszczyzna Statek Staszyszki Staszyn Staszuny Staszówek Stauczane Staw Staunik Staude Stauczane w. , o 44 w. od Wilna, ma 5 dm. , 38. mk. kat. w 1865 r. 16 dusz rewiz. . 2. S. Dolne, wś, tamże, o 2 w. od Wornian a 48 w. od Wilna, ma 4 dm. , 33 mk. katol. i 5 żydów w 1865 r. 20 dusz rewiz. . J. Krz. Stauczane ob. Stawczany. Staude, ob. Studzionka. Stauding niem. , wś na Szląsku austr. , ob. Studeńka. Br. G. Staunik, potok, w pow. kossowskim, ob. Stawnik. Staw 1. al. Kamieniczka, rzka, w pow. częstochowskim, dopływ Warty; od Baranowa i Grójca płynie do Kamienicy Polskiej; łączy się z Kamieniczką. Por. Kamieniczka. 2. S. , struga pod Niedzielskiem i Urbanicami, pow. wieluński. Staw 1. os. miejska i dobra nad rzką Cienią Strzechą al. Pokrzywnicą, pow. kaliski, gm. i par. Staw, odl. 21 w. od Kalisza. Okoliczne łęgi, nizko położone, są zapewne dnem dawnego zbiornika wód, którego ślad pozostał w małym strumyku, płynącym z lasów zwanych Jesionka. Osada ma kościół paraf. murowany, dom przytułku dla kalek, szkołę początkową, urząd gm. , 76 dm. 3 mur. i do 1000 mk. W 1827 r. było 67 dm. , 486 mk. ; 1857 r. 68 dm. , 586 mk. 12 żyd. , 1 ew. ; 1881 r. 75 dm. , 598 mk. 17 żyd. . Do mieszczan należy 100 ćwierci kwart gruntu czyli 750 mr. Targi i jarmarki przeniesiono do os. Błaszki. Ludność trudni się rolnictwem, hodowlą bydła i trzody. S. jest starożytną osadą, pierwotnie była to wieś i targowisko królewskie. Władysław Odonicz uposażając klasztor w Ołoboku nadał mu, między innemi, i S. Zapewne zakonnice były fundatorkami kościoła parafialnego i uzyskały prawo miejskie dla swej osady. Krzyżacy w napadzie 1331 r. zniszczyli S. z kościołem, który w r. 1341 nową otrzymuje erekcyą. W tych czasach istnieć tu musiało dość ludne i ożywione targowisko, skoro posiadało swą miarę zbożową, odrębną od kaliskiej. W końcu XIV czy też w XV w. S. z dobrami przeszedł drogą zamiany czy sprzedaży na własność Jarandów h. Pomian, później Brudzewskimi zwanych. Jan Jarand Jarunth, kasztelan spicymierski a od 1513 r. wojew. łęczycki, wzniósł około 1520 nowy kościół murowany, ostrołukowy, dotąd stojący. Uposażenie plebana oceniono wtedy na 12 grzyw. Zapewne w tym wieku powstał tu szpital dla ubogich i kapliczka św. Ducha. Do kościoła przybudowano też kaplicę św. Anny, na której obraz sprawił srebrną sukienkę 16 grzyw. Kazimierz Rychłowski, dziedzic, około 1750 r. W 1789 r. S. należał do Rychłowskich, miał 59 dym. , 4 dym. plebańskie, 2 karczmy, młyn, 299 mk. Proboszcz miał dochodu 1212 złp. , z czego wikary brał 280 zł. pensyi. Według taryfy czopowego z 1775 r. wyrabiano w S. 103 półbeczek piwa 123 zł. 18 gr. podatku i 182 garncy wódki 72 zł. 24 gr. podatku. W 1800 r. było 388 mk. Uboga mieścina, nie miała dochodów tak, że według opisu z 1818 r. burmistrz od 4 lat nie pobierał pensyi. Herbem miasta były trzy wieże z otworami, zakończone krzyżami, środkowa wyższa od bocznych. Akta miejskie z lat od 1608 do 1819 r. znajdowały się w archiwum kaliskiem. Wójtowstwo zdawna przeszło w skład dóbr. Fol S. ma 867 mr. w tem 716 mr. roli, 112 mr. łąk. Dobra S. , własność z kolei Brudzewskich, Hieronima Rozdrażewskiego, kasztel międzyrzeckiego około 1630 r. , od połowy XVIII w. Rychłowskich, wreszcie w 1880 r. nabyte przez Wandę z Tokarskich Niemojowską, Parafia S. obejmuje Staw os. i folw. , tudzież wsi Suliszewice, Sędzimirowice, Skalmierz, Mroczki Wielkie i Małe, Kościany, Tymieniec, Gorzuchy, Cieszyków, Marcyanów, Wawry. W 1881 r. było 2520 dusz kat. Gmina S. należy do sądu gm. okr. IV, st. poczt. w Błaszkach; obszar gm. wynosi 11, 499 mr. W skład gminy wchodzi 80 oddzielnych wsi, osad i folw. W 1876 r. było w nich 450 dm. 34 mur. i 4276 mk. 2115 męż. , 2161 kob. . Monografią tej osady opracował Adam Chodyński Kaliszanin z 1883 r. , Nr. 38 i nast. . 2. S. , folw. , pow. gostyński, gm. Szczawin Kościelny, par. Gombin odl 4 w. , od Gostynina 13 w. , ma 5 dm. , 90 mk. , 491 mr. 426 mr. roli, 26 mr. łąk i 13 mr. ogrodu. Gleba szczerkowa na podłożu gliniastem. Gospodarstwo rolne staranne; produkcya nabiału i chów koni. W 1827 r. 11 dm. , 98 mk. 3. S. , w XVI w. Staw major i Stawek, dwie wsi i folw. nad kanałem Ogrodzianką i rzką Pichną, pow. wieluński, gm. Wydrzyn, par. Czarnożyły, odl od Wielunia 4 w. ; lsza wś ma 16 dm. , 83 mk. ; 2ga wś ma 5 dm. , 52 mk. W 1827 r. 16 dm. , 171 mk. , par. Wydrzyn. Na początku XVI w. folwarczki szlach. dawały dziasięcinę do Wydrzyna, kmiecie meszne po mierze owsa i żyta, toż samo zagrodnicy i komornicy płacili meszne, sołtysie łany zaś po fertonic za dziesięcinę i po groszu za meszne. Toż samo było i we wsi Stawek. Dziesięcinę z łanów kmiecych pobierała po fertonie z łanu i mierze żyta i owsa prepozytura przy kollegiacie wieluńskiej Łaski, L. B. , II, 95, 137. Według reg. pob. pow. wieluńskiego z r. 1552 wś S. , w par. Wydrzyn, miała 9 os. , 3 1 2 łan. Pawiański, Wielkp. , II, 291. 4. S. , os. leś. , pow. łaski, gm. Chociw, par. Widawa, 1 dm. , 4 mk, , 30 mr. Należy do dóbr Strumiany. 5. S. Gręboszewski, os. , pow. piotrkowski, gm. Wadlew, 1 dm. , 6 mk. , 409 mr. dwor. 6. S. al Staw Staw Staw ki, folw. , pow. olkuski, gm. i par. Kromołów. 7. S. Denkowski, fol. nad rz. Kamienną, pow. opatowski, gm, Częstocice, par. Denków, odl. od Opatowa 17 w. , ma 1 dm. , 30 mk. , 200 mr W 1827 r. 10 dm. , 94 mk 8. S. , dwór i wś, pow. chełmski, gm. Staw, par. Czułczyce, r. gr. Spas, odl 8 w. od Chełmu. W 1870 r. fol. S. rozl. mr. 1168 gr. or. i ogr. mr. 713, łąk i past. mr. 160, lasu mr. 263, wody i nieużytki mr. 32; młyn, wiatrak, cegielnia, pokłady wapienia. Wś S. os. 46, mr. 595. W 1827 r. 26 dm. , 253 mk. Gniazdo rodziny Stawskich, Wierzchowskich i Chylińskich, gdyż dwie ostatnie rodziny pochodzą od braci Stawskich, którzy w Wierzchowiskach i Chylinie zamieszkali, jak to widać z aktu rozgraniczenia wsi Parypsy i Staw r. 1455, znajdującego się w archiwum K. Kraszewskiego w Romanowie. Od Stawskich dobra przeszły do Świrskich. W końcu XVIII w. dziedzicem był Mateusz Świrski z kniaziów smoleńskich, cześnik krasnostawski. Od Świrskich w posagu majątek dostał się Cieszkowskim, później tąż drogą Kozyrskim. 9. S. Noakowski, pow. zamojski, gm. i par. Nielisz. W 1827 r. 31 dm. , 153 mk. 10. S. Ujazdowski, wś i folw. , pow. zamojski, gm. i par. Nielisz, odl. 20 w. od Zamościa. W 1827 r. 24 dm. , 122 mk, par. Stary Zamość. W 1887 r. folw. rozl. mr. 885 gr. or. i ogr. mr. 697, łąk mr. 170, nieuż. mr. 18; bud. drewn. 19; pokłady torfu. Wś S. os. 18, mr. 234. Br. Ch. Staw, jezioro w pow. mozyrskim, uformo wane z rozlewu rz. Stwigi, pod wsią Kołek, w gm. Tonicz, długie na 1 1 4 w. , szerokie prawie na 1 w. , rybne. A. Jel Staw na karcie Chrzanowskiego i u W. Pola, Stawga u W. K. Rzeki i jeziora, rzka w pow. łuckim, ob. Sierna. Staw 1. wś, pow. inowrocławski, o 4 klm. ku zach. od Gniewkowa poczta i st. dr. żel. , par. Płonkowo, okr. dwor. Kaczkowo; 6 dm. i 56 mk. 2. S. al. Stawy, fol. , pow. krotoszyński, od Koźmina ku zach. par. Mokronos, okr. dworski Wziąchów, poczta w Pogorzeli; 1 dm. , 40 mk, 3. S. , os. , pow. krotoszyński, o 3 klm. na płn. od Dobrzycy, pod Strzyżewem, nad Potoką, dopł. Lutyni, niewykazana w spisach urzęd. 4. S. , część Holendrów Lubonieckich, pow. średzki, od Zaniemyśla ku płd. ; 6 dm. , 49 mk 5. S. , wś kośc. i dwór, pow. wrzesiński, dek. powidzki, o 6 klm. na płd. od Mielżyna, nad Strugą, dopł. Warty, w pobliżu traktu z Wrześni do Słupcy; par. w miejscu, poczta i st. dr. żel. w Strzałkowie o 6 klm. W r. 1390 Świętosława sprzedała trzecią część S. bisk. poznańskiemu Dobrogostowi za 12 grzyw. groszy pragskich Kod. Wielkp. , n. 1707. S. jest gniazdem Stawskich Leszczyców, którzy go Słownik Geograficzny T. XI. Zeszyt 124. przez kilka wieków dziedziczyli. W r. 1578 siedzieli tu Marcin, Wojciech i Zygmunt Stawscy, Zygmunt Chłędowski i Mielżyński; Wojciech i Zygmunt Stawscy posiadali 1 ślad dziedziczny, 2 zagrod. ; Marcin Stawski miał pół śladu osiadłego, 4 zagrod. , 1 komor. i krawca; Zygmunt Chłędowski pół śladu os. , 3 zagr. i 2 komor. ; częścią Mielżyńskiego z pół śladem osiadłym i pół śladem pustym zarządzał Maciej Buszkowski. W r. 1618 mieli Marcin Stawski i Katarzyna Parnaska jeden ślad dziedziczny i 1 zagrod. , Aleksan der Stawski pół śladu os. , 3 zagrod. i koło korzeczne doroczne, Maciej Stawski pół śladu os. , 2 zagrod. i 2 komor. bez bydła, Łukasz Mielżyński, kaszt. gniezn. , pół śladu os. Przy schyłku zeszłego stulecia należał S. do Bro nisza, skarbnika gnieźn. Kościół p. w. św. Mikołaja i św. Jadwigi, z drzewa, istniał już przed r. 1428; od strony płn. ma przystawio ną kaplicę p. t. św. Jana Nepomucena ob. Łaski, L. B. , I, 322 3. Par. , liczącą 1180 dusz, składają Chwałkowice, Czekuszewo, Gonice, Goniczki, Skąpe, Staw, Unia i Wól ka. Należące dawniej Sarnowo i Moszczenica dziś nie istnieją. Pod S. wykopano dyadem bronzowy. Wś ma obecnie 6 dym. , 59 mk. kat. i 135 ha 114 roli, 9 łąk. Dwór z Czekuszewem 3 dm. , 54 mk. tworzy okr. dwor. , mający 10 dm. , 212 mk, 200 kat. , 12 prot. i 436 ha 302 roli, 42 łąk, 66 lasu; cegielnia; właścicielami są Lutomscy. 6. S. , pole, na Kaliszkowicach Kaliskich, pow. ostrzeszowski. 7 S. , pow. odolanowski, ob. Nowy Staw i Stary Staw. E. Cal. Staw 1. os. rybacka, pow. brodnicki. st. poczt. Brodnica, par, kat. Pokrzydowo, 2 dm. , 12 mk 2. S. , około 1414 r. Stawe, wś, pow. toruński, st. p. Żygląd, par. kat. Popowo Toruńskiej 495 ha 451 roli or. , 31 ha łąk; 1885 r. 14 dm. , 32 dym. , 186 mk. ; 178 kat. , 2 ew. , 6 żyd. ; szkoła kat. Około r. 1430 zachodzi Jocusch von Stehen, t. j. Jakusz ze Stawu ob. Kętrz. , O narodow. pol. , str. 131. W dok. napotyka się także Staeben i Stabin. Staw Doellera, staw tatrzański, w dolinie Młynicy, w Tatrach, na płd. ich stoku, w hr. liptowskiem Węg. , w górnym końcu tejże doliny, u płd. zach. podnóża Szczyrbskiej turni 2386 mt. . Ob. Młynica i Szczyrbski staw. StawDubienowski, zbiornik wody pod Hrozowem, pow, słucki, zapewne poniżej wsi Dubiejki, zapisany w 1639 r. przez Hrehorego Wołodkowicza monasterowi hrozowskiemu. Na stawie tym był młyn, jak widać z dokumentu wydrukowanego w Aktach gub. mińskiej Siemionowa Nr. 109. Może to ten sam staw, z którego wypływa obecnie rz. Łoknieja. StawKrasny al. KrasnyStaw, folw. radziwiłłowski, pow. słucki, o 1 w. na płd. od mka 19 Stawczany Klecka, nazwany na pamiątkę krwawego boju, stoczonego tu w 1506 r. przez hetmana Michała Hlińskiego z chanem krymskim BityGirejem ob. Stryjkowskiego, Kronika, t. II, str. 332 338. Miejscowość bezleśna, równa, grunta wyborne, szczerkowe. Por. Kleck. Staw Krasny, rzka w gub. kijowskiej, ob. Krasny Staw. Staw Krasny, sioło nad rzką Borzną, pow. borzeński gub. czernihowskiej, o 10 w. od Borzny, ma 51 dm. , 315 mk. W 1650 r. Adam Kisiel, w woda kijowski, zapisał klucz krasnostawski monasterowi maksakowskiemu. W skład klucza wchodziły wsi S. K. , Pracze, Jadyty, Wysokie i Chołmy. Staw Mystowski, wś, pow. starokonstantynowski dawniej krzemieniecki, podług reg. pobor. z 1583 r. należała do Wołoczyska kn. Stefana Korybuta Zbaraskiego, w wody trockiego, który płacił z 2 kół wodnych i 1 stępnego Jabłonowski, Wołyń, 128. Staw Stary, wś, pow. włodzimierski poprzednio w pow. łuckim, w 1583 r. należała do włości horohowskiej, własność ks. Koszyrskiego i płaciła poboru od 7 łan. uprawnych Jabłonowski, Wołyń, 86. Staw Wielki, uroczysko, pow. sokólski, w 2 okr. pol. , gm. Kamienna, o 29 w. od Sokółki. Stawarele, folw. , pow. nowoaleksandrowski, attyn. Jampola, 240 dzies. ziemi dwor. Własność dawniej Łopacińskich, później Korsaków, od 1802 r. Bobrowskich. A. K. L. Stawce, wś i folw. pow. krasnostawski, gm. Zakrzów, par Targowisko, ma 36 os. , 584 mr. włośc. i 1980 mr. dwor. Należy do dóbr ordynacyi Zamoyskich. W 1827 r. 32 dm. , 224 mk. , par. Batorz. Według reg. pob. pow. urzędowskiego z r. 1531 wsi S. , Studzianki i Wola, w par. Batorz, płaciły od 17 łanów Pawiński, Małop. , 374. Br. Ch. Stawczanka, potok, ob. Bartatówka. Stawczany, wś rząd. , pow. uszycki, okr. pol. Żwańczyk, gm Kalus, par, w Wierzbowcu, sąd Mińkowce, ma 92 os. , 468 mk. , 512 dzies. ziemi włośc. 54 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Mikołaja, wybudowana w 1767 r. , ma 1363 parafian. Wś ta, wraz z Głębówką, Hutą Starą i Nową, Maciurską i mkiem Olchowcem, wchodziła w skład ststwa olchowieckiego, nadanego prawem emfiteutycznem na 50 lat hr. Stanisławowi Potockiemu, a przez niego ustąpionego Dzierzkom, z opłatą kwarty 2037 rs. Dr. M. Stawczany, mołd. Stauczane, wś, pow. chocimski gub. bessarabskiej, o 14 w. od Chocima, przy drodze z Kierstyniec do Dolinian i Kruhlika, ma 122 dm. , 707 mk. , cerkiew, cukrownią założoną w 1862 r. , która w 1866 7 i 1867 8 wyprodukowała około 24000 pud. piasku. Własność Rafałowicza. Pod S. w r. 1739 wojsko ruskie odniosło zwycięztwo nad Turkami. Stawczany, wzgórze, w obr. gm. Stawczan, pow. grodecki, na płn. zach. od wsi, nad granicą gm. Kiernicy, pod 41 26 52 wsch. dłg. g. F. , a 49 46 38 płn. szer. g. Stoki zach. i płd. pokryte lasem mieszanym. Na płd. leży wólka Ferdynandówka z leśni czówką, należąca do obszaru gm. Stawczan. Wznosi się 320 mt. Miejsce znaku triang. Płd. część lasu zowie się Starym Zapustem 313 mt. Z pod wzgórza wypływa potok Ferdynandów ob. . Br. G. Stawczany, niem. Stawczan, rus. Stauczany, wś kośc. , pow. kocmański, otrzymała nazwę od stawów, zwanych Staw górny i Staw dolny. Zabudowania legły na wsch. brzegu obu stawów. Oprócz tego istnieją znaczne stawy w okolicznych osadach, jak w Jużenicach, Kisielowie, Szyszkowcach, Malatyńcach, Borowcach, Chliwiskach i t. d. Odpływem tych stawów jest rz. Sowica, dopł. Pru tu. Obszar tej gminy przytyka od płn. do Kisielowa, od zach. do Jużenic i Malatyniec, od płd. do Chliwisk i Iwankowiec, od płd. wsch. do Dawidowa Dawidestie, a od wsch. do Wereszczanki. Wzn. Stawu górnego 215 mt. brzeg wsch. płn. ; zach. granica z Malatyńcami 280 mt. , wzgórze przy wsch. granicy z Wereszczanką 260 mt. Pola na wschód od Gornego stawu zwą się Atamanówką. R. 1869 obszar gminy obejmował 2357 ha 96 ar. 91 mt. kw. ; 444 dm. , 2050 mk. ; 1880 r. było 598 dm. , 2264 mk. ; 2031 gr. nieun. , 52 kat. , 178 izrael. , 3 in. wyznań; 2063 Rusin. , 164 Niem. , 3 Rumun. , 34 innej narod. Na obszarze dwor. 7 dm. , 31 mk. leży grupa zabudo wań Carskie zwana. Par. rz. kat. i gr. kat. w Kocmanie; par. gr. nieun. w miejscu, z cer kwią drewn. , zbudowaną r. 1700, p. w. archan. Michała i Gabryela. Według szem. archidyec. gr. nieun. bukow. z r. 1885 było w tej par. 771 rodzin czyli 2555 głów 1239 męż, 1316 kob. . W miejscu szkoła ludowa lklas. Właścicielka Antonia Kochanowska. Sąd po wiatowy i urząd podatkowy w Kocmaniu, st. poczt. w Stawczanach. Br. G. Stawczany z Dąbrówką, Ferdynandówką, Jankową i Wolą wś, pow. gródecki, 21 klm. na wschód od sądu powiat, w Gródku, 5 klm. od urz. poczt. w Bartatowie. Na płn. leżą Obroszyn i Bartatów, na zach. Kiernica, na płd. zach. Lubień Wielki, na płd. Polanka i Leśniowice, na płd. wschód Glinna st. kol. żel. Glinna Nawarya, na wschód Hodowice 4 ostatnie w pow. lwowskim. Wś leży w dorzeczu Dniestru, za pośrednictwem Bartatówki Stawczanki, dopł. Szczerka. Wchodzi tu ona od płn. z Bartatowa i płynie środkiem ob Stawczanka Stawce Staw Stawarele Staw Staweczki Stawczyce Stawek Stawczyk Stawczyce szaru na płd. aż do granicy, a potem na wsch. wzdłuż granicy płd. i wchodzi do Leśniowic. W tej części biegu zwie się także Stawiskiem. W obrębie wsi przyjmuje z obu boków małe strugi, z których najznaczniej sza Ferdynandówka. Główna część zabudowań leży w do linie Bartatówki. Przys. Dąbrówka leży na płn. , Ferdynandówka na płd. zach. , Jankowa na płd. Na płn. wschód wznosi się wzgórze Stawczany 310 mt. . Własn. więk. arcyb. łac. lwowskiego ma roli or. 476, łąk i ogr. 237, past 21, lasu 928 mr. ; wł. mn. roli or. 1387, łąk i ogr. 691, past. 602, lasu 86 mr. W r. 1880 było 281 dm. , 1650 mk. w gm. , 7 dm. , 117 mk. na obsz. dwor. 1602 gr. kat. , 288 rz. kat. , 29 izr. , 47 innych wyznań; 1309 Rusinów, 403 Polaków, 55 Niemców. Par. rz. kat. w Obroszynie; gr. kat. w miejscu, dek. szczerzecki. We wsi jest cerkiew p. w. św. Michała i szkoła etat. lklas. W r. 1433 nadaje Władysław Jagiełło wś królewską S. i Bartoldową karczmę dzisiejszy Bartatów arcybiskupstwu lwowskiemu Liske, A. G. Z. , t. II, str. 95 nn. . W r. 1453 nadaje Grzegorz z Sanoka, arcyb. lwowski, za zgodą ka pituły bratu swemu rodzonemu Pawłowi Dłu goszowi z Sanoka wójtowstwo wieczyste wewsi S. 1. c, str. 137. Lu. Dz. Stawczyce w dokum. , pow. włodzimierski, ob. Stawki 6. . Stawczyk, os. , pow. gostyński, gm. Słubice, 6 mk, , 8 mr. włośc. Stawczyńce wś, pow. proskurowski, okr. pol. , gmina i sąd Czarny Ostrów, par. katol. Mikołajów, przy drodze z Hryniowiec Pol nych do Krzaczek, ma 170 osad, 836 mk. , 1608 dzies. ziemi włośc. , 36 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Łukasza, wzniesiona w 1863 r. , na 676 parafian. Gorzelnia, obecnie nieczynna. Należy do klucza mikołajewskiego, dawniej ks. Czartoryskich, obecnie hr. Konst. Przeździeckiego. Dr. M. Stawecka Rudka, uroczysko na gruntach mka Kodni, pow. żytomierski. Stawecka Słoboda, na praw, brz. Teterewa, pow, radomyski, w 2 okr. pol. , gm. Kiczkiry, par. praw. Stawki o 3 w. , o 9 w. od Radomyśla, ma 248 mk. podług Pochilewicza 256 chrześcian i 10 żydów, prawie wyłącznie dawnej szlachty, zapisanej do stanu mieszczańskiego. W 1783 r. było tu 72, w 1863 r. 108 mk. Włościanie, w liczbie 3 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 6 dzies. , z opłatą 3 rs. 43 kop. rocznie. Należy w części do spadkobierców Łukawskiego 24 dzies. , Gajewskich 14 dzies. roli i 35 lasu i Kurmanowiczów 7 roli i 30 lasu. Staweczki, wś, pow. włodzimierski, posiada kapl. katol. parafii Przewały dekanatu kowelskiego. Stawek 1. os. leś. , pow. sochaczewski, gm. Iłów, par. Kamion 2. S. , wś włośc. , pow. nowomiński, gm. Łukowiec, par. Lato wicz; ma 67 mk. , 157 mr. W 1827 r. 4 dm. , 8 mk. 3. S. al. Stawki, wś i folw. , pow, wie luński, gm. Starzenice, par. Czarnożyły Ru da dla folwarku. Wś ma 31 dm. , 186 mk. Folw. należy do dóbr Masłowice ob. . W 1827 r. było 16 dm. , 105 mk. Według reg. pob. pow. wieluńskiego z r. l552 wś S. , w par. Wydrzyn, miała 10 osad, 4 łan. Pawiński, Wielkp. , II, 291. 4. S. , pow. piotrkowski, gm. Kleszczów, par. Sulmierzyce; ma 22 dm. , 174 mk. , 380 mr. częściowych właścicieli włośc. 5. S. , os. młyn. , pow. iłżecki, gm. Wielka Wieś, par. Wąchock. 6. S. , wś i folw. , pow. chełmski, gm. i par. Cyców; wś ma 19 os. , 249 mr. , fol. należy do dóbr Cy ców. W 1827 r. było 10 dm. , 73 mk. , par. Olchowiec. 7. S. , wś i fol. , pow. ostrowski, gm. Poręby, par. Ostrów. Br. Ch. Stawek 1. uroczysko, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Pawły, o 32 w. od Bielska. 2. S. al. Stawok, wś przy ujściu rzki Stawek do Jasiołdy, pow. piński, w 1 okr. pol. , gm. Stawek, o 9 w. od Pińska, przy gość. poczt. pińskonieświeskim, ma 30 osad, 121 mk. , cerkiew paraf. , zarząd gminny, szkółkę wiejską. Za poddaństwa własność Pusłowskich; grunta piaszczyste, łąk niezmierna obfitość, lud rolniczy i flisaczy. Poprzednio istniała tu cerkiew p. w. św. Joachima i Anny; w 1504 r. d. 28 października kn. piński Feodor Jarosławowicz zrobił hojny zapis tej świątyni ob. Rewizya puszcz, str. 221 4. W późniejszych czasach fundowano tu inną cerkiew p. w. Zmartwychstania, po upadku której w 1854 r. wzniósł nową drewnianą Franciszek Pusłowski. Do cerkwi należało 19 włościan pł. męż. i 24 kobiet, osiedlonych na 1 włóce gruntu ornego oprócz łąk; obecnie paroch włada 51 mr. ziemi ornej i łąk, a przytem jeziorom z zapisu kn. pińskiego. Parafian około 1200, filia w Podhaciu p. w. Wniebowzięcia N. M. P. , uposażona włóką gruntu. Gmina S. obejmuje 8 starostw wiejskich, 423 osad włościańskich, 2093 włościan płci męż. , uwłaszczonych na 5346 dziesięcinach. W skład gminy wchodzą wsi S. , Bartycze, Berduny, Czenczyce, Dobrowola, Korzewicze, Krasiejew, Krzywicze, Lisiatycze, Massewicze, Nowosielc, Ośnieżyce, Piaseczna, Podbołocie, Podhacie, Posienicze, Rudawin, Stalewo, Synin, Talatyn i Zapole. Stawek 1. prawdopodobnie Stawiszcze, wś, pow. dubieński dawniej łucki, podług reg. pobor. z 1577 r. własność kn. Marcina Wielickiego, który płacił od 6 dym. , 2 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 62. . 2. S. , wś nad Puciłówką, pow. dubieński dawniej łucki, Stawczyńce Stawecka Rudka Stawecka Słoboda Stawga Stawek Stawek Stawiany na północ od Ołyki. Podług reg. pobor. z 1577 r. należała do zamku ołyckiego i płaciła z 16 dym. na półwł. , 1 ogrodu. 4 gr. W 1583 r. Stanisław Radziwiłł, książę na Ołyczu i Nieświeżu, płacił tu z 11 dym. , 1 ogr. , 1 koła walnego Jabłonowski, Wołyń, 46, 109. 3. S. , wś, pow. kowelski dawniej włodzimierski, podług reg. pobor. z 1579 r. należała do włości mielnickiej Aleksandra Siemaszko, podkomorzego włodzimierskiego, i płaciła z 6 dym. półłank. i 4 ogrodu. po 4 gr. Jabłonowski, Wołyń, 68. 4. S. , wś nad rz. Turyą, pow. kowelski, na zchd od mka Turzyska. Podług reg. pobor. z 1577 r. w pow. włodzimierskim, należała do włości Niesuchojeże kn. Romana Sanguszki i płaciła z 5 dym. półdworz. , 1 ogrod. 4 gr. , w 1583 roku zaś należała do włości turyskiej i płaciła z 5 dym. , 1 ogrod. , 1 koła dorocznego Jabłonowski, Wołyń, 65, 113. 5. S. , wś, pow. łucki, na pograniczu pow. dubieńskiego, na płd. wschód od Łucka; niegdyś dobra biskupów łuckich 6. S. , opustoszała wś w włości lubeckiej, t. j. około sioła Lubcza, w pow. łuckim, na płn. zchd od Łucka. 7. S. , wś, pow. owrucki, na zachód od Narodycz. 8 S. , wś, pow. rówieński dawniej łucki, podług reg, pobor. z 1577 r. należała do dworu Krupa i płaciła z 14 dym, na włók. , i 10 ogrodn. W 1583 r. z 8 łan. , 4 ogr. , 1 koła walnego. W t. r. p. Jarofiejowa Hosczka, sędzina ziemska łucka, płaciła z części imienia Stawka z 11 dym. , 6 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 41, 85, 91. 9. S. , wś nad Horyniem, pow. rówieński dawniej łucki, na płn. wschd od mka Derażne, a na płd. od Stepania. Podług reg. poborowego z 1577 r. należała do ziemian zamku stepańskiego i płaciła z 5 dym. półdworzyszczowych, 6 ogrodn. W 1583 r. należała do włości stepańskiej i płaciła od 5 dm. , 6 ogr. , 1 popa Jabłonowski, Wołyń, 40, 83. 10. S. al. Stawki, w 1545 r. Stawczyn, wś, pow. włodzimierski, na płd. zchd. od Owłaczyna, w pobliżu źródeł rz. Neretwy. W 1545 r. Andrzej, Gniewosz i Juryj Owłuczyńscy obowiązani byli do utrzymywania dwóch horodni w zamku włodzimierskim Jabłonowski, Rewizya, 12. Podług reg. poborowego z 1570 r. Grzegorz Owłoczyński, z części swoich Owłoczyna dziś Owłaczyn i Stawku płacił z 22 dym. , 8 ogrodn. po 2 gr. , 1 bojarzyna, 1 koła młyńskiego 12 gr. , koła młyn. z trzeciej części 8 gr. , 1 karczmy 12 gr. , zaś Andrzej Owłoczyński z części imion swoich Owłocina, Stawki i Haśka z 25 dym. , 14 ogr. po 2 gr. , 2 bojar, putn. , 1 koła młyn. 24 gr. , trzeciej części koła 8 gr. W 1577 r. Andrzej Owłoczowski z części imienia Stawka płaci z 5 dym. , 7 ogr. po 2 gr. , a Cziewon Owłuczewski z swojej części z 6 dym. , dworz. , 10 ogr. , p. Juryowa Owluczynska z 3 dym. , 2 ogr. W 1583 r. p. Gniewosz Owłuczyński z swojej części z 15 dym. , 6 ogr. ; zaś Jan Owłuczyński z 9 dym, , 6 ogrod. Jabłonowski, Wołyń, 20, 72, 73, 120, 121, 123. J. Krz. Stawek, potok, ma źródło na obszarze gm. Iwanówki, pow. skałacki, w płn. zchd. części obszaru, nad granicą Nowosiółki Skałackiej, pod lasem Malinnikiem, na jago wsch. brzegu; płynie jarem na płd. wsch. popod wzgó rza Królowe Tarki 340 mt. i Łysą górę 334 mt. , następnie przepływa wś Iwanówkę 328 mt, , poniżej której uchodzi do Zbrucza z pr. brzegu. Źródło leży 350, ujście 269 mt. npm. szt. gen. . Długi 11 klm. Od płd. , czyli nad pr. brzegiem wznosi się wzgórze Podkrąglak 340 mt. Br. G. Stawek 1. os. wiejska, pow. wągrowiecki Żnin, par. Świątkowo, poczta i st. dr. żel. w Domasławku Elsenau; powstała w nowszych czasach; 4 dm. , 42 mk. kat. i 87 ha 69 roli, 2. S. młyn, pow. niegdyś kcyński, w okolicy Gołańczy, między r. 152434. Stawek, niem, Jesuiterhof, Jesuwitterhof, Rehhof, dobra, pow. sztumski, st. p. Ryjewo 4 klm. odl. , par. kat. Postolin, obwód domin. Heidemuehl W 1885 r, 1 dm. , 5 mk, własność jezuitów w Malborku ob. Gesch. d. Stuhmer Kr. von Schmitt, str. 215. Stawek 1. leśnicz. w Niemiłowie, pow. Kamionka Strumiłowa. 2. S. , ob. Stawki. Stawga, rzka, pow. łucki, ob. Staw. Stawiane, pow. szczuczyński, gm. Szczuczyn, par. Wąsosz. Stawiany, wś, pow. pińczowski, gm. Kliszów, par. Kije, posiada szkołę począt. , 75 osad, 884 mr. Wchodziła w skład dóbr Gartatowice. W 1827 r. było 62 dm. , 321 mk. Ludność trudni się wyrobem figurek z gipsu. W połowie XV w. S. , wś w par. Kije, miała 12 łan. km. , z których dawano 30 jaj, 2 ko guty, 2 sery, powabę i osep klasztorowi, Były tam 4 karczmy z rolą, zagr. z rolą, z której płacono po 1 fertonie i odrabiano 1 dzień w tygodniu. Fol. duchowny nie płacił czynszu. Inny zaś folwark i młyn z rolą płaciły dziesięcinę klasztorowi, wszystkie zaś ro le płaciły dziesięcinę, wartości 12 grzyw. , probendzie kieleckiej, zwane żydowska Dłu gosz, L. B. , I, 458, III, 17 i 321. W 1579 r. wś S. , własność prepozytury miechowskiej, miała 18. osad, 9 łan, , 3 zag. z rolą, 8 chałup, , 4 kom. , 7 biednych, 4 rzem, , 2 rybaków Fawiński, Małop. , 219. Br. Ch. Stawiany, Stavyani r. 1348, majętność, w pow. wągrowieckim, o 5 1 2 klm. na półn. zach. od Kiszkowa, graniczy z Wysoką, Pawłowem, Rojewcem i Niedarzynem; par. Dąbrówka Kościelna, poczta w Kiszkowie Welnau, st. dr. żel. w Pobiedziskach Pudewitz Stawiane Stawiaszynka o 17 klm. ; z fol. Ignacewo, Młynki i Sława tworzy okręg dworski, mający 14 dm. , 218 mk. 217 kat. , 1 prot. i 1143 ha 650 roli, 143 łąk, 273 lasu; właścicielem jest Leonard Brzeski z Jabłkowa. Nadane w r. 1298 Franciszkan kom gnieźn. Sthavany mają być temi S. Kod. Wielk. , n. 783 por. Strumiany. W r. 1348 arcyb. gnieźn. rozstrzygając spory między Dzwonowskimi a proboszczem z Dąbrówki, postanowił, że kmiecie stawiańscy płacić bę dą meszne, a dziedzice dziesięcinę. Podobne spory zachodziły także w r. 1420; w r. 1580 były tu 3 łany osiadłe, 5 zagr. i 1 rzemieśl nik; do r. 1618 ubyło 2 zagr. ; dziedzicem był Rafał Latalski; w końcu zeszłego wieku wchodziły S. w skład dóbr Skoki, Wincentego Świnarskiego. Około r. 1629 rozgraniczano je kilkakrotnie z Lubowicami, E. Cal. Stawiarze, wś czy osada, wchodząca w skład dóbr rząd. Iłża. W ostatnich spisach nie wymieniona. Stawia rzeka, potok, nastaje w obr. gm. Miękisza Nowego, w pow. jarosławskim, na tak zwanem Mokrem; płynie w dalszym biegu na zach. pomiędzy domostwami Miękisza Sta rego, następnie przez wś Laszki, poniżej któ rej zwraca się na płd. , zabierając wody z obszaru zwanego Stawiskami 191 mt. i w granicy gmin Łaz i Wysocka wpada z pr. brz. do rz. Szkła, dopływu Sanu. Długa 8 kim. Zabiera wody z obszaru wsi Korżenicy. Źródło leży 207, ujście 191 mt. npm. szt. gen. . Br. G. Stawiaszynka, rzeczka, ob. Mozyrz t. VI, 659. Stawiczka, wś wymieniona w XVIII w. jako należąca do dóbr borszczajowskich ks. Wiszniowieckich; w 1741 r. należy do Borszczajowszczyzny Grocholskich. W spisach urzędowych nie wymieniona. Stawidańce, wś, pow. lidzki, w 2 okr. pol, gm. Aleksandrowo, okr. wiejski i dobra hr. Potockich Rakliszki, o 9 w. od gminy, 53 w. od Lidy a 17 w. od Ejszyszek, ma 8 dm. , 61 mk. katol. w 1865 r. 34 dusz rewiz. . Stawidlańska Łuka, chutor, pow. czehryński, par. praw. Erazmówka o 2 w. , przy drodze do wsi Krymki, w 1863 r. 52 mk. , przeważnie Wielkorusów i 2924 dzies. ziemi i lasu budulcowego. Założony w 1831 r. przez kupca Bondarewa na gruntach nabytych od Dawydowa. W 1844 r. właściciele wznieśli tu dość obszerną cukrownię. Stawidła wś nad Taszłykiem Suchym, pow. czehryński, w 3 okr. pol. , gm. Bołtyszka, o 5 w. na zachód od wsi Krymki a 59 w. od Czehryna odległe, ma 979 mk. W 1808 r. było tu 69 sadyb i 629 mk. , w 1863 r. 860 mk. prawosł. i 32 żydów. Cerkiew drewniana p. w. św. Jana Bogosława, niewiadomej erekcyi, w 1839 r. z gruntu odbudowaną. Do par. praw. należy wś Jamki. W około wsi S. , oraz przyległej wsi Szpakowa, znajduje się kilka dawnych mogił. Glebę stanowi czarnoziem. otaczające niegdyś lasy zostały zupeł nie prawie wytrzebione. S. kupione zostały od Katarzyny Dawydowej w 1820 r. przez Jana Krasowskiego, poczem przeszły do cór ki jego Maryi Grews. Dobra, obejmujące wsi S. , Szpakowa i Jamki, w 1863 r. miały 3124 dzies. ziemi. J. Krz. Stawidwór, dobra nad Wilią, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , par. Kormiałów, o 23 w. od Kowna, własność Wolfów; gleba żytnia. Stawidza, kanał w obrębie wsi Adamierza al. Jadamierza, w pow. dąbrowskim, wykopa ny dla osuszenia bagnistej i bezleśnej okoli cy, jako też dla uregulowania koryta potoku Żabnicy. Br. G. Stawiec, os. , pow. nieszawski, gm. i par. Lubanie, 53 mk. ,. 13 mr. włośc. W 1827 r. 4 dm. , 64 mk. Według reg. pob. pow. brze skiego z r. 1557 na jednej części było 3 zagr. , na drugiej Poddębskiego 3 łany i 1 zagr. , na trzeciej Jaronowskiego 2 łany. Par. Lu banie. W 1582 r. S. praedialis miał 4 zagr. Należał do par. Łowicz Łowiczek Pawiński, Wielp. II, 4 i 7. Br. Ch. Stawiec niem. Steffitz, dobra i wś, pow. mielicki, par. ew. i kat. Mielice. Dobra mają 7 dm. , 86 mk. kat. 2, 744 ha; wś 23 dm. , 216 mk. 8 kat. , 166 ha. Stawiereje Michałowięta i S. Podleśne, dwie wsi szlach. , pow. mazowiecki, gm. Szepietowo, par. Dąbrówka Kościelna. W 1827 r. S. Michałowięta 16 dm. , 87 mk. i S. Podleśne 5 dm. , 33 mk. Stawik 1. os. młyn. , pow. nowomiński, gm. Chrościce, par. Kałuszyn, młyn wodny, 5 mk. , 4 mr. 2. S. , pow. lubartowski, gm. Chudowola, par. Rudno. Stawińce, pow. latyczowski, ob. Stawnica. Stawinoga, wś, pow. pułtuski, gm. i par. Zatory. W 1827 r. było 7 dm. , 47 mk. Stawiska 1. wś i kol. , pow. nieszawski, gm. Piotrków, par. Orle, leżą w nizinie, śród błot pojeziornych, po opadnięciu wód jez. Orle; mają 74 mk. , 335 mr. włośc. W 1866 r. dobra S. składały się z fol. Stawiska i Wymysłów. Rozl. dominialna mr. 861. Wś S. os. 3, mr. 11; wś Wymysłowo os. 6, mr. 76; wś Krogulec os. 3, mr. 11; wś Słuchaj os. 11, mr. 123; wś Skrzynki os. 3, mr. 33; wś Bycz także Byg os. 16, mr. 608. 2. S. , kol. , pow. kolski, gm. Sompolno, par. Mąkolno, odl. od Koła 16 w. , ma 2 dm. Ob. Siedliska 4. . 3. S. , wś i rum. , pow. lipnowski, gm. Bobrowniki, par. Kikoł, odl o 11 w. od Lipna, ma 2 dm. , 17 mk. , 82 mr. 4. S. , wś, rum. i fol. , zwany Stawiska Stawiarze Stawia rzeka Stawiczka Stawidańce Stawidlańska Łuka Stawidła Stawidwór Stawidza Stawiec Stawiereje Stawik Stawińce Stawinoga Stawiska Stawiska też Szwarowszczyzna pow. rypiński, gm. Czer min, par. Sadłowo, odl. 5 w. od Rypina, ma karczmę, 27 dm. , 291 mk. , 594 mr. obszaru. W 1827 r. było 14 dm. , 94 mk. Fol. S. , w 1870 r. oddzielony od dóbr Czermin, rozl. mr. 216 gr. or. i og. mr. 1605 łąk mr. 42, nieuż. mr. 14; bud. mur. 3, z drzewa 4; płodozmian 9pol. , pokłady torfu. Wś S. os. 11, mr. 14, wchodziła w skład dóbr Czermin. . R. 1789 własność Melchiora Chlebowskiego, który tu pobierał czynszu 720 zł. , z części Czermina 72 zł. , z części Stępowa 48 zł. Wysiewał na Czerminie 18, a na Stępowie 36 kor. żyta. 5. S. wś i fol. , pow. węgrowski, gm. i par. Grębków, odl. 14 w. od Węgrowa, posiadają gorzelnię, wiatrak, pokłady torfu, 19 dm. , 194 mk. W 1827 r. było 14 dm. , 96 mk. Dobra S. składały się 1889 r. z fol. S. , Jabłon na, Ludwinów i Nowy Folwark, rozl. mr. 2024 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 366, łąk mr. 83, pastw. mr. 24, lasu mr. 339, nieuż. mr. 31; Bud. mur. 7, z drzewa 11, fol. Jabłonna gr. or. i ogr. mr. 488, łąk mr. 40, lasu mr. 16, nieuż. mr. 26. Bud. mur. 1, z drzewa 14; fol. Ludwinów gr. or. i ogr. mr. 208, nieuż. mr. 9. bud. z drzewa 3; fol. Nowy Folwark gr. or. i ogr. mr. 260, łąk mr. 19, pastw. mr. 5, lasu mr. 101, nieuż. mr. 7; bud. z drzewa 3; las nieurządzony. W skład dóbr poprzednio wcho dziły wś S. 25 os. , 86 mr. ; wś Jabłonna 24 os. , 23 mr. ; wś Ogródek 12 os. , 282 mr. ; wś Trzcianka 17 os. , 330 mr. Br. Ch. Stawiska, wzgórze na prawym brzegu Popradu, nad zakładem kąpielowym w Żegiestowie, w pow. nowosądeckim, na płn. od zakładu, a na płd. wsch. od wsi Żegiestowa, pod 38 29 21 wsch. dłg. g. F. , a 49 22 15 płn. sz. g. , dochodzi 762 mt. szt. gen. . Stawiska 1. potok, nastaje w obr. gm. Chorowic, w pow. wielickim, płynie na płn. zach. przez obszar Chorowic, następnie Ska winy, uchodząc po zach. stronie m. Skawiny do Skawinki z pr. brz. Długi 4 1 2 klm. 2. S. , nazwa górnego biegu rz. Gwoźnicy, praw, dopływu Wisłoka; ob. Gwoznica. 3. S. , po tok, nastaje po zach. stronie Krakowoa, w pow. jaworowskim, nieopodal zamku; płynie zrazu na płn. , a potem na płn. zach. przez obszar Budzynia, koło Nowostawiec, przys. Gnojnicy, wreszcie pod Młynami wpada do Szkła z lew. brz. Długi 9 klm. 4. S. , potok, nastaje w płd. wsch. stronie wsi Potoku, w pow. krośnieńskim, u płn. podnóża wzgórza zwanego Kamionką 284 mt. ; płynie na płn. wsch. i po blizko 4 klm. biegu wpada do Wi słoka z lew. brz. naprzeciw Odrzykonia, pod Ustrobną. 5. S. , inna nazwa potoku Łazy, dopływu pot. Łęk, wpadającego do Iwli. Por. Stawisko. Br. G. Stawiska, potok, wytryska w obr. gm. Kojkowic, w pow. i obw. sądowym cieszyńskim, na Szląsku austr. , płynie krętym biegiem na płn. zach. popod górą Osówką 405 mt. i w obr. Kąski uchodzi z pr. brz. do Olszy, cokolwiek powyżej ujścia Nieborówki na lew. brzegu. Długość biegu 6 klm. Br. G. Stawiska 1. al. Stawki, Woronica folw. w Byszowie, pow. podhajecki. 2. S. , część Terebiża, pow. złoczowski. Stawiska 1. al. Stawisko, os. , pow. mogilnicki, ku zach. od Mogilna par. , poczta i st. dr. żel. ; wchodzi w skład okr. wiejsk. Chabskie Holendry Hochheim; w 1830 r. należa ła do t. zw. domeny Mogilno. 2. S. , pustko wie, pow. ostrzeszowski, o 1 klm. na zach. od Miksztata, nad strugą, która spływa do Ba ryczy, dopł. Odry; poczta w Miksztacie, st. dr. żel. w Antoninie o 7 1 2 klm. ; nie wykaza ne w Spisie gmin i okręgów. E. Cal. Stawiska, niem. Stawisken, dobra szlach. nad Wierzycą, pow. kościerski, st. p. i dr. żel. W. Klińcz, 6 klm. odl. , par. kat. Niedamowo, 724 ha 557 roli, 25 ha łąk, 45 lasu. W 1885 r. 21 dm. , 44 dym. , 260 mk. , 189 kat. , 71 ew. ; dobra składają się z 9 działów szlach. i 2 zagród. W wizyt. Szaniawskiego z r. 1710 czytamy, że mesznego pobierał prob. ztąd dawniej 6 kor. żyta i tyleż owsa, wówczas zaś 4 kor. żyta i owsa str. 156. R. 1772 należały S. do 18 ubogich rodzin szlach. , z których 12 mieszkało we wsi, a 6 miało swe działy wydzierżawione; oprócz te go było tu 10 mk. nieszlachty, między nimi kowal i szewc; Obszar wynosił 20 włók i 10 mr. Las 1 włóka i jezioro należały do wszystkich. Dzierżawy płacą po 12 tal. od wł. zagłówno wynosi 3 tal. Po 2 włóki posiada li Niesiołowski, Węsierski i Wojciechowski; po jednej Czarnowski, v. Lerohenfeld, Grab ski, Żukowski Żuchowski i Kluczewski; po 1 1 2 wł. Studziński, v. Lerohenfeld, po 2 3 wł. więc po 20 mr. Gostomski, Żelaziński, Gliń ski, v. Lerchenfeld, Jackowski, Węsierski, Domachowski i Bronkowski; są wszyscy kat. Na jednej włóce wysiewają 10 kor. żyta, 3 kor. jęczm. , 6 kor. owsa i 1 grochu; żniwią trzecie ziarno ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ter. , str. 61 i 133. S. należały wów czas do sstwa kiszewskiego. R. 1780 spotykamy tu jeszcze 16 familii szlach. , 26 kat. , 35 ew. ob. Wizyt. Rybińskiego, str. 150. R. 1648 należały S. do pow. tczewskogdań skiego; według taryfy z tegoż roku, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyę potrójną, płacili tu possessores od 20 wł. folw. i 2 ogr. 20 fl. 16 gr. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, 174. Kś. Fr. Stawiska, dok. Teiche, dobra, pow. węgoborski, st. p. Rozengart; 669 ha, 25 dm. , 128 Stawiski Stawiski Stawisza mk. R. 1719 mieszkało tam 10 Polaków i 1 Niemiec. Ad. N. Stawiski, os. miejska i dobra, nad rzką Dzierzbią dopł. Narwi, leżą na wzgórkach, przy drodze bitej z Łomży do Szczuczyna, pow. kolneński, gm. Stawiski, par. Poryte. Odl. 14 w. od Kolna, 21 w. od Łomży, 168 w. od Warszawy. Posiadają kościół filialny murowany, poklasztorny, dwie synagogi, szkołę początkową gminną, szkółkę żydowską, sąd gminny okr. I, urząd gm. , st. poczt. , 181 dm. , 4140 mk. 1930 męż. , 2210 kob. , 3530 mr. ziemi należącej do osady. Na obszarze dóbr istnieje gorzelnia, młyn wodny, cegielnia. Mieszkańcy trudnią się wyrobem kożuchów. W 1827 r. było 166 dm. i 1110 mk. ; 1857 r. 186 dra. 12 mur. , 2570 mk. 2234 żydów. S. rozwój swój zawdzięcza położeniu na trakcie handlowym, idącym na północ do Prus wschodnich Ełk, Tylża, Kowno, stanowią one drugorzędne targowisko między Łomżą a Szczuczynem. Niewiadomo kiedy otrzymały prawo miejskie. W 1697 r. dziedzic Fortunat Zamojski wzniósł tu klasztor franciszkanów i kościół z drzewa pierwotnie. Później stanął klasztor murowany, a między 1790 1818 obecny kościół murowany, obszerny. Ogień zniszczył całą osadę w 1813 r. Istniały tu dawniej fabryki sukna, kapeluszy, farbiarnia i gorzelnia. Po zniesieniu klasztoru pozostały kościół przyłączony został, jako filia, do par. Poryte. W XVIII w. dobra S. należały do Kramkowskich, w ostatnich czasach do Kisielnickich. Dobra S. składały się w 1886 r. z fol. S. , nomenkl. Smolniki i Sokolicka, rozl. mr. 3048 gr. or. i ogr. mr. 1408, łąk mr. 253, pastw. mr. 62, lasu mr. 1211, w osad. wieczystoczynsz, mr. 33, sporne mr. 4, nieuż. mr. 77; bud. mur. 24, z drzewa 39; płodozm. 4 i 13pol. ; las urządzony, pokłady torfu. W skład dóbr wchodziły poprzednio mto S. os. 181, mr. 596; wś Chmielawo os. 9, mr. 134; wś Budy Stawiskie 08. 36, mr. 196. S. gmina ma 8163 mk. i 19182 mr. obszaru. W gminie znajdują się 3 szkoły, gorzelnia, 2 cegielnie, 5 młynów, olejarnia. W skład gm. wchodzi; os. Stawiski, 14 wsi szlacheckich Barzykowo, Cwaliny Dołęgi, Dzięgiele, JurzecSzlachecki Wielki, Kuczyny, Michny, MieczkiSucholaszczki, OlszewoGóra, O. Małe, Pieniążki, Rogale, Rostki, SokołyDzierzbie i Żelazki; 2 wsie z ludnością mieszaną CedryZłotystok i Miesiołki, oraz 13 wsi włośc. BudyPoryckie, B. Stawiskie, Chmielewo, Dzierzbie, Grabowo Małe al. Grabówek, Hipolitowo, Ignacewo, Józefowo, JurzecMały Pański, Poryte, Wilczewo, Zaborowo i Zaskrodzie. Br. Ch. Stawiskie Budy, wś i fol. , pow. kolneński, gm. Stawiski, par. Poryte, mają 4411 mr. , przeważnie folwarcznej ziemi. Stawisko, błoto we wsi Morawin, pow. kaliski. Stawisko 1. kol. , pow. koniński, gm. Wysokie, par. Kramsk, odl. od Konina 19 w. ; wraz z kol. Niwką ma 8 dm. , 70 mk. 2. S. , wś i os. leśna, pow. słupecki, gm. Trąbczyn, par. Zagórów, odl. od Słupcy 21 w. , ma 6 dm. i wraz z wsiami Bukową i Imielno 381 mk. Wś 7 os. , 64 mr. wchodziła w skład dóbr Łukom. 3. S. , pow. kalwaryjski, ob. Stawiązki, Br. Ch. Stawisko 1. potok łączny, nastaje w obr. gm. Hujcza, w pow. rawskim, płynie podmokłemi łąkami na płd. wsch. pomiędzy Budą i Mielnikami, wólkami Hujcza, następnie przez obszar Wólki Mazowieckiej, wreszcie płn. brzegiem lasu Birki i w obr. gm. Przystaniu pow. żółkiewski uchodzi do Raty z lew. brz. Jest to potok niestały. Długi 15 klm. 2. S. , nazwa górnego biegu rz. Bartatówki al. Stawczanki, od gm. Stawczan aż po gm. Glinną. Ob. Bartatówka, 3. S. , ob. Łazy. Stawisko, część Brzostowej Góry, w pow. kolbuszowskim, wzn. 201 mt. npm. , leży na wschód od Brzostowej Góry i Majdanu, śród sosnowego boru. Składa się z 28 dm. i 141 mk. Stawisko 1. folw. w Monastyrku Brodzkim, pow. brodzki. 2. S. , leśnioz. w Niestanicach, pow. Kamionka Strumiłowa. 3. S. , grupa domów w Lubyczy Kniazie, pow. Rawa Ruska. Stawisko, ob. Chabsko. Stawisko 1. prawy dopływ Warty, pow. poznański, powstaje u stóp Drybacza, między Wierzenicą i Kleinem, o 7 klm. na płn. za chód od Swarzędza; płynie od wschodu ku zach. przez Kicin i Czerwonak, poniżej którego wpada do Warty, o 7 klm. ku płn. od Poznania; długość biegu około 4 klm. Kod. Wielkop. , n. 1727. 2. S. , wodociek na Biskupicach Zaborycznych, w pow. ostrzeszowskim. 3. S. , łąka pod Pruślinem, w pow. odolanowskim. 4. S. , ob. Stawiska. E. Cal. Stawisza, góra bezleśna, na wsch. od wsi Śnietnicy, a na płn. od wsi Stawiszy, na gra nicy obu tychże gmin, w pow. grybowskim, na wsch. brzegu rzeki Białej Dunajcowej, pod 38 45 wsch. dłg. g. F. , a 49 30 30 płn. sz. g. , wznosi się 745 mt. npm. szt. gen. . Pół nocne stoki opłukuje potok Czarna, a połu dniowe potok Stawisza, oba prawe dopływy Białej Dunajcowej. Miejsce znaku triang. Na pło. od lew. brz. Ropy wznosi się góra Homola al. Sucha Góra 707 mt. , a na wsch. Kiczeta 653 mt. . Br. G. Stawisza, potok podgórski, nastaje w obr. gm. Stawiszy, w pow. grybowskim, w lesie Kowalowym, na płd. stoku góry Jaworzynki Stawisza Stawisko Stawiskie Budy Stawiszcza Stawki 10 Stawiszcze 777 mt. ; płynie na płn. zach. przez obszar Stawiszy i w obr. gm. Śnietnicy wpada z pr. brz. do Białej Dunajcowej. Od płn. ciągnie się pasmo wzgórzyste ze szczytem Stawiszą 745 mi, a od płd. pasmo Żar 715 mt. . Długi 6 klm. Br. G. Stawisza, wś, pow. grybowski, w górach, wzn. 513 mt. npm. , nad pot. t. n. , uchodzącym do Biały z praw. brzegu. Zbudowana w długą ulicę w zwartej dolinie pot. , jest zasłonięta od południa górą Zdziar 715 mt. , a od północy Stawiszą 743 mt. . Dział wodny dopływu Ropy i źródła Stawiszy wzn. 536 mt. Par. gr. kat. w Śnietnicy. Wś składa się z 82 dm. , liczy 556 mk. , 541 gr. kat. , 4 rzymkat. i 11 izrael. Dawniej S. była częścią dóbr Muszyna bisk. krakowskich, następnie została wcielona do funduszu religijnego. Obszar więk. pos. wynosi 44 mr. roli, 10 mr. łąk, 20 mr. past. , 64 mr. lasu; mn. pos. ma 942 mr. roli, 188 mr. łąk, 281 mr. past. i 246 mr. lasu. Otoczona od północy górami lesistemi, graniczy na półn. zachód z Śnietnicą, na zach. przez góry z Piorunką, na płd. z Czertyżnem, a na wschód oddziela ją pasmo Jaworynki 777 mt. od Skwirtnego. Mac. Stawiszcza, ob. Stawiszcze. Stawiszcze, rzeczka w pow. mozyrskim, prawy dopływ Uborci, w obrębie gm. Bujnowicze; długość biegu w kierunku zachodnim niedostępnemi moczarami około 7 w. A. Jel. Stawiszcze 1. zaśc. szl. , pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , o 14 w. od Oszmiany, 1 dm. , 8 mk. katol. 2. S. , fol. nad strugą Czernicą, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , o 45 w. od Oszmiany a 27 w. od Dziewieniszek, ma 2 dm. , 16 mk. katol. ; własność Kierbedziów. 3. S. , wś, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol. , gm. Motykały, o 12 1 2 w. od Brześcia. 4. S. , wś, tamże, w 5 okr. pol. , gm. Połowce, o 55 w. od Brześcia. 5. S. , do bra, pow. słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Pacowszczyzna, o 56 w. od Słonima. 6. S. , wś, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , należy do dóbr Łopie, Sokołowskich. J. Krz. Stawiszcze, rzeczka w pow. winnickim, bierze początek wśród ogromnych lasów, płynie przez wś Medwedówkę, poniżej której uchodzi do Bohu od lewego brzegu. Stawiszcze 1. wś nad lewobocznym dopł. Puciłówki, pow. dubieński dawniej w pow. łuckim, na płdzach. od Pełży. W 1545 r. wraz z Pełżą Połzą własność Bohdanowej Połzskiej Jabłonowski, Rewizye, 38, 42. Podług wykazu poborowego z 1583 r. własność kn. Michała Rużyńskiego, który płacił od 5 dym. , 2 ogrodn. Jabłonowski, Wołyń, 95. Porów. Stawek 1. . 2. S. , futor, pow. lityński, par. kat. Ułanów, pod mkiem Salichą, 3. S. , wś nad bezim, dopł Zdwiża i przy szosie kijowskobrzeskiej, pow. radomyski, w 1 okr. pol. , gm. Brusiłów, o 6 w. od Miaste czka, 23 w. od Radomyśla a 64 w. od Kijo wa, ma 247 mk. ; nadto we wsi Wysokie, sta nowiącej właściwie część czyli t. zw. kąt wsi S. , znajduje się 291 mk. Podług Pochilewi cza w 1885 r. było w obu częściach wsi 2030 mk. praw. , 308 kat. w całej parochii, t. j. w S. , Rakowiczach i Rajewce, 588 prot. i 59 żydów. W 1783 r. , również w obu częściach, było 672 mk. Przy uwłaszczeniu włościanie otrzymali 2496 diies. , z których płacą 2266 rs. 80 kop. wykupu rocznie. We wsi jest cer kiew p. w. Zesłania Ducha św. , drewniana, wzniesiona w 1789 r. , na miejsce dawniej szej, pochodzącej z 1752 r. ; uposażona 38 dzies. ziemi. Do par. praw. należą wsi Rakowicze i Rajewka. O 1 1 2 w. od wsi, w stro nę Kijowa, znajduje się stacya pocztowa 1 klasy. Szosa dzieli wieś na dwie części al. kąty, właściwe S. i Wysokie. Podług poda nia S. nazywały się niegdyś Kowbyżem i le żały nieco więcej na wschód, w uroczysku noszącem do dziś to miano, w którem pozostały się ślady wielkich stawów, głęboka stara studnią, liczne nasypy ziemne i rowy. Toż podanie głosi dalej, że Olga, powracając z ziemi drewlańskiej, zatrzymała się w Kowbyżu, obszernem na ówczas grodzie, ciągnącem się od dzisiejszych Stawiszcz do Niebylicy. W 1507 r. S. Wielkie i Małe, w rzędzie in nych włości nad Zdwiżem, znajdujemy wy mienione w dziale Jacka Łozy, syna Borysa ob. Różów. W 1684 r. kozacy polescy Jan Kotarski i Włodzimierz Łowicki, zebrawszy oddział 300 kozaków, zajęli wś Wysokie, należącą wówczas do Stawiskiego, i wymusili na mieszkańcach kontrybucyę, wynoszącą zaiedwo kilkadziesiąt złotych Akty o Kozakach, II, 99. W połowie XVIII w. S. należały do Józefa Dziewiatkowskiego, następnie pod ko niec t. wieku do Wojciecha Ponińskiego, podstarościego łuckiego, a na początku bie żącego stulecia do Podoskich. Obecnie nale ży do dóbr Miasteczko ks. Giedrojciów. 4. S. Nowe al Białosukniówka, wś nad bezim. dopł Żerewy, pow. radomyski, w 4 okr. pol. , gm. Rozważów, par. praw. Wołozków o 15 w. , odl. o 77 w. od Radomyśla, ma 137 mk. , podług Pochilewicza 160 mk. . Włościanie uwłaszczeni zostali na 316 dzies. , z opłatą 119 rs. 20 kop. rocznie. Należy do spadkobierców Jana Białosukni, posiadających 24 dzies. ro li i 46 nieużytków. 5. S. , pow. żytomierski, ob. Stawki 10. . J. Krz. Stawiszcze 1. al. Stawiszcza, wś nad rz. Kamionką w dawnych dokum. zwaną Kamienicą, pow. skwirski, na pograniczu wasylkowskiego, w 3 okr. pol. , gm. Romanówka o 6 w. , o 30 w. od Skwiry, ma 1205 mk. Stawiszcze Stawisza Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 1150 mk. prawosł. , 8 katol. , 18 żyd. ; 2343 dzies. ziemi. Cerkiew p. w. archanioła Michała, drewniana, zbudowana w 1741 r. a w 1851 1852 r. z gruntu odnowiona, uposażona jest 60 dzies. ziemi z chutorem. We wsi odbywają się jarmarki. Wś ta początkowo należała do ststwa romanowskiego i dzieliła jego losy ob. Romanówka. Około 1765 r. wyrobiła się na osobne ststwo. Lustracya z 1765 r. podaje Ststą jest Jan Stecki, kasztelanie kijowski. Ta wś Stawiszcza jest sytuowana nad rzeczką Kamionką nazwaną. Poddani płacą czynsz podług mienia swojego, drudzy pańszczyznę robią po dwa dni w tygodniu; płacą i stawszczyznę, ze wsi ogólnie po 100 złp. W tej wsi liczy się do intraty chałup 41, kozackich chałup 8, libertowanych 3. Wsi należące Koszlaki, Żydowce, Jerczyki, Czerniawka. Intraty rocznej z ststwa złp. 7402 gr. 21. Komisarz stawiski Marcin Bukojemski. Kozaków herodowych w tem ststwie jest Nr. 20; ci kozacy chodzą do obozu partyi ukraińskiej, za ordynansami WW. Regimentarzów. Komisarz Bukojemski oświadczył, że ststwo stawiskie jest ukrzywdzone w swych gruntach od sąsiedzkich dóbr, t. j. od ststwa białocerkiewskiego z jednej, z drugiej od dóbr pawołockich, z trzeciej zaś strony najwięcej od dóbr kornińskich Proskurów; grunta ststwa poodbierano z tej strony, przeto ludzie ststwa w insze państwa się rozchodzą. Następnie umniejszyły się znacznie dochody ststwa, w 1770 r. bowiem ststwo to przynosiło tylko 1710 złp. 11 gr. i 4 1 2 den. rocznego dochodu ob. Summaryusz królewszczyzn El. Piotrowskiego, str. 16. Po rozbiorze Rzpltej ststwo stawiskie stało się własnością rządu i w 1811 r. przez komisyą ustanowioną dla sprzedaży dóbr rządowych sprzedane zostało Janowi Borkowskiemu, komisarzowi białocerkiewskiemu, potem marszałkowi pow. wasylkowskiego, który oddał je w posagu córce, wydanej za Teodora Rylskiego. Syn ich Rościsław odprzedał S. stryjowi swemu Teofilowi Rylskiemu, po którym w spadku przeszła ta majętność do Antoniego Rylskiego, niedawno zmarłego. Dziś jest we władaniu sukcesorów ostatniego. Za posiadania Teofila Rylskiego w S, . była stadnina rasowych koni. 2. S. al. Stawiszcza, w 1622 r. Lubomirz, mko po obu brzegach Tykicza Gniłego, pow. taraszczański, w 2 okr. pol. gm. Stawiszcze, o 30 w. od Taraszczy a 131 w. od Kijowa. Położone w równinie otwartej, w glebie wybornej, ma 7010 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było 3977 mk. prawosł. , 119 katol. i 1709 żyd. , zaś Słownik Siemionowa podaje 603 dm. i 3776 mk. W mczku znajdują się dwie cerkwie Pokrowska przy wjeździe do S. od Białejcerkwi, z muru wzniesiona w 1836 52 r. , na miejsce spalonej w 1804 r. a pochodzącej z 1736 r. i Uśpieńska, wśród rynku, z drzewa wzniesiona i pochodząca z 1728 r. Jest tu kościół kat. p. w. św. Trójcy, z muru wzniesiony w 1798 r. przez hr. Branickiego, synagoga, 2 domy modlitwy żydowskie, szkoła wiejska, gorzelnia, browar, cegielnia, cukrownia, wiatrak murowany i kilka młynów wodnych. Targi odbywają się co drugą niedzielę. Miasteczko otaczają przedmieścia Roskoszna, Antonówka, Stawiska al. Brylówka i Burkatówka. Parafia kat. istnieje od 1750 r. , dek. humańskiego, ma 1693 wiernych. Kaplice w Sabadaszu, Buzówce, Bahwie, Ochmatowie dawniej filia, Olszance a poprzednio jeszcze w Płosce i Zasztowie. Gmina składa się z 10 okręgów wiejskich starostw, obejmujących 49 miejsc zaludnionych, 3628 dm. , 19611 mk. , 23227 dzies. ziemi 10462 włośc. , 7304 dwor. , 591 cerkiewnej, 4870 należącej do apanaży. Klucz stawiski dóbr hr. Branickich obejmuje S. i wsi Antonówkę, Horodyszcze, Janiszówkę, Jasinówkę, Jurkówkę, Płoskę, Rozumnicę, Rożki, Sewerynówkę, Skibińce, Śnieżki, Teterówkę, Winarówkę i Żurawlichę i w 1863 r. liczył 6763 dusz rewiz. Niepewne podanie odnosi założenie tego miejsca do odległych czasów, z dziejów jednak wiadomo, że na początku XVII w. były tu jeszcze pustki należące do Białej cerkwi i dopiero w 1622 r. Stanisław Lubomirski, ststa białocerkiewski, założył nową osadę, którą nazwał Lubomirzem. Lustracya z t. r. mówi Lubomir i Pasieczna, i te dopiero poczęli osiadać; jest w nich poddanych, którzy się świeżo budują, Nr. 100 Jabłonowski, Lustr. , str. 138. Około tego czasu stepy tutejsze zaczęły porastać w siedziby. Mieszkańcy Lubomira z Białocerkwią i Trylisami pospołu w pewnych wyznaczonych punktach straż polową odbywali i ostrzegali całą Ukrainę o zbliżaniu się hord z Krymu. Jednakże czujność owych straży polowych niezawsze bywała skuteczną i dlatego miasteczka te, pomimo stróżownictwa swego, częste nader ponosiły klęski, tak że sejm, mając wzgląd na zniszczenie od Tatarów mta Białej cerkwi, Trylis i Lubomira, wszelkie procesy i banicye na tychże miasteczkach przez poborców kijowskich zyskane, zniósł i annihilował Vol. Leg. , III, str. 335. Lubomirz atoli, jako położony na samym szlaku tatarskim, więcej od innych był narażony na zniszczenie; to też w niedługim czasie zburzony przez Tatarów znika. O walkach stoczonych wówczas świadczą liczne kurhany, zalegające do dziś tutejsze pola. Pustujące uroczysko z czasem znowu zaczęło się zaludniać, ta nowa jednak osada, Stawiszcze Stawiszki zarzuciwszy dawne miano, od wielkiej mnogości stawów nazwę Stawiszcz przyjęła. Było to wtedy, gdy hetman Stanislaw Koniecpolski przez zbudowanie Kudaku, Tatarom w Ukrainę drogę zawarł. S. z wiejskiej osady wkrótce na mczko wyrosło; pozaprowadzano tu miejskie porządki; stanął ratusz, w którym wójt, burmistrze i ławnicy pozasiadali. Nadto podstarości Rokosz wzniósł tu zameczek i opalisadował mczko. W 1641 r. hetman Stan. Koniecpolski, w podróży do swych dóbr zadnieprskich, zanocował w mku S. d. 10 paźdz. Dyaryusz Oświecima. Za czasów Bohdana Chmielnickiego ludność miejska S. trzymała z Kozakami. Z zeznań jeńców kozackich na inkwizycyi dopełnionej przez sąd kapturowy halicki d. 29 lipca 1648 r. dowiadujemy się, iż mieszczanie zapewnili Kozaków; że skoro ci podstąpią pod miasto, to Stawiszczanie w to potrafią, że strzelba miejska szkodzić im nie będzie Michałowski, Księga pam. , str. 91. Rychło potem Kozacy zajęli zamek i mczko bez wystrzału. Po śmierci B. Chmielnickiego S. zostały miastem sotniczem. W 1659 r. setnikiem był Semen Łobaczewski. On to po układach hadziackich dla wykonania juramentu wraz z innymi był od w. ks. ruskiego wysłany posłem na seim do Warszawy Vol. Leg. , IV, 307. W 1661 r. w S. hetman Jurko Chmielnicki, połączywszy się z hanem krymskim Mechmet Girejera, wyruszył na wyprawę za Dniepr. Tatarzy wszakże, stojąc tu obozem, wiele krzywd wyrządzili mieszkańcom, zabierając im zboże i dobytek Pamiat. kiew. archeogr. Kom. , IV, str. 121. Za Tetery S. ufortyfikowane lepiej niż dotychczas, stało się składem bojowego sprzętu i żywności dla wojsk polskich, oraz było tu schronienie dla rannych na wojnie i chorych żołnierzy. W forteczce tutejszej stale przebywała polska załoga. W 1664 r. , gdy Jan Kazimierz zajęty był wojną na Zadnieprzu, nowe w zachodniej Ukrainie powstały rozruchy, wywołane przez Jana Wyhowskiego. Zaporożec Sulimenko w porozumieniu z Wyhowskim, opanował Lisiankę, a stojący załogą w S. regiment piechoty polskiej wyciął i prowianty rozszafował. Gdy Jan Kazimierz, powrócił z niefortunnej wyprawy za Dniepr, przez Wilno do Warszawy, wyprawił znajdującego się z nim Stefana Czarnieckiego, wwodę ruskiego, na Ukrainę. Tymczasem Sulimenko rozbity, wpadł w ręce hetmana Tetery i został ścięty. Czarniecki niewiele licząc na własne szczupłe siły, zwołał Tatarów i jął zdobywać gród po grodzie. Po zajęciu Steblowa przybliżył się pod Stawiszcze, które, jako obwarowane, służyły za schronienie dla ludności okolicznej. Samego ludu bojowego rachowano tu do 16, 000. Jan Sobieski, chorąży koronny, będący przy Czarnieckim, starał się perswazyami skłonić oblęźonych do poddania się, co jednak nie doprowadziło do skutku. Wówczas Czarniecki rozkazał Tatarom najprzód rozsypać się po okolicy dla rabunku, a następnie d. 14 lipca zaczął sypać szańce dokoła zamku i miasta. Stawiszczanie wypadłszy odpierają pracujących przy budowie żołnierzy i zmuszają do odwrotu, W jednym zaś z opuszczonych szańców, własne ulokowawszy armaty, rażą z nich oblegających. Stawiszczanami dowodzili Daczko i Bułan. Wtedy Czarniecki rozkazał Tatarom faszynami zarzucić przekop, który oblężeni świeżo wykopali, ale gdy się i to nie powiodło, sam zsiadłszy z konia poprowadził żołnierzy na wały. Za jego przykładem wojsko przekop przebyło i wdarło się na wały. W walce tej poległ Daczko, waleczny dowódzca Kozaków. Ciemna noc nie dozwoliła dokonać zwycięztwa. Nazajutrz wysłano do miasta parlamentarza, ale Stawiszczanie propozycyą poddania się odrzucili. Na miejsce zabitego Daczka niejaki Czop objął dowództwo. Wskutek tego Czarniecki znów zaczął się gotować do szturmu; przeciął wszystkie drogi, stanął obozem pod wałami, uszykował pułki, które pierwsze potykać się miały i rozkazał Tatarom uderzyć z przeciwnej strony. Obadwaj wodzowie Czarniecki i Sobieski osobiście prowadzili do bitwy rycerstwo. Żołnierze opanowali wały przy bramie i zatknęli chorągiew, ale nieostrożność polskiej artyleryi wstrzymała ich zapędy. Puszkarze, dając ognia do nieprzyjaciela, tak mocno razili swoich, że zmusili ich do cofnięcia się. Ten wypadek ułatwił oblężonym wycieczkę z miasta i spędzenie wojska z wałów. Odznaczył się wówczas Zgłobicki, który trzymając zatkniętą na wałach chorągiew, nie pierwej dał ją sobie wydrzeć, aż póki mu obu rąk nie odcięto. To niepowodzenie rozjątrzyło Czarnieckiego, zamierzał on raz jeszcze szturm nowy rozpocząć, ale na naleganie Sobieskiego i innych, uległ ich radom i od szturmu się powstrzymał. Ścisłem tedy oblężeniem opasano miasto i poprzecinano dowozy; poczem znaczną część domów bombami obrócono w perzynę. Wtedy dopiero Stawiszczanie, zamknięci zewsząd i zmuszeni głodem, wysłali 20 października duchownych swoich, prosząc o warunki kapitulacyi. Czarniecki zażądał by wydali mu 13 przywódzców, przyjęli garnizon polski, opłacili się Tatarom. Czarniecki przywódzców nie ukarał śmiercią, jak niegdyś, ale oddał ich, jako zakładników, hetmanowi Teterze. Nadto odjęto cerkwiom dzwony, jako narzędzia zwołujące lud do powstania. Plan sytuacyjny oblężonego miasta i zamku znajduje się w Theatrum Buro peum. Z początkiem 1665 r. Czarniecki na wieść o nowym buncie Stawiszczan wysłał pułk. Sebest. Machowskiego, lecz gdy ten został rozbity, podstąpił sam pod S. , szturmem je zdobył, naczelników śmiercią ukarał, a miasto obrócił w perzynę. Mimo to, po upływie pewnego czasu, mczko się odrodziło. W 1671 r. zawiadywał miastem Hrehory Doroszenko, brat Piotra, hetmana. Po wzięciu Bracławia przez Jana Sobieskiego, poddały mu się i S. ; w 1675 r. stanął tu na zimowe leże pułk wwody ruskiego Spominki ojcz. , II, 147 i Załuski, Epist. fam. , I, 664. Następnie dopiero, podczas t. z. zhonu, gdy cała Ukraina przez gwałtowne wyprowadzenie ludności za Dniepr zaległa była stepem, i S. tegoż samego doznało losu. W 1695 r. sułtan krymski z synem bańskim, doszedł już, mówi Wieliczko, do zapuściałego grodu Stawiszcz, ale tu, dowiedziawszy się, iż Palej udał się zbrojne do Krymu, co spieszniej zwrócił się ku stepom, aby przeciąć mu drogę Wieliczko, III, 188. Dopiero od traktatu prutskiego Ukraina prawobrzeżna ponownie osiedlać się zaczęła. Wtedy też i ststwo białocerkiewskie, w skład którego wchodziły S. , zaczęło się nową zapełniać ludnością. Ówczesny ststa Stanisław Jabłonowski, hetman w. kor. , na rozrost osadnictwa nie szczędził pracy ani kosztu. Przez jego zabiegi w krótkim czasie Białocerkiew, Korsuń i Stawiszcze do nowego zostały powołane bytu. Ale następnie za ststy Jerzego Mniszcha kolonizacya jeszcze sporzej poszła. S. coraz lepiej zaczęły się zaludniać. Przedmieście Antonówkę założył osadzca Antoni Stefański, Burkatówkę zaś w 1765 r. założył osadzca Burkat. Stanął tu także odnowiony zamek, a obok zamku kościołek katolicki, kosztem starosty Jerzego Mniszcha wzniesiony. Lustracya z 1763 r. takie o S. zawiera szczegóły Miasto z jednej strony palami ostawione; brama wjezdna; z drugiej strony wjazd bez bramy; chałup chrześciańskich 238, z których libertowanych 7, to jest wójt, burmistrz, pisarz, cechmistrze i assawuli; chałup kozackich 46; słobodzianików 2, żydów 61; młynów pod miastem na Tykiczu 3; . zameczek wkoło palami osłoniony; na wierzchu izdebka; dwór gątami pobity; kościołek przy zamku drewniany i plebania. W 1768 r. kolije wpadli do tutejszego zameczku, gubernatora zamordowali a córkę jego ochrzcili i wydali za winnika. Wyprawiony atoli z Białejcerkwi podjazd, szajkę kolijów rozproszył, gubernatorównę z rąk ich uwolnił; winnika zaś. ujęto i następnie w Białej cerkwi stracono. Lud długo nucił o tem piosenkę W Biłocerkiwskim powiti a Stawiskom zamku, Wychrestyły kolii Teresin kochanku. Stanisław August, otrzymawszy od Rzpltej pra wem wieczystem starostwo białocerkiewskie w 1774 r. , nadał je wraz ze S. Fr. Ks. Branickiemu, hetm. w. kor. , i jego potomstwu. W przywileju wymienionych jest 134 wsi, miasta S. i Białocerkiew cum arce, fortalitio et suburbiis. Tegoż roku w S. srożyło się morowe powietrze dżuma, które wiele ofiar z pomiędzy mieszkańców wybrało. W 1792 r. na sejmie czteroletnim król Stan. August dla mta S. wydał przywilej renovationis. Na miejscu dawnego kościołka w 1778 r. stanęła kosztem hetm. Fr. Ksaw. Branickiego i żony jego Aleksandry z Engelhardtów, obszerna świątynia, p. w. Najśw. Trojcy, z nadaniem wsi Księdzówki chat 40 i annuaty 1900 złp. Następnie pomnożyli fundusze kościoła lega tami swemi Wiktorya Ruszkowska, Kajetan Dębowski, kś. Jan Iwanicki, kś. Ignacy Moklak, Brygida Jakowiecka i Żurowski Zbiór pamiętników Platera, III, 239. Podług Toł stoja w 1777 r. parafia tutejsza liczyła 1446 dusz. W 1819 r. były kaplice w Bahwie i Płosce. W kościele znajduje się cudowny obraz Matki Boskiej. Król Stanisław w 1787 r. , wracając, z podróży kaniowskiej, nocował w S. d. 14 maja. W 1815 r. mieszczanie sta wiscy rozpoczęli proces o restytucyę da wnych swoich praw miejskich, ale senat w 1815 r. prawa te im skasował. Obecnie S. należą do prawnuka hetm. Branickiego, hr. Władysława Branickiego, i są główną rezydencyą jego, jako też i administracyjną stoli cą całego klucza stawiskiego. Słyną stadniną i chowem dzielnych koni. W 1857 r. Ale ksander hr. Branicki założył tu ogród bota niczny dla roślin krajowych pod kierunkiem Andrzejewskiego Dietiuka. Hr. Władysław Branicki corocznie w lecie urządza w S. ochronkę dla dzieci. W S. urodził się 13 czerwca 1817 r. Antoni Stanisławski, profesor uniwersysetu charkowskiego i kazańskiego; tu także w 1868 r. zmarł botanik Antoni Andrzejewski. Edward Rulikowski. Stawiszki al. Stawisko, wś, pow. kalwaryjski, gm. Janów, par. Kalwarya, odl. od Kalwaryi 4 w. , 3 dm. , 18 mk. , 123 mr. Wchodziła w skład donacyi rząd. Janów i Posudonie. W 1827 r. 3 dm. , 24 mk. Stawiszki 1. wś nad Willą, pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. Rzesza o 10 w. , okr. wiejski i dobra w 1865 r. ks. Wittgensteina Werki, o 10 w. od Wilna, ma 7 dm. , 56 mk. kat. w 1865 r. 15 dusz rewiz. 2. S. , zaśc. szlach. nad rz. Bierzną, pow. wileński, w 2 okr. pol. , o 51 w. od Wilna, 1 dm. , 6 mk. kat, Stawiszówka, pow. taraszczański, ob. Staniszówka. Stawiszowo, folw. i wś nad jez. Borsuki, pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. Kobyl Stawiszki Stawiszyce Stawiszówka Stawiszowo Stawiszyce Stawiszyn niki, okr. wiejski Werenki, o 10 w. od gminy a 51 w. od Święcian; folw. ma 1 dm. , 11 mk. kat. ; wś zaś 3 dm. , 45 mk. t. wyzn. w 1865 r. 18 dusz rewiz; własność Poczobutów. Stawiszyce wś i folw. , pow. pińczowski, gm. Złota, par. Pełczyska, odl. 18 w. od Pińczowa. W 1827 r. 27 dm. , 187 mk. W 1880 r. folw. ten rozl. mr. 536 gr. or. i ogr. mr. 465, łąk mr. 53, past. mr. 3, nieuż mr. 15; bud. mur. 1, drewn. 12; płodozm. 12polowy. W połowie XV w. S. , wś w par. Pełczyska, miała łany km. , z których płacono dziesięcinę snopową i konopną kantoryi wiślickiej. Dziesięcina konopna wynosiła 10 grzyw. Dwa dwory szlach. i 2 folw. z rolą, karczma z rolą, 3 zagr. z rolą płaciły dziesięcinę, wartości 5 grzyw. , pleb. w Pełczyskach. Jeden łan km. płaci dziesięcinę pleb. w Probołowicach, łan prebendy pełczyskiej płaci dzies. snop. wartości 2 grzyw. Długosz, L. B. , I, 412; II, 414. Według reg. pobor. pow. wiślickiego z r. 1508 S. i Szczytniki, własność Stanisława Stawickiego, płaciły poboru 3 grzyw. W r. 1579 S. , w par. Pełczyska, własność Stawickich, miała 16 osad, 8 łan. , 3 zagr. , 1 chał. , 9 rzem. Pawiński, Małop. , 217, 486. Br. Ch. Stawiszyn 1. 1291 r. Stavissin, os. miejska i dobra nad rzką Bawół dopł. Prosny, pow. kaliski, gm. i par. Stawiszyn, odl. 16 w. od Kalisza, 11 w. od granicy pruskiej, 210 w. od Warszawy, posiada kościół par. katol. mur. , kościół par. ewang. mur. , synagogę drewn. , dwie szkoły początkowe, sąd gm. okr. II, dom przytułku dla kalek i starców, urząd gm. z kasą pożyczkową, st. poczt. , 140 dm. , 1924 mk. w tej liczbie 238 protest. , 4 prawosł. , 609 żyd. . W 1827 r. było 169 dm. , 1339 mk. ; 1857 r. 167 dm. 4 mur. i 1550 mk. 364 żyd. i 201 Niemców. Do mieszczan należy 226 mr. Ludność trudni się hodowlą warzyw zbyt w Kaliszu, wyrobem kożuchów na 8000 rs. rocznie, szewctwem na 14, 000 rs. i garncarstwem. W osadzie jest 85 szewców, 12 krawców, 12 rzeźników, 5 kuśnierzy, 6 młynarzów, 10 stolarzów, 11 malarzy, 5 bednarzy, 26 sklepów. Kościół kat. , p. w. św. Bartłomieja i Jadwigi, okazały, pochodzi z XIV w. , bez sklepienia, z wieżą nowowybudowaną, gdyż stara była spaloną przez piorun w 1706 r. , pokryty nowym dachem 1876 r. W kościele tym znajduje się wielki ołtarz przeniesiony z kaliskiego kościoła św. Józefa, z ciekawemi rzeźbami drewnianemi z XV w. Ewang. kościół, z wieżą i zegarem, stoi na miejscu, w którym wznosił się dawny gród; obecna świątynia murowana pochodzi z 1874 r. Przedtem był drewniany. Do 1854 r. istniał kościołek św. Ducha przy szpitalu na przedmieściu Kaliskiem. Zawiązkiem osady było grodzisko przy trakcie do Kalisza wiodącym. Osada otrzymała prawo miejskie zapewne już w XIII w. W nadaniu 12 łanów dla Kalisza przez ks. Przemysława 1291 r. powiedziano a magna via de Kalis in nostram civitatem que Stavissin nuncupatur Kod. Wielkp. , Nr. 674. Śród ludności znajdowało się zapewne wielu niemieckich osadników. Herman, mieszczanin stawiszyński, nabywa 1296 r. sołtystwo w Słupcy dla lokacyi tamże miasta na prawie średzkiem Kod. Wielkop. , Nr. 757. Najazd litewski w 1306 r. sięgnął aż po Stawiszyn, Krzyżacy splądrowali i spalili miasto 1331 r. Kazimierz Wielki opasał murem. Na akcie sprzedaży sołtystwa we wsi Jonków, spisanym w Kaliszu 1333 r. podpisali się Petrmann, wójt stawiszyński, Henryk, pisarz. Akt spisał Jakub, pleban ze Stawiszyna. O polszczeniu się Niemców świadczy akt z 1350 r. , na którym podpisał się Niczko Petermanovicz wójt, syn wspomnionego wyżej Petermana Kod. Wielkp. , Nr. 1124 i 1298. O znaczeniu osady świadczy poniekąd akt hołdu, jaki rajcy Stawiszyna i Konina złożyli Ludwikowi węgierskiemu i Elżbiecie 1374 r. w Kaliszu Kod. Wielkop. , Nr. 1708. Najpomyślniejszą chwilą w rozwoju miasta były czasy Jagiełły, który nadał miastu przywileje a kościołowi zwiększył uposażenie. W 1445 r. mieszczanie fundują przy kościele cztery ołtarze. Na początku XVI w. jest 8 altarystów i 2 wikaryuszów, następnie pleban Andrzej Luborski funduje 3 mansyonarzy, których liczba dojdzie do 9. Arcyb. Wacław Leszczyński potwierdził tę fundacyą. Około 1520 r. pleban miał do 30 grzyw. , trzyłanowy folwark w Kiączynie, trzy łany osadzone kmieciami każdy wartości 30 grzyw. , trzy i pół łanów w Długiej Wsi, cztery ogrody w Kiączynie. Prawo patronatu miał król Łaski, L. B. , II, 72, 73. Już na początku XVIII w. był przy proboszczu tylko jeden wikaryusz. W 1629 r. mieszczanie dają szosu 32 zł. , płacą też od 21 szewców, 17 rzeźników, 14 piekarzy, 7 krawców, 10 garnców gorzałczanych, 4 piwowarów, 10 szynkarzów, 4 rybaków i t. d. , w ogóle pobór wynosi fl. 150 gr. 13 w Kaliszu 683 fl. . Cło od przejazdu trojakie pobierano królewskie, zamkowe, miejskie. Według lustracyi z 1564 roku mieszczanie okazali list Jana Olbrachta, że mają dawać stacyi grzywien 14 rocznie, a dzierżawca grzywien 6. A kiedy Król J. M. osobą swą tam będzie, winni dać owsa 30 ćwierci, 10 kop. chleba i 10 achteli piwa. Dzierżawca Jan Zaręba okazał list Zygmunta I. z 1520 r. , którym listem zapisał te dobra S. , z należącemi do nich i ze stacyą, kolegium poznańskiemu Lustr. , V, 80. Wojny szwedzkie zniszczyły miasto. Według Stawiszyn Stawki Stawiszyn Stawiszynek Stawka Stawki lustracyi z 1661 r. ststą był Franciszek Ciświcki, dworzanin J. Kr. Mości. Podówczas miasto S. otoczone było murem wymagającym naprawy, z popsutemi bramami i zrujnowanemi basztami. Właśnie krótko po ogniu, ztąd też w mieście domów liczono zaledwo 21 a extra muros 6 zamieszkałych i 28 pustych, przez wojska zniszczonych. Pógorzałych placów 90. Zgorzał podówczas i zamek, tak że sklepy tylko pozostały całe i ścian kilka gołych. Z rzemieślników posiadało miasto cechy rzeźników, piwowarów, kuśnierzy, krawców i szewców. Mieszczanie posiadali przywileje nadane im przez Władysława Jagiełłę w r. 1419, potwierdzone przez Zygmunta I w r. 1545, Stefana, Zygmunta III, Władysława IV i Jana Kazimierza w r. 1649. Cech rzeźniczy uzyskał aprobacyą ordynacyi od Zygmunta III w r. 1611 Musieli oni do roku oddawać staroście kilkadziesiąt skopów, to toż odwołali się do lustratorów, i podatek ten zniesiony został. Piwowarzy związali się w cech dopiero w r. 1649, kuśnierze daleko wcześniej, bo już za Zygmunta Augusta. Krawcy otrzymali potwierdzenie cechu za Zygmunta III. Szewcy również w r. 1593 otrzymali ustrój cechowy, potwierdzony potem przez Władysława IV. Jarmarków bywało 4 do roku. Piwowarzy mieli młyn słodowy koński, za który płacili staroście czynszu złp. 300. Za miarę zboża używano wierteł kaliski. Do starostwa należały wsi Długa, Wyrowo, Kiączyno, przytem sołtystwo we wsi Wyrowo, którego posesorem w r. 1661 był Krzysztof Gorzycki. Dochód ze ststwa wynosił 1089 złp. i 20 gr. S. par. , dek. kaliski, 1900 dusz. S. par. ewang, ma do 8000 dusz. Stawiszyńskie starostwo niegrodowe, w pow. kaliskim, podług lustracyi z r. 1662 powstało z ststwa konińskiego przez wydzielenie zeń miasta S. i wsi Długa i Wyrowo z sołtystwem i wybraniectwem. W r. 1771 roku posiadał je Stanisław Łuba wraz z żoną Magdaleną z Brzechwów, którzy opłacali kwarty złp. 549, a hyberny złp. 809 gr. 22. . Na sejmie w r. 1773 75 stany Rzpltej zatwierdziły temuż Łubie, generałmajorowi wojsk koronnych, posiadanie tegoż. sstwa emfiteutyczne i wyznaczyły komisyę z 16 urzędników dla ostatecznego określenia jego granic. 2. S. , wś i folw. nad rz. Pierzchnianką, pow. radomski, gm. Białobrzegi, par. Jasionna, odl. od Radomia 26 w. , ma 15 dm. , 223 mk. W 1827 r. 14 dm. , 110 mk. Dobra S. składały się w 1886 r. z fol. S. i Borki Stawiszyńskie, rozl. mr. 697 fol S. gr. or. i ogr. mr. 340, łąk mr. 21, past. mr. 18, lasu mr. 137, nieuż. mr. 41; bud. mur. 5, drewn. 15; płodozm. 10 i 14pol. ; fol Borki Stawiszyńskie gr. or. i ogr. mr, 5, łąk mr, 46, past. mr. 36, zarośli mr. 2, nieuż. mr. 6; bud. drewnian. 4; las nieurządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 18, mr. 216; wś Dąbrówka os. 4, mr. 109; wś Borki Stawiszyńskie os. 5, mr. 21. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1569 we wsi S. , par. Jasionna, Mateusz Gruszczyński, woj. lubel ski, miał 5 zagr. , Sebastyan Zawisza 8 zagr. Pawiński, Małop. , 311. 3. S. Łaziska, wś, pow. sierpecki, gm. Stawiszyn, par. Radza nów, odl. 26 w. od Sierpca, ma 17 dm. . 226 mk. , 919 mr. 72 mr. nieuż. , w tem 27 mr. włośc. W 1827 r, 18 dm. , 119 mk. , par. Zgliczyn. 4, S. Zwalewo, wś szlach. , pow. sier pecki, gm. Stawiszyn, par, Radzanów, odl. o 27 w. od Sierpca, ma 17 dm. , 167 mk. , 858 mr. W 1827 r. 16 dm. , 90 mk. , par. Zgliczyn. Mieszka tu drobna szlachta. S. gmina należy do sądu gm, II okr. , obejmuje 253 dm. , 2928 mk. , 12, 160 mr. 684 mr. nieuż. . W gminie znajduje się urząd gm. , kasa wkła dowozaliczkowa, szkoła, 5 wiatraków, 2 ce gielnie, karczma. W skład gminy wchodzą BielawyGołuskie, Drzazga, Gołuszyn, Górki, KobylaŁąka, KosmySiemiątkowo, Ludwi nów, Ługi, MyślinWątróbki, M. Dźwierzno, M. Kocewo, Pełki, Paczkowo, Sławęcin, Sławkowo, StawiszynZwalewo, S. Łaziska, Trza ski, WieluńWilewo, W. Zalesie, ZgliczynGlinki, Z. Kościelny. Br. Ch. Stawiszyn leśniczówka do Karolewa, pow. krotoszyński Koźmin, o 5 klm. na płn. od Borku par. , poczta i st. dr. żel. i tyleż ku zach. od Jaraczewa, nad Pogoną, dopł. Obry, 2 dm. i 25 mk. S. , był niegdyś osadą szlach. ; w r. 1510 leżał pustkami; r. 1590 zachodziły spory między dziedzicami S. i Skokowa Akta grodz. pyzdrskie, fol. 243. Uchwała sejmu z r. 1773 75 Konstyt. , II, 151 wyznaczająca komisyą do rozgraniczenia dóbr boreckich, wymienia łąkę Borowiec na Stawiszynie. Stawiszynek, folw, i os. , pow. turecki, gra. Wola Świniecka, par. Świnice, odl. 31 w. od Turka, 2 dm. , 31 mk, W 1827 r. 4 dm. , 41 mk. Folw. S. ma 220 mr. obszaru i należy do Świnieckiej Woli. Stawka 1. al. Sycynka, rzeczka, dopływ Wisły, ob. Lucymia, 2. S. al. Cienia, rzeczka, dopływ Prosny, ob. Cienia. Stawki, jezioro w zlewie Wieprza, w pow. zamojskim, między wsią Rozłopami a Michałowem, ma 20 mr. obszaru. Stawki 1. dziś ulica w Warszawie, w pobliżu Powązek, równoległa do Nizkiej, Miłej i Gęsiej; pierwotnie zaś nazwa ta ogarniała cały obszar bagnistej kotliny, niższej o 20 do 24 stóp od otaczającego ją płaskowzgórza. Było to zapewne kiedyś obszerne leśne jezioro, które po wycięciu lasu i opadnięciu wód zamieniło się na całą grupę drobnych Stawki zbiorników, których wody uprowadzała do Wisły rzeczka Drna. Na rzeczce tej potworzono potem liczne stawy na użytekstawianych nad nią w XIV i XV w. młynów, foluszów i t. p. zakładów. Jeszcze w połowie XVIII w. liczono 16 stawów. Dotąd jeszcze na obszarze między ulicami Dziką, Gęsią a Przyokopową można widzieć szczątki dawnych bagnisk i licznych zbiorników wodnych. W XVII w. Verdum, wjeżdżając do Warszawy przez Stawki, widział tu prześliczny pałac prymasa Prażmowskiego, wznoszący się wesoło między kilku jeziorami, które mu nadawały nazwę Liske, Cudzoz. w Polsce, 120. 2. S. , wś i fol. , pow. nieszawski, gm. i par. Służowo, ma 91 mk. Fol. S. , oddzielony od dóbr Ośno, miał w 1885 r. 643 mr. , wś 16 mr. W 1827 r. było 7 dm. , 53 mk. 3. S. , kol. włośc. , pow. koniński, gm. Dąbroszyn, par. Grabienice, odl. od Konina 14 w. , ma 12 mk. , 123 mr. 4. S. , wś w pobliżu Brzezińskich wzgórz, pow. koniński, gm. Piorunów, par. Wyszyna, odl. od Konina 13 w. , ma 4 dm. , 34 mk. 5. S. , os. , pow. kolski, gm. i par. Kościelec, odl. od Koła 11 w. ; 1 dm. , 6 mk. 6. S. , kol. , pow. turecki, gm. Piekary, par. Skęczniew, odl. od Turka 19 w. , ma 30 dm. , 299 mk. W 1827 r. 1 dm. , 5 mk. 7. S. Potworawskie, wś, pow. turecki, gm. Kowale Pańskie, par. Dobra, odl. od Turka 12 w. , ma 11 dm. , a wraz z Potworowem 266 mk. 8. S. , pustka, pow. sieradzki, ob. Grzymaczów, 9. S. , os. , pow. wieluński, gm. Rudniki, par. Żytniów, odl. 28 w. od Wielunia, ma 3 dm. Należy do Żytniowa. 10. S. , fol. , pow. brzeziński, gm. Gałkówek, par. Brzeziny odl. 2 w. , ma 144 mr. obszaru. W 1827 r. było 5 dm. , 34 mk. Wspominaną już w XVI w. Łaski, L. B. , II, 400. Według reg. pob. pow. brzezińskiego z roku 1576 Stawkowski miał tu 1 2 łan. , 2 zagr. Pawiński, Wielkp. , II, 150. 11. S. , kol. i os. , pow. łódzki, gm. Rąbień, par. Kazimierz; kol. ma 7 dm. , 45 mk. , 298 mr. włośc; os. 1 dm. , 4 mk. , 126 mr. 12 S. , os. młyn. , pow. będziński, gm. Rokitno Szlacheckie, par. Ciągowice, 1 dm. , 6 mk. , 7 mr. dwor. 13. S. , wś włośc. , pow. częstochowski, gm. Lipie, par. Parzymiechy, ma 3 dm. , 47 mk. , 20 mr. 14. S. , os. leś. , pow. częstochowski, gm. Potok Złoty, par. Żuraw, 1 dm. , 76 mr. dwor. W 1827 r. 1 dm. , 5 mk. 15. S. , os. leś. , pow. częstochowski, gm. Rększowice; 1 dm. , 5 mk. , 15 mr. dwor. 16. S. , fol. , pow. olkuski, gm. i par. Kromołów. 17. S. , wś włośc. nad rz. Radomką, pow. kozienicki, gm. Bobrowniki, par. Głowaczów, odl od Kozienic 20 w. , ma 10 dm. , 122 mk. , 379 mr. W 1827 r. 7 dm. , 42 mk. 18. S. , przedmieście Ostrowca, pow, opatowski, gm. i par. Ostrowiec, odl. od Opatowa 63 w. , 1 dm, ., 5 mk. , 212 mr 19. S. , os. leś. , pow. opatowski, gm. i par. Łagów, odl od Opatowa 26 w. , 15 mr. dwor. 20. S. , wś i fol, pow. janowski, gm. i par. Potok Wielki. Wś S. ma 11 osad, 82 dusz, 175 mr. Obecnie utworzono 24 kolonie parcelacyjne na zakupionym od dworu lesie, w których jest 25 dm. , ludn. 193 dusz, ziemi ornej 315 mr. Fol S. , oddzielony od dóbr Potoczek, ma 245 mr. , należy do Adama Przanowskiego. Gleba gliniasta, piaszczysta, lecz urodzajna. Pol utworzony z kredowych kopanin i w dobrej kulturze będący, odznacza się urodzajnością gleby. 21. S. , fol. , pow. janowski, gm. Modliborzyce, par. Potok Wielki, odl 14 w. od Janowa. W 1885 r. rozl mr. 228 gr. or. i ogr. mr. 183, łąk mr. 6, lasu mr. 32, nieuż. mr. 7; bud. z drzewa 13; plodozm. 14polowy, las nieurządzony. Ob. Potok Wielki 22. S. , wś i fol. , pow. włodawski, gm, i par. Włodawa; ma 53 dm. , 482 mk. i 1874 mr. obszaru. W 1827 r. było 54 dm. , 363 mk. ; par. Różanka. S. wchodziły w skład dóbr należących do Pociejów. Ob. Różanka. 23. S. , pow. ciechanowski, ob. Konarzewo S. Br. Ch. Stawki, wś, pow. prużański, w 2 okr. pol. , gm. Maciejowicze Matwiejewicze, o 49 w, od Prużany. Stawki, rzeczka w pow. uszyckim. , bierze początek poniżej Zielonej, płynie ze wschodu na zachód i pod przysiołkami wsi Raczyniec Galicyą i Łukaszówką uchodzi od lewego brzegu do Studzienicy Studenicy. Stawki 1. wś nad Bohem, pow. hajsyński, na pograniczu olhopolskiego, okrąg pol i par. kat. Ternówka, gm. Chraszczewata, sąd Teplik, ma 188 osad, 1036 mk. , 1510 dzies. ziemi włośc. , 60 cerkiewnej, 1362 dzies. dworskiej należącej do Piszczatowskich, 140 do Mołczynej i 275 do Kuźminowych. Cerkiew p. w. N. M. P. , wzniesiona w 1870 r. , ma 1364 parafian. Dawniej cała wieś należała do Borowskich. 2. S. , futor, pow. jampolski, gm. Tomaszpol. 3. S. , al. Słoboda Chrysytszcze, wś, pow. olhopolski, okr. pol. , gm. i sąd Piszczanka, par. praw. Haraczkówka, katol Miastkówka, o 50 w. od Olhopola, ma 153 osad, 796 mk. , 720 dzies. ziemi włośc. , 1246 dworskiej. Własność Jaroszyńskich. 4. S. , wś na lewym brzegu Teterewa, powiat radomyski, w 2 okręgu pol. , gm. Kiczkiry, par. katol. Korystyszów, o 6 wiorst powyżej Radomyśla, ma 1000 mk. Podług Pochilowicza jest tu 983 prawosł. , 32 katol. i 30 żydów. Włościanie, w liczbie 386 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 1119 dzies. , z opłatą po 998 rs. 49 kop. rocznie. W 1783 r. było w S. 60 sadyb i 200 mk. We wsi znajduje się cerkiew drewniana, p. w. Zmartwychwstania J. Ch. , wzniesiona w 1740 r. Stawki Stawki Stawki na miejsce dawniejszej i uposażona 42 dzies. ziemi. Nadto jest tu kaplica kat. murowana, fundowana około 1795 r. Do par. praw. należą wsi Stawecka Słoboda al. Słobódka, Maryanówka i Jurówka. W S. znajdują się dwa niewielkie i prawie zupełnie zniszczone horodyszcza, jedno pod samą wsią, drugie zaś na polach. Podług spisu majątków monasteru Sofijskiego w Kijowie z 1415 r. S. należały wówczas do monasteru Pieczerskiego ob. Istor. Akt. Zap. Ros. , t. I, 26. W 1629 r. właścicielką była Elżbieta Łasska, która wniosła zażalenie na archimandrytę pieczerskiego Piotra Mogiłę za zagrabienie zebranego siana ob. Kiew. gub. wied. , 1870 r. , No 29. Następnie należała do Gabryela Proskury, podczaszego kijowskiego, od którego nabył Dunin Wąsowicz, ssta dzierzgowski, szambelan królewski. Obecnie rozdrobniona, należy do kilku osób. W 1863 r. główniejsze części posiadali Bronisław Hasfort 621 dzies. i 97 dusz rew. , Eleonora Wąsowiczowa, a poniżej córka jej Kordula Czajkowska 519 dz. , 53 dusz, taż sama Czajkowska, żona Prota 595 dz. , 60 dusz, Mikołaj Sielecki 609 dzies. , 52 dusz, kapitan von Jork, obecnie skarbowa 213 dz. , 16 dusz, kollokatorzy Wąsowicza i Adam Wąsowicz, a po jego śmierci Hasfort 140 dz. , 19 dusz, Bazyli Czajkowski 369 dzies. , 35 dusz, Filip Wahutowicz 507 dz. , 27 dusz i Marya Zarembowa 325 dz. , 26 dusz. Obecnie jeszcze bardziej rozdrobnione, obejmuje w ogóle 2819 dzies. ziemi dworskiej 1088 użytkowej, 1705 lasów, 26 nieużytków. 5. S. , wś, pow. rówieński, par. katol. Równe, posiada cerkiew murowaną. Własność Karola ks. Radziwiłła. 6. S. , wś, pow. rówieński, posiada kapł. kat. par. Deraźnia. 7. S. , uroczysko na gruntach wsi Łęczyn, powiat rówieński. 8. S. , wś nad bezim. dopł. Irpenia, powiat wasylkowski, w 2 okr. pol. , gmina i parafia praw. Wieprzyk, par. kat. Chwastów, o 47 w. od Wasylkowa, ma 670 mk. w 1863 r. 508 mk. . Stanowi właściwie południową część wsi Skrahlówki. Należy do klucza chwastowskiego dóbr państwa. 9. S. , w dok. Stawczyce, wś, powiat włodzimierski, parafia katolicka Przewały, na płn. zchd od Włodzimierza, posiada kaplicę katol. dek. kowelskiego. 10. S. , w dok. Stawiszcze, buda, pow. żytomierski, na zchd od mka Horoszki. 11. S. , słobódka, pow. żytomierski, par. Cudnów, w 1867 r. 12 os. 12. S. , ob. Stawek. Dr. M. J. Krz. Stawki 1. potok, powstaje na granicy gm. Dąbrowicy i Stawek, w pow. grodeckim, po płn. stronie Seredniego horbu 401 mt. ; płynie wądołem leśnym na płd. , a opłynąwszy wieś Stawki od wsch. wchodzi na tak zwane Szerokie Błoto 299 mt. , z którego zabrawszy od zachodu dwa dopływy, wpada do Janowskiego Stawu na płn. jego brzegu. Długi 6 klm. 2. S. , potok, zwany także Snowidą ob. . 3. S. , potok, nastaje w zach. stronie obszaru Szwaj kowiec, w pow. czortkowskim, płynie na płd. wsch. granicą gmin Szwajkowiec i Szmańkowiec, uchodząc do Ncizławy z pr. brz. Długi 3 1 2 klm. 4. S. , potok, nastaje w obr. gm. Boryszkowiec, w pow. borszczowskim, płynie na płd. wsch. przez obszar Boryszkowiec, a opłynąwszy wś od płd. , wpada do Zbrucza z pr. brz. Długi 3 klm. 5. S. , ob. Frydrychówka. 6. S. , ob. Wereszyca. Br. G. Stawki 1. wś, pow. gródecki, 24 klm. na pln. wschód od st. kol. w Gródku, 6 klm. od sądu powiat. i urz. poczt. w Janowie pode Lwowem. Na wschód leżą Dąbrowica i Łozina, na płd. Stradcz i Janów, na zach. Lelechówka i Majdan, na płn. zach. Wiszenka Mała, na płn. Hucisko pow. żółkiewski. Wody z płn. obszaru zabiera pot. Stawki, wpadający w Janowie do stawu utworzonego przez Wereszycę. Środkowa część obszaru wznosi się do 299 mt. Na płn. i płd. rozłożyły się lasy, a mianowicie na płn. las Horyzna 392 mt. , na płd. Dąbrowa ze szczytem Ostry garb 356 mt. , na płd. zach. Horbki z, ,Taborową górą. Własn. więk. hr. Agenora Gołuchowskiego ma roli or. 8, łąk i ogr. 45, past. 174, lasu 3279 mr. ; wł. mn. roli or. 152, łąk i ogr. 575, past. 6, lasu 42 mr. W r. 1880 było 40 dm. , 288 mk. w gminie, 6 dm. , 31 mk. na obsz. dwor. 295 gr. kat. 180 rz. kat. , 5 izrael. ; 297 Rusinów, 166 Polaków, 6 Niemców. Par. rz. kat. w Janowie, gr. kat. Stradczu. 2. S. al. Stawek, grupa domów w Arłamowskiej Woli, pow. mościski. 3. S. al. Stawyszcze, część Werechraty, z leśniczówką i folw. , pow. Rawa Ruska. 4. S. al. Moryczówka, grupa domów w Ponikowicy, pow. brodzki. 5. S. , cegielnia w Czortkowie, pow. czortkowski. 6. S. , folw. na obsz. dwor. Zwiniacza, pow. czortkowski. 7. S. , wś, pow. skałacki, 24 klm. na płd. wschód od Skałatu, 15 klm. od sądu powiat. w Grzymałowie, 11 klm. od urz. poczt. w Toustem. Na płn. leżą Kokoszyńce, na wschód Kozina, na płd. zach. i płnzach. Krasne. Przez wieś płynie potok Bridoka, lewy dopł. Zbrucza. Wchodzi on tu od zach, z Krasnego, a płynie do Koziny. We wsi rozlewa się w mały staw, dokoła którego leżą zabudowania. Wieś tworzy jedną gminę katastralną z Krasnem. W r. 1880 było 61 dm. , 337 mk. w gminie, 4 dm. , 44 mk. na obsz. dwor. 140 rz. kat. , 212 gr. kat. , 27 izrael. ; 306 Rusinów, 75 Polaków. Par. rz. kat. w Toustem, gr. kat. w Krasnem. 8. S. al. Stawka, część Uhryńkowiec, pow. zaleszczycki. 9. S. , grupa domów w Medyniu, pow. zbaraski. 10. S. al. Dzwoniec, folw. i gajówka na obsz. dwor. Pobocz, pow, złoczowski. 11. S. , grupa domów w Podhorcach, pow, złoczowski. 12. S. Uhrynowskie, grupa domów w Lubyczy Kniazie, pow, Rawa Ruska. Lu. Dz. Stawki 1. las na pół. wybrzeżu jez, skorzęcińskiego Niedzięgiel. W tym lesie miał, na mocy przywileju króla Kazimierza z 1365 r. , założyć wś na prawie niemieckiem Marcin de Pyotrowyecz, który za to uzyskał sołtystwo miejscowe, wolne rybołówstwo na jeziorze Niedzlęgiel, wodę Stawek z wielką łąką Kleszczowy Kierz i innemi łąkami przyległemi Kod. Wielkop. , n. 1551. 2. S. , osada w pow. poznańskim, o 7 klm. na płd. zchd od Swarzędza, pod Spławiem, nie wykazana w Spisach urzędowych. 3. S. , łąki na Marszałkach, w pow. ostrzeszowskim. E. Cal. Stawki al. Stewki niem. Stawken i Stewken, 1414 Stabe, wś pod Toruniem, na lew. brzegu Wisły, pow. toruński, st. p. dworzec toruń ski, par. kat. Podgórze, szkoła ew. w miej scu; 428 ha 209 ha roli, 61 łąk, 77 lasu. W 1885 r. 62 dm. , 115 dym. , 617 mk. 506 ew. , 107 kat. , 4 żyd. . W 1888 r. rozpoczęto tu budować nowy fort. W księgach szkodowych krzyżackich z 1414 r. czytamy, że Mikołajo wi z S. zabrali nieprzyjaciele 10 wołów i 3 konie, które był zakupił na jarmarku w Łążynie ob. Gesch. d. Stadt und des kr. Kulm, von Schultz, II, 163. Kś. Fr. Stawki, dobra, pow. węgoborski; 358 ha, 30 dm. , 168 mk. S. i Przystań nadano 1558 r. Jerzemu v. Hohendorf. Stawna, grupa domów w Gródku nad Dniestrem, pow. zaleszycki. Stawnica, mylnie Stawińce, wś rządowa u zbiegu Bożka z Bohem, pow. latyczowski, pod mkiem Międzybożem, gdzie, okr. pol. , gm. , par. katol. , i sąd, ma 176 osad, 1046 mk. , 2997 dzies. ziemi włośc. , 249 dzies. w fer mie należącej do Popowa. Posiada cerkiew, 4 młyny, pokłady kamienia wapiennego. Za rząd dóbr międzyboskich. Dawniej własność ks. Czartoryskich, po przejściu do skarbu za mieniona, przez pewien czas, na kolonie woj skowe. Dr. M. Stawnica, niem. Teichfliess, prawy dopł. Korytnicy dopł. Drawy, wypływa z jez. Orlego, na zachód od Frydlądu Marohijskiego, przepływa jez. Łowickie i uchodzi po za granicą pow. wałeckiego pod Nową Korytni cą na zach. od Tuczna ob. Pow. wałecki p. Calliera, str. 50. Kś. Fr. Stawnica 1. niem. Stewnitz, wś nad rz. Głumią, pow. złotowski, st. p. i par. kat. Złotowo, o 6 klm. odl, 864 ha 605 roli orn. , 136 łąk, 40 ha lasu. W 1885 r. 66 dm. , 89 dym. , 493 mk. , 306 kat. , 179 ew. , 8 żyd. Szkoła katol. Na młyn Grzymek Muehlengut Stewnitz przypada 20 mk. i 2 dm. Nazwy miejscowe są jeziora Piaseczno i Głęboczek; łąki Ombrzym, t. j. olbrzym i 01szynka, Oprócz tego jest tu stary okop. Zamkową górą zwany, leżący niedaleko Głumi, która ma swój początek w Głąbsku. Mesznego pobierał prob. 1695 r. ztąd od 9 gburów po 1 kor. żyta wielkiej miary łobżenickiej i po pół kor, owsa, od włók pustych zaś nic ob. Wizyt. Jezierskiego, str. 58 b. . 2. S. , dobra tamże; 501 ha 357 roli, 100 ha łąk. W 1885 r. 4 dm. , 11 dym, , 69 mk. Kś. Fr. Stawnik al. Staunik, potok, powstaje w obr. gm. Kosmacza, pow. kosowski, w Karpatach wschodnich, dziale czarnohorskim, ze źródeł leśnych na płn. wsch. pochyłości góry Grahitu 1171 mt. , na wysokości około 1000 mt. npm. Płynie leśnym parowem na płn. wsch. , potem łąkami, wreszcie pomiędzy domostwami wsi Kosmacza u zachodnich stóp wzgórzy Brusturskiego Bukowca 972 mt. i Wibczeńki 708 mt. , uchodząc z praw. brzegu do Pistynki al. Syhleńskiego pot. Długi 9 klm. Br. G. Stawniszki, w spisie z 1865 r. Stogniszki, wś włośc. , pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. Szumsk, okr. wiejski Kosina, o 5 w. od gminy a 23 w. od Wilna, ma 6 dm. , 4 mk. praw i 56 kat. w 1865 r, 26 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Kiena. Stawny, potok w Karpatach wschodnich, dopływ pot. Prutecia. Ob. Liszniów i Pruteć. Stawoczki, opustoszałe sioło we włości byszewskiej, t. j. w dzisiejszym pow. kijowskim, w pobliżu granic pow. wasylkowskiego, skwirskiego i radomyskiego. Stawok, rzeczka w pow. pińskim, prawy dopływ Jasiołdy, zaczyna się za wsią t. naz, i ubiegłszy w kierunku wschodnim około 6 w. , ma ujście za wsią Rudawino. A. Jel. Stawok, ob. Stawek. Staworowo, wś, pow. sokólski, w 1 okr. pol. , gm. Mąkowlany, o 20 w, od Sokółki. Stawów, wś nad bezim. prawobocznym dopływem Trościanicy, pow. żytomierski, o 16 w. od mka Horoszek odl Grunta składają się z gnejsu i czerwonego granitu. A. L. Br. Stawowice, w XVI w. Stawowicze major, wś i fol. , pow, opoczyński, gm. Topolice, par. Żarnów, odl od Opoczna 15 w. , ma 22 dm. , 153 mk. W 1827 r. było 25 dm. , 174 mk W 1876 r. fol. rozl. mr. 683 gr. or. i ogr. mr. 310, łąk mr. 31, pastw. mr. 257, lasu mr. 59, nieuż. mr. 26; bud. z drzewa 10, las nieurządzony. Wś S. os. 21, mr. 222, W połowie XV w. wś S. Major, w par. Żarnów, miała łany km. , z których dziesięcinę snopową i konopną, wartości 3 grzyw. , płacono scholastryi sandomierskiej; mniejsza połowa wsi da Stawok Staworowo Stawów Stawowice Stawnica Stawnik Stawniszki Stawny Stawki Stawoczki Stawki Stawna Stawowiczki Stawownica Stawropol Stawrów Stawrowce wala dziesięcinę pleb. w Lipie, 3 karczmy, 1 zagr. z rolą dawały scholastryi sandomierskiej in gonithwam. S. Minor, własność Doliwów, miała 3 łany km. , z których dziesięcinę, wartości 1 seksageny, płacono scholastryi sandomierskiej. Fol. rycerski dawał pleban, w Lipie Długosz, L. B. , 336, 337, 599. Według reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1508 wś S. parva i Sokołów, własność Michałowskich, płaciły pob. 19 gr. 9 den. W 1577 r. w S Minor Stawowiczki Salomon Krzetowski miał 1 zagr. z rolą, Piotr Prymus 1 2 łanu, 1 zagr. z rolą. Wo wsi S. Major, w par. Żarnów, Leonard Strasz miał 9 łan. , 1 zag. Pawiński, Małop. , 289, 482 Br. Ch. Stawowiczki, wś i fol. pow. opoczyński, gm. Topolice, par. Żarnów, odl. od Opoczna 10 w. , ma 12 dm. , 85 mk. W 1827 r. było 11 dm. , 58 mk W 1876 r. fol. rozl. mr. 257 gr. or. i ogr. mr. 156, łąk mr. 31, past. mr. 28, lasu mr. 14, nieuż. mr. 28; bud. z drze wa 15; płodozm. 5 i 10pol. Wś S. os. 11, mr. 84. Na początku XVI w. dziesięcina z łanów kmiecych i dwor. dwa folw. i trzech zagrodników, wartości do 1 1 2 grzyw. , szła dla plebana w Lipie, choć wieś leżała w par. Żarnów Łaski, L. B. , I, 599. Br. Ch. Stawownica, struga w kluczu WielkoChełmowskim w pow. chojnickim. Stawropol, mto powiatowe gub. samarskiej, na lewym brzegu Wołgi, przy ujściu do niej Kuniej Wołożki, pod 53 28 płn. szer. a 67 1 wschd. dług. , o 145 w. od Samary, ma w 1871 r. 623 dm. 5 mur. , 3697 mk. 4 kat. , 6 rozkoln. , 14 żydów, 70 mahomet. , 3 cerkwie 2 mur. , 68 sklepów, szkołę powiat. i parafialną, szpital, st. pocztowa i przystań statków parowych. Mieszkańcy zajmują się przeważnie rolnictwem i uprawą cebuli; przemysł rękodzielniczy nieznaczny w 1871 r. 132 rzemieślników, podobnie jak i fabryczny w t. r. 12 drobnych zakładów, produkujących za 18900 rs. . Handel niewielki, przeważnie drobiazgowy. W 1870 r. wartość ładunku na przystani tutejszej dochodziła 33849 rs. Ładowano głównie żyto, mąkę żytnią i groch. Targi odbywają się co piątek, jarmark zaś od 27 do 29 czerwca. Własność miasta stanowi 5461 dzies. ziemi, młyn wodny i dwa rzędy sklepów drewnianych. Mto założone zostało w 1738 r. calem osadzenia w niom ochrzczonych Kałmyków, których w 1744 r. liczono już 3330 dusz. W 1780 r. S. został mtem powiat. namiestnictwa symbirskiego, od 1850 r. włączony do gub. samarskiej. Pod koniec XVIII w. mto składało się z warowni, otoczonej palisadą, i dwóch słobód. Stawropolski powiat zajmuje płn. zchd część gubernii i podług Strjelbickiego ma 21641 mil al. 10471, 5 w. kw. , naleSłownik Geograficzny T. XI. Zeszyt 124 ży przeto do najmniejszych w gubernii. Po wierzchnia powiatu, leżąca na lewym brzegu Wołgi, wzniesiona na wybrzeżach Wołgi i jej dopływów, nachyla się w ogóle ku płd. wschodowi. Gleba gliniasta, zmieszana z czarnoziemem, dość urodzajna, pomimo nie dbałej uprawy. Cały prawie powiat zroszony jest przez Wołgę, która na przestrzeni 190 w. oddziela powiat stawropolski od gub. symbirskiej. W granicach powiatu znajduje się na Wołdze 5 przystani. Do Wołgi uchodzą Majna, Wielki Czeremszan i Suskan ze swemi dopływami. Jeziora znajdują się przeważnie w dolinach Wołgi i Czeremszana, ważniejsze z nich Jagodnoje, Suskan, Saraj i Saławał. Błota, w ogóle niewielkie, znajdują się u wierzchowin rz. Majny i Suskana, a rzadziej w dolinie rz. Czeremszana. Lasy zajmują 27 ogólnej przestrzeni. W 1867 r. było w powiecie bezmta 194334 mk 4 katol. , 2000 rozkoln. , 16 protest. , 29099 mahomet. . Pod względem etnograficznym przeważną część stanowią Wielkorusi 73, 71; oprócz tego znajdują się Małorusy 6, 17, Tatarzy 12, 57, Mordwini 11, 24 i Czuwasze 2, 31. Mieszkańcy zamieszkują 179 osad i 3 przygródki, 2 słobody, 55 siół, 6 siółek 113 wsi. Osady są w ogóle dość ludne, tyl ko 6 bowiem ma niżej 100 mk. , 56 od 101 do 500, 51 od 5011000, 28 od 1001 1500, 14 odl. 501 2000, 12 od 2000 2500 i również 12 przechodzi 2500 mk. Mieszkańcy prawie wyłącznie zajmują się rolnictwem, sieją przeważnie żyto, owies, tatarkę i jarą psze nicę. Oprócz tego kwitnie pszczelnictwo. W niektórych wsiach zajmują się przemysłem domowym, głównie powroźnictwem, wyro bem sukna i dywanów, bednarstwem, stolar stwem, garncarstwem i in. Przemysł fabry czny dość rozwinięty, w 1871 r. było w po wiecie 89 fabryk, zatrudniających 826 robot. i produkujących za 768950 rs. J. Krz. Stawrów, sioło nad Styrem, pow. dubieński, na pograniczu pow. łuckiego, na zachód od mka Targowicy i Krasnego, dawniej przy siołek Krasnego. Niegdyś sioło zamkowe łuckie. Podług rewizyi. zamku łuckiego z 1545 r. Seło Krasnoje z prysełki Bolcze, Kolniatyczy, Stawrow, Perekładowiczy hospodar Jeho Miłost staryi dał Wasiliu Jenkowiczu w dzierzanie Jabłonowski, Rewizya, 86. Podług reg. pob. pow. łuckiego z 1560 r. p. Wasyl Zaborowski z imienia swego zakupnego Stawrowa płacił z 5 1 2 dworzyszcz, 5 ogr. po 6 gr. , 1 ogr. po 4 gr. , 1 koła młyn. W 1583 r. ks. Bohuszowa Korecka, wwdzina wołyńska, płaci z 4 dym. , 3 ogr. i 3 ogr. Jablonowski, Wołyń, 16, 111. J. Krz. Stawrowce, wś włośc. i zaśc. , pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skar20 Stawowiczki Stawsko Stawrowo Stawrygoła Stawryły Stawski Młyn Stawskie Stawy bowe Ostryna; podług spisu z 1865 r. wś ma 31, zaśc. zaś 3 dusze rewiz. Stawrowo 1. wś nad jez. Bohiń, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. Bohiń, okr. wiejski Czernica, o 10 w. od gminy a 106 w. od Dzisny, ma 6 dm. , 144 mk. w 1865 r. 80 dusz rewiz. . 2. S. , zaśc. tamże, 1 dm. , 9 mk. starowierców. J. Krz. Stawrowo, sioło nad rz. Kołokszą, pow. i gub. włodzimierska, o 27 w. od Włodzimierza, przy drodze do Aleksandrowa, ma 171 dm. , 1178 mk. , 2 cerkwie, szkołę, dom przytułku, targi. Pod wsią znajduje się fabryka perkalików, zatrudniająca w 1868 r. 550 robotn i produkująca za 467500 rs. Stawrygoła, wś nad jez. Szejczanka, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Giełwany, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Dobużyńskich Giełwanki, o 6 w. od gminy a 59 w. od Wilna, ma 7 dm. , 84 mk. katol. w 1865 r. 35 dusz rewiz. . Stawryły 1. dobra, pow. szawelski, gmTryszkuny, o 57 w, od Szawel. 2. S. Man, dele, dobra, pow. szawelski, gm. Tryszkuny o 57 w. od Szawel. Stawski Młyn al. Stawskie, młyn, pow. ostrzeszowski, o 6 klm. na wschódpłn. od Ostrzeszowa st. dr. żel. , nad strumieniem, któ ry wpada do Porajówki, dopł. Prosny, par. Doruchów, okr. wiejski Przytocznica, poczta w Bukownicy. E. Cal. Stawskie, zaśc. rządowy, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , o 16 w. od Wilejki, przy byłej dr. poczt. z mka Mołodeczna do Wilejki 1 dm. , 7 mk. praw. Stawsko, pow. włoszczowski, gm. i par. Krasocin. Stawy 1. kol. nad stawem, pow. łęczycki gm. Balków, par. Góra Śtej Małgorzaty, odl od Łęczycy w. 12; ma 18 dm. , wraz z kol. Gaj 347 mk. 2. S. , przyległ. wsi Grabowic, w pow. łaskim. 3. S. , w XV w. Staw, wś i folw. nad doliną Nidy, pow. jędrzejowski, gm. Mierzwin, par. Imielno, odl. 12 w. od Jędrzejowa, młyn wodny. W 1827 r. 44 dm. , 325 mk. Dobra S. składały się w 1885 r. z fol. S. , Pogrzebiec, rozl. mr, 946 fol 8. z attyn. Grodzisko gr. or. i ogr. mr. 167, łąk mr. 172, past. mr. 137, lasu mr. 162, nieuż. mr. 44; bud. mur. 6, drewn. 17; fol Pogrzebiec gr. or. i ogr. mr. 243, łąk mr. 12, nieuż. mr. 9; bud. drewn. 4, las nieurządzony. Wś S. os. 63, mr. 506; wś Pogrzebiec os. 2, mr. 10. W połowie XV w. wś Staw, w par. Imielno, własność Mokrskich h. Różyc, miała łany kmiece, karczmę, zagr. , z których dziesięcinę snopową i konopną dawano mansyonarzom w Imielnie Długosz, L. B. , II, 67. W 1581 r. Mokrski płacił pobór od 3 zagr. bez roli, 2 komor. bez bydła, 8 rybitw Pawiński, Małop. , 87, 439. Br. Ch. Stawy 1 zaśc. włośc. , pow. wileński, w 3 okr. pol, o 68 w. od Wika, 1 dm. , 9 mk. kat. 2. S. , sioło i dobra, pow. brzaski gub. gro dzieńskiej, w 5 okr. pol. , gm. Wołczyn, o 30 w. od Brześcia. Była tu parafia kat. deka natu brzeskiego. W całej parafii grunta lek kie, łąki dobro, powierzcbnia w części płaska, w części nierówna, zroszona rz. Bug i Pulwą, 3. S. , wś, pow. prużański, w 2 okr pol. , gm. Maciejowicze Matwiejewicze, o 49 w. od Prużany. J. Krz. Stawy 1. wś przy połączeniu rzki Horochowatki i Miry, formujących rozległe stawy, pow. kijowski, w 4 okr. pol. , gm. Kahorlik, o 80 w. od Kijowa odległa, ma 1477 mk. Po dług Pochilewicza jest tu 1762 mk. prawosł i 165 żydów. Włościanie, w liczbie 496 dusx rewiz. i 3 jednodworców, uwłaszczeni zostali na 939 dzies. , z opłatą po 2479 rs. 18 kop, rocznie. W 1790 r. w S. i w należącej, do parafii wsi Bendiuhówce było 84 sadyb i 1088 mk. We wsi znajduje się cerkiew p. w. Pokrowy N. M. P. , murowana, wzniesiona w 1821 r. przez ówczesnego dziedzica Jana Butowicza, na miejscu dawniejszej, wzniesio nej z drzewa i uposażonej w 1754 r. przez Jana Jacka Amora hr. na Tarnowie i Dziko wie Tarnowskiego, ststę kahorlickiego. Akt fundacyjny ogłoszony został przez Pochilewi cza Skazania i t. d. , str. 62, 63. Do par. prawosł. należy wś Bendiuhówka. Za czasów Rzpltej S. , zwane Żydowskiemi Stawami, wchodziły w skład ststwa kahorlickiego. Na początku bieżącego wieku stanowiły własność Józefa Morzkowskiego. Od niego w 1803 r. nabył włość stawiańską, składającą się ze wsi S. , Bendiuhówka, Mirówka i Janówka z Teklówką, za 140, 000 rub. asyg. Jan Butowicz, po jego zaś śmierci w 1822 r. syn Mi kołaj sprzedał dobra w 1838 r. Czetweryko wym. Obecnie, drogą spadku, należy w części do Katarzyny Presnuchinej 1297 dzies. i gorzelnia, w części zaś do Barbary Podobiedowej 516 dzies. . 2. S. , zaginiona wieś w dobrach korotkowskich, ob. Ładyżyn V, 569. J. Krz. Stawy 1. wzgórze, pod Małpinem, w pow. szremskim, na zach. płn. od Dolska. 2. S. , w pow. krotoszyńskim, ob. Staw. 3. S. pod Skokami na mapie Chrzanowskiego, mylnie, zamiast Sława. Stawy, pow. ządzborski, ob. Bagienice Małe. Sławy Stare, wś, pow. bialski Galicya, par. rz. kat. w Oświęcimie, leży na prawym brzegu Soły, na płd. od Oświecima 3 klm. , przy gościńcu do Kęt. Wś ma 57 dm. i 329 mk. ; 324 rz. kat. i 5 izr. . Pos. więk. należy do klucza Zatorskiego hr. Potockich i wynosi Stawrowo Stawy 177 roli, 47 łąk i 2 mr. past. ; pos. mn. 154 roli, 24 łąk, 101 past. i 4 mr. lasu. W spisie poborów z r. 1581 niewymieniona. Graniczy na płd. z Adolfinom a na wschód z Zaborzem. Stawy Szubine, wś nad bezim. ruczajem, pow. zwinogródzki, w 3 okr. pol. , gm, Winograd o 7 w. , o 32 w. od Zwinogródki, ma 1600 mk. Cerkiew drewniana p. w. św. archanioła Michała, niewiadomej erekcyi z zeszłego wieku, uposażona jest 36 dzies. ziemi. Wś otoczona starym dębowym lasem, rozłożona jest wśród gór na przestrzeni 3 w. Włościanie posiadają znaczno sady. Należy do klucza olszańskiego hr. Branickich. J. Krz. Stawy Tatrzańskie, ob. Tatry. Stawy Winnickie 1. wś, pow. wasylkowski, ob. Seredyna Słoboda al. Seredynka, 2. S. Winnickie, hutor, pow. wasylkowski, w 2 okr. pol. , gm. Chwastów, par. prawosł. Seredyna Słoboda, o 17 w. od Wasylkowa, ma 170 mk. Należy do dóbr skarbowych Chwastów. Stawyszcze, folw. w Rohoźny, pow. czerniowiecki, nad pot. Kuczorem al. Zadobrówką. Stażuciszki, zaśc. , pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. Niemcz, okr. wiejski Szkoduciszki, o 4 w. od gminy, 8 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Jarmoliszki. Stągniewice, ob. . Stognieiwice. Stąporków, wś, folw. i zakłady żelazne nad rz. Czarną, pow. konocki, gm. Duraczów, par. Odrowąż, odl. od Końskich 12 w. , ma 57 dm. , 309 mk. , 2049 mr. dwor. , 290 mr. włośc. W 1827 r. 24 dm. , 131 mk. Małachowski Jan, kanclerz kor. , wzniósł tu wielki piec 1738 r. W ostatnich czasach zakłady żelazne wraz dobrami przeszły w ręce Tarnowskich. W 1888 r. przetopiono 575, 433 pud. rudy i otrzymano 152, 126 pud. surowca, w tej licz bie 118, 585 pud. odlewów. Pracowało 515 ludzi. Br. Ch. Stążki al. Wstążki, niem. Stonskibach, rzka, lewy dopływ Brdy; powstaje w lesie woziwodzkim, w pow. tucholskim, na płn. wschód od Bielskiej Strugi, płynie potem w płd. kie runku przez Okierskie jez. , mija os. Gołąbek, gdzie przerzyna trakt t. zw. Napoleoński, wije się następnie przez jezioro pod Nowym i pod Rudzkim Młynem, przecina szosę tucholską i uchodzi przy nadleśn. świckiem pod na zwą Rudy do Brdy. Z lewej strony przyj muje Rakunkę al. Rakówkę i Żytnicę. Długa 1 2 5 mili. Kś. Fr. Stążki 1 1780 Sztoszki, niem. Stonskowo, dawniej Stonsken, wś włośc. nad rz. Łebą, na Kaszubach, pow. kartuski, st. p. Mirachowo, par. kat. Sianowo, zawiera 7 gburstw i l zagrodę, razem 155 ha 102 roli, W 1885 r. 10 dm. , 12 dym. , 72 mk. kat. Za czasów Rzpltej należały S. do ststwa mirachowskiego; uwłaszczenie nastąpiło r. 1820. 2. S. , niem. Stonsk, 1400 Stanske, 1546 Wstansky, 1649 Wstąski, 1669 Stąszki, dobra ryc. , pow. świecki, nad szosą, st. p. , tel. i kol. Pruszcz, 6, 5 klm. odl, par. kat. Łąkie Polskie; 829 ha 622 roli or. , 60 łąk, 44 ha lasu. W 1885 r. 13 dm. , 42 dym. , 262 mk. , 171 kat. , 91 ew. ; gorzelnia, cegielnia, tartak parowy, hodowla krów, fabrykacya masła, które do Berlina się wysyła. R. 1855 znaleziono tu klin starożytny i siekierkę z bronzu. Za czasów krzyżackich należały S. do komturstwa świeckiego i czyniły konną służbę zbrojną. R. 1546 stanęła między Janem Niewieścińskim a Stanisławem Stenzel Kopickim ugoda, mocą której pierwszy ustąpił 13 włók do dóbr w Włosienicy należących, wzamian za 20 włók w Stążkach, z gburami Wanzlaff, Wladarsz, Barthoff, Scepan i Rabbas i za 2 puste włóki w Lubani i 500 grz. w dodatku. Jeszcze 1649 posiada Niewieściński S. , ale posiadło szlach. dzierżyła pani Dulska. Według taryfy z r. płacił tu Fabian Kos 4 fl. 12 gr. , Niewieścińska 2 fl. 16 gr. ob. Rocz. T. P. N. w Pozn, 1871, str. 180. R. 1669 należał 1 dział do Gromackiego, r. 1682 sors Stążki do R. Powalskiego z Łaszewa, tegoż r. 1 dział szlach. Nahoreckiemu. R. 1748 sprzedał Jakub Łaszewski S. swemu synowi Andrzejow. za 19, 000 zł. ; po nim odziedziczyła je jego córka Barbara, która r. 1765 wyszła za Feliksa Lębińskiego. R. 1817 nabywa S. znów jakiś Lębiński za 26, 000 tal R. 1836 sprzedała je Anna Gudowska, urodz. Born, Ludwikowi Poleskiemu za 9000 tal, r. zaś 1863 nabywa je Wahrenberg za 65, 000 tal. Roku należały S. do par. świakotowskiej i dawały mesznego po 12 gr. od 2 działów szlach. Według taryfy na symplę z r. 1717 płaciły S. 7 gr. 9 fen. , a od 1 działu szlach. 1 zł. R. 1773 były S. wraz z folw. p. Czarnocie wydzierżawione; obejmowały zaś 16 włók roli, 3 wł. lasu sosnowego, mało łąk, karczmę i przyniosły 289 tal. 68 gr. 1 1 2 fen. czystego doch. ; 11 ogrodników, w tyluż drewnianych chałupach mieszkających, płaciło czynsz i czyniło tłokę; oprócz tego był tu dom mieszkalny z 3 izbami; dymów liczono 26, mk. 106 kat. , między nimi 10 ogrodn. z uprzężą i 3 trudniących się procederem. Stan bydła był następujący koni 24, wołów 26, krów 44, jałowic 19, owiec 60, świni 12; wysiew; 270 korcy żyta, 77 jęczmienia, 34 owsa, 17 grochu, 22 lnu; siana zbierano 15 far ob. Zeitsch. des Westpr. Gesch. Ver. , 1886, str. 325 i 365, Kś. Fr. Stebaczewo, sioło nad rzką Nerlą, pow. sauzdalski gub. włodzimierskiej, o 31 w. od miasta powiat. , ma 32 dm, 196 mk. Stebajewo, sioło nad stawem, pow. zadoński gub. woroneskiej, o 21 w. od miasta Stąporków Stągniewice Stażuciszki Stawyszcze Stebajewo Stawy Stebaczewo Stążki Stebenki Stebiaki Stebinie Stebki powiat. , ma 110 dm. , 963 mk. , cukrownię założoną w 1853 r. a z gruntu przerobioną w r. 1863, na której w 1866 7 r. wyprodukowano 12, 650, a w 1867 8 r. 13, 176 pudów piasku. Stebejki, wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 25 w. od Poniewieża. Stebelec, dobra, pow. sokólski, w 3 okr. pol. , gm. Kamionka, o 5 w. od Sokółki. Stebenki al. Stebienek, urzęd. Stebehnke, dawniej Stebenke, folw. , pow. wyrzyski, o 11 klm. na płn. od Łobżenicy, w płn. zach. kończynie powiatu, w lasach runowskich, 0, 7 klm. od Łobżonki, dopł. Noteci; par. Dzwierzchno, okr. dworski Runowo. Stebiaki, wś i dobra, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 28 w. od Poniewieża. Stebinie, folw. w Bachowie, pow. przemyski. Stebki, pow. kowelski, ob. Steble. Steble 1. w 1583 r. Stebki, wś, pow. kowelski dawniej w pow. włodzimierskim, na wschód od Kowla, przy drodze do Piasecznej. Podług reg. pob. z 1588 r. należała do włości milanowickiej kn. Andrzeja Kurbskiego Skulin, miała 4 1 2 łan, 7 rzemieśl. Jabłonowski, Wołyń, 121. Następnie wchodziła w skład ststwa kowelskiege i podług lustracyi z 1628 r. czyniła 74 fl. 7 gr. 9 den. 2. S. al. Stebły, wś nad rzką Rahówką, prawym dopł. Uszy, pow. radomyski, w 4 okr. pol. , gm. i par. prawosł. Chabne o 6 w. , odl. o 100 w. od Radomyśla, ma 259 mk. Włościanie, w liczbie 91 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 344 dzies. Należy do dóbr Chabne Horwatów, po przednio ks. Radziwiłłów. J. Krz. Steblewicze, dwie poblizkie wsi, pow. mozyrski, w gm. i par. prawosł. Lenin. S. Wielkie mają 7, S. Małe również 7 osad. Obie wsi przez ks. Radziwiłłów stały się własnością ks. Wittgensteinów, obecnie uwłaszczone Steblewo, niem. Stueblau, 1305 Stubelow, wś w nizinach gdańskich, na praw. brzegu Wisły, pow. tczewski, st. p. i kol. Pszczółki, par. kat. Giemlice, kościół par. ew. i szkoła 1887 r. 74 dzieci w miejscu; zawiera 7 gbur. posiadeł i 4 zagrody, razem 1343 ha 856 roli, 155 łąk, 12 ha lasu. W 1885 r. 34 dm. , 104 dym. , 513 mk, 348 kat. , 165 ew. Jeszcze w nowszych czasach nazywano całe gdańskie niziny steblewskiemi Stobbelowisches Werder lub też małemi nizinami, tu bowiem koncentrowały się wszelkie prace około zabezpieczenia nizin przed Wisłą. W lustracyi napotykamy S. po raz pierwszy 1305 r. , w którym Wacław III, król polski, Krzyżakom potwierdza niektóre darowizny bona ojca swego, między niemi i S. ob. P. U. B. v. Perlbach, Nr. 634. R. 1343 nadaje w. mistrz Ludolf Koenig wiernemu Henrykowi v. Wernersdorf przywilej na 70 1 2 włók, pomiędzy niemi 23 1 2 poza groblą. Dla proboszcza wyznacza 4 wł. wolne, dla sołtysa 6 wolnych i trzecią część pieniężnych kar sądowych. W 13letniej wojnie zaszła tu utarczka d. 20 lutego 1456 r. ob. Ser. rer. pruss. , IV, 162, przyp. 4. W drugiej wojnie szwedzkiej zaś wznieśli tu Gdańszczanie szaniec dla strzeżenia nizin i Wisły. R. 1656 zdobył go Karol Gustaw. Kościół mur. z połowy XIV w. , wieża z końca tegoż stulecia. Z średnich wieków pochodzi także, murowana Bożamęka ob. Bauu. Kunstdenk, der Prov. Westpreus. , str. 137 139. Patronat przysługiwał magistratowi gdańskiemu, ztąd kościół zamieniono na luterański. Pierwszy pleban ewang. Gabryel Ulrich nastał tu r. 1584, został jednak r. 1597 z urzędu złożony, ponieważ żonie jego dowiedziono, że się zajmowała czarami. S. było dawniej głównym punktem dekan. steblewskiego, który prawie cały przyjął luteranizm. Ocalały tylko Giemlice, podlegały bowiem biskupowi kujawsk. Utracone więc zostały kościoły w Trutnowach, Leszkowach, Kiezmarku, w W. Cedrach, w Osicach, Suchym Dębie, Ostrowitem, Krzywem Kole, Herzbergu, Wocławiu, Reichenbergu, Koczwałach i Itlanii. Wszystkie są dotąd w ręku ewangielików, z wyjątkiem kościoła w Suchym Dębie, który zaginął ob. Toeppen, Histor. comparat. Geogr. , str. 305 i Utrac. kośc. kś. Fankidejskiego, str. 204 205. Stebło znaczy w narzeczu kaszubskiem tyle co źdźbło ob. Słownik kaszubski kś. Pobłockiego, str. 93. Kś. Fr. Steblicha, folw. w Płotyczu, pow. tarnopolski. Steblów, mko po obu brzegach Rosi, pow. kaniowski, w 3 okr. pol. , gm. Szenderówka, par. kat. Lisianka, o 63 w. od Kaniowa a 140 w. od Kijowa, przy trakcie z Korsunia o 15 w. do Humania, ma 2645 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było 2392 mk. praw. , 60 katol. i 535 żydów; w 1867 r. było 377 dm. , 2793 mk. Posiada cerkiew drewnianą, p. w. Przemienienia Pańskiego, uposażoną 44 dzies. ziemi i wzniesioną w 1852 r. na miejsce dawniejszej z 1719 r. W cerkwi znajduje się obraz N. M. P. , olejno malowany i podług podania pochodzący z cerkwi murowanej, znajdującej się w fortecy i zburzonej przez wysadzenie magazynu prochowego podczas oblężenia S. przez Czarnieckiego w 1664 r. Dalej znajduje się w S. kaplica murowana katol. , będąca filią par, w Lisiance, 2 domy modlitwy żydowskie, fabryka sukna obeccnie zamknięta, fabryka i rafinerya cukru. Fabryka sukna. przeniesiona tu została w 1845 r. ze wsi Wielkie Prycki, gdzie założył ją w 1818 r. dziedzic tej wsi i S. Hołowiń3ski. W 1867 r. wartość produkcyi wynosiła 15000 Steble Steblewicze Steblicha Steblów Stebejki Stebejki Stebelec Steblów rs. , poprzednio zaś podług Poohilewicza zatrudniała 500 robotników i produkowała do 45000 arszynów wartości, 100000 rs. , przynosząc czystego dochodu około 10000 rs. Cukrownia i rafinerya, założone w 1844 r. , wyprodukowały w 1866 7 r. 25000 pud. piasku i 47500 pud. rafinady, zaś w 1867 8 r. 49000 pudów piasku i 115, 200 pud. rafinady. W mku uchodzą do Rosi strugi Borowica i Chorobra. Składa się ono z 6 części, t. zw. kątów. Na Zarosi jest przedmieście Rzyszczów, dawniej Rzyszczówka. Według podania miało to być znaczne miasto w bardzo dawnych czasach, dowodem czego ceglane fundamenta, wyorywane niedawno jeszcze blizko Rosi. Mieszkańcami mieli być Grecy i ich sklepy stały na t. zw. zamku greckim, na wyspie utworzonej przez wody Rosi. Istnienie tej osady należało by odnieść do epoki czarnomorskich kolonii greckich, których handel sięgał tych okolic, jak o tem świadczą liczne zabytki greckiego pochodzenia, wykopywane w mogiłach. Niektórzy dawniejsi badacze przypuszczali, że dzisiejszy S. jest starożytnym Torczeskiem; nowsze jednak badania wykazały dowodnie, źe Torczesk stał nie nad Rosią, ale nad Stuhną. Początek obecnego S. sięga zaledwo pierwszego dziesiątku XVII w. , mamy bowiem pewny dowód w dokumentach, że jeszcze przy końcu XVI w. była to miejscowość pusta, należąca wpierw do sstwa czerkaskiego, a potem do nowoutworzonego sstwa korsuńskiego. Step ten, jako leżący na drodze tatarskich zagonów, długo się niezasiedlał i dopiero gdy Korsuń się dźwignął, to wtedy na tymże stepie inne osady powyrastały, a w liczbie ich Steblów. Ludność pierwotnego S. była przeważnie kozacką. Pod r. 1602 czytamy w konstytucyi sejmowej Mieszczanie korsuńscy, czehryńscy, danielowoy Medwedówka, steblowscy w województwie kijowskim, a w podolskim mieszczanie i bojarowie wszyscy starostom subesse mają i służby odprawować pod karaniem srogiem i utraceniem piaw i wolności swoich Vol. leg. . Według lustracyi sstwa korsuńskiego z 1616 r. w S. mieściło się domów miejskich 100, a kozackich 400. Mczko to otrzymało prawo magdeburskie; istniała tu Pojemszczyzna, to jest każdy mieszczanin biorąc za syny żony, dziewkę wydając, lub sam się żeniąc, powinien był dawać kunicę od dziewki i wdowy Arch. J. Z. R. , o herodach, cz. V, t. 1, str. 137. W testamentach, przechowywanych do niedawna w cerkwi steblowskiej, można było znaleźć częstą wzmiankę o miejscowych wójtach, burmistrzach i ławnikach. Urodził się tu Olifer Hołub, nazywający się Steblowcem, którego w 1622 r. wybrali kozacy za star1 szego. W 1631 r. d. 4 września Zygmunt III wydał w Warszawie dla Zofii z Żółkwi Daniłowiczowej, wdziny ruskiej, przywilej na ustąpienie sstwa korsuńskiego, z miastami Korsuniem, Czehrynem, Steblowem, Lisianką, Zwinigródką i innemi na rzecz syna tejże Stanisława Daniłowicza Arch. J. Z. R. , cz. V, t. 1, str. 560. W 1643 r. d. 13 października hetman w. kor. Stanisław Koniecpolski, w przejeździe do swoich dóbr zadnieprskichj zatrzymał się w S. Dyaryusz Oswiecima. Z nastaniem ogólnego spokoju w Ukrainie mko rosło w ludność. Niedługo atoli to trwało, wkrótce bowiem pod wodzą Bohdana Chmielnickiego cała Ukraina uchwyciła za broń 1648 r. , przyczem i mieszkańcy 8. wzięli czynny udział w walce. Władza starostów upadła od tej chwili, a Chmielnicki znaczniejsze horody uorganizował w kozackie, podzielone na sotnie, pułki. Odtąd S. został miastem sotniczem, należącem do pułku korsuńskiego. Po śmierci Chmielnickiego 1657 r. hetmanem ukraińskim został Jan Wyhowski, który w skutek paktów Hadziackich wraz z całą Ukrainą powrócił pod władzę Rzplitej. S. , oderwany od sstwa korsuńskiego, został w 1659 r. nadany, tytułem nagrody, Fodorowi Kiprianowiczowi Wyhowskiemu Chcąc wierne usługi Ur. Fedora Wyhowskiego łaską naszą ozdobić, konferowaliśmy mu mko Steblów z przynależy teściami od sstwa korsuńskiego, prawem dożywotniem, na co przywilej wydany approbujemy Vol. leg. , IV, st. 303. W 1662 r. 14 kwietnia w grodzie łuckim, według przywileju temuż Fedorowi Wyhowskiemu na mto S. Stary i Nowy Rzyszczówkę została przyznana posessya arch. Lachowickie. Wyhowski niedługa jednak dzierżył S. , albowiem, jak to widzimy z akt tegoż grodu łuckiego, uczynił donacyą na S. z przyległością na osobę Pawła Tetery, ówczesnego z ramienia Rzplitej hetmana wojsk zaporozkich. Nowy nabywca S. , na wstępie swych rządów, wystawił w nim fortecę na wyspie Rosi. W czasie powstania 1664 r. , gdy Stefan Czarniecki zdobywał zbuntowane horody na prawym brzegu Dniepru, S. był wzięty przez niego szturmem i na łup oddany posiłkującym Tatarom. Zdaje się, że Kozacy zaparli się nie w samem mieście, ale na wyspie skalistej, gdzie wzniósł był Tetera fortecę, a która z jednej strony właściwem korytem rz. Rosi, a z drugiej jej odnogą była oblana. Są na tejże wyspie do dziś dnia widoczne ślady okopów. Zresztą być może w S, jak i w Wielu innych miejscach, były aż dwa jednocześnie zamczyska, i teraz bowiem znać dwa głębokie przekopy, otaczające dwór dzisiejszy, z których pierwszym jest wjazd do promu na Rosi, drugim Steblów zaś spuszcza się ku Borowicy, wpadającej do tamtej o wzięciu S. szturmem przez Czarnieckiego czytaj Anonim Raczyńskiego, t. II, str. 304; Letopis Samowidca, str. 45; Kostomarowa Ruina, str. 58 9. Tetera nabył S. od Wyhowskiego, ,wiecznością, wbrew przywilejowi, który nadał był go temuż Wyhowskiema, tylko dożywotniem prawem. Jakoż Tetera, aby się uprawnić w posiadaniu, ,wieczystem, czynił zabiegi na sejmie, aby mu S. wiecznością aprobowano, a czego widziemy ślad w jegoż instrukcyi danej w 1665 r. Iskrzyckiemu, którego on na tenże sejm od siebie wysłał i w której zalecał mu upraszać, aby stanęła aprobacya na S. , który, jak powiedziano w tejże instrukcyi, kupił on wiecznością od Fedora Wyhowskiego, człowieka intamitate ku majestatowi Pańskiemu fides, a przy Steblowie i o wś Szenderowkę w zb. K. Swidzińskiego. Niewiadomo, czy żądana przez Teterę aprobata od sejmu nastąpiła. Tetera ożeniony z córką Chmielnickiego 1mo voto Danielową Wyhowską i zbogacony skarbami tegoż, tak na Ukrainie jak i na Wołyniu w znaczne się dobra ziemskie ufundował. Ale w skutek nowych rozruchów, zrzucony przez Kozaków z hetmaństwa i zmuszony uciekać, utracił S. , do posiadania którego już nigdy nie wrócił. S. został zniszczony i wyludniony. W 1669 r. zamknął się w fortecy tutejszej hetman Doroszenko. Hanenko z Suchowijenkiem i Jurkiem Chmielnickim obiegli go, ale gdy Sirko nadszedł z odsieczą Doroszenkowi, oblegający pomiędzy dwa ognie wzięci, uciekli w rozsypce; Hanenko schronił się na Zaporoże, a Jurko przez posiłkującą Doroszenkowi białogrodzką ordę wzięty do niewoli, został odesłany do Carogrodu Letopis Samowidca, str. 55. Gdy w 1670 r. Doroszenko poddał się sułtanowi, wojska ruskie, wkroczywszy na Ukrainę zachodnią między innemi zajęły S. Bantysz, t. XI, str. 134. W 1678 r. zjawili się w S. i Turcy. Ostateczny atoli cios zadał miastu t. zw. zhon, podczas którego cała jego ludność, którą niewytępił miecz Turków, została przepędzoną za Dniepr. Jakkolwiek, dzięki traktatowi Prutskiemu 1711 r. , Ukraina uspokojona, znowu zasiedlać się zaczęła, S. rychlej wszakże od innych opróżnionych miejscowości zaludniać się musiał, gdyż w 1710 r. był tu już urząd i ławica Arch. J. Z. R. , cz. V, t. 2. Niebawem potem do dziedzictwa na S. zjawili się pretendenci. Jedni z nich byli to sukcesorowie Pawła Tetery, drudzy Teodora Wyhowskiego. Pierwszych reprezentowali Bejzymowie i Ostrowscy, drugich tylko Daniel Wyhowski, kasztelan miński. Zanim atoli pierwsi zgłosili się do dóbr, już ten ostatni zajął je, słusznie czy niesłusznie, i odprzedał je wnet 1720 r. Janowi Jabłonowskiemu, chor. kor. archiw. Lachowieckie. Ten zaś w wiązawszy się w S. , trzyma go niedopuszczając do niego ani Bejzymów ani Ostrowskich. Rozpoczyna się tedy proces, podczas którego umiera Jabłowski 1733 i bierze w spadku po nim S. syn jego Józef Aleksander, woj. nowogródzki. Tymczasem spadkobiercy po Teterze, sprzykrzywszy sobie korowody prawne, sprzedają S. , mianowicie jedną jego połowę Mikołaj Bejzym w 1753r. bratu stryjecznemu Wincentemu, a drugą połowę Franciszek Ostrowski 1754 r. Michałowi ks. Radziwiłłowi, hetm. w. ks. lit. Nieodnaloziono piśmiennych śladów, jaką drogą skończył się ten proces, wiadomo tylko, że ostatecznie Jabłonowski utrzymał się przy Steblowie. Obszerne dobra steblowskie obejmowały wtedy S. Stairy i Nowy Rzyszczówkę, Szenderówkę, Sklimeńce, Chyłki, Szczerbaczyńce, Skrzypczyńce, Durynki, Łebedyńce, Jancewo Seło, Toropijowce i Pohrebki. Z ręki Jozefa Aleks. Jabłonowskiego administrował Steblowszczyzną Iwan Pruski. Kolonizacya dóbr szła dalszym trybem. Między innemi założono wtedy wś Jabłonówkę. Mczko rosło i rozszerzało się; napływali doń żydzi. Cerkiew nowa stanęła na Zarosi. Owczesny dziedzic S. , wwda nowogródzki, sławny z pychy, dziwactw, oraz uczoności, był jednym z tych magnatów, co nierozstawali się z myślą wyniesienia aż do korony. Próżny aż do śmieszności, nosił się po królewsku, wyrobił sobie tytuł książęcia imperium rzymskiego. Biegły w heraldyce, wydał Tablice gienealogiczne, napisał też L empire des Sarmates. W S. założył ogród wśród pięknych skał, przy ujściu Borowicy do Rosi, i wystawił kaplicę, będącą filią kościoła par. w Lisianco. Dwa razy się żenił; pierwsza jego żona była ks. Karolina Radziwiłłówna, druga ks. Wiktorya Woroniecka. Z pierwszej miał córkę Teofilę Strzeżysławę za ks. Józefem Sapiehą, z drugiej syna Augusta Dobrogosta, znanego pod nazwiskiem księcia Kozaka al Czumaka. Józef Aleks. ks. Jabłonowski umarł w Dreznie 1778 r. , przeżywszy jedynaka syna, bedącego także jedną z niezwykle ekcentrycznych owego czasu postaci. Ks. August Dobrogost, starannie przez ojca wychowany, kształcił się z młodu w akademii w Lipsku, ale wróciwszy do kraju i osiadlszy w S. , przyswoił sobie zupełnie kozackie obyczaje, ubierał się po kozacku, został nawet uniatem, przybrał imię Mikołaja, jako szczególnie u ludu czczonego patrona; jednem słowem z ludem, się zbratał, życie jego znał, językiem jego mówił. Chciał on niby to wskrzesić dawną kozaczyznę. Jedną część włościan użył do gruntów, drugą uzbroił za kozaków, przyjął do rządu nad nimi niegdyś wojskowego na pułkownika, podzielił na sotnie i dziesiątki, każdy dziesiątek różnił się w maści koni; ten zaś, co miał konie siwe, był jego dziesiątkiem i nazywał się dziesiątek dziesiętnika Tarana. Książe ćwiczył ich w karności, odbywał mustry; obozowali oni pod gołem niebem, trzymali warty, pikiety. Książe sam nie uchylał się od służby, gdy przyszła kolej na dziesiętnika Tarana. Stołu osobnego nie miał i wspólnie z nimi jadał, wina się wyrzekł, pijał więc gorzałkę. Ks. Kozak mieszkał zimą w dość lichym domku, latom cały czas trawił w obozach, pod namiotami; dotąd w wielu miejscach zostały ślady okopów, ktoremi się otaczał. Obok domku księcia stał arsenał; tu chowały się jego siodła, sukna na okrycie kozactwa, jego broń i prochy. Lud dobrze ks. Kozaka pamięta. Stał się on niemal legendową postacią. Książe żył w niezgodzie z sąsiadami, najeżdzał ciągle to Korsuńszczyznę. to Smilańszczyznę, bił się sam i bywał bity. Powiadają, że kazał się bić nahajami własnym kozakom, a później, złapany od kozaków śmilańskich i innych, wytrzymywał pletnie, nieprzyznając się kim był. Pewnego razu zabrał pola od wioski Daciek w Korsuńszczyznie. Sam książe na tę wyprawę prowadził swoich strzelców; główna jednak jego siła składała się ze stu ludzi piechoty, uzbrojonych w karabiny, ze sotni kozaków i dwóch armat. Z korsuńskiej strony byli także kozacy, pod dowództwem Żuka. Kozacy korsuńscy spieszyli się, a konie uwiązali u młyna. Jabłonowski kazał naprzód puszczać rakiety na konie i te spłoszone rozerwały batownią, rozbiegłszy się po polu; wtedy kazał iść do ataku piechocie i kozakom, wskutek czego korsuńscy się rozpierzchli. Szli razem z księciem gieometrowie, ciągnąc łańcuchy i sypiąc kopce, w która kładziono zużle szklanne, jako nieuległe zniszczeniu. Odebrawszy pola od Daciek, prowadził dalej granice od Wyhrajowa i Bohusławszczyzny. Kozacy niechworowscy i bohusławscy ustąpili i niesprzeciwiali się sypaniu kopców. Szelest, sotnik kozaków bohuaławskich, rzekł o księciu i o jego ojcu Patrz, stary szczupak zdechł ale zęby ostre zostawił. Opowiadają też, że zachwyciwszy wielkie stado ks. Poniatowskiego, pasące się na stopach korsuńskich, nieprzywłaszczył go sobie, ale kazał poobcinać wargę wszystkim koniom, wiadomo zaś, że to stado było wysokiej wartości co do krwi i dobroci. U ludu w S. krąży o księciu pieśń Nasz kniaź Mykoła ma 20 lat, a taki rycerz jak jego dziad. Czuwał też nad dobrobytem włościan i hojnie ich opatrywał. Na dokumentach nadawczych podpisywał się Auhust Mykoła Kniaź. Wieś Mikołajówką, t. zw. Steblowską, od drugiego imienia swego nazwał i założył. Zamyślał on dom sobie wygodniejszy w S. postawić i uregulować mko, ale tego niedoprowadził do skutku. Upodobanie do gorzałki, którą zrazu dla popularności pijał, przeszło w zgubny nałóg, który o śmierć go w kwiecie wieku przyprawił. Umarł w S. na początku 1772 r. , otoczony kozakami, w chałupie wieśniaczej, do niedawna jeszcze istniejącej. Matka jego ks. wojewodzina nowogródzka była głośną ze swoich dziwactw i dumy posuniętej aż do śmieszności. Otaczała się ceremoniałem królewskim; w domu jej była sala tronowa. Podpisywała się Z ks. Giedyminów, Korybutów, z Prussów Wiktorya Jabłonowska, wojewodzina nowogródzka. Przechowywały się w aktach ślady wyrozumiałych i łagodnych jej rządów; czuwała nad potrzebami włościan i mieszczan. Jeszcze za życia przelała prawo swe do S. na synowca Andrzeja ks. Woronieckiego, ale ten wkrótce z S. wystraszył ją hajdamakami, tak że wynieść się musiała do Lwowa, gdzie w 1816 r. życie zakończyła w ostatniem opuszczeniu, ile że Woroniecki w krótkim czasie roztrwonił cały majątek i w 1812 r. odprzedał S. Onufremu Hołowińskiemu, od którego w spadku następnie otrzymał tę majętność syn jego Herman. Zamieszkał on stale w S. , dom jego stał nad Rosią, przerobiony z dawnego arsenału ks. Kozaka. Przed domem był ogród chiński i kaplica, dalej nad skałami Rosi ciągnął się ogród. Herman Hołowiński był ożeniony z Emilią z Borejków. Oboje słynęli równie ze światła, jak z przymiotów towarzyskich i obywatelskich. Dom ich był ogniskiem życia umysłowego prowincyi. Stałymi gośćmi w S. bywali ks. Ignacy Hołowiński, późniejszy metropolita, Michał Grabowski, Konstanty Swidziński, Gustaw Olizar, Konst. Podwysocki. Bawił tu przez kilka dni Adam Mickiewicz w przejeździe z Petersburga do Odessy. Przechowywano na pamiątkę jego pobytu łóżko żelazne, na którym spał, ze stosownym napisem złotym na poręczy. Znany wiersz poety, zaczynający się od słów Błądzącym wśród ciasnego dni naszych przestworza, nosi datę r. 1825 d. 10 lutego w Steblowie. W domu Hołowińskich przebywali jako domownicy Micowski i Wróblewski, którzy zostawili ciekawe pamiętniki, pozostające dotąd w rękopiśmie. Hołowiński zebrał szacowną bibliotekę, która po jego śmierci przeszła na własność Konst. Podwysockiego, zamieszkałego w Rychtach na Podolu. Majątek zaś S. dostał się drogą kupna krewnemu Zenonowi Hołowińskiemu, który urządził tę włość wzorowo i przekształcił S. na fabryczną osadę, Steblów Steblowce Steblów głośną z wyrobów sukna i cukru. Obecnie S. przeszedł na własność kupca Kotlarewa. W mku, w zamku zwanym greckim, na wyspie rz. Rosi, są lochy i w jednym z nich znaleziono nieco starej monety. Zamek ten, według podania, był zbudowany przez Teterę. We wnątrz były cerkwie i budowle. Oprócz tego był osłoniony dębowym częstokołem, który przetrwał do początku tego wieku. Powyżej S. , z lewej strony Rosi, nieopodal od znajdu jącej się tam ziemnej fortyfikacyi, znajdowa no strzały metaliczne, w miejscach gdzie ja koby Chmielnicki stoczył bitwę pod Korsuniem. Dziś na gruntach S. znajdują się uro czyska Borzowy jar, urocz. Hrobowe, Slepenkow, Łomowa hora. , Ryzakowate, Witrowszczyzna, Dudyniec, Bujnowiec, Dołżek, Ko ryszków, Samochocka, Chodakowskiego szpyli, Lipczyniec las, Krawczenkow, jar żydow ski, Saska hora, Hołowkow, Szewczenkow, jar Tołkoszczyna, jar Dundukow, Filipowe, Bieleckie, Szelestucha, Łuki, Teteryniec las. Natrafiono tu na pokłady węgla kamiennego brunatnego. W S. urodził się 1837 r. Iwan Lewicki syn parocha, powieściopisarz i dra maturg małoruski. Ogólny widok S. podał Muentz, a Napoleon Orda w Albumie widoki domu Hołowińskich i lipy dziś uschłej, wsławionej przez Mickiewicza. Opisy podał Ty godnik Illustrowany z 1868 r. 9 i 1878 r. 118. Edward Rulikowski. Steblów 1. 1294 Styblow, 1302 Stebbulou, Stoeublau dobra i wś, pow. prądnicki, par. kat. i ew. Krappitz. Dobra mają 5 dm. , 46 mk. kat. , 174 ha; wś 68 dm. , 477 mk. kat. , 297 ha. 2. S. , 1534 Steblow, Steblau, dobra i wś, pow. toszeckogliwicki, par. kat. i ew. Lubliniec. Dobra mają 3 dm. , 57 mk. 9 ew. , 287 ha; wś 24 dm. , 176 mk. kat. , 58 ha. Steblowce, opustoszałe sioło we włości kuźmińskiej, t. j. w dzisiejszym pow. nowogradwołyńskim; ob. Pamiat. Kij. Arch. Kom. , t. IV, cz. 2 228 i 229. Steblowska Huta, wś, pow. kaniowski, ob. Mikołajówka 3. . Leży w 3 okr. pol. , gm. Szenderówka, o 66 w. od Kaniowa, ma 630 mk. Stebły, ob. Steble. Stebne, wś przy ujściu rzki Olchowy do Tykicza, pow. zwinogródzki, w 2 okr. pol. , gm. Bohaczewka, odl. o 8 w. od Zwinogródki par. kat. a 12 w. od mka Ekaterynopola Kalnibłot, ma 1460 mk W 1863 r. było podług Pochilewicza 1150 mk. praw. , 16 kat. , 164 żyd. ; 1550 dzies. ziemi użytkowej. Cerkiew Bohosłowska, drewniana, niewiadomej erekcyi, uposażona jest 43 dzies. S. wchodziło niegdyś w skład ststwa zwinogródzkiego, obecnie należy do dóbr państwa. Na pograniczu wsi S. z mkiem Olchowcem w 1845 r. rozkopano 2 dawne mogiły. Jedna z nich zwana jest Szugajłową, od nazwiska pogrze banego w niej włościanina, którego miał za bić w połowie zeszłego wieku setnik olchowiecki Piotr Bołchiwiec przy rozgraniczeniu dóbr białocerkiewskich i zwinogródzkich, dla utwierdzenia w pamięci ludności granic. Mo giła ta miała 5 arsz. wysokości i 17 saż. ob wodu. Na 2 arszyny od powieirzchni ziemi znaleziono w niej kości ludzkie bez głowy, ułożone pomiędzy dwoma zupełnie zmurszałemi klocami drzewa. J. Krz. Stebne al. Stebnie, wś, pow. kossowski, 28 klm. na płd. zach. od Kossowa, 25 klm. od sądu pow. w Kutach, 3 klm. od urz. poczt. w Uścierykach. Na płd. leży Dołhopol, na zach. Perechrestne i Krasnoila, na płn. Uścieryki, na wschód Stepki al. Szpetki pow. wyźnicki. Wzdłuż granicy wschodniej płynie łukiem na zach. wygiętym Biały Czeremosz dopł. Prutu. Przez wieś płyną dwa potoki i wpadają do Czeremoszu. Większy z nich, północny, zwie się Letków. Na granicy płn. wznosi się góra Letków 963 mt. . Własn. więk. rządowa ma roli or. 1, łąk i ogr. 1, past. 30, lasu 245 mr. ; wł mn. roli or. 130, łąk i ogr. 668, past. 309, lasu 11 mr. W r. 1880 było 84 dm. , 374 mk, w gminie, 1 dm. , 2 mk. na obsz. dwor. 365 gr. kat. , 11 izrael. ; 363 Rusinów, 2 Polaków, 11 Niem ców. Par. gr. kat. w Dołhopolu, rz. kat. w Kutach. Wieś ta wchodziła w skład sta rostwa Kuty. Lu. Dz. Stebne, wś, pow. wyźnicki, na Bukowinie, sąd pow. w StoroniecPutyłowie, odl. 24, 5 klm. od Storońca, ma 587 mk. Ob. Szpetki. Stebnik 1. potok górski w pow. dobromilskim, bierze początek we wsi t. n. a ubiegłszy 14 klm. uchodzi do Strwiąża, na obszarze gm. Krościenka. 2. S. , potok, płynie od Lachowiec w pow. bohorodczańskim i na obszarze gm. Stebnika uchodzi do Bystrzycy sołotwińskiej. Długi 11 klm. 3. S. , potok, ma źródła na obszarze Hawryłówki, w pow. nadworniańskim i na obszarze Werony uchodzi do pot. Werony. Długi 12 klm. 4 S. , potok, wypływa w gm. Berhomet, pow. wyżnickim, ze stoków Magóry 1017 mt. . Ubiegłszy 9 klm. uchodzi do Seretu. Stebnik 1. wś, pow. bohorodczański, 7 klm. na płd. wschód od sądu pow. w Bohorodczanach, tuż na zach. od urz. poczt. w Łyścu. Na płd. i płd. zach. leżą Stare Bohorodczany, na płn. wsch Stary Łysiec, na wschód Łysiec. Płn. zach. część wsi przepływa Bystrzyca Złota, a do niej wpada od prawego brzegu pot. Stebnik, płynący z Bohorodczan Starych. Część wsi przerzyna gościniec bohorodczańsko stanisławowski. Wznies. obszaru dochodzi na płd. wschód do 297 mt. co do obszaru ob. Łysiec. W r. 1880 było 68 dm. , Stebnik Steblów Stebne Stebły Steblowska Huta Stebnik Stebrowo Stebule Stece Stecewicze Stecgwiły Stechernsruh Stechnikowce Stebnik 373 mk. 352 gr. kat. , narodow, ruskiej, a 21 izrael. , narodow, niemieckiej. Par. rz. i gr. kat. w Łyścu. 2. S. , wś, pow. dobromilski, 31 klm. na płd. płd. zach. od sądu pow. w Dobromilu, 12 klm. od urzędu poczt. i st. kol. w Ustrzykach Dolnych. Na płn. wschód leży Steinfels, na płn. Nanowa, na wschód Tycha pow. staromiejski, na płn. zach. Bandrów pow. lisecki. W płd. lesistej części wsi las Stebnik powstaje pot. Stebnik, dopł. Strwiąża i płynie środkiem obszaru na płn. do Steinfelsu. W dolinie potoku leżą zabudowania wiejskie. Wznies. obszaru wynosi 783 mt. w losie Stebnik, 520 mt. w środku wsi, w dolinie Stebnika. Własn. więk. rządowa tu i w Steinfełsie ma roli or. 13, łąk i ogr, 2, past. 28, lasu 1971 mr. ; wł. mn. roli or. 548, łąk i ogr. 148, past. 342, lasu 46 mr. W r. 1880 było w S. 34 dm. , 258 mk. w gminie 230 gr. kat. , 28 izrael. , narodow. rusińskiej. Par. gr. kat. w Nanowej, rz. kat. w Jasieniu. We wsi cerkiew p. w. św. Michała. 3. S. , wś, pow. drohobycki, 8 klm. na płd. wschód od sądu pow. i st. kol. w Drohobyczu, tuż na wschód od urz. poczt. i tel. w Truskawcu. Na płn. wschód leżą Bolechowce przyst. kolei, na płn. zach. Kołpiec, na zach. Truskawiec, na płd. zach. Staniła, na płd. Dobrohostów, na płd. wschód Uliczno. Przez zach. część wsi przepływa pot. Słonica, praw. dopływ Tyśmienicy. We wschod. lesistej stronie obszaru powstają dwa prawe dopływy Słonicy Woronka w lesie Lipa, i Worona w lesie Baranica i Pohar, a oba płyną na płn. do Bolechowiec. Zabudowania wiejskie leżą na płn. zach. , głównie w dolinie Słonicy. Najwyższe wznies. wynosi 388 mt. Łysa w lesie Baranica. Własn. więk. rządowa ma roli or. 14, łąk i ogr. 17, past. 18, lasu 2179 mr. ; wł. mn, . roli or. 930, łąk i ogr. 712, past. 106 mr. W r. 1880 było 372 dm. , 1544 mk. w gminie; 2 dm. , 4 mk. na obsz. dwor. 1177 gr. kat. , 191 rz. kat. 108 izrael. , 74 in. wyznań; 1340 Rusinów, 136 Polaków, 70 Niemców. Par. rz. kat. w Drohobyczu, gr. kat. w miejscu, dek. drohobycki. Do par. należą; Kołpiec i Staniła. We wsi jest cerkiew p. w. Narodz. N. M. P. , szkoła etat. 1klas. i kasa pożycz. gm. z kapit. 3252 zł. Jest tu także siedziba zarządu salinarnego. Żupa istniała tu już w XVI w. Przeciętna ilość solanki rocznie spotrzebowanej wynosi 760, 000 stóp kub. , produkcya soli kuchennej 120, 000, a soli dla bydła 10, 000 cent. wiedeń. O salinie tutejszej czyt. Jahrb. der geol. Reichsanst. , t. 26, str. 176. O pokładach soli kamiennej pod S. czyt. Bibl. Warsz. , 1844, t. IV, str. 205. Czyt. także Polyhalit v. Stebnik v. Windakiewicz, Oesterr. Zeitschr. f. Bergu. Huettenwesen, 1875, str. 29 i Ozokerit w Jahrb. der geol. Reichsanst, t. VI, str. 652. W zbiorze rycin Pawlikowskiego we Lwowie znajduje się akwarela przedstawiająca żupę stebnicką Nr. 4885. W r. 1440 pozwala Władysław Warneńczyk Włodkowi ze Świemicz przenieść wś S. zwaną w dokum. Izdebnikiem na prawo niemieckie i daje mu w tej wsi sołtystwo z odpowiedniemi dochodami Liske, A. G. Z. , t. V, str. 101. O Stebniku zob. Rkp. Ossol. Nr. 1892, str. 25; Rkp. Nr. 2837, str. 130, 132, 137, 146 i 188 i Dod. do Gaz. Lwow. , 1872, i III. 4. S. , dawna nazwa wsi Łopuszanki, w pow. turczańskim ob. t. V, 726. Lu. Dz. Stebnik 1. węg. Sztebnik, wś, w hr. szaryskiem Węg. , lasy, 375 mk. 2 S. Hutta, wś w hr. szaryskiem, kościół fil. kat. , 348 mk. Stebrowo, wś, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Zbierogi, o 22 w. od Kobrynia. Stebule 1. wś, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra, hr. Tyszkiewiczów, Janiszki o 1 2 w. , o 51 w. od Wilna, ma 4 dm. , 51 mk. kat. i 12 żyd. w 1865 r. 28 dusz rewiz. . 2. S. , zaśc. pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Janiszki, okr. wiejski Goćkiszki, o 1 w. od gminy a 56 w. od Wilna, ma 1 dm. , 14 mk. kat. w 1865 r. 15 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarb. Inturki. Stece, wólka do Ranizowskiej Woli, pow. kolbuszowski, składa się z 17 dm. , 99 mk. rz. kat. , leży w piaszczystej równinie, wzn. 198 mt. npm. , śród borów sosnowych. Przez obszar osady płynie pot. Łęg, dopł. Wisły z prawego brzegu. Mac. Stecewicze, ob. Zaleskie. Stecgwiły, pow. rossieński, ob. Stejgwiły. Stechernsruh 1. wybud. przy wsi Puelz, pow. rastemborski, st. p. Reszel; 3 dm. , 15 mk. 2. S. , folw. , tamże; 1 dm. , 12 mk. Stechnikowce, po rus. Stehnikiwci, dawniej Stehnikowce, 1583 r. Shledkowicze, wś, pow. tarnopolski, 14 klm. na płn. wschód od sądu pow. i st. kol. w Tarnopolu, 10 klm. od urz. poczt. w Zbarażu. Na płd. leży Łozowa i Kurniki, na zach. Biała, Płotycz i Dubowce, na płn. Dubowce i Iwaszkowce, na wschód Iwaszkowce i Czernichowce 2 ostatnie w pow. zbaraskim. Środkiem obszaru płynie potok Hnizdeczna al. Chodorówka, dopł. Gniezny i tworzy staw w płn. stronie wsi. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie Hnizdecznej źwierciadło wody wzn. 313 mt. na płn. , 308 mt. na płd. granicy. Na płn. zach. wznosi się Wysoka góra do 373 mt. , na płd. zach. Dąbrowa do 386 mt. Własn. więk. konwentu oo. dominikanów w Żółkwi ma roli or. 588, łąk i ogr. 139, past. 18, lasu 174 mr. ; wł. mn. roli or. 1917, łąk i ogr. 70, past. 46, lasu 5 mr. W r. 1880 było 171 dm. , 964 mk. w gminie, 6 dm. , 50 mk. na obsz. dwor. 829 gr. kat. , Steck Stecówka 143 rz. kat. , 41 izrael. ; 912 Rusinów, 102 Polaków. Parafia rz. kat. w Łozowej, gr. kat. w miejscu, dek. zbaraski. We wsi jest cerkiew p. w. Narodz. N. M. P. , szkoła etatowa lklas. , kasa pożycz. gm. z kapit. 5358 złr. , folw. i młyn. Podług reg. pob. z 1583 r. należała do włości czerniechowskiej ks. Konstantyna Ostrogskiego, krajczego, w. ks. lit. , ststy włodzimierskiego, i płaciła od 2 dym. , 1 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 130. Leżała poprzednio w pow. krzemienieckim. Lu. Dz. Stechow niem. , miejscowość w Meklenburgii, pow. Westhavelland. Przybysław z Białogrodu Belgard zrzeka się wszelkich praw do wsi S. na korzyść klasztoru cysterskiego Dargun ob. P. U. B. v. Perlbach, 405. Stechowo, wś, pow. mohylewski, gm. Ciecierzyn Teterino, ma 43 dm. , 259 mk. Stecielowszczyzna, dobra skarbowe, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. Żołudek, okr. wiejski Krasule. SteckOlszewo, wś, pow. mławski, gm. Dębsk, par. Zmijewo. W 1827 r. 10 dm. , 55 mk. Ob. Olszewo. Stecka, rzka, lewy dopł. Berezyny niemnowej, poczyna się na zachod. granicy pow. mińskiego, przy wsi Stecki i na przestrzeni przeszło 4 w. stanowi granicę pow. mińskie go i wilejskiego. A. Jel. Stecki 1. wś, pow, grodzieiński, w 1 okr. pol. , gm. Łasza, o 25 1 2 w. od Grodna. 2. S. , wś nad rz. Stecką, dopł. lewym Berezyny niemnowej, pow. miński, gm. Raków, ma 7 osad; grunta faliste, szczerkowe. Należała do dóbr Dubrowy. 3. S. , ob. Kożuchowskie starostwo. A. Jel. Stećki, w dokum. Steckowce, wś nad dopł. rz. Chomory, pow. zasławski, na zach. od Starego Konstantynowa, niegdyś we włości konstantynowskiej. Steckiszki 1. folw. szlach. nad jez. Sudwoiszki, pow. trocki, w. 4 okr. pol. , o 37 w. od Trok, 1 dm. , 14 mk. kat. 2. S. , wś, pow. rossieński, par. Rossienie. Steckowce 1 opustoszałe sioło we włości bazalijskiej, w pow. krzemienieckim, t. j. w zachodniej części dzisiejszego pow. starokonstantynowskiego. 2. S. , wś w pobliżu Teterewa, pow. żytomierski, na płd. wschód od mka Lubara, par. kat. Krasnopol, ma 163 dm. , cerkiew drewn. , kaplicę kat. dok. żyto mierskiego, 7000 mr. ziemi or. w 7 częściach Piotrowskiej z Przyborowskich 800 mr. , So wińskiej 1000 mr. , Liskowackich 600 mr. , Milewskich 600 mr. , Walaskiego dawniej Piotrowskiego 400 mr. , Baranowskiej 120 mr, Tołpyszkiewicza 120 mr. , reszta cząst kowych właścicieli i włościan. 3. S. , ob. Stecki. X. M. O. Stecowa al. Steciowa, pow, śniatyński, 12 klm. na płn. od sądu pow. , st. kol. , urz. poczt. i tel. w Śniatynie. Na płd. leży Śniatyń i Poto czek, na zach. Russów i Podwysokie, na płn. Jasionów Polny pow. horodeński, na wschód wsi pow. kocmańskiego Bukowina Szyszkowce i Chliwestie. S. leży w dorzeczu Dunajca za pośrednictwem potoków między niemi pot. Młynówka płynących do Sowicy, lewego dopł. Prutu. Zabudowania wiejskie leżą na płd. Najwyższe wzn. na płd. wynosi 338 mt. Własn. wiek. Mikołaja Aywasa ma roli or. 2310, łąk i ogr. 163, past. 68, la su 9 mr. ; wł. mn, roli or. 2595, łąk i ogr. 396, past. 59, lasu 5 mr. W r. 1880 było 661 dm. , 2686 mk. w gminie, 22 dm. , 184 mk. na obsz. dwor. 2678 gr. kat. , 59 rz. kat. , 119 izrael, 14 in. wyznań; 2526 Rusinów, 125 Polaków, 119 Niemców. Par. rz. kat. w Śniatynie, gr. kat. w miejscu, dek. śniatyński. We wsi cerkiew, szkoła etat. lkla sowa, folw. i gorzelnia. Lu. Dz. Stecówka, w dokum. Steciówka, wś nad rzką Szpołką, pow. zwinogródzki, w 1 okr. pol. , gm. Stecówka, o 16 w. od Zwinogródki, pomiędzy wsiami Jurkówką i Iskrzyną, ma 2132 mk. Posiada cerkiew p. w. św. Dymi tra, drewnianą, wzniesioną w 1770 r. Da wniej należała do dóbr śmielańskich, obecnie ma dwóch właścicieli Mikołaja Protopopowa 750 dzies. i Kryckich 850 dzies. . Przed uwłaszczeniem włościan do Protopopowyoh należało 353 dusz rewiz. i 1765 dzies. , do Kryckich 291 dusz rewiz. i 1996 dzies. Gmi na S. składa się z 10 okr. wiejskich starostw, obejmujących 11 miejsc zaludnionych 1 cu krownia, mających w ogóle 2396 dm. , 11587 mk. W gminie znajduje się 20293 dz. ziemi 7718 dz. włośc, 12180 dworskiej, 395 cer kiewnej. J. Krz. Stecowka, sioło nad rz. Taśminą, pow. aleksandryjski gub. chersońskiej, o 50 w. na płn. zach. od mta pow. , przy drodze transportowej z Nowogieorgiewska do Czehrynia, ma 500 dm. , 2678 mk. , cerkiew. Osada założona przez Kozaków w połowic XVII w. Stecy, grupa domów w Niemirowie, pow. Rawa Ruska. Stecyny, grupa domów w Kamionce Wołoskiej, w części Stara Wieś, pow. Rawa Ruska. Steczanka, wś nad rzką Wijunką, dopł. Uszy, pow. radomyski, w 4 okr. pol. , gm. Martynowicze, odl o 115 w. od Radomyśla, przy starej drodze z Kijowa do Czarnobyla, oddzielona Wijunką od wsi Żołnierzówki i Razjezżej, należących do dóbr czarnobylskich dawniej Sapiehów a dziś Chodkiewiczów, ma 479 mk. Podług Pochilewicza jest tu 556 m. k. praw. , 53 kat. w całej parafii i 50 żyd. Włościanie uwłaszczeni zostali na 1384 dzies. , z opła Stecyny Steczanka Stechowo Stechow Stechow Stecy Stecka Stecki Stećki Steckiszki Steckowce Stecowa Stecowka Stecielowszczyzna Steegen Steegen tą 464 rs. 28 kop. wykupu rocznie. W 1783 r. w S. wraz z lińcami i Rudnią było 716 mk. Posiada cerkiew par. , z drzewa wzniesioną w 1855 r. , uposażoną 47 dzies. ziemi z zapisu w 1763 r. Jana na Kustynie, Poniebylu, Iwańczycach, Chabnem i Steczance Steckiego, kasztel. kijowskiego, ststy stawiskiego. Podług wizyt. z 1783 r. na ikonostasie dawniejszej cerkwi znajdował się napis farbą olejną, podający, że cerkiew wzniesioną została w 1634 r. , odnowioną zaś w 1733 r. Zdaje się jednak, że początek cerkwi jest dawniejszy i że erekcyą swą zawdzięcza ona protoplaście rodu Steckich, Stefanowi Olechnowiczowi, zm. w 1593 r. i spoczywającemu w tejże cerkwi, podobnie jak i zwłoki innych członków familii Steckich, pomiędzy innemi Kazimierza, syna Tymoteusza, zmarłego w polowie zeszłego stulecia. Jestto dawna osada, należąca w XV w. do dóbr metropolitów kijowskich ob. Istoricz. akty Zapad. Rossii, t. I, Nr. 26. Niewiadomo jaką drogą przeszła następnie do rąk prywatnych, lecz pod koniec XVI w. znajdujemy ją w posiadaniu Stefana Olechnowicza Steckiego, który umierając w 1593 r. , pozostawił spadkobiercom rozległe dobra dziedziczne, mianowicie S. , Bytkowszczyznę, Ostrów Zyhałowski, Syryj Koreń, Poszczę, Smolików, Jeryłowicze, Łubiankę, Horodyszcze, Hornostajówkę, Sokołowicze, Obrębów, Zbiłduchy, Przerębów, Budyszcze. Nadto posiadał on w zastawie obszerne posiadłości Dedowiczów Trypolskich klucz czyhałowiecki nad rz. Nieświczą, od ks. Adama Wiśniowieckiego sioło Sielnicę z klucza brahińskiego, wreszcie dobra weławskie od Fedora Staweckiego Złota Księga, X, 3. Na początku XVII w. dobra steczańskie i torczyńskie, do których i wówczas rościli sobie prawo metropolici kijowscy, jak widać z protestu zaniesionego przez metropolitę Rutskiego w 1616 r. , zajęli Strybolowie. Wróciła następnie S. w posiadanie Steckich i w ręku ich pozostała do 1831 r. , w którym zajęta przez skarb, zwróconą została Steckim ukazem senatu z d. 30 maja 1874 r. J. Krz. Steegen 1. wś na gdańskiej Nierzei, pow. gdański nizinny, odl. 36 klm. od Gdańska, posiada agenturę poczt. , dwie szkoły ewang. 275 dzieci, par. kat. Fuerstenwerder; w wybud. Kobbelgrube kościół ewang. ; 942 ha 832 roli. W 1885 r. 133 dm. , 255 dym. , 5 kat, 1133 ew. , 4 dyssyd. , z których na wyb. przypada 22 dm. i 182 mk. Mieszkańcy trudnią się rolą, drobnym handlem i rybołówstwem. Wieś należała zdawna do Gdańska; mocą traktatu sztumskiego r. 1629 przeszła na krótki czas w ręce Szwedów, lecz wnet wróciła do Gdańszczan ob. Land und Leute d. Landkr. Danzig v. Brandstaeter, str. 230. R. 1722 znaleziono tu starożytne monety arabskie ob. Preuss. Prov. Bl. , 1855, II, 46. 2. S. , król. nadl. , tamże, 6877 ha 15 roli, 14 łąk, 4240 ha lasu. W skład jego wchodzą leśnictwa Bodenwinkel, Górki niem. Neufaehr, Pasewark, Przebrno, Steegen i Sztutowo, razem z nadleśnictwem 7 dm. , 43 mk. ; 1 kat. , 40 ew. , 2 dysyd. R. 1889 znaleziono tu na 7 stóp pod powierzchnią ziemi w torfie około 50 guzików bursztynowych, pochodzą cych z epoki kamiennej. Niektóre z nich do chodzą wielkości srebrnej pięciomarkówki. Nabytek ten miał być oddany do muzeum w Gdańsku. Kś. Fr. Steegen 1. wś, pow. pruskoholądzki, st. poczt. Schlobitten; 931 ha, 95 dm. , 479 mk. 2. S. Gross, dobra, pow. iławkowski, st. p. Wildenhoff; 1174 ha, 50 dm. , 280 mk. 3. S. Gross, folw. , tamże, 3 dm. , 94 mk. 4. S. Klein, dobra, tamże; 1792 ha, 59 dm. , 303 mk. Steegnerwerder, wś na gdańskiej Nierzei, pow. gdański nizinny, 5 mil na wschód od Gdańska, st. p. i par. ew. Steegen, par. kat. Fuerstenwerder; 8 włośc. posiadeł, 407 ha 379 roli. W 1885 r. 16 dm. , 35 dym. , 207 mk. ; 3 kat. , 194 ew. , 10 dysyd. Gleba uro dzajna; przed kilku laty rozparcelowano tu posiadłość, obejmującą 178 mr. , za które zapłacono 80, 000 mrk. Kś. Fr. Steenkendorf al. Stenkendorf, dobra ryc. w Pomezanii, nad Drwęcą, pow. suski, st. p. , tel. i kol. Bergfriede, 3, 5 klm. odl. , par. kat. Iława; 2660 ha 898 roli or. , 131 łąk, 1298 ha lasu. W 1885 r. 31 dm. , 93 dym. ; 28 mk. kat. , 445 ew. , razem 473 mk. , z których na fol. Huette przypada 40 mk. i 2 dm. ; na fol. Kalitkę 165 mk. , 9 dm. ; na fol. Ostende 69 mk. , 4 dm. ; na fol. Westende 19 mk. i 1 dm. Szkoła ew. , gorzelnia parowa, tartak i młyn parowy, cegielnia i piece smolane, hodowla owiec, rybołówstwo na rzece i jeziorze. Steenkenwalde, wyb. przy wsi Venedien, pow. morąski, st. p. Maldeuten; 1 dm. , 6 mk. Stefańce 1. wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 57 w. od Nowoaleksandrowska. 2 S. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 70 m. od Nowoaleksandrowska. Stefania; , wś, pow. koniński, gm. Piorunów, par. Rusocice, odl. od Konina w. 12; ma 19 dm. , 169 mk. Stefania al. Stepanówka, wś, pow. wasylkowski, w 3 okr. pol. , gm. Wasylów, par. praw. Mokijówka, odl. o 30 w. od Wasylkowa, ma 579 mk. W 1863 r. było 360 mk. , 706 dzies. ziemi, z której 385 dzies. przeszło przy uwłaszczeniu do włościan. Założona w 1825 r. przez Józefa Proskurę i osiedlona przez włościan z Mokijówki, nazwaną została od imienia córki Proskury. W 1842 r. nabyta Steegnerwerder Steenkendorf Steenkenwalde Stefańce Stefania Stefanków Stefankiszki Stefanki Stefaniszki Stefanin przez Wacława Bejnarowicza, od 1847 r. drogą spadku należała do Kamili Bejnarowiczowej. Stefanin, dobra, pow. brzeski gub, grodzieńskiej, w 5 okr. pol. , gm. Rohacze, o 66 w. od Brześcia. Stefaniszki 1. wś, pow. maryampolski, gm. Kwieciszki, par. Maryampol, ma 7 dm. , 61 mk. W 1827 r. 7 dm. , 55 mk. 2. S. , wś nad rz. Cesarką Sesarką, pow. władysła wowski, gm. Zyple, par. Łuksze, odl. od Władysławowa 30 w. , ma 7 dm. , 90 mk. W 1827 r. 7 dm. , 66 mk. 3. S. , wś, pow. wyłkowyski, gm. Pojeziory, par. Wyłkowyszki, odl. od Wyłkowyszek 8 w, , ma 57 dm. , 245 mk W 1827 r. 9 dm. , 69 mk. Br. Ch. Stefaniszki 1. zaśc. szlach. , pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , o 15 w. od Oszmiany, 1 dm. , 13 mk kat. 2. S. , wś, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Jezno, okr. wiejski Sabowa, o 9 w. od gminy, w 1865 r. 21 dusz rewiz. wraz ze wsią Osady; należała do dóbr Jechno, Sulistrowskich. 3. S. , wś, pow. wi leński, w 3 okr. pol. , gm. Janiszki, okr. wiej ski Karolinowo, o 8 w. od gminy a 58 w. od Wilna, ma 5 dm. , 66 mk. kat. , w 1865 r. 7 dusz rewiz. ; należała do dóbr Żejmele Jotejków. 4. S. Wielkie, wś, pow. grodzieński, w 4 okr. pol. , gm. Mosty, o 63 w. od Gro dna, na zach. od mka Mosty. 5. S. Małe, wś, tamże, o 60 w. od Grodna. 6. S. al. Stefankiszki, uroczysko, straż leśna, terpentyniarnia, pow. Słonimski, w 5 okr. pol. , gm. Byteń, o 28 w. od Słonima. 7. S. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 101 w. od Nowoaleksandrowska. 8. S. , dobra nad Wentą, pow. szawelski, gm. Kurszany, o 28 w. od Szawel, 9. S. , zaśc. , pow. wiłkomier ski, gm. Rogowo, o 51 w. od Wiłkomierza. 10. S. , ob. Szczepaniszki. J. Krz. Stefanki folw. , pow. kobryński, w 4 okr. pol. , gm. Braszewicze, o 42 w. od Kobrynia. Stefankiszki, pow. słonimski, ob. Stefaniszki. Stefanków 1. kol. , pow. grójecki, gm. Nowa Wieś, par. Jasieniec. 2. S. , wś i za kłady żelazne, pow. konecki, gm. i par. Chlewi ska, odl. od Końskich 37 w. , ma 51 dm. , 368 mk. , 26 mr. dwor. , 199 włośc. W 1827 r. 12 dm. , 101 mk. Wś wchodziła w skład dóbr Chlewiska. Istniał tu właściwie w Ale ksandrowie wielki piec, założony przez bi skupa krakow. 1728 r. ; obecnie kuźnica, któ ra produkowała około 1875 r. za 27, 000 rs. i zajmowała 26 robotników. Br. Ch. Stefankowo 1. , wś, pow. sierpecki, gm. Białyszewo, par. Sierpc, odl. o 2 w. od Sierpca, ma 2 dm. , 22 mk. , 165 mr. 2 S. , folw. , pow. ciechanowski, gm. Regimin, par. Lekowo, odl. o 10 w. od Ciechanowa, 1 dm. , 16 mk. , 84 mr. Stefanopol, folw. , pow. piński, o 2 w. na wschód od wsi Derewek, w 2 okr. pol, gm. i par. kat. Lubieszew; grunta lekkie. A. Jel. Stefanów, folw. , pow. rzeczycki, w 1 okr. pol. brahińskim, gm. Sawicze, o 1 milę na płd. od Sawicz, w glebie urodzajnej. A. Jel. Stefanów 1. wś włośc. , pow. grójecki, gm. Kąty, par. Góra Kalwarya; ma 35 mk. , 60 mr. 2. S. , os. karcz. , pow. sochaczewski, gm. i par. Iłów. 3. S. , os. , pow. nieszawski, gm. i par. Służewo. 4. S. , wś, pow. gostyński, gm. Lucień, par. Gostynin, 85 mk. Fol. należy do dóbr Rogożew, wś ma 13 os. , 133 mr. 5. S. , wś, kol. , pow. gostyński, gm. Szczawin Kościelny, par. Suserz; ma 11 dm. , 59 mk. , 255 mr. 200 mr. roli. 6. S. , os. , pow. łęczycki, gm. i par. Sobótka, odl. od Łęczycy 18 w. Stanowi jedną całość ze wsią Sobótka. 7. S. , kol. , fol. , pow. łęczycki, gm. Dalików, par. Domaniew, odl od Łęczycy 14 w. ; kol. ma 4 dm. , 36 mk; fol. 6 dm. , 26 mk. W 1876 r. fol. S. rozl mr. 289 gr. or. i ogr. mr. 259, łąk mr. 10, past. mr. 12, wody mr. 2, zarośli mr. 2, nieuż. mr. 5; bud. z drzewa 6. 8. S. , wś, pow. kolski, gm. Sompolno, par. Lubstówek, odl od Koła 22 w. , ma 33 dm. , 28 osad, 169 mk. i 663 mr. Wchodziła w skład dóbr Lubstówek. 9. S. , kol. i fol. nad rz. Żegliną, pow. sieradzki, gm. Barczew, par. Brzeźno, odl od Sieradza 13 w. . Kol. ma szkołę początkową, 48 dm. , wraz z os. młyn. Dąbie 421 mk. 26 ewang. , 843 mr. Fol ma 2 dm. , 668 mr. , należy do dóbr Ruszków. 10. S. , kol. , pow. sieradzki, gm. Krokocice, par. Małyń, odl 33 w. od Sieradza, ma 12 dm. . 136 mk. W 1827 r. 8 dm. , 21 mk. 11. S. al. Wierzchy, os. leś. , pow. słupecki, gm. i par. Szymanowice, odl. od Słupcy 26 w. 12. S. , przyległ. dóbr Komorowo, w pow. słupeckim, 13. S. , fol. , pow. turecki, gm. Kowale Pańskie, par. Dobra, odl. od Turka 6 w. 14. S. , kol. włośc. , pow. brzeziński, gm. Mikołajów, par, Łaznów; ma 15 dm. , 176 mk, 355 mr. Wchodziła w skład dóbr rząd. Chorzęcin. 15. S. , wś włośc. , pow. brzeziński, gm. Biała, par. Łaznów; 2 dm. , 34 mk. , 62 mr. 16. S. , wś włośc. , pow. brzeziński, gm. Mroga Dolna, par. Kołacinek; ma 20dm. , 179mk, 24 os. , 296 mr. W 1827 r. było 20 dm. , 142 mk. Wchodziła w skład dóbr Kobylin. 17. S. , kol. włośc. , pow. brzeziński, gm. Długie, par. Jeżów; ma 10 dm. , 81 m. , 306 mr. W 1827 r. 12 dm. , 75 mk Wchodziła w skład dóbr Długie, 18. S. , kol. , pow. łódzki, gm. Rszew, par. Kazimierz; 1 dm. , 43 mk. , 133 mr. włośc. 19. S. , wś włośc. , pow. łódzki, gm. Wiskitno, par. Miloszki; ma 13 dm. , 118 mk. , 109 mr. 20. S. , kol. , pow. noworadomski, gm. i par. Koniecpol; 1 dm. , 11 mk. , 149 mr. dwor. Wchodziła Stefanin Stefanów Stefanopol Stefanowa Stefanów Stefanówka Stefanowizna Stefanów w skład dóbr Koniecpol. 21. S. , wś, pow. noworadomski, gm, i par. Kruszyna; ma 4 dm. , 40 mk. , 16 mr. włośc. 22. S. , fol. , pow. opoczyński, gm. Niewierszyn, par. Dąbrowa, odl. od Opoczna 28 w. ; ma 3 dm. , 22 mk. , 212 mr. 186 mr. roli. Oddzielony od dóbr Janikowice. 23 S. , fol. , pow. opoczyński, gm. Radonia, par. Wójcin, odl. 12 w. od Opoczna, oddzielony od dóbr Mikułowice, ma 162 mr. 145 mr. roli. 24. S. Budy, os. leś. na obszarze dóbr Drzewica, pow. opoczyński, ma 15 dm. , 170 mk. 25. S. , wś włośc. , pow. opoczyński, gm. Stużno, par. Gielniów, odl. od Opoczna 18 w. ; ma 21 dm. , 134 mk. , 180 mr. włośc. i 3 mr. dwor. 26. S. , wś, pow. stopnicki, gm. Oględów. par. Koniemłoty. W 1827 r. było 15 dm. , 104 mk. 27. S. , kol. , pow. chełmski, gm. Cyców. par, Olchowiec. Mieszkańcy wyrabiają garnki gliniane. Kol. należała do wsi Syczyn. 28. S. , fol. , pow. chełmski, gm. Turka, par. Świerze, odl. 14 w. od Chełma. Oddzielony od dóbr Pławanice 1879 r. , ma 1521 mr. , w tem 834 mr. lasu, 494 mr. łąk, 128 mr. past. , 29 mr. roli i 37 mr, nieuż 1884 r. . Br. Ch. Stefanów, pow. radomyski, ob. Szersznie. Stefanów 1. niem. Rabenhorst, dawniej Stephanowo, posiadłość, pow. bydgoski, o 7 klm. na zach. od Koronowa, między jezior. Długie i Kamionek; par. kat. Byszewo, par. prot. i poczta w Koronowie Crone a. d. Br. , st. dr. żel. w Strzelewie Strelau o 7 klm. ; ma 3 dm. , 38 mk. 21 kat. , 17 prot. i 158 ha 122 roli, 6 łąk, 5 lasu. 2. S. , urzęd. Stephanowo, posiadłość, pow. czarnkowski Wieleń, o 14 klm. na zach. półn. od Wielenia, na lew. brzegu Drawy dopł. Noteci; par. kat. Wieleń, par. prot. , poczta i st. dr. żel. w Krzyżu Kreutz o 6 klm. ; 4 dm. , 42 mk. 2 kat. , 40 prot. i 142 ha 37 roli, 12 łąk, 63 lasu; chów bydła, maślarnia, 3. S. al. Stefanowo, folw. do Szelejewa, pow. krotoszyński Koźmin, o 5 1 2 klm, na półn. zachód od Pogorzeli; par. Strzelce Wielkie, poczta w Zalesiu, st. dr. żel. w Borku i Piaskach o 7 1 2 klm. ; 6 dm. , 114 mk. 4. S. al. Stefanowo, wś, folw. i stacya dr. żel. zbąszyńskowolsztyń skiej, pow. międzyrzecki, o 8 klm. na połd. wschód od Zbąszynia par. i poczta. W końcu zeszłego wieku należał 8. do Stefana Garczyńskicgo, kaszt. rozpierskiego, dziedzica dóbr zbąszyńskich. Wieś ma obecnie 25 dym. , 208 mk 141 kat. , 67 prot. i 910 ha. Fol. do Nowej Wsi ma 3 dm. , 77 mk. 58 kat. , 19 prot. 5. S. , fol. do Goliny par. i poczta, pow. pleszewski Jarocin, o 6 klm. na połd. od Jarocina st. dr. żel. ; 5 dm. , 92 mk 6. S. , fol. do Dobrojewa, pow. szamotulski; par. Biezdrowo, poczta Ostroróg Scharfenort; 2 dm. , 51 mk. 7. S. , fol. do Chwalibogowa, pow. wrzesiński, ku połd. od Wrześni poczta i st. dr. żel, par. Bardo; 2 dm. , 26 mk 8. S. ob. Strzyżewskie Holendry i Stefanowskie Holendry. E. Cal. Stefanowa, ob. Stefanowo. Stefanowa Łuża, niem. Stephanslung, błoto, pow. międzychodzki, na połd. od Skwirzyny i Popowa. Stefanowce 1. węg. Istvanfalva, niem. Steffelsdorf, wś, w hr. spiskiem, kościół katol paraf. , 358 mk. 2. S. , węg. IstvanVagas, wś, hr. szaryskie, kościół katol. filialny, 145 mk. Stefanówek, folw. dóbr Galewice, w pow. wieluńskim. Stefanowicze al. Stepanowicze, dobra, pow. suraski, w 1 okr. pok. do spraw włośc. , gm. Zajkowo, w 1863 r. 35 dusz rewiz. Stefanowizna, os. nad rz. Widawką, pow. piotrkowski, gm. Kamieńsk, par. Grzymalina Wola, 3 dm. , 27 mk. , 43 mr. włośc. W 1827 r. 1 dm. , 3 mk. Stefanówka 1. kol. , pow. nowomiński, gm. i par. Wiązowna, 425 mr. 2. S. al. Stefanów, wś włośc. , pow. sochaczewski, gm. i par. Młodzieszyn, ma 85 mk, 132 mr. 3. S. , kol. , pow. koniński, gm. Dąbroszyn, par. Grabienice, odl. od Konina 16 w. , ma 3 dm. 4. S. , wś włośc. , pow. stopnicki, gm. Łubnice, par. Beszowa, ma 21 os. , 297 mr. Wchodziła w skład dóbr Łubnice. 5. S. al Magazyn, fol. , pow. janowski, gm. Dzierzkowice, par. Boiska, odl 48 w. od Janowa. Oddzielony od dóbr Boiska, ma 600 mr. 239 mr. roli i 361 mr. lasu. Por. Magazyn 1. . Br. Ch. Stefanówka 1. uroczysko, pow. białostocki, w 1 okr. pol. , gm. Gródek, o 25 w. od Białegostoku. 2. S. al. Stepanówka, dwór, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 56 w. od Poniewieża. 3. S. , Stepanówka, białoruskie Sciepanauka, wś, pow. rzeczycki, w 4 okr. pol. rzeczyckim, gm. i par. prawosł. Zaspa, o 3 w. na zachód od Zaspy i tyleż od kotliny Dniepru, ma 10 osad; grunta wyborne, w części pszenne. 4. S. , pow. lepelski, ob. Ładosno. Stefanówka 1. wś nad stawem, przez który sączy się rz. Kiblicz, pow. hajsyński, okr. pol. Teplik, gm. Kiblicz, par. katol. i sąd Granów, o 25 w. od Hajsyna, ma 100 osad, 736 mk. , 653 dzies. ziemi włośc. , 943 dworskiej, 36 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Trójcy, wzniesiona w 1874 r. , ma 1583 parafian. Własność dawniej Komorowskich, Baranowiczów, dziś Boraczkowa. 2. S. al. Stepanówka wś nad strugą Głęboką, dopł. Smotrycza, pow. kamieniecki, okr. pol. Lanckoroń, gm. Cykowa, par. kat. Czercze, ma 120 osad, 1048 mk. , 320 dzies. ziemi włośc. , 250 dworskiej należącej do Wołoszynowskich, 318 rządowej, 35 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Paraski, wzniesiona w 1745 r. , odnowiona w Stefanówek Stefanowce Stefanowicze Stefanowa Łuża Stefanowskle Holendry Stefanowo Stefanówka 1842 r. , ma 880 parafian. Należała do dóbr biskupów kamienieckich, następnie darowaua przez cesarzowę Katarzynę hetmanowej Branickiej Engelhardt, poczem Bednarowskich. 3. S. , wś nad rz. Rusawą, pow. jampolski, okr. pol. i par. Tomaszpol, gm. Komargrod, ma 80 dm. , cerkiew, gorzelnia. Na leży do dóbr Ojczenaszówka ks. Czetwortyńskich. Dr. M. Stefanówka 1. pow. krakowski, ob. Aleksandrowice. 2. S. , os. dom. w Jaćmierzu, pow. sanocki. Stefanowo 1. wś włośc. , pow. nieszawski, gm. i par. Bytoń; ma 89 mk. , 112 mr. Wchodziła w skład dóbr Głuszyn. 2. S. , wś, pow. kolski, gm. Lubotyn, par. Brdów, odl. od Koła 15 w. ; ma 6 dm. , 58 mk. Stefanowo 1. wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Głębokie, okr. wiejski Zaborze, o 12 1 2 od w. gminy; 15 dusz rewiz. 2. S. , fol. i dobra, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Pohost Nowy, okr. wiejski Jundziłowo, o 51 w. od Dzisny, ma 1 dm. , 17 mk. 8 kat. , 9 starów. . W 1865 r. własność Szaumamów, miały 569 dzies. ziemi dworskiej. Kaplica katol. par. Pohost. 3. S. , fol. nad rz. Dźwiną, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 55 w. od Dzisny, 1 dm. , 9 mk. star. 4. S. , fol. szl. , pow. trocki, w 3 okr. pol. , o 58 w. od Trok, 1 dm. , 17 mk kat. W 1850 r. dobra S. należały do par. Punie, składały się ze wsi i fol. , miały 163 dzies. ; własność Baranowskich. 5. S. al. Stefanowa, zaśc. szl. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 67 w. od Wilna, 2 dm. , 9 mk. kat. 6. S. , wś szl. , pow. wileński, w 5 okr. pol. , o 30 w. od Wilna, 6 dm. , 21 mk. 9 praw. , 12 kat. . 7. S. , fol. i dobra, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol. , gm. Skórzec, par. Pierlejewo, o 55 w. od Bielska; własność Stefana Ciecierskiego. Do dóbr należy wś włośc. Pełch. Ob. Pełch i Pierlejewo VIII, 97. 8. S. , dobra, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , o 60 w. od Kowna. 9. S. , fol. , pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 14 w. od Poniewieża. 10. S. al. Stefanów, wś rządowa, pow. rossieński, gm. i par. Brżwiłek, o 28 w. od Rossień. 11. S. al. Stefanów, dobra, pow. wiłkomierski, gm. Wojtkuny, par. Pobojsk, o 8 w. od Wiłkomierzą; własność Umiastowskich. 12. S. , fol. nad błotem zwanem Sokole, pow. ihumeński, w 3 okr. pol. i par. kat. Berezyna, gm. Brodziec, ma 4 1 4 włóki, od 1867 r. należy do włościanina Rudakowskiego; miejscowość nizinna, piaski i błota. 13. S. , fol. na lewym brzegu rz. Swisłoczy, pow. miński, odl. o 6 w. od Mińska, niedaleko b. traktu poczt. wileńskiego, zbudowany przez Jana Sopoćkę, do którego najprzód należał, potem przeszedł na własność Radeckich. Miejscowość piękna. 14. S. , zaśc. , pow. miński, w 2 okr. pol. i par. kat. Raków, gm. Stare Sioło; miejsco wość wzgórzysta, grunta szozorko woglinia ste. 15. S. , wś, pow. drysieński, par. Rosica, w 1812 r. własność Jana Fursa, miała 111 dusz rewiz. , dziś Apolinary Zajkowskiej, ma 95 dzies. ziemi dworskiej, 16. S, dobra, pow. lepelsld, w 3 okr. pok. do spraw włośc. , gm. Horaczewicze, w 1863 roku 67 dusz rewiz. J. Krz. A. Jel. Stefanowo, 1780 Szczepanowo, niem. Stephanowo, leśnictwo, pow. kościerski, st. p. i par. kat. Pogódki o pół mili, gm. Białe Bło to Weissbruch. W 1885 r. 10 dm. , 98 mk. , 1780 r. tylko 6 mk. kat. ob. Wizyt. Rybiń skiego, str. 429. Należało jako fol. do opa tów peplińskich. Rząd pruski zajął S. i wy dał je r. 1785 w wieczystą dzierżawę. W 1869 r. obejmowało 5 zagród i 1 posiadło włośc. , razem 17863 magd. mr. Kś. Fr. Stefanowskle Holendry, urzęd. Stefanowo Hauland, pow. międzyrzecki, o 6 1 2 klm. na wschód od Zbąszynia par. , poczta i st. dr. żel. ; istniały już w drugiej połowie XVIII w. ; 17 dm. , 93 mk. 24 kat. , 69 prot. i 176 ha 98 roli, 2 łąk, 67 lasu. E. Cal. Stefanpol 1. fol. i dobra nad Dzisienką, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Stefanpol, o 18 w, od Dzisny. Fol. ma 1 dm, 8 mk. ; zarząd gminy, szkoła ludowa. Własność niegdyś Stefana Wazgirda, nabyte później przez podczaszynę Kamieńską, następnie Józefa Kalasantego Kamieńskiego, wreszcie syna jego Michała, sędziego pow. dzisieńskiego, od 1865 r. Wasienki, b. komisarza włościańskiego pośrednika mirowego. Okręg wiejski obejmuje wsi Łażkowo, Muraszczyno Muroszczyno, Okuniewo, Rudnia, Sokołowo, Ujście Uście, wogóle w 1865 r. 149 dusz rewiz. włośc. uwłaszczonych. Gmina należy do 1 okr. pok. do spraw włośc. , 1 rewiru konskrypcyjnego oraz 2 okr. sądu pokoju, dzieli się na 12 okr. wiejskich starostw i obejmuje 45 osad, mających 250 dm. i 3608 mk. włościan. w 1865 r. 1191 dusz rewia. włośc uwłaszczonych, 12 b. włośc. skarb. i 39 włościan wolnych. Okręgi wiejskie są S. , Ludwinowo, Jelno, Sinica, Monazyl, Aleksandrya, Zacisze, Szenbino, Józefowo, Biały Dwór, Balnowo, Janowo, Krasna Góra al. Krasna Górka i Kuryłowo. 2. S, fol. nad jez. Miadzioł, pow. wilejski, w 3 okr. . pol. , gm. Miadzioł, okr. wiejski Ostrów, o 55 w. od Wilejki, ma 1 dm. , 4 mk. praw. , 8 kat. ; w 1865 r. własność Hortensyi Hałkowej. 3. S. , fol. , pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, gm. Cyryn, par. kat. Worończa; miejscowość lekko falista, bezleśna, grunta pszenne, 4. S. , dawniej Bodze, dobra, pow. rzeżycki, w 3 okr. pok. Stefan Stefanpol Stegniska Stefkowa Steforówka Stefanty do spraw włośc. , gm. Sułojony, o 25 w. od dr. żel. warsz. petersburskiej a 45 w. od Rzeżycy, w 1863 r. 59 dusz rewiz. S. z fol. Barszczewo i 2 zaśc. ma około 575 dzies. ziemi dworskiej. Jako attyn. Rybiniszek należał dawniej do Weyssenhoffów, obecnie gen. Stanisława Kierbedzia ob. Rybiniszki. Stefanty, dobra, pow. kobryński, w 3 okr. pol. , gm. Wołowiel, o 46 w. od Kobrynia. Stefany 1. przyległ. dóbr Komorowo, w pow. lipnowskim. 2. S. Miszewko, pow. płocki, ob. Miszewko 2. . Stefcin, fol. , pow. hrubieszowski, gm. i par. Moniatycze. Steffelsdorf niem. , ob. Stefanowce. Steffelsdorf Gross ob. Rymarska Sobota. Steffensdorf, hr. spiskie, ob. Czepanowce. Steffenswalde, ob. Szczepankowo. Stefkowa, wś, pow. liski, w okolicy gór skiej i lesistej, 389 mt. n. p. m. , u źródłowisk Olszanicy, dopł. Solinki z praw. brzegu, przy gościńcu i kolei żelaznej z Liska do Ustrzyk Dolnych. Ma parafią gr. kat. dyec. przemy ska, dek. liski, z cerkwią drewnianą; zabu dowania ciągną się wzdłuż gościńca. W śro dku wsi stoi cerkiew, zabudowania więk. pos. stoją na wschodnim krańcu wsi. Teren po dnosi się ku północy w lesiste pasmo sięga jące do 721 mt. , na połd. Stefkowa góra ma 511 mt. Wzgórza są pokryte lasami świerkowymi. Wś ma 159 dm. , 992 mk. , 859 gr. kat. , 73 rzym. kat. par. w Uhercach i 60 izrael. Pos. więk. wynosi 283 mr. roli, 91 mr. łąk, 108 mr. past. i 95 mr. lasu; pos. mn. ma 1169 mr. roli, 95 mr. łąk, 503 mr. past. i 680 mr. lasu. Graniczy na płd. z Bóbrką, na zach. z Olszanicą i Uhercami, na wschód z Ustyanową, a na płn. z Serednią. Mac. Steforówka, potok, w pow. kołomyjskim, ob. Cuculin i Krewolutka. Steforówka, zagroda w Debesławcach, w pow. kołomyjskim. Stefulec Wielki szczyt w paśmie Ludowej, dziale Czarnohory, pow. kossowskim, wzn. 1576 mt. Ze stoków jego bierze początek pot. Hramitny, dopł. Probiny. Stegale, zaśc. nad potokiem Jusina, pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Niemenczyn, o 10 w. od gminy a 32 w. od Wilna, ma 4 dm. , 17 mk. kat. ; należy do dóbr Czarny Dwór, Parczewskich. Stegałowka, sioło nad rzką Świszenką, pow. jelecki gub. orłowskiej, o 25 w. od Jelca, ma 144 dm. , 1911 mk. Stegers, ob. Rzecząca i Sztegry. Stegers niem. , ob. Sztegrowy, właściwie Brzęcznica. Stegersmuehle niem. , os. młyn. nad jez. Szczytnem w zlewie Brdy, pow. czluchowski, st. p. Brzęcznica, par, kat. Ferstnowo. W 1885 r. 6 dm. , 53 mk, 1223, 57 magd. mr. Należy do Brzecznicy Stegers. Kś. Fr. Stegerswalde, może dzisiejsze Sztegrowy, wś, w pow. człuchowskim. R. 1376 funduje Henryk v. Grobitz, komtur człuchowski, wś w Stegirswalde i nadaje sołectwo Mikołajowi Stegirn na prawie chełm. ob. Odpisy Dregera w Peplinie, str. 12. Kś. Fr. Stegmansdorf, wś, pow. brunsberski, st. p. Orneta; 722 ha, 38 dm. , 215 mk. Stegna 1. wś włośc. , pow. sochaczewski, gm. i par. Iłów ewang. , 90 mk. , 423 mr. 2. S. , wś włośc. nad rz. Orzyc, powiat przasnyski, gm. Jednorożec, par. Krasnosielc, odl. o 17 w. od Przasnysza, ma 18 dm. , 153 mk. , 260 mr. Wchodziła w skład dóbr Kra snosielc. W 1827 r. 81 mk 3. S, wś, pow. przasnyski, gm. i par. Dzierzgowo, odl. o 25 w. od Przasnysza, ma 16 dm. , 122 mk. , 288 mr. 4. S. Drążewskie, os. leś. nad rz. Orzyc, pow. przasnyski, gm. Jednorożec, par. Kra snosielc, odl. o 17 w. od Przasnysza, smolarnia, 3 dm. , 12 mk. , 647 mr. 5. S. Małowidzkie, os. , pow. przasnyski, gm. Jednorożec, par. Krasnosielc, odl, o 21 w. od Przasnysza, ma 2 dm. , 8 mk. Br. Ch. Stegniska, pole pod Podjasami, pow. kartuski. Stegulany, wś włośc. i dobra skarbowe, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. Łyngmiany, okr. wiejski, Antolkiena, o 5 w. od gminy a 27 w. od Święcian, 3 dm. , 21 mk kat. w 1865 r. 9 dusz rewiz, . Niegdyś attyn. Kołtynian, dawniej własność Ruszczyców, później Klotyldy Łopacińskiej, dziś skarbowe. Stehlischken, wś, pow. stołupiański, st. p. Kattenau; 321 ha, 35 dm. , 209 mk. Stehnikowce, pow. tarnopolski, ob. Stechnikowce. Stein, ob. Kamień i Kamionka. Stein, w dok z 1065 r. Wuttke, Staedtebuch d. Landes Posen mylnie odczytany wyraz item. E. Cal. Stein niem. , ob. Kamień; dobra ryc. w Pomezanii, pow. suski; z fol. Quirren 3 dm. , 44 mk. i Windykami 3 dm. , 73 mk. . obej mują 750 ha 508 roli orn. , 123 łąk, 7 lasu, 12 dm. , 39 dym. , 235 mk, 6 kat. , 229 ew. Szkoła ewang. Kś. Fr. Stein 1. dobra, pow. pruskoholądzki, st. p. Reichenbach; 336 ha, 22 dm. , 127 mk. 2. S. , leśn. przy dobrach Stawki, pow. węgoborski, blizko Węgoborku; 1 dm. , 7 mk. Steinach, pol. Milcz al. Milczewski Folwark, pow. chodzieski, o 6 klm. na płn. od Chodzieżą, między rzką Bolemką dopł. Noteci a torem dr. żel. pozn. pilskiej; par. , poczta i st. dr. żel. w Chodzieżu Kolmar i P. , okr. Stegale Stefulec Stegałowka Stegers Stegersmuehle Stegerswalde Stegmansdorf Stegna Stegulany Stehlischken Stehnikowce Stein Steinach Stefanty Stefany Stefcin Steffelsdorf Steffelsdorf Gross Steffensdorf Steffenswalde Steinbotten Steinburg Steinburn Steinbornsgut 10 3 Steinau Steinborn Steinberg dworski Oleśnica; 5 dm. 5 126 mk. i 357 ha; chów cieląt i źrebaków. Steinau, kol. niem. , w pow. niskim, w piaszczystej równinie, wzn. 193 mi n. p. m. , przy drodze z Sokołowa przez Kamień do Rudni ka. Par. ewang. w Raniżowie. Kol. składa się z 61 dm. 5 zbudowana na wzór niemieckich wiosek, została założoną za Józefa II. Obe cnie liczy 413 mk. 39 rzym. zkal, 361 ewang. i 13 izrael. Pod względem narodo wości jest tu 40 Polaków i 373 Niemców. Na zwa utworzona od wsi Kamienia, na którego obszarze została założoną kolonia. Obszar wynosi 705 mr. roli, 107 mr. łąk i 55 mr. pastw. Grunta są piaszczyste, nieurodzajne. S. graniczy na zach. z Kamieniem, na płn. z Jeżowem, na wsch, z Wólką Łętowską, a na płd. z Łowiskiem. Mac. Steinau, pol. Czworaki Lipińskie, fol. , pow. chodzieski, ku wschod. od Margonina poczta, wchodzi w skład okr. dwor. Margońska czyli Margonińska Wieś. Steinau niem. , ob. Kamionki. Steinau 1. wybud. przy wsi Lablacken, pow. labiewski; 3 dm. , 54 mk. 2. S. , fol. , pow. margrabowski, st. p. Kowale; 2 dm. , 47 mk. Steinau, ob. Scinawa. Steinbach, potok, ob. Kamienna Woda. Steinbach, ob. Padła Góra. Steinbach, dobra, pow. węgoborski, st. p. Kruglanki; 125 ha, 11 dm. , 64 mk. Steinbach 1. wś, pow. bystrzycki, par. kat. i ew. Mittelwalde; 98 dm. , 496 mk. 3 ew. , 437 ha. 2. S. , wś, pow. lubański, par. ew. Nieder Wiesa; 61 dm. , 320 mk. ew. , 161 ha. 3. S. , dobra i wś, pow. rozborski, par. ew. Rozbork, kat. Muskau. Dobra mają 6 dm. , 60mk. 6 kat. , 662 ha. Wś ma 2 dm. . 16 mk. ew. , 274 ha. Steinbachsee, ob. Kamienny Staw. Steinbeck 1. wś, pow. królewiecki wiejski, st. p. Gutenfeld; 829 ha, 94 dm. , 519 mk. 2. S. , 5 osada, tamże; 310 ha, 12 dm. , 83 mk. 3. S. Alt, wybud. , tamże; 37 ha, 2 dm. , 9 mk. Steinbeckellen, wś, powiat królewiecki wiejski, st. p. Gutenfeld; 288 ha, 23 dm. , 130 mk. Steinberg, szczyt górski lesisty, w pow. popradzkim, ob. Łomnica V, 695. Steinberg 1. fol. do Grabowa, pow. człuchowski, st. p. Białobór. 2. S. , pow. kartuski, ob. Osowa Góra. 3. S. , dobra, pow. chojnicki, st. p. i kol. Wierzchowo, par. kat. Chojnice; 239 ha 30 roli, 201 lasu. W 1885 r. 3 dm. , 6 dym. , 37 mk. , 33 kat. , 4 ew. Dawniej własność jezuitów w Chojnicach, 4. S. , dobra, w skład dóbr ryc. Wallbruch wchodzące, pow. wałecki, st. p. Brocz niem. Brotzen; 1885 r. 3 dm. , 55 mk. Na obszarze tych dóbr wznosi się góra tejże nazwy. 5. S. , majętność chełm. , w Pomezanii, pow. su ski, st. p. , tel. i kol Mikołajki 3, 5 klm. odl. , par. kat. Prabuty; 559 ha 367 roli, 35 łąk, 133 ha lasu. W 1885 r. 10 dm. , 21 dym. , 140 mk. 62 kat. , 78 ew. ; mlekarnia, hodo wla owiec. Por. Rychenberk. 6. S. , ob. Stejnbark. Kś. Fr. Steinberg, ob. Polejki. Steinberg 1. Ober, dobra, pow. złotoryohajnowski, par. ew. Pilgramsdorf; 1 dm. , 7 mk. ew. , 114 ha. 2. S. Nieder, dobra, tamże; 3 dm. , 29 mk. ew. , 245 ha. 3. S. , wś, tamże; 51 dm. , 216 mk. 9 kat, 96 ha. 4. S. , kol. , część gm. Prytwice, pow. kluczborski. 4. S. , kol. dóbr Naasdorf, pow. nissański. Steinborn al. Steinbornsgut, dwa fol. , pow. czarnkowski Wieleń. Pierwszy odl. 10 klm. na zach. od Wielenia i 3 klm. na półn. od Krzyża, na półn. brzegu jez. Łokacze; drugi o 13 klm. na zach. od Wielenia i 4 klm. , na pół. zach. od Krzyża, na lew. brzegu Drawy dopł. Noteci. Spisy gmin i okr. z r. 1874 i 1888 wykazują jedną tylko posiadłość zw. Steinbornsgut, która ma 3 dm. , 22 mk. 1 kat. 21 prot. i 85 ha 33 ha roli, 5 łąk, 31 lasu. Steinborn 1. ob. Sztynborn. 2. S. , ob. Najatki. Steinbotten, wś, pow. brunsberski, st. p. Lichtenau; 285 ha, 24 dm. , 128 mk. Steinburg 1. fol. , pow. krotoszyński Koźmin, ku wschod. od Koźmina poczta i st. dr. żel. ; powstał w r. 1872 na obszarze Orli; 1 dm. , 65 mk. 2. S. , ob. Paterek. Steinburn al. Steynburn, , 1295 Steinborn, dobra i wś, pow. żegański, par. ew. Bruncelwaldau. Dobra mają 4 dm. , 54 mk. 2 kat. , 324 ha; wś 28 dm. , 126 mk. 1 kat. , 71 ha. Steindorf 1. pol. Makowiska al. Makowisko, wś, pow. bydgoski, o 41 2 klm. na zach. połd. od Solca Schulitz, gdzie par. , poczta i st. dr. żel. ; z Żuzelą 4 dm, 16 mk. tworzy okrąg wiejski, mający 28 dm. , 176 mk. 8 kat. , 168 prot. i 344 ha 170 roli, 60 łąk, 40 lasu; czysty doch. z ha roli 9, 01, z ha łąk 16, 06, z ha lasu 3, 52 mrk. Wś wchodziła dawniej w skład sstwa bydgoskiego; zabrana przez rząd pruski, wcieloną była do domeny Bydgoszcz. 2. S. , pol. Kamionki, urzęd. Kamionek, dawniej Kamieniewice, dok. Kamenevicz Camenevicze, Camyenyevicze, wś, pow. szremski, o 8 klm. na zach. półn. od Kurnika poczta, graniczy z Szczytnikami, Borowcem i Daszewicami; par. Głuszyna, st. dr. żel. w Gądkach Gondek; ob. Kamionek 1. . W roku 1296 bisk. pozn. Jan, zakładając w Głuszynie kolegiatę, przekazał na utrzymanie jej dziesięciny z Kamieniewic i innych osad Kod. Wielk. , n. 754; w końcu XIV w. pisali Steinbeckellen Steinbeck Steinbachsee Steinbach Steinau Steindorf Steingrenz się ztąd Kamieniewscy Akta grodz. pozn. ; około r. 1434 toczyły się spory o połowe jez. Drzewie na Kamieniewicach; r. 1532 48 rozgraniczano tę wieś z nieistniejącemi już Taczałami; z nazwą Kamieniowic spotyka my się jeszcze pod r. 1571. W r. 1580 na zwa Kamionki już była ustaloną, a pod r. 1612 6 czytamy Kamionki sive Kamieniewice. W r. 1580 dziedziczył Kamionki Jan Kamieński; były tam 4 łany os. , 3 zagr. i 1 komornik. Z biegiem czasu weszły K. w skład dóbr kurnickich. E. Cal. Steindorf 1. wś, pow. świętosiekierski, st. p. Świętosiekierka; 283 ha, 23 dm. , 134 mk. 2. S. Gross, wś, pow. labiewski, st. p. Lankischken; 315 ha, 52 dm. , 276 mk. 3. S. Klein, wś, tamże; 104 ha, 48 dm. , 241 mk. 4. S. Klein, fol. do wsi Gerblauken, tamże; 26 dm. , 138 mk. Ad. N. Steine, Steina, Scinawa, dwie rzeczki na Szląsku. S. Kładzka jest lew. dopł. Nissy Kładzkiej; S. Niemodlińska Falkenberger jest prawym dopływem Nissy Kładzkiej. Uchodzi pod miastem Loewen. Steine 1. Ober, Mittel i Nieder, trzy wsi i dobra, pow. Neurode, par. kat. Steine Nieder i S. Mittel, ew. Neurode. S. Ober, wś, ma 148 dm. , 939 mk. 29 ew. , 744 ha. S. Mittel, dobra, mają w 2 częściach 13 dm. , 121 mk. , 818 ha; wś ma 165 dm. , 1357 mk. 70 ew. , 624 ha. Kościół par. kat. , kaplica, szkoła kat. , młyny wodne, S. Nieder, wś i dobra, ma kościół par. kat. , szkołę. Dobra mają 15 dm. , 134 mk. 8 ew. ; wś 204 dm. , 1379 mk. 4 ew. , 1141 ha. 2. S. , dobra i wś, pow. wrocławski, par. ew. Swojec, kat. Margareth. Dobra mają 7 dm. , 102 mk. kat. 38, 345 ha. Wś ma 64 dm. , 669 mk 116 ew. , 238 ha. 3. S. , wś, pow. lwowski, par. ew. Giehren, kat. Friedeberg; 44 dm. , 201 mk. kat. 6, 336 ha. Br. Ch. Steinensee, ob. Stalmujża. Steinerkrug, leśn. do nadleśnictwa Fritzen, pow. fiszuski, st. p. Schugsten; 1 dm. , 10 mk. Steinersdorf 1. Gross, ob. Kamionki. R. 1505 nadaje kapituła pomezańska wsi K. przywilej na 30 włók z praw. chełm. Sołtys dostaje 3 wolne włóki i trzeci fenig kar sąd. , posiadacze reszty włók mają dawać od każdej 1 grzywnę, 1 kor. pszenicy i 1 kor. żyta, jako płużne i po 2 kury na M. B. Grom. ob. Cramer Gesch, des Bist. Pomesanien, str. 207. 2. S. Klein, pow. suski, ob. Silma. Steinersdorf, ob. Siemysłów. Steinfeld al. Steinfelde, pol. Bugaj, fol. , pow. krotoszyński, o 8 klm. na połd. wschód od Dobrzycy, nad Trzebawą dopł. Orli. Graniczy z Korytami; par. Koryta, poczta w Karminie, st. dr. żel. w Biniowie o 10 klm. Słownik Geograficzny T. XI. Zeszyt 125 Nazwę niemiecką S. rozciągają też niektórzy na fol korytowski; oba folwarki tworzą okr. dwor. , mający 24 dm. , 209 mk. 152 kat. , 57 prot. i 1154 ha 530 roli, 39 łąk, 573 lasu. 2. S. , ob. Palędzie Dolne. E. Cal. Steinfeld, dobra prywatne, w okr. zelburskim, pow. frydrychsztacki, par. zelburska. Steinfeld, dobra, pow. labiewski, st. p. i tel Labiewo; 124 ha, 11 dm. , 73 mk. Steinfels, wś, pow. dobromilski, 20 klm. na płd. zach. od sądu pow. w Dobromilu, 9 klm. od urz. poczt. w Ustrzykach Dolnych. Na płn. leży Krościenko, na wsch. Nanowa i Stebnik, na płd. Bandrów i Jałowe, na zach. Jasień i Berehy Dolne przys. Siegenthal, środkiem wsi płynie ze Stebnika pot. Ste bnik, praw. dopł Strwiąża. W obrębie wsi przyjmuje od lew. brzegu dopływ Jasienik od Bandrowa. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie Stebnika. Najwyższe wznies. w lesi stej płn. stronie wynosi 668 mt. Na lew. brzegu Stebnika, w lesie Osikowce, wzn. 632 mt. Najniższy punkt 489 mt. Co do obszaru pól, łąk i t. d. ob. Stebnik. S. tworzy ze Stebnikiem jedną gminę. W r. 1880 było 21 dm. , 122 mk. w gmin. 10 rzym. kat. , 21 gr. kat. , 79 ew. , 12 wyzn. mojż. ; 10 Polaków, 21 Rusinów, 91 Niemców. Par. rzym. kat. w Jasieniu, gr. kat. w Nanowej. Lu. Dz. Steinfliess, os. fabr. , papiernia tuż nad zatoką Pucką i małą przymorską strużką. Należy do Sopotu, w pow. wejherowskim. Przechodzi tu kolej gdańskowejherowska. W 1885 r. 19 dm. , 236 mk. Kś. Fr. Steinfliess, pow. ostródzki, ob. Miejska Wola. Steinforth, ob. Szteinfort. Steinfurt al. Steinfurth, pol. Kamienny Bród ob. , w pow. inowrocławskim, mylnie oznaczony pod nazwą polską pod względem geogr. Leży o 9 klm. ku półn. od Gniewkowa, na praw. brzegu Zielonej, dopł. Wisły, wzm 69 mt. n. p. m. ; par. katol. Płonkowu, prot. Rojewo Kaczkowskie, poczta w Osieku Wodek, st. dr. żel na Cierpicach Schirpitz o 7 klm. i w Gniewkowie Argenau. Steingrenz, leśn. do nadleśnictwa Gertlauken, st. p. Laukischken; 1 dm. , 11 mk. Steingrund 1. wś, pow. bystrzycki, par. ew. Bystrzyca, kat. Kieslingswalde, 64 dm. , 285 mk. kat. , 111 ha. 2. S. , wś, pow. walbrzychowski, par. ew. Walbrzychów, kat. Dittmannsdorf; 55 dm. , 475 mk. 75 kat. , 204 ha. Steingrund niem. , Kamienna lub Kamienne, osada, w obr. gm. Skoroszyc Gurschdorf, w pow. frywałdzkim. W 1880 r. było 47 dm. , 258 mk. , rel. kat. i nar. niem. Wzn. 617 mt. npm. Szkoła ludowa. Par. łac. w Skoroszy21 Steindorf Steindorf Steine Steinensee Steinerkrug Steinersdorf Steinfeld Steinfels Steinfliess Steinforth Steinfurt Steingrund Steinort cach. W miejscu kaplica św. Józefa. Ob. Skoroszyce. Br. G. Steinhaus, pow. kartuski, ob. Kamionka. Steinhof, fol. szlach. do Rulewa, pow. świecki, st. p. i kol. Warlubie; par, kat. W. Komorsk; 1885 r. 2 dm. , 24 mk. Folw. ten powstał po r. 1830 z buszyńskich posiadeł włościańskich. Kś. Fr. Steinhof 1. fol. przy dobrach Glauthicnen, pow. iławkowski, st. p. Creuzburg; 1 dm. , 6 mk. 2. S. , dobra, pow. węgoborski, st. p. Węgobork; 2 dm. , 38 mk. 3. S. , fol. do dóbr Doba, st. p. Rozgart; 3 dm. , 54 mk. 4. S. , ob. Kamionka. Ad. N. Steinhof, pow. ządzborski, ob. Kamionka. Steinhorst, nowa nazwa urzęd. Chudopsic, pow. bukowski dziś Grodzisk, zwanych przedtem Durrhund Duernhuud, ob. Chudopsice. E. Cal. Steinhuebel, pol. , Mokrzec ob. , w pow. międzychodzkim. Niedokładnie objaśniony pod nazwą polską. Jest ta wś włośc. , z nazwą urzędową Mokritz, leśnictwo zaś Steinhucbel zowie się Mokrzyca lub Mokrzyckie leśnictwo. Wś Mokrzec tworzy odrębną całość, leży o 4 1 3 klm. na półn. od Międzychodu Birnbaum, gdzie par. i poczta; leśnictwo wchodzi w skład nadleśn. międzychodzkiego. Steinhubel, dobra i wś, pow. grotkawski, par. ew. Nissa, kat. Bielan. Dobra mają 1 dm. , 7 mk. kat. , 174 ha; wś 21 dm. , 161 mk. kat. , 17 ha. Steinikerwalde, wś, pow, brunsberski, st. p. Lichtenau; 136 ha, 6 dm. , 44 mk. Steinitten fol. , pow. królewiecki wiejski, st. p. Laptau; 2 dm. , 75 mk. Steinitz, pow. wschowski, ob. Stońce. Stein Kaspendorf, wś w Pomezanii, pow. suski. Obejmuje ona od 1878 r. dawniejsze Kaspendorf A. , B. i C, t. j. wś i 2 wolne so łectwa, i Kamień B. i C. Stein B. C, także 2 wolne sołectwa; 313 ha. W 1885 r. 13 dm. , 26 dym. , 159 mk; 151 ew. , 8 kat. ; st. p. i par. kat. Iława. Kś. Fr. Steinkirch 1. Nieder, dobra i wś, pow. lubański, par. ew. Steinkirch, kat. Marklissa. Dobra mają 5 dm. , 36 mk. 4 kat. , 242 ha. Wś 33 dm. , 173 mk. 7 kat. , 200 ha. 2. S. Ober, dobra i wś, tamże. Dobra mają 6 dm. , 43 mk. , 335 ha; wś 53 dm. , 253 mk. 10 kat. , 125 ha. 3. S. Mittel, dobra i wś, tamże. Dobra mają 4 dm. , 26 mk. 1 kat. , 160 ha wś 40 dm. , 211 mk. 16 kat. , 123 ha. Steinkirche, 1301 Alba ecclesia, 1382 Hoenkirche, Steynenkriche, pow. strzeliński, par. ew. Steinkirche, kat. Danchwitz; 26 dm. , 314 mk. 68 kat. , 204 ha. Steinkirchen, wś, pow. zgorzelicki, par. ew. Rauscha; 107 dm. , 550 mk. 12 kat. , 744 ha. Steinkrug 1. ob. Kamień i Kamionka. 2 S. , leśn. w nadleśn. okonińskiem, pow. starogardzki, st. p. Frankenfeldo, par. kat. Zblewo. 3. S. , karczma, tamże. Steinkunzendorf, 1372 Kunczendorff, dobra i wś, pow. świdnicki, par. ew. i kat. Peterswaldau. Dobra mają 1 dm. , 3 mk. ow. , rozleg. 229 ha; wś ma 52 dm. , 499 mk. 78 kat. , 319 ha, szkoła ewang. Steinoelsa, dobra i wś, pow. rozborski, par. ew. Culm, łuż. Kom al Khołm, kat. Mużaków. Dobra mają 3 dm. , 20 mk. ew. , 317 ha; wś ma 68 ha. Steinort, łotew. Wellarags, skalisty przylądek w Kurlandyi, w okr. hazenpockim, par. Sakkonhausen, pod 56 52 płn. szer. a 38 48 wsch. dłg. Na wschód od przylądku S. ciągnie się na Baltyku zbiór raf, szeroki do 3 w. Dno morza na płd. i płn. od przylądka, na przestrzeni 7 w. od brzegu jest kamieniste, głębokość dochodzi od 10 do 15 saż. Steinort 1. os. wiejska, pow. czarnkow ski, okr. runowski, na płn. zach. od Czarn kowa; 21 dm. i 191 mk. Powstała w nowszych czasach. Mapa sztabowa oznacza pod Runowem miejscowość zwaną der SteinOrt. 2. S. , ob. Steinborn, w pow. czarnkowskim Wieleń. E. Cal. Steinort 1. ob. Kamionka. 2. S. , wyb. do Bolimina, pow. chełmiński, st. p. i par. kat. Ostromecko, 3 dm. , 39 mk. 3. S. , wyb. do Ostromecka, pow. chełmiński. Na obszarze osady znaleziono urny ob. Objaśn. do mapy Ossowskiego. str. 92. Ks. Fr. Steinort 1. Gross al. Sztynort, wś włośc. nad zatoką Fryską i rzką przymorską Steinbaek, pow. elbląski, st. p. Łęcze, par. kat. Elbląg o 1 1 2 mili odl. ; szkoła ew. w miej scu. Zawiera 10 gburskich posiadeł i 15 za gród, 389 ha 258 roli, 1 łąk, 48 ha lasu. W 1885 r. 46 dm, , 515 mk. , 89 kat. , 476 ew. ; 1867 r. 70 koni, 153 sztuk bydła, 69 owiec. R. 1315 nadaje Fryderyk v. Wildenberg, komtur elbląski, Arnoldowi dla wsi Steynorth 20 włók na prawie chełm. , 2 wł. sołeckie miały być wolna, reszta 18 wł. płaciło po pól grz. na św. Marcin i po 2 tłuste gęsi, oprócz tego dawali płużne ob. Cod. dipl Warm. Reg. , I, 89 100. Później przyłą czono do wsi jeszcze 4 włóki ob. Der Elbinger Kreis von Rhode, str. 45. 2. S. Klein, ob. Ziegelwald. Kś. Fr. Steinort 1. wś, pow. królewiecki wiejski, st. p. LiskaSchaaken; 99 ha, 41 dm. , 212 mk. 2 S. , ob. Sztynort. Steinplatz niem. , Kamieniec, przedmieście Cieszyna, na Szląsku austr. ; w 1880 r. było 63 dm. , 1145 mk. Ob. Cieszyn. Br. G. Steinsdorf, wś, pow. morąski, st. p. Maldeuten; 172 ha, 17 dm. , 83 mk. Steinhaus Steinhof Steinhorst Steinhuebel Steinhubel Steinikerwalde Steinsdorf Steinitten Steinitz Stein Kaspendorf Steinkirch Steinoelsa Steinkunzendorf Steinkrug Steinkirchen Steinhaus Steinkirche Stein Steinsdorf 1. Ober, dobra i wś, pow. złotoryo hajnowski, par. ewang. Steinsdorf, kat. Ilainau. Dobra mają 4 dm. , 53 mk. 7 kat. , 235 ha; wś 28 dm. , 171 mk. 5 kat. , 33 ha. 2. S. Mittel i Nieder, dobra i wś, tamże. Dobra mają 7 dm. , 100 mk. ew. , 430 ha; wś 56 dm. , 302 mk. 5 kat. , 183 ha. 3. S. al. Steinschdorf, 1304 Stinavia Villa, 1354 Stynów, wś, pow. nissański, par. ew. Schnellewalde, kat. Steinau; 125 dm. , 735 mk. 1 ew. , 735 ha. SteinSee jezioro w okr. zelburskim, par. dyneburskiej Kurlandya, do 1 2 w. długie i tyleż szerokie, łączy się z jeziorem Gallen i Luxta. SteinSee 1. Gross, jezioro na Kaszubach, w pow. kartuskim, pod Nową Hutą, 3 5 mili na płn. zach. od Mirachowa, 190 mt. npm. , 1 10 mili długie i tyleż szerokie. Na płn. brzegu leży głaz eratyczny, około 9 1 2 wyso ki i 20 stóp średnicy obejmujący, okrąg jego wynosi około 30 kroków. Od góry aż do do łu ciągnie się szczelina, która według poda nia kaszubskiego ztąd powstała, że dyabeł niezdoławszy osuszyć jeziora i niedostawszy dla tego w swą moc duszy, kamień ten na łańcuchu rzucił na to miejsce. Głaz ten uwa ża Pernin Kassubei und Tuchler Heide, str. 15 i 34 za największy w całych Prusach zachodnich. 2. S. See, t. j. Kamionka, je zioro pod Kartuzami, przez nie wije się Smętowska struga. Kś. Fr. Steinseifen, wś nad rzką Łomnicą, pow. jeleniogórski Hirschberg, par. kat. i. ew. Arnsdorf; ma 533 ha, 230 bud. , 1344 mk. 183 kat. . Huty żelazne, tartaki. Steinseifersdorf, 1368 Syffredisdoff, dobra i wś, pow. rychbachowski, par. ew. i kat. w miejscu. Dobra mają 3 dm. , 19 mk. 6 ew. , 376 ha. Wś 151 dm. , 1513 mk. 564 kat. , 571 ha; szkoła kat. Kościół par. kat. , kościół ewang. od 1785 r. . Br. Ch. Steinshof, pow. międzychodzki, ob. Dzięcielin. Steinsprengerkrug, pow. szamotulski, ob. Żelasko. Steinthal, wyb. , pow. szczecinkowski, 4 dm. , 45 mk. Na wschód od osady znaleziono cmentarzysko pogańskie z 52 grobami skrzynkowemi i 63 popielnicami ob. Kasiski, Besch. Alterth. im Neustettiner Kr. , str. 77. Wyb. należy do Szczecinka. Kś. Fr. Steinwaage, około r. 1400 Steinweg, wś, pół mili od praw. brzegu Wisły, pow. chełmiński, par. kat. Sarnowo 3 4 mili odl. , st. p. Trzebieluch; 247 ha 159 roli, 43 łąk, 1 ha lasu. W 1885 r. 27 dm. , 35 dym. , 178 mk. , 28 kat. , 147 ew. , 3 dysyd. Należała dawniej do mta Chełmna, nazwę swą wzięła niezawodnie od chełmińskiej rodziny Steinwegk, zachodzącej w dok. już r. 1311. Pierwszą zaś wzmiankę o wsi napotykamy r. 1364. R. 1489 nadaje rada miejska w Chełmnie braciom zakonnym z Holandyi, profesorom przy chełmińskiej akademii, dobra Gogolin i Steinwegk. Te ostatnie obejmowały 12 wł. Przez 30 lat będą nam płacili 2 grzyw. , potem 4 na św. Marcin. Nie wolno im jednak dóbr tych sprzedać ob. U. B. des B. Culm von Woelky, str. 579. Na obszarze wsi odkryto w stronie Rudy cmentarzysko pogańskie ob. Objaśn. do mapy Ossowskiego. Kś. Fr. Steinwalde 1. dobra, pow. welawski, st, poczt. Frydląd; 179 ha, 2 dm. , 24 mk. 2. S. , leśn. , tamże, 1 dm. , 9 mk. 3. S. , osada, tamże, 1 dm. , 8 mk. Steinwege niem. , ob. Słup. Steinwiese al. Kamienna Łąka, równina, piaszczysta, w pow. gdańskim, ob. Lipa 1. V, 248. Steinwitz, wś, pow. kładzki, . par. ew. i kat. Kładzko; 49 dm. , 269 mk. 10 ew. . Steireggehlen, folw. , pow. ragnecki, st. p. , tel. i kol. żel. Ragneta; 2 dm. , 12 mk. Steireggen, wś, pow. ragnecki, st. p. , tel. i kol. żel. Ragneta; 194 ha, 9 dm. , 54 mk. Stejderyszki, wś i folw. , pow. sejneński, gm. Świętojeziory, par. Łoździeje, odl. od Sejn 21 w. , 2 dm. , 39 mk. Folw. S. , w 1871 r. oddzielony od dóbr Popiecze, rozl. mr. 467 gr. or. i ogr. mr. 151, łąk mr. 81, past. mr. 18, lasu mr. 197, nieuż. mr. 20; bud. mur. 1, drewn. 8; las nieurządzony, pokłady torfu i wapna. Ob. Popiecze. Br. Ch. Stejgaliszki, wś, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. Daugieliszki, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Kamińskich, Przyjaźń, o 10 w. od gminy, 40 dusz rewiz. Stejginiszki, wś, pow. rossieński, parafia lalska. Stejgwile, wś, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 65 w. od Poniewieża. Za czasów Rze czypospolitej stanowiła ststwo niegrodowe stejgwilskie al. stęgwilskie, położone w pow. upickim wwdztwa trockiego. Od początku XVIII w. ststwo to było w posiadaniu rodzi ny Puzynów z Kozielska a około 1771 r. dzierżyli je Karpiowie, opłacając kwarty 858 złp. 11 gr. , a hyberny 500 złp. J. Krz. Stejgwiliszki, dwór, pow. rossieński, gm. Konstantynów, o 82 w, od Rossień. Stejgwiły 1. u Buszyńskiego Stecgwiły, wś, pow. rossieński, gm. i par. Botoki, o 46 w. od Bossień. 2. S. al. Stejgwiły, wś, pow. rossieński, gm. Konstantynów, par. Chwejdany, o 74 w. od Rossień. Stejmy, dobra, pow. siebieski, w 1 okr. pok. do spraw włośc. , gm. Głęboczyn, w 1863 r. 45 dusz rewiz. Stejnbark, niem. Steinberg, folw. na Kaszubach, nad zatoką Pucką, pow. wejherow Steinsdorf Steinsdorf Steinseifen Steinseifersdorf Steinshof Steinsprengerkrug Steinthal Steinwaage Steinwalde Steinwege Steinwiese Steinwitz Steireggehlen Steireggen Stejderyszki Stejgaliszki Stejginiszki Stejgwile Stejgwiliszki Stejgwiły Stejmy Stejnbark Stejniszki Steklinek Stejniszki Steklińskie Steklno Stekowiec Steksowo Stelbach Steklin ski, st. p. 5 tel. i kol. M. Kaczld o 3 klm. , par. kat. Oksywie, szkoła Gdynia. Folw. i 2 gburs. posiadła mają 12 włók 13 mr. W 1869 r. 8 dm. , 113 mk. , 70 kat. , 43 ew. ; 1885 r. 4 dm. , 58 mk. ; cegielnia z piecem okrągłym, mlekarnia, hodowla krów, świń i owiec; wy wożą ztąd koleją i wodą żwir, kamienie i torf. Folw. ten został r. 1800 puszczony w wie czystą dzierżawę. Kś. Fr. Stejniszki, wś, pow. maryampolski, gm. Szumsk, par. Kieturwłoki, odl od Maryampola 9 w. , ma 8 dm. , 78 mk. S. , wś królewska, w pow. kowieńskim, płaciła kwarty 24 zł. w połowie XVIII w. Stekienica, Stecknitz, rzeka, prawy dopływ Trawny, dopł. morza Bałtyckiego, pomiędzy ujściami Odry i Elby. Steklin al. Ścieklin, dawniej Steklno major i minus, wś i folw. nad jez. Głębokie al. Ste klin, pow. lipnowski, gm. Ossówka, par. Czer nikowo, odl. o 17 w. od Lipna, ma 62 dm. , 375 mk. , gorzelnię. W 1827 r. 36 dm. , 393 mk. Dobra S. składały się w 1886 r. z fol. S. , rozl. mr. 1137 gr. or. i ogr. mr. 806, łąk mr. 31, past. mr. 37, lasu mr. 173, wody mr. 57, nieuż. mr. 33; bud. mur. 9, drewn. 8; płodoz. 13polowy, las nieurządzony, pokłady torfu. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś S. os. 57, mr. 132; wś Szkleniec os. 6, mr. 143; wś Ograszki os. 9, mr. 15; wś Krzywy Las al. Broza os. 3, mr. 85; wś Zabłocie os. 5, mr. 83; wś Piaski os. 7, mr. 110; wś Kwiry nowo os. 11, mr. 198; wś Wilcze Kąty os. 9, mr. 425; wś Wypalonki os. 4, mr. 32; wś Pokrzywno os. 23, mr. 204; wś Włęcz os. 18, mr. 664; os. Nowogródek mr. 1; os. Starkowiec mr. 73; os. Dębiny mr. 11; os. Kępa Zielona mr. 34. Według reg, pob. pow. li pnowskiego z r. 1564 wś S. major, w par. Czernikowo, miała 4 posiadaczy, poddanych Wincentego Sumińskiego, na całym łanie i zagrod. ; 4 posiadacze, 1 zagr. , faber, karcz marz, poddani Franciszka Sumińskiego, na ca łym łanie; 5 posiadaczy, poddanych Jakuba i Alberta Steklenskiego, na całym łanie. We dług reg. pob. pow. lipnowskiego z r. 1564 wś S. minor miała 3 poddanych Marcina Na łecza na całym łanie, 5 posiadaczy, 4 zagr. , karczmarza, poddanych Piotra Lochockiego, na całym łanie Pawiński, Wielkp. , I, 322 i 328. R. 1789 własność Zielińskich, którzy tu wysiewali 192 kor. żyta, 12 kor. pszenicy, a od gburów brali czynszu ze S. 612 zł. , z Nowogrodu 354 zł. , z Wilczych Kątów 330 zł. , z Włęcza 1352, ze Starkowca 480 zł. , z Mieni 1224 zł. Br. Ch. Steklinek, wś i folw. nad jeziorem, pow. lipnowski, gm. Mazowsze, par. Czernikowo, odl. 14 w. od Lipna, ma 20 dm. , 246 mk. W 1827 r. 21 dm. , 206 mk. Fol. S. rozl. mr. 1196 gr. or. i ogr. mr. 714, łąk mr. 77, past. mr. 45, wody mr. 100, lasu mr. 202, zarośli mr. 39, nieuż. mr. 19; bud. mur. 7, drewn. 11; płodozm. 13pol. , las nieurządzony, ce gielnia. Wś S, os. 39, mr. 144; wś Wygoda os. 14, mr. 158; kol. Jackowo os. 6, mr. 150. R. 1789 własność Ant. Nałęcza, który wysie wał tu 76 kor. żyta, 12 kor. pszenicy a od gburów miał 531 zł. czynszu. Br. Ch. Steklińskie al. Głębokie, jezioro w pow. lipnowskim, ma 210 mr. obszaru. Ob. Głębokie t. II, 601. Steklińskie al. Steklno, niem. StecklinerSee, jezioro przy dobrach tej nazwy, pow. starogardzki, wzn. 102 mt. npm. , 2 5 mili długie, 1 20 szerokie. Por. Stelchno. Steklno, Scekolin r. 1211, Stekelin 1259 i 1302, Sceklno 1327, Stelkno 1328 al. Durowskie jezioro, w pow. wągrowieckim, w sieci jeziór, które się ciągną z pod Gołańczy ku płd. pod Wągrowiec, 4 klm. długie, 0, 3 klm. szerokie, łączy się na płn. z jez. Bielskiem czyli Kobyleckiem, a płd. kończyną przypiera do Wą growca i odpływa do Wełny dopł. Warty. Na płd. wsch. wybrzeżu leży Durowo; do wschod. sięgają lasy bobrownickie i pola bartodziejskie, na których niegdyś stała osada Słociny. Steklno było dawniej własnością kla sztoru łekneńskiego, przeniesionego do Wą growca Kod. Wielkop. . E. Cal. Steklno, niem. Stecklin, dobra ryc. , pow. starogardzki, nad jez. tejże nazwy, st. p. , tel. i kol. Starogard o 11, 5 klm. , par. kat. Lubichowo o 5, 5 klm. odl; 718 ha 315 roli or. , 30 łąk, 50 ha lasu. W 1885 r. 10 dm. , 20 dym. , 119 mk. , 89 kat. , 30 ew. Według taryfy z 1648 r. , gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacił tu Brand od 1 wł. osiad. , 6 ogr. 3 fl. 18 gr. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 174. S. należało wówczas do pow. tczewskogdańskiego. Mesznego płaciło 2 fl. ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 120. R. 1780 posiadała S. , liczące 18 kat. i 15 ewang. , M. Grąbczewska ob. Wizyt. Rybińskiego, str. 343. W 1858 r. właścicielom Rehofeld. Stekowiec, wyspa na błotach, w pow. pińskim, należała niegdyś do dobr królewskich Stetyczów, nadanych przez króla Zygmunta I Siemce Domanowiczowi ob. Rew. puszcz, wyd. Wil Arch. Kom. , str. 238. A. Jel. Steksowo, sioło nad rzką Irżą, pow. . ardatowski gub. niżegorodzkiej, o 22 w. od mta pow. , przy trakcie do Arzamasu, ma 220 dm. , 1435 mk. , cerkiew Bogojawleńską z 1846 r. , szkołę, st. poczt. , targi co czwartek, jarmark 8 lipca; sadownictwo rozwinięte. Pod wsią znajdują się łomy dobrego wapienia. Stelbach, niem. Stilbach, wś, pow. bański górniczy, hr. spiskie Węgry nad pot. t. n. , dopł poblizkiej Gielnicy, w okolicy górzy Stekienica Stelchno Stelle Stellinen Stellienen Stellutyszki Stelmachowo Stelmachy stej, 6 klm. od Wondrysla Mereny na płd. , tuż nad granicą hr. goemoerskiego. W roku 1880 było 76 dm. , 377 mk. , narod. słow. i niem, ; obszar zajmuje 246 sążni kw. kat. Par. łac. we Wondryslu, sąd pow. i urz. podatk. w Gielnicy. St. p. Wondrysel. Górnicza ta osada, wśród Rudaw spiskich, istniała już za Beli IV; 1243 r. Władysław Bebek, mszcząc się śmierci syna swego, zupełnie osadę zni szczył. R. 1340 przekazał Ludwik I w daro wiźnie cały obszar Stelbachu wraz z kopal niami złota, które tu odkryto, Smolniczanom. Na skutek skarg wnoszonych przez górni ków S. na prześladowania i dręczenia, jakich się dopuszczała rodzina Bebeków, wysłał ten że król palatyna Mikołaja Kontha w celu uporządkowania tutejszych stosunków. Roku 1432 ma S. własnego przełożonego górnicze go bergmejster. W czasie wojny domowej między Ferdynandom a Zapolyą S. uległ zniszczeniu. Od tego czasu dobrobyt osady się nie poprawił. Był tu dawniej kościół, z którego dzwony znajdują się dziś w Swedlerze. Mury kościoła i wieży zniesiono w 1859 r. , a na ich miejsce stanęła szkoła. Dziś są tu czynne dwie kopalnie, z których jedna do starcza iskrzyku miedzi rocznie około 1240 klg. , druga zaś błyszczu szarego, to jest mie dzi i srebra, rocznie 741 klg. Br. G. Stelchno al. Stelchnow i Stelkno zapewne Steklno, jezioro między Laskowicami a Czer skiem, pow. świecki, 79 mt. npm. , 3 10 mili długie a 2 10, o mili szerokie. Prawo rybołów stwa przysługiwało r. 1773 dziedzicowi La skowic i wsi Czerska. Ks. Fr. Stelle Mujża łotew. , ob. Steinensee. Stellienen, wś, pow. labiewski; st. p. Labiewo; 233 ha, 22 dm. , 97 mk. Stellinen, domin. leśne, obejmuje wyb. le śne S. i Hohenwalde i posiadłość Teckenort, pow. elbląski, st. p. Tolkmecko, 7, 5 klm. odl. st. kol. Elbląg, 17 klm. odl. , par. kat. Neu kirch Hoehe; 830 ha 108 roli, 11 łąk, 697 lasu. W 1885 r. było 4 dm. , 5 dym. , 28 mk. , 12 kat. , 16 ew. Jedna część dóbr tutejszych jest fiskalna, druga prywatna. Kś. Fr. Stellutyszki, folw. , pow. kolski, gm. Czołowo, par. Grzegorzew, odl. od Koła 5 w. ; ma 3 dm. , 47 mk. Folw. ten, w r. 1874 oddzielony od dóbr Powiercie, rozl. mr. 320 gr. or. i ogr. mr. 304, zarośli mr. 7, nieuż. mr. 9; bud. mur. 9, drewn. 1; płodozm. 9pol. Stelmach 1. pust. , pow. sieradzki, gm. Gruszczyce, par. Wójków, odl. od Sieradza 281 2 w. ; ma 2 dm. 2. S. , os. nad rzką b. n. , pow. piotrkowski, gm. Wadlew, par. Drużbice, 3 dm. , 9 mk. , 37 mr. Należała do dóbr Grabica. Stelmachów Młyn, ob. Młyn 3. . Stelmachowo, folw. i dobra, pow. mazowiecki, gm. Stolmachowo, par. Tykocin, odl. 30 w. od Wysokiego Mazowieckiego, ma gorzelnię, młyn wodny, wiatrak. W 1827 r. 1 dm. , 11 mk. Dobra S. składały się w 1887 r. z folw. S. , nomenkl. Zacisze, Łopuchów, Radnie, Pajewo, Leśniki, Borysówka, Antonin i Borek, rozl. mr. 3428 folw. S. gr. or. i ogr. mr. 763, łąk mr. 46, past. mr. 38, lasu mr. 1598, nieuż. mr. 48; bud. mur. 14, drewn. 13; płodozm. 12pol. , las urządzony. Nomenklatury Zacisze mr. 168; Łopuchów mr. 285, bud. mur. 2, drewn. 4; Radnie mr. 61; Pajewo mr. 138; Leśniki mr. 284, bud. mur. 1, z drzewa 3. W skład dobr wchodziły poprzednio wś Broniszewo os. 13, mr. 255; wś Łopuchów os. 33, mr. 652; wś Pajewo os. 26, mr. 869; wś Radule os. 35, mr. 892; wś Leśniki os. 18, mr. 465; os. Stelmachowo mr. 1. Fol. . lit. A. w r. 1882 oddzielony od dóbr Stelmachowo, rozl. mr. 352 gr. or. i ogr. mr. 158, łąk mr. 49, lasu mr. 137, nieuż. mr. 8; bud. drewn. 3; płodozm. 4pol. , las nieurządzony. S. gmina, z urzędem gm. w Tykocinie, ma 4710 mk. , 546 dm. , rozległości 22, 329 mr. Sąd gminny okr. I i st. poczt. w Tykocinie. W skład gminy wchodzi 5 wsi szlach. Babino, Bagienki, Hermany, Nieciece i Rzendziany; 2 wsi z ludnością mieszaną Pajewo i Radnie; 11 wsi włośc. Broniszewo, Jeżewo, Leśniki, Łopuchowo, Popowlany, Sanniki, Sawino, Siekierki, Sierki, S. i Złotorya. Br. Ch. Stelmachowo, zaśc. szlach. nad pot. Jelnianką, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 24 1 2 w. od Dzisny, 1 dm. , 10 mk. kat. Stelmachy, wś, pow. szawelski, gm. Żagory, o 56 w. od. Szawel. Stelmachy 1. grupa domów w Sieniawce, pow. cieszanowsld. 2. S. , część Wiszenia Wielkiej, pow. gródecki. Stelmakiszki, wś, pow. władysławowski, gm. Szyłgale, par. Słowiki, odl. od Władysławowa 17 w. ; ma 3 dm. , 35 mk. , 142 mr. W 1827 r. 3 dm. , 21 mk. Wchodziła w skład dóbr rządowych Kidule. Stelmaniszki, folw. szlach. nad jez. Wojszac, pow. trocki, w 1 okr. pol. , o 28 w. od Trok, 1 dm. , 9 mk. kat. Stelmaszyszki 1. folw. rząd. i wś włośc. , pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. i dobra skarb. Sumiliszki o 9 w. , okr. wiejski Naszkuny, par. kat. Stare Troki; folw. ma 1 dm. , 25 mk. kat. , wś zaś podług spisu z 1865 r. 5 dusz rewiz. włośc. i 3 b. szlachty. W 1850 r. do bra S. składały się z wsi, folw. i 2 zaśc. , mia ły 160 dzies. rozl. i należały do Kozakiewi czów. 2. S. , zaśc. , tamże, o 6 w. od Sumiliszek, 1 dusza rewiz. ; należał do dóbr Barbaryszki, dawniej Kozakiewiczów, następnie skarbowych. J. Krz. Stelmach Stelmakiszki Stelmaniszki Stelmaszyszki Stelmachów Młyn Stelchno Stelutyszki Stelmiaki, wś, pow. szawelski, gm. Szawlany, o 27 w. od Szawel. Stelnica, os. straży leśn. , pow. skierniewicki, gm. Skierniewka, par. Bełchów, ma 5 dm. Stelpenhof, dobra koronne, w okr. mitawskim, pow. bowski, par. neugutska Kurlan. Stelutyszki, ob. Stellutyszki. Stełągi, wś, pow. sokołowski, gm. i par. Sterdyń; ma 14 dm. , 152 mk. , 308 mr. W 1827 r. 14 dm. 124 mk. Stem. .. , ob. Stę. .. Stembern, dobra prywatne, w okr. i pow. hazenpockim, par. sakenhauska Kurlandya. Stemianiszki, wś, pow. wiłkomierski, gm. Dobejki, o 55 w, od Wiłkomierza. Stemkowszczyzna, wś, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Polany, okr. wiejski Bejkany, o 9 w. od gminy a 14 w. od Oszmiany, ma 7 dm. , 64 mk. kat. ; podług spisu w 1865 r. było tu 15 dusz rewiz. , należących do dóbr Bryndziski, Zawadzkich i 3 dusze do dóbr Łosza, Łokuciewskich. Stemnitz, dok. Staniuithze, wś w Pomeranii, pow. sławiński. W 1285 r. nadaje ją książę Mestwin klasztorowi Belbuk ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 353. Stemno, folw. , pow. wieluński, gm. i par. Czastary, odl. od Wielunia w. 14; ma 1 dm. , 5 mk. Stemżeń, rzeczka w pow. kolneńskim, ob. Kubrzanka i Matlak zapewne to samo co Rewina. Stenco dok. 1198, jezioro pod Skarszewami, pow. kośoiersld ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 10. Jest to dzisiejsze jez. Obozińskie ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , X, 87. Por. Obozin. Stende al. Stenda, rzką w Kurlandyi, lewy doph Wielkiej Irby; płynie z płd. i użycza swej nazwy tej części Irby, która się między ujściem Stendy a Angery zawiera. Podług W. Pola powstaje we wsi t. n. , a płynąc z płd. ku płn. zach. pomija Postendę, Stendenek i na wprost IbersWingula ma ujście. Stenden, dobra prywatne, z fol. Klein Stenden, Vizzehden, Gibbeln i Munningen, w okr. tukumskim, pow. i par. talseńska Kurlandya. Kościół ewangielicki. Stendershof, folw. mta Chojnic. W 1885 r. 3 dm. , 56 mk. Stendsitz niem. , ob. Stężyca. Stengwitz niem. , folw. dóbr Gardzienia, pow. suski. Steniatyn, wś, pow. tomaszowski, gm. Czerkasy, par. Łaszczów, odl. 5 w. od Łaszczowa, o 5 mil od Zamościa a 4 mile od Tomaszowa, w ziemi żyznej, ma 84 dm. , 627 mk. , w tem 107 r. l. , 13 izr. ; 1180 mr. gruntu włośc. Cerkiew drewniana, należąca pierwotnie do par. Żulice. Obecna z 1856 r. Szkółka, młyn. Ludność rolnicza, 1 kowal, 1 stel mach, 6 tkaczów. Brak lasu, budynki z chróstu. Folw. z obszernym ogrodem, ma 681 mr. roli, 57 mr. lasu, 150 mr. łąk; własność Ła bęckich, następnie Józefa Hryniewieckiego. W 1827 r. było 57 dm. , 410 mk. S. S. Steniatyn, wś, pow. sokalski, 10 klm. na pln. wschód od sądu pow. , st. kol. , u rz. poczt. i tel. w Sokalu. Nawschód leżą Szarpańce, na płd. Bobiatyn i Rulikówka część Switarzowa, na zach. Skomorochy, na płn. Baranie Peretoki. Część płn. wsch. przytyka do granicy pow. włodzimierskiego gub. wołyńska. Płd. część wsi przepływa pot. Rojatyn, dopł. Karbowa, wpadającego do Bugu. W dolinie Rojatyna leżą zabudowania wiejskie. Na płn. leży grupa domów Rozalówka, na granicy wsch. Józefówka al. Józefka, na zach. od niej Rojatyn, na płd. zach. Piluczki i karczma Wygoda. Płn. wsch. część obszaru lesista. Najwyższe wzn. na płn. od zabudowań sięga 252 mt. znak triang. . Własn. więk. ma roli or. 890, łąk i ogr. 233, past. 14, lasu 1730 mr. ; wł. mn. roli or. 2098, łąk i ogr. 87, past. 65 mr. W r. 1880 było 236 dm. , 1211 mk. w gminie, 24 dm. , 156 mk. na obszarze dwor. 1181 gr. kat. , 107 rz. kat. , 79 izrael. ; 1228 Rusinów, 129 Polaków. Par. rz. kat. w Sokalu, gr. kat. w miejscu, dek. sokalski. Do par. należy Świtarzów; we wsi jest cerkiew p. w. Zmartwychwstania Chr. , szkoła etat. 1klas. , dwór i leśniczówka. Lu. Dz. Stenie al. Steny, część Szkła, pow. jaworowski. Steniewicze, wś, pow. słonimski, w 2 okr. pol. , gm. Żyrowice, o 17 w. od Słonima. Steńka Lewada, chutor, pow. lipowiecki, w 3 okr. pol. , gm. Cybulów, o 70 w. od Lipowca, ma 6 mk. Stenken, dobra, pow. labiewski, st. poczt. Seith; 464 ha, 20 dm. , 106 mk. Stenkinen, ob. Stękiny. Stenkowata, rzeka w gub. chersońskiej, ob. Taszlik Suchy. StenzelStorost, ob. Kirlicken. Stenzlau niem. , ob. Stanisławie. Step 1. karczma w Palczyńcach, pow. zbaraski. 2. S. al. Pieńki, folw. , karczma i młyn w Skorykach, pow. zbaraski. Stepań, mko nad Horyniem i przy linii dr. żel. wileńskorówieńskiej, pow. rówieński, okr. pol. berezeńśki, gm. Stepań, o 68 w. od Równego a 240 w. od Żytomierza, ma 512 dm. , 3384 mk. , w tem 47 żydów, 3 cerkwie, kościół katol. , piękną synagogę w stylu gotyckim, 2 domy modlitwy żydowskie, szkoło początkową, browar, 2 młyny, 6 jarmarków, fabrykę świec woskowych. Wały nad rzeką zawierają w swym obrębie gruzy dawnego zamku. W S. znajduje się stacya dr. żel. wi Stelmiaki Stenie Steniatyn Stengwitz Stendsitz Stendershof Stenden Stende Stenco Stemżeń Stemno Stemnitz Stemkowszczyzna Stemianiszki Stembern Stem Stełągi Stelpenhof Stelnica Stelmiaki Stepań Step Stenzlau Stenzel Stenkowata Stenkinen Stenken Steńka Lewada Steniewicze Stepańce leńskorówieńskiej, pomiędzy st. Wołcza o 23 w. a Sarny o 15 w. , odl. o 68 w. od Równego a 411 w. od Wilna. Kościół kat. p. w. św. Michała Archanioła, fundowany został w 1614 r. przez Janusza ks. Ostrogskiego, kaszt. krakowskiego, jak świadczy erekcya. Obecny z muru wzniesiony został w 1803 r. przez Stan. hr. Worcla. Podług wizyt. A. E. Wołłowicza, biskupa łuckiego, 1761 r. , kabał stepański w 1719 r. zapisał sumę 2500 złp. na kościół stepański, od której prowent corocznie płacić był obowiązany, a w 1724 r. od drugiej sumy 1000 rs. ; w 1726 r. wedle uniwersału Pawła Sanguszki, marszałka w. ks. litew. , do komisarzów i ekonomów stepańskich, miasto dawać miało na rzecz kościoła po kamieniu wosku; w 1753 r. Janusz Sanguszko, ostatni ordynat, znaczne poczynił zapisy na rzecz kościoła. Nadto znaczne były zapisy prywatno. Parafia katol. , dekanatu rówieńskiego, ma 1885 wiernych; kaplice w Zbużu, Stydyniu i Werben. Jest to stara osada, wymieniona w latopisach pod 1292 r. S. stanowił wówczas oddzielną dzielnicę, będącą w posiadaniu kn. Iwana Hlebowicza, po nim zaś objął ją syn jego Włodzimierz. W XV w. S. był w posiadaniu ks. Dąbrowieckich. W 1499 r. , przywilejem wydanym w Wilnie 2 maja, 2 indykta, w ks. lit. Aleksander na prośbę kn. Siemiona Juriewicza, ssty łuckiego, marszałka ziemi wołyńskiej, ustanawia jarmark na św. Spasa. Na prośbę ks. Anastazyi Semenowej Juric wieżowej, potwierdził Zygmunt 1510 r. jarmarki na Pokrowę i św. Afanas a na sejmie w Brześciu 18 czerwca, 14 indykta 1511 r. nadał zamok Stepań z miestom, i z ich bojary i z słuhami putnymi i z meszczany, i z danniki, ludźmi tiahłymy, z seły bojarskimi i t. d. ks. Konstantemu Iwanowiczowi Ostrogskiemu, hetmanowi w. litew. , sście łuckiemu, bracławskiemu, winnickiemu, marszałkowi ziemi wołyńskiej ob. Metr. Lit. , 191, str. 185 i 194, str. 740; porów. Baliński, t. II, str. 14123. W 1538 r. kn. Ilija Ostrogski zapisuje S. wraz z innemi dobrami żonie swej Beacie Kościeleckiej. Podług regestru pobor. z 1577 r. mto S. wniosło pobór od 28 uprawianych łanów w 1583 i 1589 r. od 36 łanów. Poszczególe wniosło z domów rynk. 30 po gr. 4, dom. ulicznych na pół dworzyszczach 56 po 10 gr. , ogrodników, którzy po trosze roli mają, 23 po gr. 4, dom. ubogich, którzy ogr. mają przy sobie, roli ani rzemiosł nie robią, 50 po gr. 2, dom. , które się rzem. żywią, 25, dali z rzemiosł po gr. 4, a z domu 1, przekupniów z przekupkami dom. 10, dali z przekup. po gr. 7, a z chał. 1, teże przekupn. i przekupki 10 ich z ogr. 1, domki ulicz. 41, roli ani rzemiosł nie robią, tylko ogr. przy sobie mają, l z dymu po gr. 2, a z ogr. 1, podsusiedków ubog. 20, co ani roli ani ogr. nie mają, a by dło mają, od bydła po gr. 4. Do zamku stepańskiego należało w t. r. 27 siół, nadto 12 siół ziemian stepańskich. Czopowe wynosiło 60 fl. W 1583 r. ks. wojewoda kijowski Kon stanty Ostrogski wniósł, ,Z dom. rynko wych 30 po gr. 6, dom. uliczn. 114 po gr. 4, z nędznych chałup 95 po gr. 2, z ogr. 95 po gr. 4, z ról mieskich 72 po gr. 15, z komom. 19 po gr. 6, z rzemieśln. 25 po gr. 15, z towarz. 3 po gr, 12, z prasołów 17 po gr. 30, kół 5 walnych, 3 rudne, 4 popów po fl. 2. Do włości należało 31 wsi. W 1589 r. z S. wybrano poboru szosu fl. 23 gr. ; 16, z ról miejskich fl. 36, z rzemieślników, targowców, z ogrodów, popów, komorników, z kół wal nych, z kół rudnych, z towarzyszów rudni ckich fl. 62 gr. 26, czopowo per arend. fl. 100. Summa flor. 221 gr. 12 Jabłonowski, Wo łyń i Podole, 39, 63, 83, 150. Rozległa włość stepańska, na dolnym Horyniu, słabo stosunkowo była zaludniona, na obszarze bo wiem 46, 9 mil kw. obejmowała miasto z zam kiem i 31 wsi, czyli na 1 milę zaledwo 0, 6 wsi i 3, 2 łanów, co się tem objaśnia, że osa dy trzymają się pilawie jedynie brzegów Horynia, oraz tem, że nietylko cała północnowschodnia polowa włości po prawej stronie rzeki, lecz i cały wazki rubież zachodni od włości Czartoryskiej aż do księztwa dubrowickiego i Słuczy stanowi całkowicie prawie pustynię leśną. W 1648 r. Stefan Czarniecki odniósł pod S. zwycięztwo nad kozakami. Na mocy tranzakcyi kolbuszowskiej ostatni or dynat ostrogski Janusz ks. Sanguszko, mar szałek nadw. litew. , darował klucz stepański ks. Józefowi Lubomirskiemu, podstolemu li tew. , pod obowiązkiem dostarczania 63 kon nych żołnierzy na potrzebę wojenną. W 1775 r. S. , własność Józefa Potockiego, krajczego koronnego, miał 521 dusz. Następnie ma jętność ta litała się własnością hr. Worcellów, z których szambelan Stanisław Grzegorz, kasztelanie halicki, otrzymał w 1780 r. przy wilej od Stanisława Augusta na zaprowadze nie jarmarków dwuniedzielnych nazajutrz po św. Pokrowie i na Fedorowice, podług ka lendarza zaś łacińskiego czterotygodniowy nazajutrz po św. Annie. W okolicznych ła nach znajdowało się niegdyś mnóstwo łosiów. Opis pomieścił J. I. Kraszewski w Wspom nieniach Polesia, Wołynia i Litwy str. 33 i następ. . J. Krz. Stepańce 1. wś u Pochilewicza mko, po obu brzegach rz. Rasawy, pow. kaniowski, w i okr. pol. , gm. Stepańce, o 15 w. od Kaniowa st. poczt, i telogr. , przy trakcie poczt. kijowskim, ma 2911 mk. podług spisu urzędowego z 1885 r. . W 1741 r. było tu 50 sa Stepańce dyb; w 1789 r. 148 chat i 1900 mk. ; w 1859 r. 560 dm. , 4406 mk. , 2 cerkwie św. Bazylego, wzniesiona w 1789 r. na miejsce dawniejszej z 1713 r. i uposażona 38 dzies. i Narodzenia N. M. P. , wzniesiona również w 1789 r. i uposażona 36 dzies. , dom modlitwy żydowski, targi co drugi poniedziałek, 4 nieznaczne jar marki 25 marca, 9 maja, 15 sierpnia i 14 li stopada, gorzelnia, cukrownia, założona w 1858 r. , która w 1866 7 r. wyprodukowała 24000, w 1867 8 r. 48750 pud. piasku. Po dług Fochilewicza w 1863 r. było w S. 2360 mk. praw. , 10 kat. i 3171 żydów; 5180 dzies. ziemi, z której do 1800 dzies. odeszło do włościan. Wś ta wchodziła niegdyś w skład starostwa kaniowskiego; nowoosiedlona po 1765 r. , w końcu zeszłego wieku należa ła do rozległych dóbr ks. Stanisława Ponia towskiego. Na początku bieżącego stulecia nabyta przez Piotra i Aleksandra Turczaninowych, od których w 1817 r. odkupił Teo dor Jaczewski i w 1845 r. sprzedał Rogoziń skiemu, który S. dał w posagu córce swej Antoninie, wydanej za Ludwika Chamca, dziś w części syna ich Antoniego, w części zaś Adelheima. Gmina, należąca do 1 okr. pok. do spraw włośc. i 2 rewiru sądu pokoju, składa się z 7 okręgów starostw wiejskich, obej mujących 7 miejsc zaludnionych, mających 1125 dm. , 14607 mk. , 6305 dzies. ziemi włośc, 7428 dworskiej, 146 cerkiewnej. 2. S. , ob. Stepanki. J. Krz. Stepanki, sioło, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Siechnowicze, o 24 w. od Kobrynia, 19 w. od Czerwaczyc, a 210 w. od Grodna, ma zarząd gminy Siechnowicze. Stepanki 1. wś nad rzką Smotruchą, pow. berdyczowsld, w 2 okr. pol. , gm. Swityńce, o 2 w. od wsi Kuliszowa a 60 w. od Berdyczowa odl, ma 395 mk. Podług Fochilewicza w 1863 r. było tu 500 mk. prawosł. i 36 katol. ; 2032 dzies. ziemi. W 1741 r. było 30 sadyb. Cerkiew p. w. św. Parascewii, drewniana, wzniesiona w 1787 r. , na miejsce dawniejszej z 1734 r. , uposażona jest 35 dzies. W cerkwi znajduje się obraz Bogarodzicy, uważany za cudowny. Należała do klucza pohrebyszczańskiego. W 1651 r. w dziale ks. Dymitra Wiszniowieckiego, W 1863 r. należała wraz ze wsią Leszczyńce do Seweryna Abramowicza. 2. S. , w dokum. Stepańce, wś na lewym brzegu Taśminy, pow. czerkaski, w 1 okr. pol. , gm. Wierhuny Charkówka, odl. 12 w. od Czerkas, ma 1707 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 1810 mk. praw. i 18 żydów. Posiada cerkiew p. wez. Pokrowy N. M. P. , z muru wzniesioną w 1836 r. , na miejsce dawniejszej, drewnianej, fundowanej w połowie zeszłego wieku a zgorzałej w 1832 r. , uposażona jest 149 dzies. ziemi. Wś ta należała dawniej do estwa czerkaskiego, obecnie do dóbr państwa. 3. S. , wś, pow. lityńskij okr. pol. i gmina Meżyrów, par. kat. Mańkowce, sąd Lityn o 46 w. , ma 124 osad, 482 mk. , 449 dzies. ziemi włośc. , 533 dworskiej, 34 cerkiewnej. Cer kiew p. w. N. M. P. , wzniesiona w 1880 r. , ma 774 parafian. Wś bezleśna, gleba glinkowata. Należy w części do Aleksandrowa, w części skarbowa, dawniej Stepankowskich. 4. S. , wś, pow. mohylowski, gm. Karyszków, par. kat. Kopajgród, o 12 w. od Baru, ma 107 osad, 418 mk. 18 jednodworców, 666 dzies. ziemi włośc. , 633 dworskiej, cegielnia; cerkiew p. w. św. Paraski, z 578 wiernymi, filialna, par. Goraj. Własność Sulatyckich. 5. S. , mylnie, ob. Stepaszki. 6. S. , ob. Stepankowce. J. Krz. Dr. M. Stepankowce, prawdopodobnie Stepanki, wś, pow. mohylowski, na płd. wschd od Baru, w 1578 r. należała do Jordana; w 1583 r. płaciła od 1 pługa Jabłonowski, Wołyń i Podole, 295. Stepankowice, wś i fol. , pow. hrubieszow ski, gm. i par. Moniatycze, posiadają szkołę początkową, gorzelnię z prod. na 6000 rs. i browar 800 rs. . W 1827 r. było 37 dm. , 231 mk. Dobra S. składały się w 1866 r. z foL S. i Turkoławka; rozl. domin. 4992 mr. Bud. z drzewa 53. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. 41 os. , 521 mr. ; wś Kułakowice 70 os. , 1158 mr. ; wś Ubradowice 39 os. , 568 mr. ; wś Majdan Annopol 10 os. , 143 mr. Stepanowicze, ob. Stefanowicze. Stepanów Dolny i Górny, węg. AlsóStepa nó i FelsóStepano, al. Szczepanów, dwie wsi, pow. warski podzamecki, w hr. orawskiem, nad pot. b. n. , dopł. poblizkiej Orawy, 3 1 2 kim. od Twardoszyna na płn. , a 4 1 2 klm. od Trzciany na zach. , w okolicy górzystej, na wschd, stoku Magóry orawskiej. W 1880 r. w S. Dolnym było 51 dm. , 272 mk nar. słów. , obszar zaś wynosił 811 sążni kw. kat. Obie wsi należą do par. łac w Twardoszynie. Według szem. dyec spiskiej z 1878 r. było w S. Dolnym 282 kat, 6 żyd. ; w S. Górnym 353 kat. , 7 żyd. St. p. Uście. Br. G. Stepanówka, wś włośc. , pow. radomski, gm. i par. Wierzbica, odl. od Radomia 21 w. , ma 10 dm. , 24 mk. , 134 mr. włośc. Stepanówka 1. wś, pow. bracławski, okr. pol. , par. kat. i st. poczt. Woronowica o 2 w. , gm. Obodne, o 21 w. od Niemirowa, 23 w. , od Winnicy, a 35 w. od Bracławia, ma 200 osad, 1028 mk, 1199 dzies, ziemi włośc. , 1256 dworskiej, 40 cerkiewnej. Cerkiew p. w. Wniebowzięcia N. M. P. , wzniesiona w 1857 r. ma 2550 parafian. Położenie górzyste, gleba czarnoziemna. Na gruntach S. , o 3 w. od wsi, nad ogromnym stawem, wzniesio Stepanówka Stepanów Stepanowicze Stepankowice Stepankowce Stepanki Stepanki Stepanowo Stepanowka ną została w 1866 r. fabryka cukru, należą ca do spółki, zatrudniająca do 700 ludzi i po siadająca 22 dyfuzorów, mieszczących 3520 wiader. W 1886 7 r. przerobiono 199923 berkowców buraków i otrzymano 174912 pu dów cukru. W S. znajduje się główny zarząd cukrowni stepanowieckiej, woronowieokiej i kowalowieckiej. W XV w. wś S. należała do Woronowickich. Helena Woronowicka wnio sła w dom Michała Łaska, dziedzica Łasków i Dziunkowa, córka zaś ich Teofila w dom Radzimińskich, a Anna Radzimińska Micha łowi Grocholskiemu. W ostatnich czasach S. nabył Możajski. 2. S. , wś, pow. krzemienie cki, na płd. wschd od Szumska. Podług reg. pobór, z 1570 r. Stefan Szumski z imion swo ich i zastawnych z Bołozówki, Stepanówki, Koro wiej, Krzywej Woli, Włoczkowicz, Worobiejówki, Moskałowki i Michnowiecz płacił z 50 dym. , 21 ogrod. po 4 gr. , 23 ogr. po 2 gr. , 2 bojar putn. , 5 kół młyn. W 1583 r. p. Stefanowa Szumska płaci z 2 dym. , 2 ogr. Ja błonowski, Wołyń, 30, 141. 3. S. , wś, pow. nowogradwołyński, gm. Emilczyn, ma 114 dusz włośc. , 781 dzies. ziemi włośc. Należy do dóbr emilczyńskich Uwarowych. 4. S. , wś, pow. ostrogski, o 35 w. na południe od Ostroga, w górzystej okolicy położona. Gle bę stanowi cżarnoziem z podkładem glinki. Włościanie trudnią się uprawą roli i chowem koni, bydła, owiec i trzody chlewnej, są wogóle zamożni, dobrze i kształtnie zbudowani; kobiety odznaczają się urodą. Strój noszą malowniczy, oryginalny. Wś ta około 1430 r. nadana wraz z innemi przez Skirgajłłę dworzaninowi Jołło Malińskiemu, pozostawa ła przez czas dłuższy wrodzić Malińskich. Obecnie Sosnowskich. 5. S. , uroczysko, opu stoszałe sioło około mka Iskorości, w pow. owruckim. W 1702 roku odbył się tu zjazd szlachty województ. kijowskiego. Ob. Arch. J. Z. R. cz. III, i 2 169, 170, 436, 439, 441, 443, 446, 556 i 591. 6. S. , wś u źródeł rzki Choczewy, dopł. Teterewa, pow. radomyski, w 5 okr. pol. , gm. Hornostajpol, par. praw. orane, o 6 w. na północ od Oranego a 110 w. od Radomyśla, ma 116 mk. Podług Pochilewicza jest 13 osad i 70 mk. , przeważnie jednodworców, w większej połowie wyznania rz. kat. Osiedlona została przez Stefana Iskrę. 7. S. , słoboda, pow. radomyski, w 3 okr. pol. , gm. Wyszewicze, o 20 w. od Rado myśla. 8. S. Stara i Nowa, część wsi Babiń ce, w powiecie skwirskim. 9. S. ,ob. Stefa nia. Dr. M. J. Krz. Stepanowka 1. al. Szarajewo, mko nad Wielkim Kujalnikiem, pow. ananiewski gub. chersońskiej, o 41 w. na płd. wschd od Ananiewa, przy dr. poczt. z Bałty do Odessy, ma 85 dm. , 402 mk. , cerkiew, dom modlitwy żydowski, st. poczt. , targi. Założone w końcu zeszłego wieku przez wychodźców z Bułgaryi, prawo miejskie otrzymało w 1849 r. 2. S. , al. Jurczewskie, mko nad Wielką Korabelną, pow. elizawetgradzki gub. chersońskiej, przy dr. poczt. z Olwiopola do Woźniesieńska, ma 23 dm. , 175 mk. , dom modlitwy żydowski, 3. S. , al. Stojkowo, mko na lewym brzegu Ingułu, pow. elizawetgradzki gub. chersońskiej, ma 13 dm. , 68 mk. Stepanowo 1. dawniej Bogorodzk, stacya dr. żel. moskiewskoniżegorodzkiej, w gub. moskiewskiej, pomiędzy st. Wasiliewo o 16 w. a Pawłowo o 13 w. , odl. o 48 w. od Moskwy, a 362 od Niżniego Nowgorodu. 2. S. , sioło nad rzką Ireną, pow. osiński gub. permskiej, o 90 w. od mta powiat, ma 201 dm. , 1846 mk. Stepanowskie, sioło nad rzką Czurkiną, pow. bronnicki gub. moskiewskiej, pl7 w. od mta powiat. , ma 89 dm. , 624 mk. , 2 cerkwie. Należało niegdyś do bojara Nikity Romanowicza ZacharynaJurjewa, brata carycy Anastazyi i ojca bojara Fiedora, następnie patryarchy Filareta. Przez Piotra I nadane kanclerzowi Ostermanowi, od niego przeszło drogą wiana w dom Tołstoja, obecnie ks. Galicynych. Stepary, wś włośc. , pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Mejszagoła, okr. wiejski Borekuny, o 10 w. od gminy a 36 w. od Wilna, ma 8 dm. , 89 mk. katol. w 1865 r. 34 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Mussa. Stepaszki, dobra, pow. siebieski, w 4 okr. pok. do spraw włośc. , gm. Adamowo, w 1863 r. 116 dusz rewiz. Stepaszki, mylnie Stepanki, wś nad Bohem, pow. hajsyński, w pobliżu granicy pow. bracławskiego, okr. pol. i gm. Kuna, par. kat. Ładyżyn, o 25 w. od Hajsyna a 30 w. od Wapniarki st. dr. żel. kijowskoodesskiej, ma 224 osad, 1408 mk. , 1406 dzies. ziemi włościańskiej, 1138 dworskiej, 49 cerkiewnej. Cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , wzniesiona w 1857 r. , na 2864 parafian. Gorzelnia założona w 1855 r. , zatrudnia 14 ludzi i produkuje do 1500000 stopni spirytusu. Własność Jełowieckich. W 1741 roku watażka Ihnatko, zebrawszy bandę bultajów, wpadł do S. , gdzie mieszkał Sawa Czały, pułkownik nadwornych kozaków w Niemirowie, i tam go we własnym domu zamordował. Dr. M. Stepek 1. fol. , pow. jampolski, okr. pol. Tomaszpol, gm. Rożnatówka, par. praw. Borówka, kat. Czerniejowce. 2. S. al. Stepok, wś nad rzką Brodowką, dopł. Iwnicy dopł. Teterewa, pow. skwirski, w 3 okr. pol. , gm. Chodorków, o 60 w. od Skwiry odległa, ma 717 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było 850 mk. praw. , 55 kat. i 11 żydów. Posiada Stepanowskie Stepaszki Stepanowka Stepek Stepary Stepkówka Stepponischken Stepponaten Stepowka Steponkajmskie Steponkajmie Stepok Stepnica Stepnia Stepnaja Stepkowska Stepków Stepiszki Stepieniewo Stephanswalde Stephanshain Stephansdorf Stepenitz Stepen cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , z drzewa wzniesioną w 1847 r. , na miejsce dawniejszej, przez ówczesnego dziedzica Dyonizego Ja czewskiego. Wś dzieli się na części al. t. zw. kąty Rokiteńce, Hołoszywka, Noryny, Ho rodyszcze i Turczyn Szpil. W 1863 r. nale żała do dóbr Władysława Gruszeckiego. 3. S. , wś nad rzką Kisłówką, w pobliżu ujścia jej do Rosi, pow. taraszczański, w 1 okr, pol. , gm. Koszowata, o 12 w. od Taraszczy, ma 1012 mk. podług Pochilewicza w 1863 r. było 696 mk. Posiada cerkiew drewnianą, p. w. św. Jana Bogosława, wzniesioną a pri ma radice w 1788 r. , uposażoną 44 dzies. zie mi. Wś otoczona lasami, posiada niewiele piaszczystych gruntów, zwłaszcza zaś nad brzegami Rosi. Na gruntach wsi znajduje się mogiła niezwykłego kształtu, mająca do 25 sążni wysokości, przy niezbyt wielkiej średnicy. W pobliżu wsi S. , w uroczysku Koleśniki, oraz w wale, przechodzącym pod wsią, znajdują często przy oraniu stare pie niądze, różne skorupy i przedmioty żelazno, świadczące o starożytności osady. Wał w polu, o 4 w. od wsi, ma około 8 saż. wyso kości i szerokości. Przechodzi on w kierunku wschodnim w granice pow. kaniowskiego, i podług podania usypany został przez koloni stów greckich. Wś S. należy do dóbr Koszowata, Młodockich. 4. S. Torczycki, wś nad bezim. dopływem Torczy, pow. taraszczański, w 2 okr. pol. , gm. Stawiszcze, par. praw. Jurkówka, o 40 w. od Taraszczy, ma 247 mk. W 1868 r. było 194 mk. Należy do dóbr Torczyca, hr. Ponińskich. 5. S. , wś, pow. żytomierski, par. Krasnopol, należy do Czaj kowskich. J. Krz. Stepen niem. , jezioro w wschod. części pow. bobolickiego w Pomeranii. Kś. Fr. Stepenitz niem. , ob. Stopnica. Stephansdorf, ob. Szczepankowo. Stephansdorf 1. wś, pow. nissański, par. ew. Nissa, kat. Stephansdorf. Posiada kościół paraf. , 101 dm. , 687 mk. 4 ew. . Dobra mają 985 ha. 2. S. Ober, dobra i wś, pow, nowotarski, par. ew. i kat. Stephansdorf. Dobra mają 20 dm. , 328 mk. kat. 76, 1143 ha; wś 106 dm. , 655 mk. 179 kat. , 237 ha. S. par. , dek. odmuchowski, 1869 r. miała 602 katol. 3. S. Nieder, dobra i wś, tamże. Dobra mają 5 dm. , 46 mk. 6 kat. , 635 ha; wś 35 dm. , 251 mk. 88 kat. , 76 ha. Stephanshain, dobra i wś, pow. strzygłowski, par. ew. Domanze, kat. Weizenrodau. Dobra mają 17 dm. , 246 mk. 125 kat. , 597 ha; wś ma 69 dm. , 543 mk. 267 ew. , 276 ha. Br. Ch. Stephanswalde, pow. mogilnicki, ob. Szczepankowskie leśnictwo. Stepieniewo, wś nad jeziorem Narocz, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm, i okr. wiejski Zaporocz, o 12 w. od gminy a 51 w. od Święcian, ma 2 dm. , 5 mk. praw. , 10 katol. i 3 żydów w 1865 r. 17 dusz rewiz. ; należała do dóbr Mokrzyca, Jewdokimowych. Stepiszki, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Władysławów; niema w spisie. Stepków al. Stepkowo, dobra i zaśc. , pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Hresk o 31 2 w. , od 1868 r. własność Warnawina, ma około 44 włók; grunta faliste, uro dzajne. A. Jel. Stepkówka, zaśc. , pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Hresk, o 3 w. na północ od Hreska, ma 4 osady; grunta lekkie, w okolioy lasy. A. Jel. Stepkówka, wś nad Jatranią, pow. humański, w 1 okr. pol. , gm. Humań o 10 w. , par. praw. Psiarówka o 3 w. , ma 188 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 745 mk. Posiada cerkiew filialną, drewnianą, p. wez. św, Dymitra, wzniesioną w 1764 r. i uposaźoną 33 dzies. ziemi. Do 1841 r. cerkiew ta była parochialną. Wś należała do okręgu humańskiego kolonii wojskowych. Stepkowska, słoboda nad rzką Ałpiną, pow. sumski gub. charkowskiej, o 12 w. na płn. od Sum, przy trakcie poczt. z Sum do Kurska, ma 409 dm. , 2648 mk. , 2 cerkwie, 3 jarmarki, targi tygodniowo, gorzelnię. Mieszkańcy, oprócz rolnictwa, zajmują się uprawą tytuniu. Założona w połowic XVII w. przez wychodzców z dzisiejszej gub. czernihowskiej. Stepnaja al. Stahl, Łopatina, kolonia niemiecka nad rz. Krywuszą, pow. nowouzieński gub. samarskiej, o 200 w. od mta powiat. , ma 19 dm. , 1538 mk. , kościół katol. , szkoła, st. poczt. Stepnia, dawna nazwa rzeczki Niemiha, ob. Mińsk i Niemiha. Stepnica, Stepnitz, rzeczka, dopływ morza Bałtyckiego, z lew. dopływem Radegast. Uchodzi pod miastem t. n. do hafu Odry z praw. strony. Stepok, ob. Stepek. Steponkajmie, wś, pow. kowieński, w 2 okr. pol. , o 76 w. od Kowna. Steponkajmskie, wś włośc. , pow. kowienski, o 77 w. od Kowna. Stepowka al. Sztepowska, słoboda nad rzką Sułką, pow. lebiedziński gub. charkowskiej, o 30 w. od mta powiat. , przy dr. transp. z Sum do Romien, ma 150 dm. , 1785 mk. Małorusów, cerkiew, 2 jarmarki. Powstała około 1670 r. Stepponaten, wś, pow. ragnecki, st. p. , tel. i kol. żel. Ragneta; 165 ha, 18 dm. , 88 mk. Stepponischken, wś, pow. tylżycki, st. p. Langszargen; 93 ha, 5 dm. , 35 mk. Stepen Sterkakumpis Sterkańce Sterkany Sterkeningken Sterki Sterkiszki Stepurkiszki Steppon-Roedszen Stergie Sterdyń Stepry StepponRoedszen wś, pow. tylżycki, st. poczt. Stonischken; 129 ha, 18 dm. , 93 mk. StepponWannag, wś, pow. tylżycki, st. poczt. Stonischken, 126 ha, 12 dm, 64 mk. Stepry, zaśc. , pow. wiłkomierski, gm. Towiany, o 36 w. od Wiłkomierza. Stepurkiszki, wś nad jez. Szwinta, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra w 1865 r. Zeifertów Zabłociszki, o 5 w. od gminy a 10 w. od Święcian, ma 3 dm. , 24 mk. kat. w 1865 r. 10 dusz rewiz. . Stepy, osada, pow. oszmiański, w 2 okr. pol. o 44 w. od Oszmiany, 1 dm. , 10 mk. kat. 2. S. , wś nad Ołą, w pobliżu ujścia Lubicy, pow. bobrujski, gm. Stopy ob. Nowe Stepy. Odl. o 45 w. od Bobrujska a 14 w. od st. dr. żel. lipaworomeńskiej Krasny Brug, posiada szkółkę parochialną; łąki obfite. Gmina Stepy składa się z 8 okręgów starostw wiejskich, ma 555 osad, 2643 włośc. płci męz. , uwłaszczonych na 11, 483 dzies. 3. S. Stare, wś i folw. nad rz. Olą, pow. bobrujski, w 1 okr. pol. dobryckim, gm. Nowe Stepy. Wś ma 5 osad; własność Pruszanowskich, przeszło 47 włók; łąk dużo, miejscowość poleska. A. Jel. Stepy, grupa zabudowań w Kamionce Małej, pow. kołomyjski. Sterdyń al. Sterdynka, rzka, dopł. Bugu, ob. Buczynka. Sterdyń, osada miejska i dobra, pow. sokołowski, gmina i parafia Sterdyń. Leży nad rz. Buczynką, dopł. Bugu, o 12 w. na płd. od Nura, 21 w. od Sokołowa, między Ceranowem a Seroczynem. Osada ma kośc. par. kat. mur. , szpital św. Pawła na 35 łóżek, założony i utrzymywany przez dziedziców, szkołę począt. , sąd gm. , 41 dm. , 1176 mk. 780 żyd. , 23 mr. ; folw. 11 dm. , 136 mk. S. Poświętne ma 5 dm. , 33 mk. , 51 mr. , dawniej do probostwa należących. W 1827 r. 26 dm. , 154 mk. W okolicy S. znajdują się osady z nazwami pokrewnemi, jak Udryń i Prostyń. Przeszłość osady i data założenia miasta nieznane. Kościół i parafią założyć mieli 1517 r. właściciele Grzymała i Chądzyński. Na miejsce zrujnowanego drewnianego wzniósł 1783 r. obecny, murowany, z dwoma wieżami i kaplicami, Stanisław z Tęczyna Ossoliński. Bobra S. składały się w 1887 r. z folw. S. , Ludwinów, Golanki, Paulinów, Dąbrówka, Seroczyn, Zembrów i Mursy; nomenkl. Holendernia i Majdan, rozl. domin. wynosi mr. 8340 gr. or. i ogr. mr. 2945, łąk mr. 658, past. mr. 432, lasu mr. 3783, zarośli mr. 709, nieuż. mr. 227; lasy urządzono, 2 młyny wodne, wiatrak, 2 cegielnio. W skład dóbr wchodziły poprzednio mko S. os. 5, mr. 1; wś Dzięcioły Bliższe os. 15, mr. 372; wś Dzięcioły Dalsze os. 23, mr. 553; wś Młynarze os. 7, mr. 86; wś Chądzyn os. 21, mr. 168; wś Lebiodzie os. 22, mr. 482; wś Stelągi os. 11, mr. 316; wś Seroczyn os. 73, mr. 1485; wś Mursy os. 59, mr. 638; wś Szwejki al. Rytówok os. 30, mr, 362; wś Zembrów os. 29, mr. 517. Według opisu wzorowego gospodarstwa tutejszego, podanego w Gazecie Rolniczej r. 1885, Nr. 44, dobra te, własność Pauliny z hr. Krasiń skich i Ludwika Górskich, miały obszaru mr. 7585 pr. 206; w tem ogrodów i placów mr. 53, gruntów ornych mr. 2913; łąk polnych mr. 78, łąk oddzielnych mr. 474, pastewników mr. 142, lasów mr. 3735, zarośli mr. 18, błot mr. 6, wód i rowów mr. 20, nieu żytków mr. 146. Obszar poszczególnych fol warków następujący Sterdyń 820 mr. , Lu dwinów 427 mr. , Seroczyn 757 mr. , Pauli nów 613 mr. , Dąbrówka 372 mr. , Golanki 509 mr, Zembrów 265 mr. , ogółem 3764 mr. S. par. , dek. sokołowski dawniej węgrowski, 4421 dusz. S. gmina należy do sądu gmin. okr. I w miejscu, urząd gm. we wsi Lebio dzie. Gmina ma 29, 163 mr. obszaru, 6985 mk. W skład gminy wchodzą Białobrzegi, Ceranów, Chądzyn, Dąbrówka 1sza i 2ga, DługieGrodziskie, D. Grzymki, D. Kamień skie, D. Wszebory, DzięciołyBliższe, D. Dal sze, Garnek, Golanki, Holendernia, Kiełpieniec, Kiezie, Lebiodzie, Ludwinówka, Łazów, Łazówek, Matejki, Młynarze, Mursy, Nadbużna Wólka, Noski, Padarewek, Paulinów, Polisin, Przewóz Nurski, Pustelnik, Radość, Ry tówek, Seroczyn, Seroczynek, Stelągi, Ster dyń i Zembrów. Br. Ch. Stergie, wś, pow. rossieński, par. kielmeńska. Sterkakumpis, zaśc. , pow. wiłkomierski, gm. Kurkle, o 48 w. od Wiłkomierza. Sterkańce 1. dobra, pow. wiłkomierski, gm. i par. Dobejki, o 51 w. od Wiłkomierza; własność Łappów. W 1879 r. zabudowania zgorzały prawie do szczętu. 2. S. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Kurkle, o 63 w. od Wiłkomierza. Sterkany, folw. , pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 15 w. od Poniewieża. Sterkeningken, wś, pow. wystrucki, st. p. Georgenburg; 843 ha, 102 dm. , 480 mk. Sterki, wś włośc. , pow. wyłkowyski, gm. i par. Wyłkowyszki, odl. od Wyłkowyszek 12 w. , ma garbarnię, 38 dm. , 263 mk. W 1827 r. 29 dm. , 238 mk. Sterki, niekiedy Sterka, folw. do Starej Górzycy, pow. międzychodzki, o 6 klm. na płd. zach. od Międzychodu, na trakcie z Kamienny do Skwirzyny; par. Kamionna, poczta Wierzbno Wierzebaum, st. dr. żel. w Międzyrzeczu Meseritz o 23 klm. ; 1 dm. , 14 mk. Sterkiszki, wś, pow. wiłkomierski, gm. i par. Dobejki, o 48 w. od Wiłkomierza; uwłaszczona od dóbr Sterkańce. Stepy Steppon Sterkowiec Sterlitamak Sterławki Stermakówka Sternalice Stermnina Sternalizna Sternalówka Sterkławki 1. dwór, pow. rossieński, gm. Sartyniki, par. Żwingie, o 90 w. od Rossień; w 1862 r. własność Jankiewicza. Na granicy S. od strony Jurborga był, podobnie jak w Bordziach, wielki dąb święty, zwany Baublis. 2. S. dobra, tamże, o 96 w. od Rossień. Sterkow al. Starchow, 1279 Starkov, Sterchow, wś zaginiona pod Gdańskiem. R. 1178 nadaje ją Sambor, książę pomorski, cystersom w Oliwie ob. P. U. P. v. Perlbach, str. 4. Sterkowce, pow. brodzki, ob. Mikołajów 2. . Sterkowiec, pow. brzeski, ob. Styrkowice. Sterlitamak, msto powiat. gub. ufimskiej, przy ujściu rz. Sterli do Białej, o 24 w. od Ufy, ma 6952 mk. , cerkiew, meczet, bank miejski, 3 fabryki łoju, 28 fabr. skór produk. 167, 930 rs. rocznie, znaczny handel, st. pocz. S. powiat ma 386 3 mil kw. , powierzchnię górzystą, pokrytą odnogami Uliengajskiego pasma i Obszczago Syrta, zroszoną rzekami Białą, Torą i Askin; znajdują się tutaj zdrojowiska siarczane i słone, źródła nafty, pokłady węgli kamiennych, gliny ogniotrwałej, porcelanowej, kamieni młyńskich, asfaltu; 184, 000 mk. , zajmujących się rolnictwem, chowem bydła, pszczół i górnictwem. Z. B. Sterławki al. Styrławki 1. Wielkie, wś, pow. lecki, st. p. , tel. i kol. żel. , 15 klm. od Lecu, 126 mt. npm. , w pobliżu jeziora Dejguńskiego, w okolicy pagórkowatej; 1486 ha, 170 dm. , 818 mk. , Polaków mazurskich, trudniących się głównie rolnictwem i chowem bydła. Jedno i drugie przynosi dobre zyski, bo ziemia dobra i w kulturze; nad jeziorami łąki. Niektórzy mieszkańcy trudnią się rybołówstwem. Młyn wodny. Cmentarzysko przedchrześcijańskie. Fryderyk von Wenden, komtur brandenburski, nadaje w 1387 r. Stefanowi i Andrzejowi z Rusin, na prawie chełmińskiem 60 włók wolnych od czynszu, dziesięcin i tłoki w S. , z 8letnią wolnością. Stefan i Andrzej otrzymują po 6 wł. , z obowiązkiem jednej służby, podczas gdy inni od 4 włók jedną służbę pełnić mają. W r. 1657 wś zniszczona przez Tatarów, przyczem dziedzic von Tautenburg przed domem swoim na wielkim kamieniu na kawałki pocięty został, a dwóch synów jego do niewoli wzięto. 2. S. Małe, wś, tamże; 1513 ha, 128 dm. , 689 mk. Ulryk von Jungingen, wielki mistrz, nadaje Iwaśkowi, komornikowi, i innym mieszkańcom 74 włók na prawie magdebur. Iwaśko otrzymuje 6 włók z obowiązkiem jednej służby, inni razem 68 włók za 17 służb i 10 lat wolności. Dan w Bartach 1407 r. Ad. N. Stermakówka, pow. łańcucki, ob. Przedmieście 5. . Stermnina, szczyt lesisty w działe Obczyny wielkiej, w Karpatach bukowińskich, na granicy pow. suczawskiego i radowieckiego. na zach. brzegu rzeki Humory, wznosi się 1072 mt. n. p. m. Br. G. Sternalice, 1508 Stradlnycze, 1510 Stradlicze, 1531 Strnadlicze, wś i folw. , pow. sandomierski, gm. Lipnik, gm. Goźlice, odl. od Sandomierza 20 w. , 18 dm. , 155 mk. , 497 mr. fol. 439 mr. roli, 20 os. i 209 mr. włośc. W 1827 r. 14 dm. , 111 mk. , par. Klimontów. Wspomina tę wieś Długosz w opisie par. Goźlice. Sternalice, niem, Sternalitz, 1471 Stirnadlitz, dobra i wś nad rz. Prosną, pow. opolski, par. ew. Biskupice, kat. Sternalice. Dobra mają 11 dm. , 232 mk. ew. 15, 1111 ha; wś 107 dm. , 804 mk. ew. 12, 804 ha. We wsi kościół par. kat. , szkoła kat. od 1822 r. Na obszarze dóbr zamek, kopalnie żelaza, piec wapienny. Par. S. , dek. olesińskiego, 1869 r. miała 2300 kat, 72 ew. , 13 izr. Br. Ch. Sternalizna, fol. w Frydrychowicach, pow. wadowiecki. Sternalówka, grupa zabudowań w. Ry cerce Górnej, pow. żywiecki, na lew. zach. brz. Rycerskiego pot. Br. G. Sternbach niem. , ob. Lnianek. Dobra te należały dawniej do zamku świeckiego; 1764 wydał je ks. Antoni Jabłonowski, wojew. po znański i ststa świecki, łowczemu Jezierskie mu na 40 lat w dzierżawę. R. 1775 nadał mu rząd pruski dobra te dziedzicznie wraz z pra wem szlacheckiem; r. 1779 dzierży je Fran ciszek Michał Łukowicz, który je nabył za 52, 000 zł. R. 1834 kupił je Leopold Freitag, ale bez fol. Hammer ob. Zeitschr. d. Westpreus. Gesch. Ver. , 1886, str. 323325. Razem z leśn. Hammer, karczmą Sławnem i kol. Lisinami obejmują dobra 1603 ha 472 roli, 90 łąk i 948 ha lasu. W 1885 r. liczy ły wszystkie 4 osady razem 27 dm. , 51 dym. , 255 mk. , 172 kat. , 83 ew. Kś. Fr. Sternberg niem. , powiat toruński, ob. Grzywna. Sternberg 1. wś, pow. licbarski, st. p. Liebenberg; 923 ha, 101 dm. , 534 mk. 2. S. , fol. , pow. szczycieński; 1 dm, , 4 mk. 3. S. Alt, dobra i leśnictwo, pow. labiewski, st. p. Mehlauken. 4. S. Neu, dobra i nadleśnictwo, tamże, st. p. Gr. Baum; 5557 ha, 207 dm. , 1018 mk. Ad. N. Sternekow dok. , ob. Czernichowo pod Pogódkami, pow. kościerski. Sternfeld, wyb. do Osia, pow. świecki, 3 dm. , 23 mk. Sternfelde, ob. Gwiazdowo. Sterniany, dawniej Trumen, po łotew. Styrniani, wś i dobra, pow. rzeżycki, w 1 okr. pok. do spraw włośc. , gm. Sterniany, w 1863 r. 561 dusz rewiz. Gmina S. miała w t. r. 1676 dusz rewiz. Własność Borchów, 1540 1561 dobra lenne Tyzenhauzów, później za Sterniany Sternfelde Sterkławki Sternfeld Sternekow Sternberg Sternberg Sterk awki Sterkow Sterkowce Stetkowszczyzna raz Borchów. Kościół parafialny św. Wawrzyńca, w 1767 r. kosztem Jana Borchaerygowany. Par. kat. , dekanatu rzeżyckonad łubańskiego, 3971 wiernych; filia Attaszyn. Sterniszki, os. , pow. wyłkowyski, gm. Pojeziory, par. Wyłkowyszki. W 1827 r. 1 dm. , 10 mk. Sterniszki al. Styrniszki, fol. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , par. Krewno, o 35 w. od Nowoaleksandrowska, leży na wyspie jez. Dusiaty, na której mieszczą się jeszcze 4 wsi. S. w 1852 r. otrzymał z wydziału rodziców Edward Roemer, syn Michała. Sternkopf, osada, pow. tylżycki; 2 dm. , 18 mk. Sternowo według Kętrz. , prawdopodobnie Gwiazdy, fol. do Lotynia, pow. chojnicki, st. p. Silno, par. kat. Nowacerkiew, 1436 magd. mr. W 1885 r. 8 dm. , 104 mk. ; fol. ten zało żono dopiero 1853 r. Kś. Fr. SternSee, jezioro, w pow. człuchowskim, na płd. od rz. Brdy, między jez. W. Szczytno i Charzykowami. Sternwaeldchen, kol. , pow. nizinny, st. p. Heinrichswalde; 26 dm. , 373 mk. Sternwalde, dobra, pow. ragnecki, przy Ragnecie st. p. , tel. i kol. żel. , 3 dm. , 35 mk. Sterpeiken, dobra, pow. tylżycki, st. p. Laugezargen; 259 ha, 15 dm. , 72 mk. Sterpejki, dobra, pow. sokólski, w 1 okr. pol. , gm. Kruglany, o 23 w. od Sokółki. Steryszora, ob. Stryszora. Sterż, jezioro w pow. ostaszkowskim gub. twerskiej, na płd. zchd od Ostaszkowa, do 12 w. długie, a 1 w. szerokie, od 5 do 8 saż. głębokie, ma wysokie brzegi. Przepływa przez nie widocznem korytem Wołga. Łączy się z jez. Peno i Wsiełuki; obfituje w ryby, zwłaszcza w ukleje. Sterzendorf, 1353 Stareczenedorff, 1362 Schoreyssyndorf, 1367 Scorassindorf, 1394 Starastendorf, dobra i wś, pow. namysłowski, par. kat. Biestrzykowice, ew. Miedary. Dobra mają 14 dm. , 200 mk. 69 ew. , 1442 ha; wś 84 dm. , 701 mk. 284 ew. ., 587 ha. Kaplica kat. w zamku. Szkoła ewang. Do S. należały kolonie Oziombłe, Osiek, Pieczyska, Szerzyna, Szarzów, Zawada. Stetkowszczyzna, wś i dobra, pow. Słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Robotna, o 30 w. od Słonima. Stettenbruch, dobra ryc. , pow. rastemborski, st. p. Dryfurt; 607 ha, 33 dm. , 179 mk. Stettin, ob. Szczecin i Szczecinek. Stettinen, wś, pow. iławkowski, st. p. Reddenau; 125 ha, 5 dm. , 39 mk. Stettinenhof, fol. przy dobrach Worienen, pow. iławkowski, st. poczt. Reddenau. ; 1 dm. , 7 mk. Stetyczów al. Stytyczów, wś i fol. nad rz. Strumień, pow. piński, o 6 w. na południe od Pińska, w 2 okr. pol. lubieszewskim, gm. Chojno, ma 30 osad, 133 mk. Po wygaśnięciu kn. pińskich S. , stawszy się własnością koro ny, nadany był przez Zygmunta I królowej Bonie, która z Pińska aż tu przekopała kanał Bony kanał. W XVIII w. posiadał tę królewszczyznę hetman Michał Ogiński, opłaca jąc wraz z attyn. kwarty 1093 złp. Fol. , od 1875 r. własność Siecińskich, ma do 40 włók; grunta lekkie, łąk obfitość, rybołówstwo znaczne. A. Jel. Steubendorf, wś, pow. głupczycki, par. ew. Pommerswitz, kat. Glaesen, 132 dm. , 853 mk. 354 ew. , 855 ha. St. dr. żel. odl. 10 klm. od Głupczyc, na linii od Racławic Niemieckich do Głupczyc. Steudelwitz, wś, pow. stynawski, par. ew. Kammelwitz, kat. Queissen 1289 Gwizdawon; ma 19 dm. , 117 mk. 55 ew. , 451 ha. Steuditz, jezioro w płd. zchd kącie, pow. kołobrzeskiego. Steudnitz, 1329 Studnicza, dobra i wś, pow. lignicki, par. ew. Steudnitz, kat. Hainau. Dobra mają 3 dm. , 48 mk. 4 kat. , 284 ha; wś 23 dm. , 122 mk. 1 kat. , 76 ha. Stewiora 1. szczyt w Karpatach wschodnich, w dziale czarnohorskim, w zach. stronie wsi Kosmacza, w pow. kossowskim, pod 42 25 32 wsch. dłg. g. F. , a 48 19 53 płn. sz. g. , między pot. Prutcem od zach. , a dopływami rz. Kosmacza od wsch. . Na płn. wznosi się Stryszora 1110 mt. , a na płd. Ledeskul 1164 mt. . Wzn. 1126 mt. npm. 2. S. , szczyt lesisty, w granicznym grzbiecie Karpat wschodnich, w dziale Czarnohorskim, nad lew. brzegiem górnego Czeremoszu Czarnego, na płn. od szczytów Komana 1722 mt. i Komanowego 1734 mt. , pod 42 30 10 wsch. dłg. g. F. , a 47 47 50 płn. sz. g. Wznosi sie 1630 mt. npm. Br. G. Stewjschin 1396 dziś Staeubchen, dobra i wś, pow. świdnicki, par. ew. Domancz, kat. Schmelwicz. Dobra mają 2 dm. , 54 mk. 20 kat. , 104 ha; wś ma 9 dm. , 44 mk. 10 ew. , 18 ha. Stewken, ob. Stawki. Stewy, mylnie zm. Stobno, niem, Stoewen i Hoellenbruch, pow. chodzieski, ob. Stobno. Steżeroja, obszar dworski, pod wsią Mazanajestie, w pow. suczawskim, na płd. zach. od wsi, dwór, folwarki i gorzelnia. W 1869 liczył obszar 406 ha 86 ar, 76 mt. kw. ; w 1880 r. było 7 dm. , 29 mk. ., 11 Rumun. , 18 Niemców. Należy do parafii rz. katol. w Joseffalva, gr. kat. w Kaczyce, a gr. wsch. w Mazanajestie. St. p. Mazanajestie. Wła ściciel Gabryel Prunkul. Br. G. Steżki, sioło nad rz. Czełnową, pow. ko Sterniszki Steuditz Steudnitz Stewiora Stewjschin Stewken Stewy Steżeroja Steżki Sterniszki Sternkopf Sternowo Stern Sternwaeldchen Sternwalde Sterpeiken Sterpejki Steryszora Sterż Sterzendorf Stettenbruch Stettin Stettinen Stettinenhof Stetyczów Steubendorf Steudelwitz Stęgosze Stęgwałd Stękarowszczyzna Stęchlik złowski gub. tambowskiej, o 53 w. od Kozłowska, przy trakcie morszańskim, ma 409 dm. , 3743 mk. , 2 cerkwie, szkołę, jarmark 20 lipca. Stęchlik 1. jeziorko, w pow. krotoszyń skim, o 5 1 2 klm. na płd. wschód od Koźmina, między Rozdrażewem i Trzemesznem, utwo rzone spływem strugi rozdrażewskiej z Trzebawą, dopł. Orli. 2. S. , pustkowie, tamże, na półn. wybrzeżu jez. t. n. , leżało już pustka mi w 1843 r. E. Cal. Stęcino, niem. Stantin, dok. 1281 Stenezin, 1294 Stanchino wś w Pomreanii, pow. słupski, okrąg urz. stanu cywiln. Krępiewo. W 1885 r. 210 mk. ew. R. 1281 nadaje ks. Mestwin wś S. norbertanom w Belbuk ob. Perlbach, P. U. B. , str. 285. Kś. Fr. Stęgosz, niekiedy Parzewnia, dawniej Stęgoszyn, Stangoszyno i Stengosz, niem. Karlsthal, młyn, pow. pleszewski Jarocin, o 4 klm. ku połd. od Żerkowa, przy ujściu Lubieszozki do Lutyni; par. Wilkowyja, okr. wiejski Stęgosze, poczta w Żerkowie, st. dr. żel. w Chrzanie o 5 klm. ; 2 dm. , 36 mk. , cegielnia i 92 ha obszaru. S. istniał już w 1547 r. W pobliżu rozciąga się cmentarzysko z popielni cami na przestrzeni 80 mr. ob. J. N. Sadow ski, Wyk. Zab. przedh. I, 13. E. Cal. Stęgosze al. Stęgosza, Stangosza, dawniej Stęgoszyce, Stangoszyce, Sthegozie, urzęd. Stengosz, wś i fol. , pow. pleszewski Jarocin, o klm. na połd. zach. od Żerkowa, nad strugą, która spływa do Lubieszczki, dopł. Lutyni, par. Wilkowyja; poczta w Mieszkowie, st. dr. żel. w Chrzanie o 4 klm. S. istniały już przed r. 1450 Akta grodzkie kaliskie; w 1578 r. posiadali je Jan, Paweł, Piotr i Wojciech StęgoscyPaskowie; było wówczas ślad. os. , 6 zagrodn. i 5 komorn. ; w 1618 r. miały S. 3 dziedziców Opalińskich z 1 ślad. os. , Roszkowską z 1 ślad. os. i Macieja Grabskiego z 2 1 2 ślad. os. i 1 kołem korzecznem; później wchodziły w skład dóbr radlińskich Sapiehów; około 1840 r. nabył je Władysław hr. Radoliński. W 1564 r. płaciły S. bisk. pozn. z 15 łan. osiad. po 6 groszy fortonów Wś z młynem Stęgosz 2 dm. , 36 mk tworzy okr. wiejski, mający 43 dm. , 329 mk. 324 kat. , 5 prot. i 223 ha 179 roli, 32 łąk. Stęgwałd, 1686 Stęgwald, niem. Stangenwalde, wś włośc. z agenturą poczt. , na Kaszubach, pow. kartuski, wzn. 170 mt. npm. , 34 klm. od Baltyku, nad gdańsko bytowską szosą, dawniej własność jezuitów w Szotlandzie pod Gdańskiem, 1820 r. wydał ją rząd wraz z wykarczowanemi polami osadnikom na własność. Zawiera 12 gburskich posiadeł i 10 zagród, razem 104 ha; gleba piaszczysta, uprawa kartofli. W 1885 r. 50 dm, 88 dym, 436 mk. , 302 kat. , 127 ew. , 7 żyd. Na obszarze S. powstała kol Marschauerberg, Szkoła kat. , par. kat. Dolne Prągowo o 1 mi lę, filia W. Czapielsk. Na obszarze wsi znale ziono 7 grobów, a w nich 2 urny twarzowo ob. Objaśn. do mapy Ossowskiego. str. 56. W poblizkim lesie odkryto wielką liczbę gro bów kamiennych. Według podania są to gro by pogańskich królów olbrzymów, którzy tu spoczywają w dużych trumnach bursztyno wych, pod wysokiemi mogiłami ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. VI, str. 8. R. 1781 liczył S. z przyległościami 83 kat. , 11 akat. ob. Wizyt. Rybińskiego, str. 195. 2 S. , nadleśn. król, tamże, 4101 ha 207 roli, 48 ha łąk 3623 ha lasu. W 1885 r. 44 dm. , 97 dym. , 462 mk. , 422 kat. , 40 ew. , z których na cegielnię Babidół przypada 43 dm. i 455 mk. , a na leśn. Rehhof 1 dm. i 7 mk. 3. S. al. Stynwald, niem. Stangenwalde, wś w Pomezanii, na płn. od Biskupca, pow. suski, st. p. Biskupiec, par. kat. Lipinki; 823 ha 621 ro li, 132 łąk. W 1885 r. 100 dm. , 140 dym. , 633 mk. , 112 kat. , 450 ew. , 71 dyssyd. , szkoła ew. Po wojnie 13letniej wś była bez mieszkańców ob. Kętrz. , O ludn. pol. , str. 194. R. 1809 napotykamy tu 24 nazwisk polskich na 50 mk. str. 208. R. 1346 nada je bisk. pomezański Bertold wsi kościelnej S. przywilej z prawem chełm. Wś ma obejmo wać 60 włók, nadto 25 włók do fol. biskupiego należących. Sołtys Matheis dostaje 4 wol ne wł. , wolne sołectwo z trzecim fen. kar sądowych i wolne ryboł. małemi narzędziami dla własnego stołu w jez. Długiem Dlugin; proboszcz dostaje 6 wol. wł. Posiadacze re szty wł. mają rocznie po pól grz. i 2 kury czynszować, od 14 wł. jednak po 3 wiardunki i 2 kury. Karczmarz ma rocznie 3 grz. bisk. i prob. czynszować ob. Gramer, Gesch. d. Bist. Pomesanien, str. 85. R. 1533 nadaje książe Albrecht miasteczku Biskupicom pu stą wś S. o 40 wł. , zastrzegając sobie młyn i barcie. R. 1539 odnawia książę ten przywilej wraz z prawem chełm. i wyznacza dla młyna 3 morgi. R. 1551 wystawia znów no wy przywilej, w którym obszar do wsi nale żący na 61 wł. jest podany; czynszu mają mieszkańcy płacić rocznie 61 grz. i 61 kur na św. Marcin; oprócz tego 1 kor. pszenicy i tyleż owsa do zamku książęcego w Prabu tach odstawiać ob. tamże, str. 257. 4. S. , os. młyn. , majętność prywatna, tamże; 217 ha; 1885 r. 5 dm. , 13 dym. , 78 mk. , 19 kat. , 59 ew. ; wodny młyn, cegielnia, sprzedaż mleka i owczarnia. R. 1809 napotykamy tu 7 nazwisk polskich na 13 mieszk. ob. Kętrz. , O ludn. pol. , str. 208. Kś. Fr. Stękarowszczyzna, uroczysko, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol. , gm. Orla, o 13 w. od Bielska. Stęgosz Stęchlik Stęcino Stępkiszki Stękiny 1. wś na pol. Warmii, pow. olsztyński, st. p. Łuktą; 806 ha, 44 dm. , 252 mk. Wś czysto polska, założona w 1343 r. przez biskupa warmińskiego Hermana na polu Skulpain. 2. S. , leśn. do nadleśnictwa Kudypów należące, tamże; 1 dm. , 10 mk. Stępa, jezioro pod os. miejską Kleczew, w pow. słupeckim. Stępa, StaempeFliess na mapie. sztab. , rzeczka, lewy dopł. Noteci, w pow. czarnkowskim, powstaje o 7 klm. na wschód. połd. od Wielenia, płynie ku półn. zachodowi, obraca Stępę Wrzeszczyńską i uchodzi na wysokości Wrzeszczyna, ubiegłszy około 4 klm. E. Cal. Stępa 1. niem. Stampfmuehle, młyn, pow. czarnkowski Wieleń, o 7 1 2 klm. na wschódpołd. od Wielenia, nad Stępą, dopł. Noteci; par. , okr. wiejski i poczta Rosko, st. dr. żel. w Wieleniu; 1 dm. , 7 mk, 2. S. , niem. Stampfmuehle, młyn, pow. międzychodzki Skwirzyna, o 5 klm. na zach. od Miedzychoda, nad strugą, która spływa do Warty; par. Międzychód, poczta Wierzbno Wierzebaum, st. dr. żel. w Międzyrzeczu Meseritz o 23 klm. ; ma 2 dm. , 26 mk. Wchodzi w skład okr. wiejskiego Strychy. 3. S. , pod Samoklęskami Małemi, nad Notecią, w pow. nie gdyś kcyńskim Szubin, istniała około 1620 r. E. Cal. Stępień, pustka, pow. sieradzki, gm. i par. Klonowo. Stępina, potok, bierze początek w obr. Gogołowa, w pow. jasielskim, na płn. od przys. Huty Gogołowskiej, na płd. stoku Ry biej Góry 524 mt. , płynie na płd. , opływa jąc od zach. stopy Kamiennej góry 454 mt. , poczem zwraca się u stóp tej góry na wsch. i płn. wsch. , wchodząc na obszar wsi Stępiny; płynie na wsch. ; a w obr. gm. Cieszyny na płd. wsch. , wpada do Wisłoka z lew. brz. , poniżej gościńca frysztackostrzyżowskiego. Długi 10 klm. Br. G. Stępina z Chytrówką, wś, pow. jasielski, obwód sądowy frysztacki, leży nad pot. t. n. dopł. Wisłoka. Przypiera na zachód i połd. do lasu, pokrywającego wzgórza, sięgające w szczycie Sośnicy 394 mt. , a w szczycie Kamieniec 451 mt. Od północy zasłonięta też lasem, noszącym nazwę Wielkiego. Domy tworzą dwie większe grupy nad Stępiną i jej dopływem. Nad Stępiną leży sama Stępina, wraz z obszarem więk. pos. 4 dm. , mająca 74 dm; nad dopływem, na północ, Chrytrówka, licząca 29 dm. wraz z karczmą. Ludność wynosi ogółem 610 osób rzym. kat. i narodowości polskiej. Obszar pos. większej hr. Romerów 288 mr. roli, 18 mr. łąk i ogr. , 30 mr. past. i 196 mr. lasu; pos. mn. ma 529 mr. roli, 44 mr. łąk, 70 mr. past. i 33 lasu. Par. rzym. kat. w Frysztaku o 4, 8 klm. . Graniczy na płd. z Glinikiem Górnym i Średnim, na zach. z Hutą Gogołowską, na płn. z Jaszczurową, na wsch. z Cieszyną i Pstrągówką. L. Dz. Stępiska ob. Marienthal mylnie, zamiast Slępiska ob. . Stępka 1. fol. i os. włośc. , pow. włocław ski, gm. i par. Lubień, ma 16 mk. , 321 mr. dwors. , 15 mr. włośc. W 1827 r. 5 dm. , 35 mk. Fol. należy do dóbr Lubień. 2. S. , os. , pow. turecki, gm. i par. Tokary, odl. od Tur ka 21 w. Por. Milejów. Br. Ch. Stępkiszki, pow. maryampolski, gm. i par. Pilwiszki, odl. od Maryampola 28 w. , 2 dm. , 22 mk. W 1827 r. 6 dm. , 57 mk. Stępków, wś i fol. lit. A. B. C. nad rz. Konotopą dopł. Piwonii, pow. włodawski, gm. Dębowa Kłoda, par. Parczew, odl. 35 w. od Włodawy; ma 43 dm. , 263 mk. , młyn i wiatrak. W 1827 r. było 44 dm. , 215 mk. Mieszka tu drobna szlachta. Fol. S. lit. A, z nomenkl. Piotrówek, rozl. 245 mr. gr, or. i ogr. 147 mr. , łąk 70 mr. , pastw. 12 mr. , wody 1 mr. , zarośli 23 mr. , w os. 2 mr. , nieuż. 2 mr. ; bud. z drzewa 13. Wś S. lit. A 3 os. , 23 mr. Fol. S. lit. B. rozl. 61 mr. gr. or. i ogr. 50 mr. , łąk 10 mr. , nieuż. 1 mr. ; bud. z drzewa 4. Ogólny obszar trzech fol. i wsi 782 mr. Według reg. pob. , pow. lubel skiego z r. 1531, we wsi S. , w par. Parczów Stanisław Kania płacił od 1 łanu Pawiński, Małop. , 362. Br. Ch. Stępkowszczyzna, zaśc. poradziwiłłowski, pow. ihumeński, w 1 okr. pol. uździeńskim, gm. Dudzicze, par. kat. poprzednio Annopol, obecnie Kalwarya, należy do domin. Samue lów, nabytego w 1849 r. od ks. Wittgenstejna przez hr. Emeryka Czapskiego, ma 3 osa dy szlachty zagrodowej Fursowie, Raczyń scy i Lipniccy. Miejscowość lekko falista, grunta szczerkowe, urodzajne. A. Jel. Stęple, dwór pryw. nad Aszwą, pow. rossieński, o 100 w. od Rossień. Stęplew, w XVI w. Stęplowo, wś, fol. i dobra, pow. turecki, gm. Zelgoszcz, par. Wielenin, odl. od Turka 30 1 2 w. ; wś ma 10 dm. , 114 mk. ; fol. 4 dm. , 82 mk. W 1827 r. było 12 dm. , 108 mk. Dobra S. , własność hr. Tolla, składały się w 1887 r. z fol. S. , Gąsiory i Swarzeń, nomenkl. Gorzew, rozl. 1450 mr. fol. S. gr. or. i ogr. 571 mr. , łąk 15 mr. , pastw. 32 mr. , lasu 203 mr. , nieuż. 32 mr. ; bud. mur. 9, z drzewa 6; płodozm. 14 pol. ; fol. Gąsiory gr. or. i ogr. 217 mr. , łąk 80 mr. , pastw. 96 mr, zarośli 2 mr. , nieuż. 21 mr. ; bud. mur, 3, z drzewa 2; płodozm. 8pol. ; fol. Swarzeń gr. or. i ogr. 159 mr. , pastw. 5 mr. , lasu 11 mr. , nieuż. 6 mr. ; bud. z drzewa 4, lasy nieurządzone, pokłady torfa. Wś S. 20 os. , 60 mr. ; wś Swarzeń 11 os. , 12 mr. Stękiny Stępa Stępień Stękiny Stępina Stępiska Stępka Stępków Stępkowszczyzna Stęple Stęplew Stępowa Stępowizna Stępna Stępuchowo Stępowska Wola Według reg. pob. pow. szadkowskiego z r. 1552 wś S. par. Świnice miała 2 osad. , 1 łan sołt. Pawiński, Wielk. II, 234. Br. Ch. Stępna 1 wś i fol. , pow. wieluński, gm. i par. Czastary. W 1827 r. był 1 dm. , 7 mk. 2. S. Stara, wś drob. szlachty, pow. ostrołęcki, gm. Nakły, par. Ostrołęka, ma 493 mr. W 1827 r. było 21 dm. , 124 mk. . 3. S. Michałki, pow. ostrołęcki, gm. Nakły, par. Ostrołęka. W 1827 r. było 16 dm. , 85 mk. Stępna 1. urzęd. Stempna, karczma, pow. ostrzeszowski Kępno, o 9 1 2 klm. na płn. zachód od Kępna, przy granicy Szląska; par. Parzynów, poczta w Mielęcinie, st. dr. żel. w Bralinie o 6 klm. ; ma 2 dm. , 13 mk. 2. S. , urzęd. Stempno, leśniczówka, na Józefówce, w pow. ostrzeszowskim Kępno; okr. dwor. w Siemianicach; 1 dm. , 6 mk. Stępocice, wś i folw. , pow. pińczowski, gm. i par. Sancygniów, odl. 20 w. od Pińczo wa. W 1827 r. 24 dm. , 178 mk. W 1885 r. fol. S. rozl. mr, 895 gr. or. i ogr. mr. 424, łąk mr. 25, past. mr. 10, lasu mr. 418, nieuż. mr. 18; bud. drewn. 12, las nieurządzony. Wś S. os. 31, mr. 140; wś Lipówka os. 7, mr. 24. W połowie XV w. S. , wś w par. Lubcza, własność Mikołaja Roszy z Dworzyszowic, kasztel, zawichostskiego, h. Różyc, miała 7 łan. km. , 2 zagr. z rolą, od których dziesię cinę snopową i konopną, wartości 10 grzyw. , płacono prebendzie wiślickiej widuchowskiej. Folw. rycerski płacił dziesięcinę plebanowi w Dziekanowicach blizko Wieliczki Długosz, L. B, I, 426. Według reg. pob. pow. kra kowskiego z 1581 r. , wś S. par. Lubcza, wła sność Kormanickiego, miała 5 1 4 łan. km. , 3 czynsz. , 4 zagr. bez roli, 2 komor. z bydł. , 4 kom. bez bydła, 2 rzem. Pawiński, Małop. , 439, 89. Br. Ch. Stępocin, urzęd. Stempocin, wś, pow. średzki, o 11 klm. ku zach. od Wrześni, 4 klm. na płd. od Nekli, na trakcie miłosławskim, graniczy z Dzierzchnicą, Chwałczycami, Podstolicami, Gąsiorowem i Stroszkami; par. i pocztą w Górce Targowej, szkoła w miejscu, st. dr. żel. pod Neklą; 14 dm. , 155 mk. 142 kat. , 13 prot. i 301 ha 267 roli, 11 łąk, 1 lasu; czysty doch. z ha roli 10, 97, z ha łąk 18, 41, z ha lasu 0, 78 mrk. S. był własnością bisk. poznań. ; zabrany przez rząd pruski, wcielony został do domeny Swarzędz. W r. 1364 biskup Jan sprzedał Maciejowi Nieździeźowi sołtystwo w S. celem osadzania wsi na prawie niemieckiem. Według inwentarzów biskupich z r. 1564 było tu 13 łan. 9 osiadł. , 2 sołtyskie i 2 puste. Z każdego łanu płacono 1 grzyw. 8 gr. czynszu, 2 ćwiertnie owsa, 2 kapłony i 30 jaj; sołtys nic nie płacił, lecz dopełniał zwykłych posług. Nad strugą była łąka, z której sprzątano 2 kupy siana. MięStę dzy r. 1578 1618 były tylko 4 łany osiadłe i 2 komorn. bez bydła; dzierżawcą był Zygmunt Bielawski. Za rządów pruskich należał fol. S. kolejno do Wal. Jagodzińskiego, Kunowa, Aleksandra Brudzewskiego, Kurnatowskiego, Prądzyńskiego i Rakowskiego. Stępów, wś i folw. nad rz. Przysową dopł. Bzury, pow. gostyński, gm. Kiernozia, par. Złaków Kościelny, odl. 30 w. od Gosty nina, ma szkołę początkową. Folw. ma 8 dm. , 92 mk. ; wś 38 dm. , 420 mk. 5 ew. , 9 żyd. . W 1827 r. 47 dm. , 440 mk. W 1873 r. fol. S. lit. A B, z nomenkl. Marysin, rozl. mr. 1271 gr. or. i ogr. mr. 891, łąk mr. 307, pastw. mr. 14, nieuż. mr. 59; bud. mur. 11, drewn. 7; płodozm, 5pol. , wiatrak, pokłady torfu. Wś S. os. 46, mr. 358. Na początku XVI w. łany folwarczne dawały dziesięcinę kościołowi w Luszynie pierwotnie Złaków; łany kmiece dawały z pewnych pól do Złakowa, z innych biskupowi poznań. Prócz tego pleb. w Złakowie kolędę po korcu owsa z ła nu. Wola Stępowska dawała ze wszystkich pól dziesięcinę i kolędę pleb. w Złakowie Łaski, L. B. , II, 260. Br. Ch. Stępowa al. Stępówka, Suboczanka, przys. nad rz. Zharkiem, pow. lityński, okr. pol. i par. kat. Meżyrów, gm. i par. prawosł. Winnikowce, obok wsi Winnikowiec, ma 22 osad. Stępowizna, kol. , pust. , karcz. , pow. łódzki, gm. Lućmierz, par. Zgierz; kol. 33 dm. , 261 mk. , 52 mr. włośc. ; pust. 15 mr. ; karcz. 1 dm. , 2 mr. dwor. Stępowo, wś, os. włośc. i folw. , pow. ry piński, gm. Czermin, par. Sadłowo, odl. o 9 w. od Rypina, wiatrak, 27 dm. , 280 mk. W 1827 r. 20 dm. , 169 mk. W 1887 r. fol. S. rozl mr. 745 gr. or. i ogr. mr. 558, łąk mr. 71, lasu mr. 87, nieuż. mr. 29; bud. mr. 2, drewn. 13; płodozm. 7pol. , las nieurządzo ny. Wś S. os. 33, mr. 177. Os. włośc. , utwo rzona z uwłaszczonych osad, mr, 92 gr. or. i ogr. mr. 83, łąk mr. 7, nieuż. mr. 2; bud. mur. 1, drewn. 2. Według reg. pob. pow. ry pińskiego z r. 1564 wś S, w par. Sadłowo, miała 6 posiadaczy, 2 zagr. , poddanych Be nedykta Szwaraczki, na jednym łanie Pawiń ski, Wielkop. , I, 367, Br. Ch. Stępowo t. VIII, 915, mylnie, zamiast Słępowo. Stępowska Wola, wś i folw. , pow. gostyński, gm. Kiernozia, par. Złaków Kościelny, odl 21 w. od Gostynina, 8 w. od Złakowa, ma 223 mk. W 1827 r. 24 dm. , 195 mk. W 1872 r. fol. S. rozl mr. 944 gr. or. i ogr. mr. 776, łąk mr. 55, lasu mr. 76, wody mr. 1, nieuż. mr. 36; bud. mur. 6. drewn. 8; las nieurządzony, wiatrak. Wś ma os. 31, mr. 31. Stępuchowo, urzęd. Stempuchowo, dawniej Stepachowo i Stopachowo, mylnie Słopuchowo, Stępowo Stępna Stępocice Stępocin Stę Stępów Stępuchowskie Stępuchowskie wś i dwór, pow. wągrowicki, o 8 klm. na płn. zachód od Janowca, na płd. zachod. wy brzeżu jez. Stępuchowskiego; par. Kozielsko, poczta w Janowcu, st. dr. żel. na Domasławku Elsenau i w Janowcu. S. było niegdyś miastem; w r. 1458 policzone między miasta wielkopolskie, które dostawić miały żołnie rzy pieszych na wyprawę malborską Kod. Wielkp. Raczyń. , str. 182. Około r. 1523 było jeszcze osadą miejską i miało kościół paraf. p. w. św. Mikołaja, który istniał po r. 1618, tudzież wiatrak od strony Workowa ob. Łaski, Lib. Ben, . Między r. 1577 i 1618 było w S. 5 łan. osiadł. , 2 do 5 zagrodn. 1 komor. , rzemieślnik i wiatrak. Przy schyłku zeszłego wieku dziedziczył S. Aleks. Moszczeński, ststa brzeskokujawski. Do dóbr należały Brudzyń, Dziekczyn, Grzymułtowice Gruntowiec, Kozielsko, Mirkowice, Mirkowiczki, Modrzewie, Pętno Pątnowo, Puzdrowiec, Srebrna Góra, Stępuchowo i Werkowo. Wś obecnie z Modrzewiem 3 dm. , 45 mk. tworzy okr. wiejski, mający 6 dm. , 76 mk. kat. i 80 ha 70 roli, 7 łąk. Dwór z fol. Modrzewie 1 dm. , 23 mk. i Pątnowo 1 dm. , 22 mk. tworzy okrąg dworski, mający 14 dym. , 224 mk. kat. i 1418 ha 885 roli, 183 łąk, 158 lasu; cegielnia, chów bydła szwaj carskiego i owczarnia zarodowa; właścicielem jest Władysław Moszczeński. E. Cal. Stępuchowskie, jezioro, w pow. wągrowieckim, na płn. zach. od Janowca, 1, 7 klm. długie, 0, 6 szerokie, odpływa płn. łęgami, zakreślając znaczne półkole, do jez. Łekno, które z jez. Rgielsko zasila Wełnę, dopł. Warty. Na wybrzeżach jez. S. osiadły Stępuchowo, Modrzewie, Kozielsko i Pątnowo. E. Cal. Stęszew al. Stęszewo, urzęd. Stenschewo, Stossewo r. 1315, Stanssewo r. 1398, Staschow r. 1432, Steszew r. 1580, Staszow, Stanszow, Stanszewo, Stenczewo, Stążewo, Sztąszewo, miasto w pow. poznańskim, o 11 klm. na zach. płn. od Mosiny st. dr. żel. pozn. wrocławskiej i o 23 klm. na płd. zach. od Poznania, nad Samicą, dopł. Warty, wśród jeziór Dębno, Lipno, Witowie, Wielowiejskie i Krąplewskie, na traktach z Poznania do Grodziska i z Buku do Czempinia. Posiada kościół par. i kaplicę kat. , szkołę, szpital, st. tel. , urz. poczt. 3 ciorzędny, urz. stanu cywil, aptekę, 2 lekarzy, 130 dym. , 314 rodzin, 1506 mk. 714 męż. , 792 kob. , 1315 katol. , 121 protest. , 70 żyd. i 871 ha 784 roli, 37 ha łąk. S. jest siedzibą komisarza obwodowego. Herb S. wyobraża w podzielonej na połowę tarczy na prawo Prus III bez nogi zbrojnej, w polu czerwonem; na lewo Wieniawa bez lwa, w polu złotem. Obecna pieczęć przedstawia herb króla niderlandzkiego, dzisiejszego właściciela dóbr stęszewskich. Kościół p. w. św. TrójSłownik Geograficzny T. XI. Zeszyt 125 cy miał już istnieć w r. 1298 ob. E. Calliera Powiat poznański. W r. 1315 występuje proboszcz; Mikołaj z S. wystawił nowy kościół z cegły palonej i wyjednał w r. 1468 u władzy duchownej wyniesienie go na kolegiatę z 5 mansyonarzami. Kolegium to upadło w r. 1552. Jan Radomicki, dziedzic; naprawił nieco kościół w r. 1726 i opasał cmentarz murem. Gdy następnie kościół groził upadkiem, przebudować go kazała w r. 1771 Dorota z Broniszów ks. Jabłonowska i przystawić po bokach dwie kaplice. Przeistoczenie to pozbawiło kościół piętna ostrołukowej budowli i znajdujących się wewnątrz nagrobków. Obecnie jest nagrobek wspomnianej Doroty 1773, w kształcie ołtarza z malowanym na płótnie popiersiem księżnej i drugi, ojca jej, Piotra Bronisza, kasztel, kaliskiego 1719, z wizerunkiem na blasze. Przy kościele zaprowadzone było r. 1670 bractwo rożańcowe. Księgi kościelne zaczynają się od r. 1670. Parafię, liczącą 2397 dusz, składają Dębno, Krąplewo, Stęszew, Wielkawieś i Witowie. Kaplicę p. w. Niepokal. poczęcia N. M. Panny wystawił w r. 1642, za dziedzictwa Stanisława Manieckiego, proboszcz Jan Glitowski; w miejscu jej wzniósł nową kaplicę z drzewa w r. 1826 Walenty Grzeszkiewicz, proboszcz. Dawnemi czasy istniał w S. na przedmieściu Kościańskiem kościołek św. Ducha, odbudowany następnie p. w. św. Anny i rozebrany przy schyłku zeszłego wieku; wspominają o nim wizyty z lat 1663, 1695 i 1737. Przy tym kościołku stał w r. 1663 szpital; proboszcz Kazimierz Gołecki kazał go rozebrać w r. 1737 i wystawić nowy, który dotąd istnieje. Szkołę uposażył w r. 1460 Mikołaj z Stęszewa. Ludność trudni się obecnie rolnictwem, drobnym handlem i przemysłem. W r. 1580 płacono 6 grzyw. soszu; od 3 szynkarzy po 24 gr. , od 6 komor. po 6 gr. , od 3 krawców, 2 szewców, piekarzy, kołodziejów i rzeźników, od bednarza, kuśnierza, budowniczego, tkacza, kowala i rybaka po 15 gr. , od 10 łanów roli miejskiej po 30 gr. , razem 81 złp. 21 gr. podatku; czopowego płacono za cały rok 1580 1 od 190 warów po 12 beczek 215 złp. 10 gr. , licząc każdy war po 34 gr. ; od 26 warów po 26 gr. licząc, 22 złp. 16 gr. ; od 480 kwart wódki palonej po 3 den. , od 8 beczek śledzi po 6 gr. , razem 273 złp. 25 gr. W r. 1765 płacili tu żydzi 110 złp. pogłównego, W r. 1800 było 119 dym. i 606 mk. 18 kołodziejów, po 17 szewców i kuśnierzy, 15 szynkarzy, 12 płócienników, 11 ślusarzy, 4 kowali, 3 młynarzy, po 2 bednarzy i golarzy, 1 garncarz, oberżysta i muzykant. Dochody wynosiły 197 tal. , rozchody 186 tal. ; istniał wówczas browar miejski; jarmarków odbywało się 7 do roku. W r. 1809 było 600 22 Stęszew Stęszewskie jezioro Stęszewskie Hoiendry Stęszewko mk. ; 1811 r. 112 dym. , 597 mk. ; 1837 r. 130 dm. , 1089 mk. ; 1840 r. 1120 mk 947 kat. , 82 prot. , 91 żyd. ; 1871 r. 124 dm. , 1368 mk. 650 męż. , 718 kob. ; 1102 kat. , 148 prot. , 118 żyd. . Między r. 1373 76 pisał się Przedpełko z S. ; r. 1397 1423 Moście, kaszt. po znański, r. 1429 32 Przedpełko syn Mościca, r. 1446 68 Mikołaj Stęszewski z Bnina, chorąży poznański; późniejszymi dziedzicami byli kolejno Bnińscy, Myjomscy, Dębowscy, i Gułtowscy r. 1580, Pawłowscy 1595, Manieccy 1642, Szczanieccy, Broniszowie oko ło r. 1700; z nich Dorota, córka Piotra, pier wszych ślubów Radomicka, wniosła dobra stęszewskie ks. Jabłonowskiemu, kaszt. kra kowskiemu. Ten sprzedał je w r. 1799 ks. Oranii, późniejszemu królowi niderlandzkie mu. Klucz S. składały wówczas Cieśle, Dęb no Małe i Wielkie, Krąplewo, Mirosławki, Stęszew, Tomice, Witowie i Zborowe. Zacho dzące w dyplom, wielkopolskich z r. 1292, , Stosevo Scosevo nie jest Stęszewem, lecz Stęszewkiem w pow. sredzkim, wsią kapitul ną; ztąd pochodził zapewne altarzysta poznań ski Maciej Sedler, występujący w r. 1380, który z Przedpełkami stęszewskimi nic nie miał wspólnego. Według autorów niemiec kich, zajmujących się dziejami w. ks. poznań skiego, miał S. już w r. 1370 być miastem. W r. 1458 dostawił S. 6 żołnierzy pieszych na wyprawę malborską; r. 1704 generał szwedzki Mejerfeld złupił to miasto; r. 1759 w końcu lutego zajęli je Prusacy, lecz cofnęli się niebawem przed wojskiem ruskiem; r. 1761 zniszczyli Prusacy po stoczonej utarcz ce magazyny ruskie; w kilka lat później miał pułkownik Drewicz zburzyć miasto; r. 1808 spaliło się tu 26 dm. ; r. 1848 brał S. czynny udział w ruchach ówczesnych; w d. 2 maja wkroczył do miasta oddział Domachowskiego; wkrótce potem zajęli je Prusacy. Tuż pod miastem, ku południowi, znajduje się nasyp, na którym niegdyś stało zamczysko dziedzi ców. Obozujący w S. Szwedzi szukając skar bów, odkopali tu drzwi żelazne, które złożono w kościele parafialnym. Do nasypu tego, zwanego powszechnie Zamczyskiem lub Pań ską górą, wiąże się podanie, że w danej chwili roztwiera się co lat dziesięć i że łaknąca skarbów niewiasta zapomina o swojem dziec ku, które, po latach, gdy góra Pańska znów staje otworem, znajdują tam bawiące się jabłkiem. Na obszarze S. wykopano dłuto dyorytowe. W r. 1858 znaleziono w gruzach probostwa grób i w nim popielnicę. W ko ściele przechowuje się skamieniałość, podobno ząb mamuta. E. Cal. Stęszewko 1. Stęszewo na mapie Chrzan. , urzęd. Stenschifke, folw. , w pow. międzyrzeckim, o 7 klm. ku zach. od Trzciela poczta, Stę okr. dworski Średni Folwark Pannwitz, st. dr. żel. na Suchym Lutolku Duerrlettel o 3 kim. ; 1 dm. , 11 mk. 2. S. ,urzęd. Stenschewko, Stosevo, Scosevo i Stessevo w r. 1292, Stanschevo r. 1339, Staschewo r. 1523, Stęszewo r. 1793, niekiedy Stenczewo, wś, w pow. średzkim, o 8 klm. na płn. zach. od Pobiedzisk poczta i st. dr. żel, 1 klm. na płn. od jez. Stęszewskiego; par. Wronczyn; 22 dm. , 204 mk. 170 kat. , 34 prot. i 445 ha 357 roli, 2 łąk. W r. 1292 Przemysław II oddał S. i część Młodej Wsi kapitule pozn. wzamian za Krosno z pod Mosiny; r. 1327 papież Jan XXII poleca, ażeby zwrócono zajęte niepra wnie posiadłości kapitulne, między któremi wymienia S. ; w r. 1339 oznajmia biskup po znański Jan, że S. , wś kapitulną, oddano Jaku bowi i Mikołajowi z Szrapek do osadzania na prawie niemieckiem. Między r. 1557 1602 rozgraniczono S. z Kołata i Turostowem Ak ta grodz. kaliskie. W r. 1580 było w S. 4 półłanki osiadłe, 1 pusty, ćwierć karczm. i 3 zagrodn. ; znaczną część obszaru zajmował folw. kapitulny. Wś ta zwała się jeszcze po r. 1793 Stęszewem, a holendry Stęszewskie Stęszewkiem. Zabrana przez rząd pruski, wcieloną była do t. zw. amtu pobiedzińskiego, następnie do domeny owarzędzkiej. Folw. , z obszarem 708 mr. magdeb. r. 1804, nale ży obecnie do Radońskich. 3. S. , ob. Stęszewskie jezioro, holendry i leśnictwo. E. Cal. Stęszewskie Hoiendry, dawniej Stęszewko, pow. średzki, na płd. zach. od Kiszkowa i na płn. zach. od Pobiedzisk, rozłożyły się w pewnym promieniu od Stęszewka, z którem losy swoje dzieliły; w 1871 r. miały 16 dm. , 158 mk. 57 kat. , 101 prot. . Obecnie usunięto ich nazwę z nomenklatury urzędo wej; w miejsce Stęszewskich Holendrów po jawiły się Althauland, Seehauland, Tannenhorst i Trockenhauland. Najnowszy Spis gmin i okręgów wykazuje tylko Tannenhorst i Trockenhaulnd o 2 do 3 klm. ku północy od S. , które tworzą okr. wiejski i mają 14 dm. , 148 mk. 57 kat. , 91 prot. i 396 ha 369 roli, 9 łąk, 7 ha lasu; par. kat. Wronczyn, prot. Pobiedziska i Roje wiec. Seehauland, Jezierze Holendry, na mapie Chrzan. Tuchno, leżą o 2 klm. na zach. płd. od Stęszewka, na płn. wybrzeżu jez. Stęszewskiego. Althauland zda je się być nazwą dowolną. E. Cal. Stęszewskie jezioro, mylnie Stęszewko, pow. średzki, na zach. płn. od Pobiedzisk, 3 1 2 klm. długie, 0, 6 klm. szerokie, zlewa się z jez. Wronczyńskiem; odpływa do Główny, dopł. Warty. Stęszewskie leśnictwo, urzęd. Schimmelwald, dawniej Stęszewko Forstetablissement, pow. średzki, o 9 klm. na płn. zach. od Pobiedzisk Stę Stęszewko Stęszewskie leśnictwo Stęszów poczta i st. dr. żel. ; wchodzi w skład nadleśnictwa królewskiego Zielonka. Stęszów, wś nad rz. Wiercicą, pow. noworadomski, gm. i par. Gidle; ma 24 dm. , 239 mk. , 606 mr. włośc; osada dwor. ma 2 dm. , 7 mk. , 3 mr. dwor. W 1827 r. 19 dm. , 93 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Gidle. Stęszyce Średnie, kol. , i S. al. Tymienice, fol. , w XVI w. Stassyce, pow. sieradzki, gm. i par. Zduńska Wola, odl. od Sieradza 14 w. , ma 29 dm. , 353 mk. W 1827 r. S. Opiesin 10 dm. , 75 mk. S. Średnie 20 dm. , 213 mk. W 1872 r. fol. S. al. Tymienice rozl. 1795 mr gr. or. i ogr. 212 mr. , łąk 18 mr. , pastw. 15 mr. , lasu 1533 mr. , nieuż. 15 mr. ; bud. mur. 4, z drzewa 10; płodozmian 6pol. , las urządzony, wiatrak. Wś Tymienice os. 36, 141 mr. ; wś Izabelów 71 os. , 451 mr. Na początku XVI w. trzy wsi S. Rozpierskie, S. średnie i S. Tymieńskie dawały z ról dworskich dziesięcinę pleban, w Korczewie parafia, zaś z łanów kmiecych pleb. w Tu szynie. Kolendę, po gr. z łanu, brał pleban w Korczewie Łaski, L. B. , I, 480. Według reg. pob. pow. Szadkowskiego z 1552 r. wś S. , w par. Korczów, miała 8 osad. , 3 łany i 2 młyny. S. Rospierskie w części Marcina miały 5 os, 6 łan. , Łukasza zaś 5 osad. Dru ga połowa miała w części Marcina 5 os. , Mikołaja 6 osad. Pawiński, Wielkp. , II, 229. Br. Ch. Stężarycze, wś, pow. włodzimierski smolarnia. Stężnica, wś, pow. liski, nad pot. dopł. Hoczewki, 3 7 klm. na połd. wschód od Baligroda, w okolicy górskiej i lesistej, w zwar tej dolinie, tworzy długą ulicę. Góry zasła niające S. od zachodu sięgają 760 i 816 mt. , od wschodu 747 mt. We wsi cerkiew drewn. , przyłączona do par. gr. kat. w Baligrodzie. S. ma 90 dm. i 611 mk. ; 564 gr. kat. , 23 rzym. kat. i 24 izrael. Obszar więk. pos. Herscha Grossingera wynosi 192 mr. roli, 25 mr. łąk, 75 mr. past. 362 mr. lasu; pos. mn. ma 1250 mr. roli, 194 mr. łąk, 495 mr. past. i 119 mr. lasu. Gleba owsiana, zimna, lasy świerkowe. Graniczy na płn. z Baligrodem, na wsch. z Gorzanką, na zach. z Huczwicami, a na płd. z Radziejowa. Mac. Stężniczka al. Stężnica, potok, wypływa w obr. Stężnicy, w pow. liskim, na płd. wsch. krańcu wsi; płynie krętym biegiem w kierunku płn. zach. i uchodzi naprzeciw mia steczka Baligroda do Hoczewki z praw. brze gu. Do S. wpada jeden większy dopływ pot. Stebny. Długi 4 1 2 klm. Od płn. wsch. nad doliną potoku wznosi się Markowska góra 675 mt. , a od płd. zach. dział Brzyzawy, ze szczytem Berdo 890 mt. Br. G. Stężyca 1. w dok. z 1365 r. Staszicza, Stazicza, u Długosza Zthanzicza i Stanszicza, 1569 r. Sthężicza, osada miejska, dawniej miasto, nad Wisłą, z praw. brzegu, w pobliżu ujścia Wieprza, pod 51 34 6 płn. szer. i 39 25 7 dług. wschod, od F. , pow. gar woliński, gm. Pawłowice, par. Stężyca. Odl. 1 w. od st. dr. żel. nadwiślańskiej Iwangród, 106 w. od Warszawy, 63 w. od Łukowa, 70 w. od Lublina. Leży śród rozległej niziny, utworzonej przez zejście się doliny Wieprza z doliną Wisły. Ta ostatnia płynie tu szerokim korytem, tworząc liczne kępy. Na przeciwległym brzegu, w odległości 4 w. , leży Sieciechów. Dziś S. posiada kościół par. murowany, kościół pofranciszkański, szkołę początkową od 1835 r. , dom przytułku dla 10 starców, 150 dm. , 1171 mk. , 3985 mr. ziemi należącej do mieszczan. W 1791 r. było 630 mk. , 1827 r. 150 dm. , 945 mk. ; 1862 r. 138 dm. 1 mur. , 995 mk. 24 żydów. Jako w miejscu dogodnej przeprawy przez Wisłę bród i stacyi dla statków, istniało tu odwieczne targowisko i gród książęcy, który stał się centrem po wiatu. Działalność kolonizatorska i cywilizacyjna benedyktynów sieciechowskich wpłynęła niewątpliwie na rozwój S. , otoczonej wsiami klasztornemi. Wątpliwy dokument z 1365 r. Kod. Małop. III, 382 pozwala wnosić, iż kościół parafialny w S. , p. w. św. Marcina, powstał już w XIII w. Według Długosza około połowy XV w. Jan pleban wzniósł na miejsce drewnianego nowy kościół z cegły. Fakt ten zapewne jest w związku ze współczesnem założeniem, na obszarze przyległym do dawnego targowiska, miasta na prawie niemieckim, za przywilejem Władysława Warneńczyka 1442 r. Zygmunt I pozwala 1543 r. pobierać mostowe na Wieprzu po szelągu od wozu, od konia i wołu na przedaż prowadzonego po 2 obole, od pieszego po obolu. Podług lustr. 1564 r. Podstharosczi z urzędem myesczkiem sprawy dacz nyeumyely yako wyele lanow Sthęzicza ma pod szobą. Domow iesth 137 1 2, z każdego po gr. 3, wolnych ąd oplaty 4. Kazdy ktory na Wyszlie roby, dawacz powynien na rok gr. 24, kto lowycz chozę na Wyeprzu, powynien dacz gr. 12. Kazdemu rzesz bycz rzeź bić wolno, na then czasz ich było 9, kazdy dawa lapidem sepi szmalczowanego. Kazdy piwo warzicz moze, pro anno powynien dacz per gr. 3. Barwyerz z laznye nyeplaozi, przicziny dlia czego dacz nyeumyely. Yesth nyemalo ktorzi zgorzalkę palyą, zadnego czinszu nyeplaczą, na czo zadnego prawa nyemayą. Z yatek szewczich, pyekarskich y z inszich czinszu nyeplaczą, zadnego tesz czinszu de hortis nyedawayą. Na koronaczyą KJM. albo krolyowey, powynny dawacz na pyorsczyen mar. 5. Jarmarky 2 bywaią, do Stęszów Stęszyce Stężarycze Stężnica Stężniczka Stężyca Stężyca Stę sthawa szię mar. 2 gr. 42; thargy w ponyedzialki, iescze targowego nyewibyerayą dla tego, aby szię liudzio sposzobily yezdzicz. Mlynow 2 krol. na Wyeprzu. Czlo wodne od kazdey poyazdy ylie ych na statku będzie, dawayą kto yedno zithem kupczi per. gr. 3. Wyni winy P. Stharostha wszistki byerze, dosthawa citra ultra mar. 18. Familia predii urzędnyk, famulus posługacz, kucharek 3, stara pany, pastuch do bydła, drugi do szwiny, pysarz grodzky. Po wyjeździe Henryka Walezyusza, gdy tenże na oznaczony dzień powrotu nie stanął, złożył prymas Jakub Uchański zjazd 12 maja 1575 r. w S. , w celu przystąpienia do wyboru nowego króla. Wzniesiony na błoniach szałas, rowem obwiedziony, mieścił w sobie senat i posłów. Ponieważ duchowni i dworzanie, Henryka odstąpić nie chcieli, zjazd ten po kilku niedzielach, niczego nie dokazawszy, rozszedł się bez rezultatu. Batory w przywileju 1581 r. wyraża, ,niosąc pomoc do szczętu zgorzałemu miastu, uwalniamy je na lat 6 od wszelkich poborów, ceł, danin i podwód. Potwierdzamy oraz z dawna w użyciu będące prawo, ażeby żaden żyd nie osiadł, domów nie nabywał i handlem się nie trudnił nawet w poblizkich miejscach. Mik. Zebrzydowski, wwda krak. , na czele swego i sandom. wojew. , stanął tu w kwietniu 1606 r. ; spisane zażalenia na Zygmunta III, na sejm przesłane zostały. Król wyprawił ks. Piotra Skargę, by starał się wojewodę od naczelnictwa związku usunąć. W maju 1607 r. powtórnie na błoniach tutejszych rozłożyli rokoszanie swe hufce. Z lustr. 1630 r. okazuje się że miasto posiada 16 łanów, domów z przedmieściem 120, rzemieślnicy zaś żadnej dani nie składają. Miesczanie pieniędzy podwodnych daią na rok fl. 4 gr. 6. Woz woienny wyprawowac powinni sparą koni, z woznicą, haydukiem, z aparatami woien. y z zywnością. Zamek wszytek iest drzewiany, cancellaria w którey izba gdzie piszą, a druga gdzie sie slachta sądzi opis komor, piwnic, sernika, domu starosty. W około zamku iest parkan niedobry, cierniem z wierzchu pokryty. Salaria Podstarosciemu fl. 140, burgrabiemu 50, woznemu 10, wrotnemu 10, kucharzowi 9. W latach 1655 i 1657 złupione i spalone było miasto trzykrotnie przez Szwedów i Węgrów, przyczem morowa zaraza szerzyła się gwałtownie. Lustr. 1660 r. zastała odbudowanych 40 domów zamek nieprzyiaciel ogniem z grontu zniósł. Na tym mieiscu postawiona nowa izba, kędy iest cancellarya. Wylewy Wisły zrządzać poczęły wielkie szkody w dobytku i zbiorach żywności; zmieniając swe koryto rzeka, coraz więcej zbliżała się ku paiastu i górzysto podrywała brzegi. Lubo Stę lustr. 1765 r. nie podaje liczby domów, przekonać się można o szczupłej ludności z wyrażeń rewizorów bań gorzałczanych 4, rybaków 3, krawiec, kuśnierz, innych rzemieślników nie ma. Bywały 2 jarmarki, teraz żadnego. Żydów nie ma; targowe, cło wodne i myto ziemne zniesione prawem 1764 r. Benedyktyni sieciechowscy otworzyli tu 3 maja 1791 r. szkoły tymczasowo w ratuszu, przyjąwszy obowiązek utrzymywania swym nakładem nauczycipli i wystawienia murów szkolnych por. Sieciechów. Zgromadzenie ks. franciszkanów sprowadzone zostało 1591 r. przez mieszczan, którzy wystawili mały kościół z klasztorem i szczupłym funduszem w gruntach opatrzyli. Jerzy Ossoliński, podskarbi, w 1633 r. erygował obszerniejszy klasztor, co też Władysław IV potwierdził, dochodem z soli nadał, a mieszczanie przyczynili gruntów i dodali jezioro Demba zwane 1638 r. Gdy ukończono budowę pięknego kościoła z klasztorem, poświęcił je 1653 r. Kaz. Floryan ks. Czartoryski, bisk. pozn. Od 1737 r. poczęła Wisła toczyć swe nurty pod gmachy klasztorne, a w czasie gwałtownego wezbrania 20 czerwca 1749 r. y podebrawszy się pod fundamenta, zawaliła kościół i klasztor. Odbudowana z drzewa świątynia i mieszkania zakonników, spłonęły w nocy 25 listop. 1790 r. , przyczem trzech księży padło ofiarą. Kościołem paraf. zawiadywać począł około 1780 r. uczony exjezuita Jowin Bystrzycki, astronom król. , który od 1789 r. czynił tu przez rok spostrzeżenia astronomiczne, poczem wrócił do stolicy. S. była stolicą ziemi wytworzonej zapewne dopiero w XV w. Odbywały się tu sejmiki i sądy ziemskie. Stężyckie starostwo grodzkie, w woj. sandomierskim, pow. stężyckim, wydzielone ze ststwa radomskiego, podług lustracyi z 1634 roku, obejmowało miasto Stężycę z zamkiem i fol. i wsi Kletna, Rokitna, Łęg, Zajezierze, Wojciechów i Przewóz. W 1771 r. posiadał je Wojciech Grabiński, opłacając kwarty 2814 złp. 9 gr. , a hyberny 917 złp. 16 gr. Na sejmie z 1773 75 Stany Rzpltej nadały te dobra w posiadanie emfiteutyczne Prażmowskiemu, sędziemu czerskiemu. S. par. dek. garwoliński, 3441 dusz. Dek. stężycki b. dyec. podlaskiej, miał 10 parafii Bobrowniki, Brzeziny, Drążków, Kłoczów, Nowodwór, Okrzeja, Pawłowice, Ryki, S. , Żabianka. Prócz tego kościół i klasztor franciszkanów w 8. 2. S. , w 1628 r. Stężyska, wś i dobra rząd. majorat, nad Wieprzem, pow. krasnostawski, gm. i par. Krasnystaw, posiada szkołę początkową, cerkiew paraf. , niewiadomej erekcyi. Po spaleniu cerkwi w Krasnostawie w 1812 r. miasto należało do par. w Stężycy. W 1827 r. było 35 dm. , 271 mk. Wieś ta wchodziła w skład ststwa kra snostawskiego w 1628 r. ob. t. IV, 643. Majorat S. Białka nadany został 1842 r. gen. major. Plantynowi. Br. Ch. Stężyca, urzęd. Stenzyca, dawniej Stęszyca, Stusicha w 1258 r. , Stuzica 1294 r. , wś, pow. kościański, o 8 klm. na półn. zach. od Gosty nia, na trakcie kościańskim. Graniczy z Bielewem, Osowem, Szczodrochowem i Dałabuszkami; par. Stary Gostyń, poczta Bielewo, st. dr. żel. w Gostyniu; 19 dm. , 134 mk. 104 kat. , 30 prot. i 264 ha 182 roli, 22 łąk, 40 lasu. W 1258 r. Bolesław syn Wła dysława Odonicza i w 1294 r. Przemysław II, potwierdzając dawne przywileje klaszto ru lubińskiego, wymieniają S. między posia dłościami klasztornemi; w 1580 r. były tu 3 łany osiadłe, 2 sołtysie i 2 komorn. ; przy schyłku zeszłego wieku należała S. jeszcze do klasztoru lubińskiego; zabrał ją następnie rząd pruski. E. Cal. Stężyca, niem. Stendsitz, dok. Stanschitz, Stannschicz, targowisko z kościołem katol. , na Kaszubach, pow. kartuski, leży na wznies. 539 st. npm. , w malowniczem położeniu, między dwoma jeziorami Stężycznem OberSee Radunią RadaunenSee; struga łącząca jeziora dzieli S. na Szlachecką Adlig S. , po lewej stronie, i na Królewską Koeniglich S. po prawej. Obie tworzą osobne gminy. S. Szlachecka zawiera razem z 12 wyb. i dobrami ryc, obejmującemi 691, 68 ha, 31 włośc. posiadeł i 8 zagród, razem 2390 ha 2001 roli orn. 1 ha daje 2, 35 mrk czyst. doch. , 49 ha łąk i 48 lasu. W 1885 r. 60 dm. , 98 dym. , 566 mk. 500 kat. , 65 ew. , 1 żyd. Do S. należą wybudowania Chróstowo, Dubowo, Delowo Festung, Gapowo, Kucborowo Johannisburg, Malbork, Pasienica, Czysta Woda, Snice, Stężycka Huta, Szczuka i Zdręby. S. Królewska obejmuje 10 włośc. posiadeł i 4 zagr. , razem 722 ha 399 roli. W 1885 r. 31 dm. , 60 dym. , 308 mk. 289 kat. , 16 ew. , 3 żyd. . Agentura poczt. łączy się z Kościerzyną o 10, 6 klm. na płd. . Projektowana jest kolej żel. z Bytowa przez Stężycę, Golubie, Goręczyn i Kiełpin do Kartuz. Szkoła 3 klas symultanna liczyła 1887 r. 2 naucz, i 174 dz. Mieszkańcy trudnią się rolnictwem i rybołówstwem, hodowlą gęsi i świń. Co rok odbywają się tu 2 jarmarki krowne i na bydło, a w grudniu na świnie. Gleba piaszczysta. Kościół murowany dek. mirachowski p. w. św. Katarzyny, patronatu prywatnego, wystawił około 1710 r. proboszcz Jakub Alshut, konsekrował sufragan warmiński Michał Remigiusz Łaszewski 1738 roku ob. Wizyt. Rybińskiego z 1780 r. , str. 143. Borek podaje Echo Sepulchralis, I że kościół pobudował dziedzic S. Łaszewski, i że konsekracya odbyła się 1742 r. Przy kościele istnieje szpital dla 4 ubogich, bractwo różańcowe od 1708 r. i hr. trzeźwości od 1855 r. . W skład par. wchodzą S. , Borucin, Czarlin, Stare Czaple, Golubie, Gostomie, Kamienica, Klukowa Huta, Mściszewice, Przewóz, Pierszczewo, Rzepiska, Zgorzało, Żuromin, Niesiołowice, Gruenhof i Nowawieś. W 1867 r. było 3826 dusz, 1889 r. 4209. Cudowny wizerunek Ukrzyżowanego P. Jezusa w bocznym ołtarzu św. Krzyża ob. Cudowne obrazy p. ks. Fankidejskiego, str. 16. R. 1686 był tu kościół drewniany, deszczułkami kryty, p. w. św. Jana Chrzciciela i św. Katarzyny; ołtarzy zawierał 2, teraźniejszy zaś liczy ich 5. Do prob. należały 4 włóki, dusz było około 250. W poblizkiem jeziorze miał prob. wolno ryboł. ob. Wizyt. Madalińskiego, str. 11. Wizyt Szaniawskiego z 1710 r. opisuje posiadłości proboszcza. Czytamy między innemi Czwarta niwa przy drodze niesiołowskiej od Stężycy na lewą rękę w dole zaraz przy drodze, zaczyna się od ziemskiej drogi, a idzie aż w dół od Pazięc idący, zowią go Szalony. Piąta niwa trochę dalej na samej górze ku Pazięciom. Szósta niwa w dole przed Pazięciami. Idą także obie od ziemskiej drogi w ten dół. W Bielawach są 4 niwy, a gdzie chłopi mają swoje kawie, są także dwa kawie. W Biesiatkach przed Kobylowem błotem jedna niwka idzie od ziemskiej drogi aż do jeziora. Druga przy temże Kobylowem błocie, na niej jedne gony. Trzecia przy temże błocie, aż do jeziora według łąk pomiarkowania, których tam jest 4, a według tych łąk powinny być niwy, ale dwóch chłopi zażywają. Tandem niwka o 3 gonach, przy początku łąk Sznice nazwanych; a ostatnia trochę dalej o 6 albo 7 gonach, idą te niwy według łąk, których tam jeszcze do plebanii należy trzy. A że role do Pustkowia odebrano, expostulavi cum M. D. Collatore Joanne Łaszewski, który widząc krzywdę moje nadał mi sztukę roli i naznaczył perpetuis temporibus niwę, idąc drogą stężycka do Huty Stężyckiej, na lewą rękę przy tej niwie, którą Pieniądznicą zowią, a trzyma ją teraz sołtys z Huty Stężyckiej. Zaczyna się ta niwa nadana albo raczej wzamian dana, z dołu od Pazięc idącego, zowie się vulgo Szalony dół, a idzie aż do samego lasu. Może być szeroka circiter 15 prętów, długa gon ośmioro. Na której roli tak opisanej może wysiewać na każdy rok żyta 30 korcy, a owsa 20. Oprócz tego należały do prob. 2 ogrody. Mesznego dawała S. Szl. 5 korcy żyta i tyleż owsa, S. Król. zaś 6 kor. żyta i tyleż owsa. Organista był zarazem nauczycielem str. 7 10. R. 1780 należały do par. osady 1. Stężyca Szlach. , własność Stężyca Stężyca kollatora Jana de Lewaldt Jezierskiego 137 kat. i 2 akatol. ; 2 S. Król. 55 kat. ; 3 Huta Stężycka i Malborg, Czysta Woda, Snice, Szczuka, Palberg, Pazęce, także dziedzictwo Jezierskiego 79 kat. , 4 akatol. ; 4 Przewóz i Haski, Sznurki, Kruchlandt i Folwark, tegoż, 39 kat. , 64 akatol. ; 5 Pierszczewo; 6 Mściszewice wraz z Klukowa Hutą i Łosienicami 111 kat. , 36 akatol. ; 7 Zgorzałe i Huta Zgorzelska; 8 Gostomie 108 kat. , 15 akat. ; 9 Golubie, dawniej własność kartuzyan 55 kat. , 8 akat. ; 10 Czaple 32 kat. , 6 akat. ; 11 Żuromino 24 kat. , 11 akat. ; 12 Borucino 35 kat. , 12 akat. ; 13 Niesiołowice 72 kat. , 8 akat. ; 14 Kamienica, Przerowie i Nowa Wieś 120 kat. , 16 akat. Cała parafia liczyła 896 kat. i 191 akat. ; żydów niebyło. Proboszczami stężyckiemi byli 1398 r. Jan, 1433 Jakub, 1460 Paweł, 1640 Stan. Jachimowski, komendarz, 1646 ks. Ludwik Gastwich, karmelita, komendarz, 1662 Marcin Lenart, 1685 Marcin Albrechtowicz, rezygnował; 1690 został instytuowany Jakub Franciszek Alshut, w 1743 timiera proboszcz Jan Nep. Przewoski splendor decanatus Mirachoviensis, 1743 Jan Matuszewski, komendarz, 1744 Andrzej Zielewski, rezygnował, 1746 Wycanowski, 1779 Marcin Płachecki ob. Borck i Echo sepulchrals, 1848 Aloizy Wawretzko, 1887 Leon Kukliński. Z 1398 r. zachowała się ciekawa relacya o sporze proboszcza stężyckiego Jana z prowizorami kościoła, o zawiadowanie majątkami kościelnemi, a zwłaszcza ofiarami. Sąd polubowny z 3 urzędników krzyżackich, komtura domowego, komtura gdańskiego i sędzi ziemskiego Clanko V. Innichow, jako też z 3 sąsiedzkich proboszczów z Kościerzyny, Sianowa i Strzepcza, orzekł, że pieniądze, leguminy, albo żyjące zwierzęta na ołtarzu złożone, należeć miały do proboszcza, co zaś wierni dadzą na tacę, którą prowizorowie według starego zwyczaju podczas sumy obnoszą, ma wpływać do kasy kościelnej, Tylko na Wielkanoc, Boże Narodzenie, Wszystkich Św. i na M. B. Gromniczną mają prowizorowie połowę pieniędzy i legumin na tacy złożonych dać proboszczowi, drugą do kasy kośc. Prowizorowie powinni także 4 razy do roku, w dzień św. Katarzyny, w dzień poświęc. kośc. , na świątki i Wniebowst. N. M. P. , obraz św. Katarzyny ku uczczeniu po za kościołem wystawić, a ofiary tamże złożone do fabryki kościoła oddać. Wosk darowany należy także do kościoła. Świeco za zmarłych i od wywodów dane należą do proboszcza, mniejsze Stecklichte kościołowi. Świecami dla kościoła danemi zarządzają prowizorowie, którzy jednak od św. Michała aż do Wielkanocy mają co tydzień dać proboszczowi 7 świec do czytania ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver VI, 48 49. W XIII w. stanowiła Stężyca kraniec kasztelanii chmielnińskiej. Wś S. należała do 1381 r. do wójtowstwa mirachowskiego, miała prawo polskie, od radia płacono tu 13 skojców; już za czasów krzyżackich istniał tu młyn i 3 karczmy. S. Szlach. była zobowiązana do służby zbrojnej, miała prawo polskie i należała do wójtowstwa tczewskiego. Ciekawe wiadomości o S. podają gdańskie tablice woskowe z początku XV w. Jakub T. Rynach, wójt lęborski, poświadcza, że Czech z S. zabił starostę tutejszego, za to ma zapłacić jego synowi Wojciechowi woiczech 8 grz. ; ręczycielami są Marcin i Paweł z Węsiór, Mikołaj Nitcze z Mściszewio i Micuch z Borzestowa ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. XI, 20. Około tegoż czasu Giesemann z S. skarzy Wicbolda, że pomagał przy zabójstwie. R. . 1403 zostaje Bartł Bartke Godischowicz, dawniej za zabójstwo banicyą ukarany, na karę pieniężną skazany. R. 1409 występuje Michał, starosta stężycki, jako ręczyciel, tak samo Redolowicz z S. i Piotr Swendir z S. ; na tablicy dziewiątej czytamy wreszcie, że Vilke z S. został zabity. Za czasów polskich należała S. do pow. mirachowskiego. Według taryfy z 1648 r. płacił tu Łaszewski od 5 wł. osiad. , 2 karczem, młyna, 2 kolon, 3 ogr. , 3 rzem. , 1 pust. , 2 komom. , ile, niepowiedziano ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 192. Podług taryfy na symplę z 1717 r. płaciła S. 1 zł. 10 gr. ob. Cod. Belnensis, manuskr. , w Pelpinie, str. 97. R. 1458 nadaje Kazimierz dobra stężyckie rajcy gdańskiemu Joachimowi v. J. Beke, za jego usługi oddane sprawie pol. w wojnie 13 letniej ob. Scr. rer. pr. , IV, str. 404. R. 1648 należały ono do Łaszewskich, których tu jeszcze 1765 r. napotykamy; 1780 był dziedzicem Jan Lewaldt Jezierski, 1848 Osterroth. R. 1463 zaszła pod S. potyczka między żołdownikami gdańskimi i krzyżackimi. W środę 5 stycznia oddział złożony z 600 pieszych i 30 jazdy wyruszył z Gdańska pod dowództwem Mikołaja Tincz i pustosząc okolice, posunął się aż w okolicę Słupska. Spaliwszy tamże 4 wielkie wsie i zabrawszy, oprócz owiec i kóz, około 1000 sztuk rogatego bydła, wracali na Kartuzy do Gdańska. Ale gdy w piątek po Trzech Królach 7 st. zbliżyli się do S. , natarł na nich hufiec krzyżacki w liczbie 200 pieszych i 300 jazdy, poparty przez włościan okolicznych, zdobycz im odebrano, 50 w potyczce, a około 100 w ucieczce trupem położono, 362 dostało się do niewoli, a tylko około 150 wróciło do Gdańska ob. Scr. rer. pr. , IV, 597. Jeszcze 1878 r. znajdowały się w Stężyca Stib Stibbe Stiebendorf Stibitz Stibor Stichnowo Stiebnig Stiebrowitz Stiegehnen Stiegeln Stieglitz Stiemerau Stieporcz Stiereningken Stirka wschodniej stronie wsi na niewielkiej wynio słości szczątki wałów kamiennych. W lesie skarbowym zaś znajduje się jeszcze niedaleko leśniczówki, cmentarzysko. Groby skrzyn kowe napotykano we wschod, stronie wsi, dwa znaleziono jeszcze 1877 r. ; w pierwszych znajdowały się 3, a w drugim 5 popielnic. Ocalone z nich okazy złożono zostały w mu zeum Tow. N. w Toruniu ob. Objaśn. do Mapy Ossowskiego, str. 24 i 52 i Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , VI, 7. Kś. Fr. Stężycka Huta, niem. Stendsitzerhuette, wś na Kaszubach, pow. kartuski, st. p. i par. kat. Stężyca, gm. Stężyca Szlach. W 1885 r. 14 dm. , 137 mk. W połd. stronie wsi pod Żerominem natrafiono na grób skrzynkowy. Stężyczno, mylnie Stasiczno, niem. OberSee, al. StendsitzerSee, jezioro przy Stężycy, w pow. kartuskim, wzn. 162 mtr. npm. ; 3 16 mili długie, 1 20 mili szer. Połączone przez Z jeziora S. bieKś. Fr. małą strżkę z jez. Radunią. rze początek rz. Radunia. Stężyna, struga w parafii godziszewskiej, w pow. tczewskim. Stib, potok w pow. przemyskim, dopływ Ługi, wpadającej do Bugu ob. Łuczyce 1. V, 798. Stibbe niem. , ob. Sztybowo. Stiebendorf, Sciborowice, 1412 Sziborowicz, dobra i wś, pow. prądnicki, par. kat. komornik. Dobra mają 6 dm. , 61 mk. 1 ew. , 689 ha; wś ma 68 dm. , 395 mk. kat, 210 ha. Stibitz dok. , ob. Zbyczno. Stibor dok. , ob. Cibórz. Stich niem. , pustkowie do Warcza, pow. gdański górny; 1885 r. 7 dm. , 76 mk. Stichnowo, dobra, pow. siebieski, w 1 okr. pok. do spraw włośc, gm. Przypierze, w 1863 r. 10 dusz rewiz. Stiebnig niem, mor. Istebnik, pol. Izdebnik, wś, w pow. opawskim, obw. sąd. klimkowickim, na lew. brz. Odry, 3 klm. od Klimkowic na płd. , wzn. 255 mt. npm. Graniczy od płn. z Polanką i Klimkowicami Koenigsberg, od zach. z Brawanczycami Brosdorf, od płd. zach. ze Studeńką Stauding, a od płd. wsch. rz. Odra oddziela wś od Morawy. Na płd. obszarze rozlewały się niegdyś rozległe stawy, dziś spuszczone i osuszone. W 1880 r. było 207 dm. , 1310 mk. ; 1304 kat. , 6 żyd. ; 1259 Niem. , 40 Czechoszląz. , 11 Pol. Należy do klucza brawanczyckiego, który stanowią osady Brawanczyce, Olbramice, Zbysławice, Polanka, Izdebnik, Bielów, Studeńką, Raduń, Głębociec, Podwihów, część Wirszowic, Kileszowicz i Komarowa. Klucz ten jest własnością hr. Gebharda Bluechera von Wahlstatt, dziedzicznego członka król. pruskiej izby panów. Wzorowe gospodarstwo. W miejscu par. łac, szkoła, poczta i st. dr. żel. cesarza Ferdynanda. Br. G. Stiebrowitz niem. , wś w pow. opawskim, ob. Ścieborzyce. Stiegehnen 1. wś, pow. królewiecki wiejski, st. p. Quednau; 229 ha, 8 dm. , 73 mk. 2. S. , wś, pow. brunsberski, st. p. Packhausen; 210 ha, 11 dm. , 59 mk. Stiegeln, pow. ragnecki, ob. Nausseden 11. . Stieglitz, pow. czarnkowski, ob. Siedlisko. Stiemerau, folw. dóbr Kindschen, pow. ragnecki, st. p. , tel. i kol. żel. Ragneta; 1 dm. , 7 mk. Stieporcz niem. , ob. Ścibórz. Stiereningken, ob. Obelischken 2. . Stierwald, leśnictwo, pow. międzychodzki, ob. Bucharzewo. Stihła, karczma w Kośmierzynie, pow. buczacki. Stilgen, folw dóbr Beisleiden, pow. iławkowski, st. p. Glommen; 2 dm. , 48 mk. Stillbach niem. , ob. Stelbach. StillerSee, jezioro, ob. Ciche i Grzybno. Stillstand niem. , ob. Zastawka. Stiła, sioło nad rz. Wołnowachą, okr. mariupolski gub. okaterynosławskiej, o 75 w. na płn. wschód od Mariupola, ma 335 dm. , 2060 mk. Greków, cerkiew. Założone w 1778 r. przez Greków, przesiedlonych z Krymu. Stimbern 1. Gross, wś, pow. piłkałowski, st. p. Mallwischken; 216 ha, 18 dm. , 104 mk. 2. S. Klein, leśn. , do nadleśnictwa Tzulkinnen należąca, tamże, 1 dm. , 4 mk. Stinka, wzgórze polne, na granicy gm. Zielenowa pow. kocmański i Hlinicy pow. storożyniecki, przy ujściu Bruśnicy do Pru tu, wznies. 285 mt. Br. G. Stinka al. Stinca 1. część Roszu, przed mieścia Czerniowiec. 2. S. , grupa zabudo wań w gm. Kuczurmare, pow. czerniowiecki, 30 mk. Br. G. Stint; , łotew. KihschEsars, u Win. Pola i w. skorowidzu do dziełka W. K. Rzeki i jeziora mylnie Stiut w tekście gorzej jeszcze Stłut, jezioro w gub. inflanckiej, pomiędzy obwodem patrymonialnym msta Rygi a paraf. Neuermuehlen i Duenamuende, 7 w. długie, 3 szerokie, około 17 w. kw. rozległe; przez kanał MelderUppe łączy się z jez. Jaegel Egel a przez t. z. Muehlgraben spływa do Dźwiny. Na brzegach jeziora wznosi się wiele domów wiejskich mieszkańców Rygi. Por. Dźwina i Egel. Stirben, folw. dóbr pryw. Suhrs, w okr. goldyngskim, pow. i par. windawska Kurlandya. Stircze, wś, ob. Styrcze. Stirka, góra bezleśna, na zach. od wsi Graniczestie, między nią od wschodu a Cy Stierwald Stihła Stint Stinka Stimbern Stiła Stillstand Stirben Stiller Stillbach Stilgen Stircze Stężycka Huta Stężycka Huta Stężyczno Stężyna Stkło bonami al. Istensegits od zach. , na lewym brzegu Suczawy, wzn. 487 mt. npm. Br. G. Stirkallen Styrkały, wś, pow. wystrucki, st. p. Pelleningken; 230 ha, 43 dm. , 190 mk. 2. S. , leśn. do nadleśnictwa Eichwald, 1 dm. , 9 mk. Stirnberg niem. , pol. Holica, szczyt w Ta trach Bielskich, na płn. wschód od Koperstad Przednich al. Bielskich, mylnie zwany przez niektórych Koszarem Wielkim. Wzn. 1947 mt. szt. gen. . Koszarem Wielkim zo wie się szczyt, leżący na płn. zach. od Holicy, w sąsiedztwie Jatek Przednich, wzn. 2016 mt. npm. Dane pomieszczone w artykułach Alabastrowa jaskinia i Koszar Wielki są nie dokładne. Br. G. Stirnen, dobra pryw. , w okr. i pow. tukumskim, par. auceńska Kurlandya. Stirnhof, leśn. , w okr. i pow. hazenpockim, par. alszwangska Kurlandya. Stirnlaugken al. Gattawitzken, wś, pow. pilkałowski, st. p. Mallwischken; 317 ha, 31 dm. , 130 mk. Fol. należy do dóbr Malwiszki. Stirtazire w dok. , jezioro w pow. reszelskim, ob. Kolno t. IV, 267. Stiut, mylnie, ob. Stint. Stiwiory al. Szczywiory, dział górski w Karpatach bukowińskich, na granicy pow. radowieckiego i wyżnickiego, w gm. Seletyna i Jabłonicy. Ciągnie się z płn. zach. na płd. wschód, od źródeł Putyłówki aż po dolinę Suczawy, na przestrzeni 8 klm. W nim szczy ty; Stożek 1417 mt. , Kiczerka 1211 mt. i Św. Melesz 1398 mt. . Na płn. wsch. sto ku biją źródła pot. Rozpoczeła, dopł. Sucza wy; z płd. zach. zaś stoku spływają wody do Jałowiczory, dopł. Czeremoszu Białego. Por. Stewiora. Br. G. Stkło, ruska nazwa wsi Szkło. Stłut, mylnie, ob. Stint. Sto, jezioro, w pow. dzisieńskim, gm. Plissa. Leży nad nim wś t. n. i wś Nadjeziorze. Sto 1. folw. , pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 50 w. od Dzisny, 1 dm. , 20 mk. 2. S. , folw. pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 55 w. od Dzisny, 1 dm. , 38 mk. 3. S. , wś pryw. nad jez. Sto, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 56 w. od Dzisny, 7 dm. , 72 mk. Stobben, ob. Pniewo i Pniewskie jezioro. Stobbenberg niem. , pow. elbląski, ob. Gronowskie pustki. Stobbenbruch, dobra, pow. iławkowski, st. p. Wildenhoff. Stobbendorf 1. wś w Pomezanii, pow. kwidzyński, st. p. Ryjewo, par. kat. Tychnowy, okrąg urz. stanu cywil. Schadewinkel; 62 ha, 2 dm. , 15 mk. 3 kat. . 2. S. I, wś na małych żuławach malborskich, nad jez. Druznem, pow. malborski, st. p. AltDoll staedt, par. kat. Tyrgart; 14 ha, 4 dm. , 5 dym. , 27 mk. ew. 3. S. II, wś na wielkich żuławach malborskich, nad zatoką Fryską, pow. malborski, st. p. Tiegenort, par. kat. Tiegenhagen; razem z wyb. Klein S. ma 347 ha 57 roli, 80 ha łąk. W 1885 r. 71 dm. , 165 dym. , 118 kat. , 576 ew. , 44 dysyd. , razem 738 mk. , z których na wyb. przypada 225 mk. i 25 dm. , obejmuje 20 większych posiadeł i 48 zagród; 3klas. szkoła ew. Wś ta obejmowała pierwotnie 13 włók 15 mr. roli, oprócz trzęsawisk i była na 40 lat w dzierżawę wydana. R. 1790 zabrała woda 4 mr. i 233 pr. kw. , tak że pozostało tylko 13 wł. i 292 pr. kw. Pierwszy kontrakt został podobno r. 1725 zawarty. W tym też czasie wś ta pewnie dopiero była założona, bo przywilej Stan. Augusta 1766 r. 14 listopada, a więc po upływie owych 40 lat wystawiony, opiewa że poprzednicy włóki tutejsze, aus roher Wurzel wyrobili. Mieszkańcy uzyskali prawo rybołówstwa, usypywania grobli około posiadeł i stawiania wiatraków, celem spuszczania wody. Za to mieli być wolni od nadzwyczajnych podatków i tłoki, zwłaszcza przy głównej grobli, jeżeli tylko swoje wały i groble w dobrym utrzymywali stanie. Kto swe posiadło sprzeda obcemu, płaci 10 laudemium. Czynszu mieli płacić od 13 włók roli po 35 fl. od wielkiego bagna i przyległej po części nieuprawianej, po części żyznej roli 45 fl. , od reszty bagien 44 fl. w 2 ratach. Przy szkodzie przez ogień lub wodę poniesionej mieli być także uwzględnieni ob. Gesch. d. Kr. Marienburg v. Dormann, II, 76. Stobbenforst, leśn. i folw. , pow. ządzborski, st. p. i tel. Ządzbork; 1 dm. , 7 mk. Stobbenkrugj, pol. Borowa Karczma, pow. kościerski, w nowych spisach niewymieniona. Należała do par. pinczyńskiej, istniała jeszcze r. 1848 ob. Wizyt. Rybińskiego, str. 442. Stobbenorth, dobra, pow. margrabowski, st. p. Margrabowa; 106 ha, 14 dm. , 86 mk. Stobbersee, jezioro w rewirze król. leśnictwa wejherowskiego, w pobliżu nowej szosy; ma zostać osuszone. Stobecken, wś, pow. świętosiekierski, st. poczt. Kobbelbuda; 120 ha, 7 dm. , 48 mk. Stobelow, dok. 1552, ,insula Stobelowiensis, część nizin nad Motławą, w pow. gdańskim nizinnym, tam gdzie leży wś kość. Ostrowite; w pobliżu jest też wś Steblewo ob. Land u. Leute des Landkr. Danzig, v. Brandstaeter, str. 205. Kś. Fr. Stober, ob. Stobrawa. Stobern 1. al. Jurken, wś, pow. pilkałowski, st. p. Willuhnen; 183 ha, 23 dm. , 107 mk. 2. S. al. Stobringkehmen, pow. stołupiański, st. p. i tel. Stołupiany; 107 ha, 25 dm. , 118 mk. 5 Stirkallen Stirkallen Stirnen Stirnhof Stirnlaugken Stirtazire Stiut Stiwiory Stłut Sto Stobben Stobbenberg Stobbenbruch Stobbendorf Stobbenforst Stobbenkrugj Stobbenorth Stobbersee Stobecken Stobelow Stober Stobern Stobiec Stobna Stobiczna Stoblów Stobiecko Stobierna Stobingen Stobnica Stobiczna, wś ob. Nogawczyna, mylnie, za Stobierna. Stobiec, wś i folw. , pow. opatowski, gm. Baćkowice, par. Modliborzyce, odl. od Opato wa 14 w. ; wś ma 29 dm. , 245 mk. ; folw. 4 dm. , 60 mk. W 1827 r. 25 dm. , 224 mk. W 1884 r. fol. S. rozl. mr. 792 gr. or. i ogr. mr. 287, łąk mr. 62, past. mr. 2, lasu mr. 424, nieuż. mr. 17; bud. mur. 2, drewn. 9; płodozm. 10pol. , las nieurządzony, pokłady kamienia wapiennego. Wś S. os. 26, mr. 226. W połowie XV w. wś S. w par. Modliborzyce, własność Miłkowskiego h. Habdank, miała łany km. , karczmy, zagr. , folw. szlach. , z których dzie sięcinę snopową i konopną płacono plebanowi w Modliborzycach Długosz, L. B. , II, 329, 330. W 1578 r. z części Broniowskich dzier żawca Wężyk płaci od 4 osad. , 1 łanu, 4 ogr. z rolą, 1 kom. ubogi, zaś Jan Stobiecki od 7 os. , 2 łan. , 4 ogr. z rolą i 5 ogród, bez roli Pawiński, Małop. , 186. Br. Ch. Stobiecko 1. Miejskie, w XVI w. Stobyeczsko civile, dwie wsi, pow. noworadomski, gm. i par. Radomsk, posiada szkołę początkową; wś 1sza ma 10 dm. , 53 mk. , 57 mr. włośc. ; wś 2ga 157 dm. , 1011 mk. , 821 mr. częścio wych właścicieli. W 1827 r. 120 dm. , 709 mk. Należy przeważnie do mieszczan rolni ków z Radomska. 2. S. Szlacheckie, wś. , fol. i młyn, pow. noworadomski, gm. Radziechowice, par. Radomsk; wś ma 16 dm. , 186 mk. ; folw. 12 dm. , 42 mk. ; os. młyn. 1 dm. , 8 mk. W 1827 r. 16 dm. , 142 mk W 1870 r. fol. S. rozl. mr. 888 gr. or. i ogr. mr. 559, łąk mr. 21, lasu mr. 156, zarośli mr. 88, wody mr. 2, nieuż. mr. 26, w osad. mr. 15; bud. mur. 8, drewn. 11; płodozm. 4 i 8 pol. , las nieurządzony, młyn wodny. Wś. S. os. 18, mr. 268; wś Tomaszów os. 7, mr. 43; wś Jó zefów os. 12, mr. 43. Ludność S. zajmuje się uprawą tatarki i wyrobem kaszy, którą roz wozi po dalekich stronach kraju. Na po czątku XVI w. S. Miejskie dawało z łanów wszystkich dziesięcinę pleiban. w Radomsku, zaś S. Szlacheckie tylko z folwarku, kmiecie zaś jedynie kolędę. W 1552 r. Jan Stobiecki płacił w S. Szlacheckiem od 11 osadn. 7 ła nów. W ostatnich czasach S. było własno ścią zasłużonego badacza dawnego prawa pol skiego Romualda Hubego. Br. Ch. Stobierna 1. al. Stobiernia, wś, pow. rzeszowski, przy drodze z Rzeszowa 14 klm. do Sokołowa, nad potokiem t. n. lew. dopł. Wisłoka, w piaszczystej równinie, wzn. 222 mt. npm. , pokrytej sosnowemi borami. Do S. należą osady Podleśniaki i Sochary. We wsi parafia rz. kat. z drewn. kościołem, założona przez Benedykta Grabińskiego, dziedzica Sokołowa w 1789 r. Wś liczy 352 dm. obszar więk. pos. 4 i 1683 mk 795 męż. , 888 kob. ; 1647 rz. kat. i 36 izrael. Obszar więk. pos. hr. Zamoyskich wynosi 442 roli, 69 łąk, 6 past. i 297 mr. lasu; pos. mn. ma 1473 roli, 288 łąk, 344 past. i 106 mr. lasu. W 1508 r. posiadał tę wieś wraz z Sepnicą i Ostrowem Scibor Zabyerowski i opłacił kwartę czynszu w kwocie 4 grzyw. 18 gr. Pawiński, Małop. , 466; w 1536 r. Stobiernia należała do Piotra Ligięzy, posiadającego w pow. pilzneńskim dziesięć wsi; miała kmieci na 20 nierównych rolach, płacących razem czynszu 4 grzyw. 46 gr. , tudzież 21 korcy owsa, kury i jaja; odrabiali pańszczyznę na obsz. dworskim w Sepnicy. Nadto było w S. sołtystwo z rolą, młynem i karczmą. W 1581 r. Sebastyan i Teodor Ligięzowie płacili tu od 18 kmieci, 2 1 2 łana, 2 komor. z bydł. , 2 komor. bez bydła i rękodzielnika, a prócz tego część Stanisława od 10 kmieci i 1 1 2 łanu roli tamże, 505 i 251. Po Ligięzach przechodziła S. w różne domy wraz z kluczem rzeszowskim. Graniczy na płd. z Jasionką, na zach. z Wysoką, na wschód z Medynią i Wólką pod lasem a na płn. z Porębami i Nienadową. S. jest miejscem urodzenia Ludwika Nabielaka, który przyszedł tu na świat 16 grud. 1804 r. 2. S. , wś, pow. ropczycki, nad pot. Zawadzkim, płynącym od Stasiówki lew. dopł. Wielopólki, leży 9 klm. na płd. wschód od Dębicy, w okolicy pagórkowatej 259 mt. npm. i lesistej. Par. rz. kat. w Zawadzie. W płn. części wsi przys. Laskowa. S. ma 75 dm. , 440 mk. rz. kat. i 19 izrael. Pos. więk. A. hr. Raczyńskiej wynosi 6 roli, 363 mr. lasu; pos. mn. ma 486 roli, 52 łąk, 131 past. i 72 mr. lasu. Par. rz. kat. w Zawadzie. Graniczy na płd. z Stasiówką, na zach. z Gawryłową, na wsch. z Okoninem a na płd. z Zawadą. Mac. Stobingen, wś, pow. welawski, st. p. Taplacken; 373 ha, 39 dm. , 192 mk. 2. S. , wś, pow. nizinny, st. p. Neukirch; 138 ha, 14 dm. , 70 mk. 3. S. Gross, wś, pow. wystrucki, st. p. Karalene; 431 ha, 70 dm. , 303 mk. 4. S. Klein, dobra, tamże; 323 ha, 15 dm. , 86 mk 5. S. Neu, wś, tamże; 35 ha, 27 dm. , 120 mk. Ad. N. Stoblów, 1531 Steblowitz, Stoeblau, dobra i wś, pow. głupczycki, par. ew. Koźle, kat. Zakrzów. Dobra mają 11 dm. , 159 mk. ew. 3, 333 ha; wś 33 dm. , 172 mk kat. , 40 ha. Stobna, rzeka w gub. smoleńskiej, dopływ Dniepru z prawej strony. Stobnica 1. wś nad rz. Pilicą, pow. piotrkowski, gm. i par. Ręczno, odl. 17 w. od Piotrkowa; wś kol. ma 58 dm. , 450 mk. , 800 mr. ; os. leś. 1 dm. , 8 mk. , 1829 mr. lasów rząd. ; fol. S. al. Owczary ma 3 dm. , 18 mk. , 974 mr. W 1827 r. 39 dm. , 319 mk. , par. Sulejów. Wś zwaną w nadaniach klasztoru sulejowskiego z 1176 i 1178 r. Siborius i Stobiczna Stobnickie Holendry Stobno Stobnitt Stobnica Stobnica Stibor uważają wydawcy za Stobnicę Kod. Małop. , I, 3. W 1552 r. klasztor witowski płaci tu od młyna o 4 kołach i 2 karczem, 22 osad. i 2 2 5 łan. Pawiński, Małop. , II, 269. W 1564 r. należy do opata Witowskiego, który płaci tu od 2 1 2 łan. Lustr. V, 143. Po przejściu na własność rządu folw. włączony został do dóbr rząd. Koło. Istniały przy nim trzy młyny. 2. S. , ob. Stopnica. Br. Ch. Stobnica, rzeka, bierze początek w obr. gm. Lalina, pow. sanockim, na granicy od Falejówki, z płn. stoku góry Wrocienia 501 mt. ; płynie na płn. zach. przez wsi Lalin, Grabownicę Starzeńską, Huraniska, opływa miasto Brzozów, zrasza obszar Starej wsi i Bliźnego, a doszedłszy do Domaradza zwra ca się na zach. W tym kierunku podąża aż do Lutczy, odkąd znów w kierunku płn. zach. podąża przez Żyznów i Godową do Wisłoka z pr. brz. W dolnym biegu zowie się także Brzozówką i Brzeżanką ob. . Przyjmuje do pływy a z praw. brz. Niebocki potok. Sto pnicę, Golcówkę, Kobyłę, Leśniowski pot. ; b z lew. brz. Błotny pot. , Jasienicę, Grodne pot. , Małą Krasną, Bonarówką. Dolina poto ku przeważnie zwarta znaczniejszemi wznie sieniami. Długość biegu 41 klm. Por. Stopnica. Br. G. Stobnica 1. Stopnicz r. 1388, wś i folw. , pow. obornicki, o 6 klm. na wschód od Obrzycka par. i poczta, w równej odległości 15 klm. od Obornik i Wronek, na prawym brzegu Warty, przy ujściu Rudy, wprost Brączewa; st. dr. żel. w Szamotułach Samter o 11 klm. W r. 1388 pisał się Janusz z S. Akta grodz, pozn. , n. 340; późniejszymi dziedzicami byli Ostrorogowie, Czarnkowscy, z nich Zofia, kasztelanowa międzyrzecka, w r. 1628, Zarębowie, z nich Antoni z Kalinowy w r. 1740 i Raczyńscy. Regestra pobor. z r. 1580 Pawiński, Wielkp. , I, 56 wymieniają tu Jana Broniewskiego. S. była niegdyś miastem i miała, kościół par. ; w r. 1458 dostawiła 3 ludzi pieszych na wyprawę malborską; w r. 1580 płaciła 2 grzyw. soszu, od 2 łan. miejskich po 30 gr. od 3 kwart roli po 7 1 2 gr. , od bań gorzałczanych olla cremati 24 gr. , od garncarza, 4 piekarzy i 3 rybaków po 8 gr. , od 4 komorników po 2 gr. , od młyna o 1 kole 24 gr. i od folusza 15 gr. , razem 10 złp. 13 gr. 9 den. podatku; czopowe za rok 1580 81 wynosiło 30 złp. 16 gr. i 2 złp. 28 gr. Odtąd zaczęło miasto upadać; z przyczyny złych czasów, mówi wizyta kościelna z r. 1628 i okrucieństwa dziedziców, mieszczanie pouciekali, a role ich wcielono do folwarku. Z tem wszystkiem przestała S. być miastem dopiero w r. 1797; miała jeszcze wówczas ratusz, kościół, 24 dm. i 153 mk. Polaków. Kościół p. w. św. Wojciecha istniał już przed r. 1510; parafialnym przestał być po r. 1843. Par. składały w r. 1580 Brączewo, Górny Młyn, Jaruszewo, młyn Kaszuba i Podlesie. W nowszych czasach odkryto na obszarze S, znaczne cmentarzysko z popielnicami, łzawnicami i t. p. Wś ma obecnie z młynem Śre dnim, z którym tworzy okrąg wiejski, 28 dm. , 299 mk. 183 kat. , 116 prot. i 195 ha 119 roli, 24 łąk, 8 lasu. Folw. stobnicki, zwany urzęd. StobnicaPapiermuehle, z leśniczówkami Papiernia i Podlesie tworzy okrąg dworski, mający 3 dm. , 22 mk. 1 kat. , 21 prot. i 3795 ha 18 roli, 33 łąk, 3705 lasu; właścicielem jest Karol hr. Raczyński, ordynat obrzycki. 2. S, . ob. Stobnickie Holendry. E. Cal. Stobnickie Holendry, urzęd. Stobnica Hauland, pow. obornicki, ku wsch. od Obrzycka, na praw. brzegu Warty; par. i poczta Obrzyc ko, st. dr. żel. w Szamotułach o 12 klm. Ist niały już przed r. 1793 i wchodziły w skład majętności obrzyckiej; mają 36 dm. , 272 mk. 19 kat. , 253 prot. i 288 ha 179 roli, 9 łąk, 51 lasu. E. Cal. Stobnitt, folw. dóbr Reichertswalde, pow. morąski, st. p. Libsztat; 6 dm. , 56 mk. Stobno, wś, dwa folw. i os. , pow. kaliski, gm. Żydów, par. Chełmce, odl. od Kalisza w. 11; wś ma 8 dm. , wraz z wsią Bałdoń i Borek 258 mk. ; folw. 1 dm. , 18 mk. W 1827 r. 30 dm. , 296 mk. W 1882 r. folw. S. lit. A i Bałdoń lit. A rozl. mr. 605 gr. or. i ogr. mr. 505, łąk mr. 17, past. mr. 13, lasu mr. 57, nieuźyt. mr. 13; bud. mur. 2, drewn. 1. Wś S. os. 22, mr. 42; wś Borek os. 5, mr. 10; wś Bałdoń os. 8, mr. 16. Fol. S. lit. B, oddzielony w r. 1882 od dóbr Stobno, rozl. mr. 673 gr. or. i ogr. mr. 452, łąk mr. 63, past. mr. 10, lasu mr. 131, nieuż. mr. 17; bud mur. 10, drewn. 1; las nieurządzony. Na początku XVI w. dawano ztąd, z każdego półłanka po 2 miary żyta i 2 miary owsa pleb. w Chełmcach Łaski, L. B. , II, 54. Według reg. pob. pow. kaliskiego z r. 1579 wś S. , w parafii Chełmcza, miała 8 łan. , 2 zagr. , 6 komor. , 1 rzem. Pawiń. , Wielkp. , I, 115. Br. Ch. Stobno al. Stobeń, Stobbin na mapie sztab. , jezioro, w pow. międzyrzeckim, o 5 klm. na płd. od Pszczewa, 1 klm. długie, 0, 2 klm. szerokie, spływa do jez. Wędromirz, które z jez. Rybojady zlewa się z Obrą, dopł. Warty. S. było dawniej własnością bisk. poznańskich. Stobno, urzęd. Stoewen, ztąd Stewy, wś, pow. chodzieski, o 8 klm. na zach. płn. od Ujścia, nad Pokrzywnicą Krummfliess, dopł. Noteci, w okolicy wzn. 70 mt. npm. , pochylającej się ku Noteci; par. Piła, szkoła, poczta i st. dr. żel. w miejscu. Z os. Hoellenbruch 5 dm. , 42 mk. tworzy okr. wiejski, mający 80 dm. , 758 mk. 272 kat. , 486 prot. i 1857 ha 651 roli, 236 łąk, 393 ha lasu. Stoboy W 1564 r. wś królewską S. dzierżawił Stani sław z Górki, miał 6 kmieci osiadł. na 3 śla dach, 6 zagrod. , 6 kołodziejów. O 1 2 mili młynek na strudze Pokrzywnicy. Dochody z łanów km. zł. 32 gr. 24; z folw. zł. 111 gr. 28 Lustr. V, 18. Regestra pobor. z r. 1580 Pawiński, Wielkp. , I, 27 nie podają żadnych szczegółów przy S. Po zaborze pruskim wcie lono tę wieś do domeny Żelgniewo. Pod wsią znajduje się mogiła kamienna, 25 stóp wyso ka, a w około niej szczątki popielnic ob. J. N. Sadowski, Wykaz zabyt. , 66 i Drogi han dlowe, 59. Na obszarze S. powstały a stacya dr. żel. berlińskokrólewieckiej, o 2 klm. na płn. od wsi, między Trzcianką i Piłą; b os. Hoellenbruch 5 dm. , 42 mk. , o 3 klm. na zach. płn. od wsi, po lew. brzegu Łomnicy, dopływ Noteci. E. Cal. Stobno, jezioro, w pow. tucholskim, przy wsi t. n. , wzn. 108 mt. npm. , 3 5 mili długie. Stobno, dok. 1336 Stoben, wś nad jeziorem t. n. , pow. tucholski, na połowie drogi między Białowieżami a Raciążem kośc. par. , st p. Silno; 1458 ha 1021 roli or. , 58 łąk, 41 ha lasu. W 1885 r. 79 dm. , 102 dym. , 523 mk. , 493 kat. , 28 ew. , 2 żyd. ; szkoła kat. w miejscu. Na obszarze wsi znajdowano niejednokrotnie groby skrzynkowe z popielnicami ob. Objaśn. do mapy Ossowskiego, str. 36. Roku 1305 nadaje Wacław III, król czeski i polski, Piotrowi świecy z Nowego wsi Serock, Raciąż i Stobno, któremu ojciec jego Wacław II za 200 grzyw. dał był w zastaw. Ban w Pradze ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 562. R. 1336 nadaje komtur tucholski Dyteryk v. Lichtenhein uczciwemu Tilowi, sołtysowi stobnińskiemu, 60 włók na prawie chełm. Sołtys dostaje 6 włók wolnych, trzeci grosz kar sądowych i pół czynszu karczemnego. Od reszty 54 włók mają osadnicy po 15 skojców płacić i 1 tłustą gęś od włóki na św. Marcin do zamku tucholskiego dawać. Tłokę przez 2 dni czynić powinni i robić, cokolwiek bracia nasi nakażą, jak inni. Arcybiskupowi gnieźn. zaś będą sołtys i chłopi od pługa po wiardunku płacili, od radła zaś po pół wiardunku. Podajemy także do wiadomości, żeśmy jeszcze jedne karczmę pozwolili w Stobnie pobudować, za 5 wiardunków czynszu rocznego, ten zaś czynsz stary karczmarz na się wziął, żeby więcej nie budować, i te 5 wiardunków ma nam sam tylko dawać z 15 skojcami, które nam przedtem dawał ob. Cod. Belnensis, mskr. w Peplinie, str. 12, 13 i Odpisy Dregera, mskr. w Pelplinie, str. 117 b. R. 1366 występuje Pieczko z Wałdowa Petzo von Waldow jako ręczy ciel i obrońca ludzi w S. i ich sołtysa i potomstwa jego wobec komtura tucholskiego Albrechta v. Leysten. Według lustr. z r. 1570 należało S. do sstwa tucholskiego i obejmowało 60 włók, między temi 18 pustych, a 24 przed 2 laty ogniem zniszczałych, 18 osiadłych a 20 gr. , 7 ogrodu, a 2 gr. , karczmę dziedziczną 20 gr. ; czopo we, Łaciej Turza, 30 gr. ; wś tę trzymał Je rzy Żaliński. Według taryfy z r. 1648 pła cili tu poddani od 27 włók osiadł. , 3 pust. , karczmy, kowala, 3 ogrod. 59 fl. 28 gr. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 184. Lustracya z r. 1664 opiewa, że S. zawierało włók 60, sołeckich 6, wybranieckich 1, gbu rów 5, sołtysów 2 za prawem krzyżackiem anni 1338; owsa dają korcy 6, czynszu zł. 117 gr. 28. Trzej młynarze tutejsi byli zobo wiązani koleją strzedz barci ciechocińskich, każdy po tygodniu. R. 1693 podaje ststa tu cholski Kazimierz Bieliński, że las stobniński przez Stobniaków i Raciążaków dosyć jest zniszczony. Chcąc temu jako i zmniej szeniu dochodów z miodu zapobiedz, nadaje ststa las wraz z rolą i łąkami i zaroślami soł tysowi Kaz. Patynie i jego spadkob. , w gra nicach przez Macieja Żalińskiego, kasztel. gdańskiego i ststę tucholskiego, r. 1598 opi sanych. Stobniakom i Raciążakom zakazane jest, pod karą 30 dukatów, brać ztamtąd drze wo lub karcze bez pozwoleństwa. Czynsz wy nosi 20 zł. albo 1 wiadro miodu; od roli i łąk bez tych, które gburzy mają, 6 zł. Dla bart ników i stróży lasu wolno mu wystawić cha łupę. Wizyt. z r. 1695 donosi, że do kościoła raciąskiego należał ogródek, z którego płaco no 4 fl. ob. Wizyt. Jezierskiego, str. 15. R. 1771 potwierdza starościni tucholska Anna Golz przywilej ststy Bielińskiego z r. 1693 Stanisławowi Patynie jako spadkobiercy. R. 1772 nadaje Anna Golz puste posiadło Pie chowskiego o 3 włók. na wieczne czasy Al brechtowi i Annie Wagnerom z prawem wa rzenia piwa i wódki i łowienia ryb; czynszu będą płacili po 10 zł. od włóki ob. Wyciągi kś. Kujota w Peplinie. Kś. Fr. Stoboy Gross 1. al. Stoboi, 1320 Stobayn, wś włośc. , pow. elbląski, 1 1 2 mili na wschód od Elbląga, st. p. Trunz, par. kat. Elbląg; szkoła ewang. 2klas. , 1165 ha 604 roli or. , 197 łąk, 118 ha lasu. W 1885 r. 74 dm. , 110 dym. , 619 mk, 618 ew. , 1 kat. Obejmuje 34 gbur. posiadeł i 24 zagród. W 1320 r. komtur elbląski Henryk v. Isenberg oświadcza, że Helmich kupił sołectwo w Stobayn od Gerharda v. Horsdorf. Obszar wsi obejmował 71 włók 7 sołeckich i wolnych; czynsz wynosił po pół grzyw. i 4 kury od włóki. , oprócz płużncgo. Wynika ztąd, że wś ta już przedtem została założona, może przez elbląskiego komtura Ludwika v. Schippen 1296 99 ob. Der Elbinger Kreis v. Rhode, str. 45. 2. S. Klein, dobra, dwa posiadła, pow. elbląski, st. poczt. Trunz, par. kat. Elbląg; 308 ha. W 1885 Stobno Stobno Stobrawa Stochód Stochlówka Stobychwa Stobychowo Stobychówka Stobychów Stobrigkehlen Stobricken Stobrawa Stochowo r. 4 dm. , 13 dym. , 77 mk. , 67 ew. , 10 kat. Osada ta została założoną przez elbląskiego komtura Fryderyka v. Wildenberg między r. 1314 16; r. 1380 komtur Ulryk Fricke odnowił przywilej wsi; według niego obejmowała ona 16 włók 2 1 2 sołeckich i wolnych. Za opłatą 1 grzyw. rocznie została wś uwolniona od udziału w wyprawach wojennych, płaciła atoli od włóki po pół grzyw. i 4 kury, płużne i była zobowiązana do obrony krajowej. Już dawno przed r. 1567 została wś na dobra zamieniona. W tym bowiem roku sprzedał ją Baltazar Bietau, którego pradziady już ją posiadali, rajcy Achacemu Engelke ob. Der Elbin. Kr. t. Rhode, II, 45 i 88. Kś. Fr. Stobrawa, staw na Marszewie, w par. Lenartowice, za czasów arcyk. Łaskiego L. B. , II, 33, jest może stawem marszewskim, o 3 klm. na płn. od Pleszewa, zasilanym strugą płynącą od Prokopowa, który odpływa do Korzkiewki, dopł. Prosny. Stobrawa, niem. Stobberow, rzeczka, lewy dopływ Odrzycy al. Starej Odry, w Brandeburgii. Stobrawa al. Stober, rzeka, prawy dopł. Odry, ma swe źródło w pow. olesińskim, śród wyżyny lesistej, otaczającej miasto Olesno, wzn. 747 st. npm. , w pobliżu os. Biadacz, płynie koło Kluczborka i Karlowie, ubiegłszy 75 klm. uchodzi do Odry pod Wrietzen, powyżej Brzegu. Przyjmuje z lewej strony rzkę Bukowiec Murów, Mur i Młynówkę. Stobrawa al. Stobrów, niem. Stoberau, 1357 Stobrow, dobra, leśn. króle w. i wś nad rz. Stobrawą, pow. brzeski Brzeg na Szląsku, par. ew. Stobrawa, kat. Karlsmarkt. Dobra mają 24 dm. , 227 mk. kat. 67, 4970 ha w tem 4505 lasu. Wś ma 127 dm. , 1258 mk. 59 kat. , 904 ha. We wsi kościół par. ew. , szkoła. Stobricken, wś, pow. gąbiński, st. poczt. Nemmersdorf; 291 ha, 25 dm. , 160 mk. Stobrigkehlen, wś, pow, darkiejmski, st. poczt. Szabienen 286 ha, 58 dm. , 252 mk. Stobychów, pow. kowelski, ob. Stobychwa. Stobychówka, rzeka, ob. Stobychwa. Stobychowo, w dok. Stobuchowo, jezioro, w pow. kowelskim, na zachód od mka Stobychwy. Stobychwa al. Stobychówka, rzką w pow. kowelskim, lewy dopł. Stochodu. Bierze początek w bagniskach powyżej wsi Radoszyn, płynie początkowo w kierunku z płn. ku płd. wschodowi, następnie na wschód i ubiegłszy przeszło 22 w. uchodzi pod mkiem Stobychwa. Od lewego brzegu przybiera błotnistą strugę Olszankę. Stobychwa al. Stobychów, w dok. Stobuchwa, mko nad Stochodem, pow. kowelski, o 43 w. na płn. wsohód od Kowla, ma 128 dm. , 668 mk. 34 żyd. , cerkiew, dom modlitwy żydowski, gorzelnię, cegielnię, młyn, 2 sklepy, 2 rzemieślników, 1 jarmark. Stochlówka, grupa zabudowań w Olszów ce, pow. limanowski. Br. G. Stochód, Wstochód, rzeka w gub. wołyń skiej i mińskiej, prawy dopł. Prypeci. Bierze początek w pow, włodzimierskim, w pobliżu wsi Mokowicze, na płd. wschód od Kisielina, zrasza pow. łucki i kowelski, w pobliżu wsi Wielkie Czerwiszcze wstępuje w pow. piński, przepływa miejscowość lesistą i bagnistą i pod mkiem Lubieszowem rozdziela się na dwa ramiona, z których lewo uchodzi nawprost wsi Chocimia o 3 w. , prawe zaś naprzeciw wsi Swołowicze, o 10 w. od jez. Lubiaź. Po czątkowo płynie w kierunku płn. wschodnim aż do wsi Uhły, od której pod kątem ostrym zwraca się na płn. zachód i ku płn. Długa od 120 130 w. podług Stuckenberga, zaś 155 w. podług Winc. Choroszewskiego. W gub. wołyńskiej rozdziela się na mnóstwo ramion, tworzących wiele wysp. Szerokość i głębo kość nieznaczna, bieg wolny, brzegi nizkie, błotniste i lesiste. Na wiosnę poziom wody podnosi się do 6 stóp i rzeka zatapia nad brzeżne okolice na przestrzeni 2 w. Żeglowna dla niewielkich łodzi od Lubieszowa, uno szących do 200 pudów; również nieznaczny spław. Oprócz kilku pomniejszych przybiera od lewego brzegu Mielnicę, Stobychwę, Ja sionówkę i Łopnicę, J. Krz. Stochowo, pow. piński, ob. Stachów. Stochy al. Stosz, Stoż, grupa zabudowań w Zubsuchem, pow. nowotarski. Br. G. Stochynie, ob. Kadłubiska. Stock, wś, pow. sokolski, w 2 okr. pol. , gm. Kamienna, o 28 w. od Sokółki. Stockheim 1. wś, pow. frydlądzki, st. p. , Domnau, 341 ha, 28 dm. , 172 mk. 2. S. , folw. , tamże; 4 dm. , 56 mk. Stocki, pow. międzyrzecki, ob. Stoki. Stocklienen 1. wś, pow. frydlądzki, st. p. Domnau; 26 ha, 13 dm. , 45 mk. 2. S. , folw. dóbr Saussienen, tamże; 1 dm. , 37 mk. Stockmannshof, łotew. StokkmannaMuj ża, dobra nad Ewiksztą, w gub. ryskiej, pow. Kokenhusen, psiadają et. dr. żel. ryskody neburskiej, między Kreuzburgiem o 16 w. , a Kokenhusenem o 17 w. , o 99 w. od Dyneburga a 105 w. od Rygi. Stocnówka, ob. Skoczniówka. Stoćwierh, zaśc. , pow. borysowski, w 1 okr. pol. , gm. Krasnełuki; miejscowość wzgó rzysta. A. Jel. Stoczek, strumień, bierze początek w po wiecie zamojskim, na zach. od wsi Górecko Małe, płynie na płd. zach. granicą pow. bił gorajskiego i ubiegłszy 5 w. uchodzi do Siar ki płynącej od Aleksandrowa, wpadającej pod Brodziakami do Dobrej. J. Bliz. Stoczek Stoćwierh Stocnówka Stockmannshof Stocklienen Stocki Stockheim Stock Stochynie Stochy Stoczek Stoczek Stoczek 1. os. , pow. radzymiński, gm. Radzymin, par. Serock. Niepomieszczony w nowszych spisach urzędowych, 2. S. , wś, pow. lubartowski, gm. i par. Czemierniki, ma 42 os. , 1199 mr. ; wchodziła w skład dóbr Czemierniki. W 1827 r. 39 dm. , 234 mk. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 wś Skoki Stok, Stoczek i Czemierniki, w par. Czemierniki, płaciły od 11 1 2 łan 1 młyna Pawiński, Małop. , 350. 3. S. , wś i folw. , pow. lubartowski, gm. Spiczyn, par. Kijany; folw. ma 404 mr. ; wś 12 os. , 224 mr. Wchodziły w skład dóbr Kijany, stanowiących część dóbr lubartowskich. W 1827 r. 10 dm. , 76 mk. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 wś S. , w par. Nowogród, w części Branickich miała 3 łany i 1 młyn Pawiński, Małop. , 352. 4. S. , wś i folw. , pow. lubartowski, gm. Niemce, par. Dyss. Folw. S. ma 651 mr. , wchodzi w skład dóbr Kozłówka; wś ma 26 os. , 706 mr. W 1827 r. 26 dm. , 237 mk. Istniała już w XVI w. i należała do Odnowskiego Mikołaja. Ob. Rejowiec t. IX, 600. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 wsi S. , Bambrówka i Nassutów, w par. Bys, płaciły od 12 łanów, 1 młyna Pawiński, Małop. , 348. 5. S. , os. miejska nad rzką t. n. , przy jej ujściu do Świdra, pow. łukowski, gm. Prawda, par. Stoczek, odl. 28 w. od Łukowa, 40 w. od Siedlec, leży śród płaskowzgórza, posiada kościół par. drewn. , szkołę początkową, urząd gm. , browar mały, 95 dm. , 991 mk. 486 żyd. i 1952 mr. ziemi należącej do mieszczan. Urząd poczt. w Łukowie. W 1827 r. było 27 dm. , 297 mk. Co dwa tygodnie we wtorek odbywają się tu ożywione targi na zboże, bydło i nierogaciznę. Pod S. na Świdrze znajduje się 5 młynów. S. powstał na obszarach należących zdawna do biskupów poznańskich. Lud dotąd nazywa biskupim las rządowy należący do dóbr rząd. majorat Prawda. Wieś pierwotnie zwała się Poznańska Wola, założone tu miasto w XVII w. otrzymałp nazwę Sebastyanowo, lecz pierwotna nazwa wody leśnej Stoczek przemogła i pozostała dotąd. Parafią założył tu Andrzej z Bnina, biskup poznański, r. 1472. Kościół drewniany kilkakrotnie gorzał. Obecny wzniósł 1774 r. Andrzej Młodziejowski, bisk. poznański. Istniała także tu kaplica św. Ducha przy szpitalu, lecz już w XVIII w. popadła w ruinę. S. par. , dek. łukowski, 4517 dusz. 6. S. , wś i kol. , pow. łukowski, gm. Białobrzegi, par. Kock, ma 28 dm. , 223 mk. , 757 mr. W 1827 r. 34 dm. , 216 mk. Wchodziła w skład dóbr Kock. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1508 wsi Stoczek, Białobrzegi i inne, własność Dobiesława z Białobrzeg, płaciły pob. 1 grzyw. 30 gr. Wr. 1569 wś S. , w par. Kocko, własność Mikołaja Zerzyńskiego, miała 1 2 łan. ; Stanisław i Andrzej Zerzyńscy mieli także po 1 2 łanu Pawiński, Małop. , 323, 477. 7. S. , wś i fol. , pow. gar woliński, gm. Wola Rębkowska, par. Wil ga, ma 22 dm. , 136 mk. , 353 mr. W 1827 r. 8 dm. , 50 mk. Należy do dóbr Trąbki sukce sorów Hordliczki. 8. S. , wś i fol. , pow. wę growski, gm. i par. Stoczek Węgrowski, odl. 14 w. od Węgrowa, posiada kość. par. drewn. , sąd gm. okr. II, zarząd gm, 57 dm. , 843 mk. W 1827 r. 27 dm. , 297 mk. W 1871 r. fol. S. i Zgrzebichy miał rozl. dominialnej mr. 1961. Wś 8. os. 30, mr. 185; wś Zgrzebichy os. 6, mr. 74; wś Grabiny os. 5, mr. 63. Ko ściół i par. założone 1518 r. , obecny z XVIII w. Wś S. nosiła dawniej nazwę Miedniki. S. Węgrowski par. , dek. węgrowski, 3243 dusz. S. gmina graniczy z gm. Miedzna, Ło chów, Kamieńczyk i Sadowno, ma 3242 mk. i 8677 mr. obszaru. Sąd gm. okr. II w miej scu, st. poczt. Węgrów o 19 w. W skład gminy wchodzą Brzózka, Grabiny, MrozowaWola, Stoczek, Wieliczna, WielgieGrabo wiec, W. Ogrodniki i W. Topory. 10. S. Sinołęcki i S. Trzebiecki, trzy os. , pow. wę growski, gm. Sinołęka, par. Węgrów, 3 dm. i 6 mr. Br. Ch. Stoczek 1. wś, pow. prużański, w 4 okr. pol. , gmina Masiewo, o 64 w. od Prużany. 2. S. , wś, tamże, gm. białowieskoaleksan drowska, o 46 w. od Prużany. Stoczek, struga przymorska, w pow. wejherowskim, wpadająca pod Oksywiem do Bałtyku ob. Słownik kaszubski kś. Pobłoc kiego, str. 93. Kś. Fr. Stoczek, strumień, w pow. jańsborskim, ob. Rybitwy. Stoczka, na karcie Chrzanowskiego i u W. Pola Stołka, rzeczka, w pow. słonimskim, prawy dopływ Zelwy, do której uchodzi prawie wprost mka Zelwa. Stoczki 1. wś i fol. , pow. sieradzki, gm. Bogumiłów, par. Chojne, odl. od Sieradza 9 w. ; wś ma 25 dm. , 305 mk. , 27 os. , 381 mr. ; folw. 3 dm. , 7 mk. , 445 mr. W 1827 r. 10 dm. , 77 mk. Fol. S. należy do dóbr Chojne. Na początku XVI w. wś należała do par. Strońsko, dziesięciny z łanów kmiecych dawane były, zdawna, kanonii gnieźnień. , z ról folwarcz. pleb. w Strońsku Łaski, L. B. , I, 477. 2. S. Porębki, kol. , pow. piotrkowski, gm. Wadlew, par. Dłutów, ma 18 dm. , 213 mk. , 404 mr. Wchodziła w skład dóbr Grabica. 3. S. , wś włośc. nad rz. Wartą, pow. noworadomski, gm. Brzeźnica, par. Dworszowice, ma 7 dm. , 43 mk. , 157 mr. W 1827 r. 10 dm. , 40 mk. Wchodziła w skład dóbr Dworszowice Kościelne. 4. S. , w XVI w. Stoky, wś włośc. , pow. opoczyński, gm. Rado Stoczki Stoczka Stoczki Stodolno Stodolsko Stodolczysko Stodolany Stodeniec Stoczno Stoczkuniszki Stoczkowlany nia, par. Błogie, odl. od Opoczna 20 w. , ma 37 dm. , 289 mk. , 600 mr. W 1827 r. 13 dm. , 123 mk. W połowie XV w. S. , wś w par. Błogie, miała łany km. , z których dziesięcinę snopową i konopną płacono kollegiacie łę czyckiej i par. św. Floryana. Był tam folw. , karczma i zagrodnicy Długosz, L. B. , I, 505. Na początku XVI w. dziesięcinę z jednego pola ku Dąbrowie pobierał pleb. w Błogiem, z innych zaś profesorowie akademii krakow skiej doctores. Według reg. pob. pow. opo czyńskiego z r. 1508 wś Stoki w części, Popławy i Mikułowice, własność K. Stokow skiej, płaciły poboru gr. 36. W roku 1577 opactwo sulejowskie płaci tu od 6 łan. Pa wiński, Małop. , 294, 482. 5. S. , wś i fol. lit. A i B, pow. opoczyński, gm. Goździków, par. Smogorzów, odl. od Opoczna 16 w. Wś ma 12 dm. , 133 mk. ; folw. 6 dm. , 16 mk. W 1827 r. 11 dm. , 75 mk. W 1885 r. folw. S. lit. A rozl. mr. 179 gr. or. i ogr. mr. 106, łąk mr. 3, lasu mr. 67, nieuż. mr. 3; bud. mu rów. 3, drewn, 2; las nieurządzony. Wś S. os. 4, mr. 17. Fol. 8. lit. B rozl. mr. 256 gr. or. i ogr. mr. 119, łąk mr. 29, past. mr. 4, lasu mr. 98, nieuż. mr. 6; bud. mur. 2, drewn. 5; las nieurządzony. Wś S. lit. B os. 12, mr. 42. Wymienia tę wś Lib. Ben. Łaskiego w opisie par. Smogorzew I, 693. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1508 wsi S. , Zdruczów, Zagrodna Wola i inne, należące do Pawła z Chlewisk, płaciły pob. 4 grzyw. 24 gr. S. , Szady i inne, należące do Hieronima z Goździkowa, płaciły pob. 1 grzyw. 46 gr. 9 den. W r. 1569 we wsi S. , w par. Smogo rzów, Sebastyan Goździkowski płacił od 4 ła nów, 1 łanu pustego, 2 zagr. Pawiński, Ma łopolska, 321, 474, 476. 6. S. por. Miluppa, mylnie za Stożki. Br. Ch. Stoczki, wś, pow. białostocki, w 2 okr. pol. , gm. Juchnowiec, o 16 w. od Białegostoku. Stoczkowlany, wś, pow. prużański, w 4 okr. pol. , gm. białowieskoaleksandrowska, o 46 w. od Prużany. Stoczkuniszki, dwór, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 42 w. od Poniewieża. Stoczno al. Szczuczno, jezioro w granicach Mezowa, pow. kartuski, blizko jez. Okunkowa; obfituje w szczupaki. Dawniej należało do Wadzyna, wsi zaginionej i było własnością norbertanek w Żukowie ob. Klaszt. żeń. kś Fankidejskiego, str. 61. Kś. Fr. Stodeniec 1. wś, pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , gm. Horodźki, okr. wiejski Kobylczyce, o 4 w. od gminy; w 1865 r. 33 dusz rewiz. ; należała do dóbr Wielki Dwór, Niekraszewiczów. 2. S. , zaśc. , tamże, o 6 w. od gminy; w 1865 r. 6 dusz rewiz. ; należał do dóbr Penkowszczyzna, Rodziewiczów. Stodolany, wś, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. Ostrzyno, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Baranowskich, Łyczkowoe, o 45 w. od Lidy a 10 w. od Wasiliszek, ma 12 dm. , 131 mk. kat. i 5 żyd. w 1865 r. 47 dusz rewiz. . Stodolczysko, grupa zabudowań w Okrajniku, pow. żywiecki. Br. G. Stodolicze, białorus. Stadoliczy, wś, pow. mozyrski, w 1 okr. pol. skryhałowskim, gm. Bujnowicze, ma 46 osad; miejscowość bardzo nizinna, komunikacyą przez wody i brody. Stodolina, przyl. do Wysokiej, w pow. ja sielskim, par. Dobrzechów. Leży na lewym brzegu pot. Czarnego praw. dopł. Wisłoka, w okolicy lesistej i podgórskiej, na płd. od wsi na mapie Kummersberga Nr. 19 ozna czona jako folwark Speoielles Ortsrepertor. wcale tej miejscowości nie wymienia. Jestto pierwotna posada i sołtystwo wsi Wysoka, o której Długosz pisze L. B. , II, 263, 293; III, 389, 394 i 398, iż została założoną na karczowisku przez klasztor koprzywnicki. Nazwisko pierwotne było Stodolina Wola, później zamienione na Wysoką. Długosz nie rozróżnia wsi i sołtystwa i pisze Szthodolina alias Vyszoka, ale w 1536 r. Pawiński, Małop. , 521 rozróżniano Wysoką od S. , cho ciaż obie należały do klasztoru. W S. byli kmiecie, którzy płacili klasztorowi 4 grzyw. i dawali kury, jaja i sery, królowi zaś 3 1 2 korca owsa, 1 2 kor. pszenicy i 2 1 2 gr. Wójt miał łan i karczmę. Mac. Stodoliszcze 1. wś pryw. , pow. dzisień ski, w 1 okr. pol. , o 31 1 2 w. od Dzisny, 3 dm. , 16 mk. kat. 2. S. , dwa zaśc. , pow. borysowski, w 1 okr. pol. łohojskim, gm. Hajna, par. kat. Hajna, teraz Łohojsk. 3. S. , zaśc. , pow. borysowski, w 3 okr. pol. i par. kat. Berezyna, przy gośc. ze wsi Odrubki do MałychDolc, ma 2 osady; miejscowość małoludna, grunta lekkie. 4. S. , folw. , pow. miń ski, w gm. Białorucz, własność od półwieku Hindenburgów, ma około 9 1 4 włók; młyn przynosi 120 rubli. A. Jel. Stodoliszcze, st. dr. żel. orłowskowitebskiej, w pow. rosławskim gub. smoleńskiej, pomiędzy st. Waśkowo o 10 1 2 a Krapiwińska o 11 1 2 w. , o 210 w. od Witebska, 83 w. od Smoleńska a 278 w. od Orła. Stodoliszki, wś, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Podberezie, okr. wiejski Wiżulany, o 7 w. od gminy a 20 w. od Wilna, ma 4 dm. , 33 mk. kat. w 1865 r. 12 dusz rewiz. ; należała do dóbr Pikieliszki, Rudolfa Pisanki. Stodolniki, folw. szlach. , pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , o 7 w. od Oszmiany, 1 dm. , 16 mk. kat. ; własność Jakowskiego. Stodolno, uroczysko, pow. sokólski, w 3 okr. pol. , gm. Kamionka, o 5 w. od Sokółki. Stodolsko 1. dawniej Stodolisko, holendry, pow. babimoski, rozłożyły się o 1 klm. na płn. Stoczki Stodolniki Stodoliszki Stodoliszcze Stodolina Stodolicze Stodoły od Rostarzewa, wzdłuż strugi, która spływa do Dojcy, dopł. Obry; par. kat. Gościeszyn, par. Prot. i poczta Rostarzewo, st. drogi żel. w Wolsztynie o 7 1 2 klm. ; 32 dm. , 237 mk. 27 kat. , 210 prot. i 359 ha 283 roli, 6 łąk, 28 lasu. Osadę tę założyli w r. 1742 Niem cy przybysze, którym dziedzic Gościeszyna dał kawał lasu do wykarczowania. S. wcho dziło w skład dóbr gościeszyńskich, których właścicielami byli około r. 1793 i później Ko czorowscy. 2. S. al. Stodolskie Huby niem. Koenigsbrunn os. wiejska, w pow. inowrocław skim Strzelno, o 5 klm. na płn. wschód od Strzelna; par. kat. Stodoły, par. prot. , poczta i st. dr. żel. w Strzelnie; powstała na obsza rze wsi Stodoły; ma 36 dm. , 325 mk. 65 kat. , 257 prot. , 3 żyd. i 354 ha 333 roli i 5 łąk. Między S. a Żegotkami, na prawym brzegu strugi, która spływa do Smierni, znajduje się tak zw. okop szwedzki. E. Cal. Stodoła, bagno pod Prokowem, w pow. kartuskim, 17 prętów długie i 20 szerokie, niedaleko jez. Grzybna. R. 1443 d. 29 paźdz. nadał je komtur gdański Mikołaj Poster kartuzyanom w Kartuzach Zeitsch. des Westpr. Gesch. Ver. , VI, 91. Kś. Fr. Stodółka, os. , pow. słupecki, gm. Kleczew, par. Złotków. Stodółka, wyspa na jez. Łańskiem, pow. olsztyński. Stodółka, folw. dóbr Chechło, pow. toszecko gliwicki. Stodółki, folw. , pow. kutnowski, gm. Krzyżanówek, par. Łąkoszyn, odl. 3 w. od Kutna, ma 3 dm. , 47 mk. , 124 mr. 99 mr. roli. W 1827 r. 7 dm. , 49 mk. Wspomina ten fol wark, jako posiadłość szlachecką, Lib. Ben. Łaskiego w opisie par. Łąkoszyn II, 482 Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 siedziało tu 11 posiadaczy częściowych Stodolskich, mających od 1 8 do 1 4 łana Pawiński, Małop. , 138, 139. Br. Ch. Stodółki, wś, pow. gródecki, 5 klm. na płd. od sądu pow. , st. kol. , urz. tel. i poczt. w Gródku koło Lwowa. Na płn. zach. leżą Doliniany, na płn. i wschód Gródek, na płd. Uherce Niezabitowskie, na zach. Hodwisznia pow. rudecki. Wieś leży w dorzeczu Dnie stru, wody obszaru spływają ku Wereszycy. Zabudowania wiejskie leżą na płd. wsch. , a na płn. zach. od nich Ebenau kol. niemiecka. Własn. mniej, ma roli or. 430, łąk i ogr. 62, past. 73 mr. W r. 1880 było 26 dm. , 162 mk w gminie 100 rz. kat, 62 gr. kat. ; 141 Po laków, 4 Rusinów, 17 Niemców. Par. rzym. kat. i gr. kat. w Gródku. Lu. Dz. Stodółki, niem. Stodolka, wś, pow. chojnicki, obwód domin. Nadleśnictwo Czerskie, st. p. i par. kat. Czersk o 1 milę. W 1885 r. 8 dm. , 61 mk Kś. Fr. Stodoły, wś i folw. , majorat rząd. , pow. opatowski, gm. Wojciechowice, par. Mikułowice, odl. od Opatowa 10 w. , posiada szkołę początk, 84 dm. , 634 mk. , 1347 mr. W 1827 r. 69 dm. , 171 mk. , par. Wojciechowice. W połowie XV w. wś król. w par. Wojciechowice miała 26 łan. km. , 8 karczem, 2 zagr. , z których dziesięcinę snopową i konopną, wartości około 60 grzyw. , płacono prepozyturze sandomierskiej. Folw. dawał dziesięcinę wikaryi kustodyi sandomierskiej a z części ról plebanowi w Zemborzynie Długosz, L. B. , I, 303, 348, 356. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 wś król. Słodoły, w par. Wojciechowice, miała 22 osad. , 11 łan. , 10 łan. pustych, 5 zagr. z rolą, 7 zagr. , 20 kom. biednych, 3 rzem. , dwaj sołtysi na 3 2 łanie Pawiński, Małop. , 182. Br. Ch. Stodoły, niem. Hochkirch wś kośc. , pow. inowrocławski Strzelno, dok. kruszwicki, o 4 1 2 klm. na półn. wschód od Strzelna par. prot. , poczta i st. dr. żel. , u źródeł Śmierni, dopł. Noteci; par. kat. i szkoła w miejscu; 33 dm. i 340 mk 187 kat. , 152 prot. , 1 żyd i 463 ha 401 roli, 5 łąk; czysty dochód z ha roli 24, 67, z ha łąk 24, 00 mrk. Na obszarze S. powstały Huby Stodolskie czyli Stodolsko Koenigsbrunn. Nazwę S. usunięto z nomenklatury rządowej. S. były odwieczną własnością klasztoru trzemeszyńskiego, W 1293 r. ks. kujawski Władysław wyjmuje z pod juryzdykcyi grodu kruszwickiego posiadłości klasztorne S, Włostów i Kwieciszew; 1343 r. król Kazimierz nadał S. prawo niemieckie, a w 1368 r. , potwierdzając dawne przywileje, wymienia je między posiadłościami klasztoru trzemeszyńskiego Kod. Wielkop. . Późniejsze źródła mienią wprawdzie norbertanki z Strzelna właścicielkami S. , zdaje się atoli, że one tę wieś tylko dzierżawily. Między r. 1557 66 było tu 24 1 2 łan. osiadłych, 5 zagr. , 1 kom. i rzemieślnik. List opata trzemeszyńskiego M. Święcickiego z 1684 r. Mosbach, Wiad. , 374, opisujący wybryki proboszcza strzelańskiego J. T. Grzembskiego, zwie S. własnością kanoników latoraneńskich z Trzemeszna. S. zabrane przez rząd pruski, wcielone były do t. zw. domeny Strzelno. W 1489 r. wchodziły S. w skład par. Strzelno Borucki, Ziem. Kuj. , 163. Regestra pobor z XVI w. Pawiński, Wielk. , II, 35 wykazują je w par. Ostrów, pomimo że kościół par. istniał w S. już w 1507 r. Pomn. Dz. Pol. , V, 834. Dzisiejszy kościół z drzewa, p. w. św. Wojciecha, wystawili i uposażyli w 1589 r. kanonicy trzemeszyńscy; kaplicę przystawić kazał około 1820 r. kano nik kruszwicki Karaś, proboszcz miejscowy. Par. , liczącą 252 dusz, składają Stodolsko i Stodoły. E. Cal. Stodoła Stodółki Stodółka Stodoła Stogucie Stodoły Stoguże Stohoweć Stoeckel Stodzew Stodulec Stodsonken Stodoły Stodoły, niem. Stodoll, dobra i wś, pow. rybnicki, par. kat. i ew. Rybnik. Dobra mają 10 dm. , 61 mk. 1 ew. , 538 ha; wś 108 dm. , 611 mk. 2 ew. , 393 ha. Stodsonken niem. , ob. Studzonka. Stodulec al. Stodulce, w dokum. Studolce, wś, pow. lityński, okr. pol. i gm. Meżyrów, par. kat. Mińkowce, przy linii dr. żel. odessko wołoczyskiej, między st. Sewerynówką i Wołkowińcami, o 38 w. od Lityna a 10 w. na płn. wschd. od Baru, ma 79 osad, 480 mk. , 325 dzies. ziemi włośc. 364 dworskiej należącej do Zaleskich, a 545 do Hofferów, 39 dzies. ziemi cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. św. Jana, wzniesioną w 1771 r. , z 701 parafianami, kaplicę katol. par. Mińkowce, cegielnię. Wś ta należała dawniej do sstwa barskiego. W 1616 r. trzymał ją Kaliński Szczęsny z żoną Ewą, na mocy sumy przez Buczackiego, sstę barskiego zapisanej, grzy wien 50, z opłatą kwarty 18 fl. W 1636 r. posesorem S. ze wsią Azwoki był Marek Białyński, rotmistrz J. Kr. Mci, z opłatą 65 fl. W początkach b. stulecia nabył ją Benedykt Hulewicz, 1817 r. tłumacz Owidiusza; następnie Szelechowskich. Dr. M. Stodzew, wś i fol. nad rz. Świder, pow. garwoliński, gm. Pszonka, par. Paryszów, odl. 14 w. od Garwolina, ma 22 dm. , 107 mk. W 1827 r. było 20 dm. , 150 mk. W 1885 r. fol. S. rozl. 899 mr. gr. orn. i ogr. 537 mr. , łąk 138 mr. , lasu 198 mr. , nieuż. 26 mr. ; bud. z drzewa 19; płodozm. 6pol. , las nieurządzony. Wś S. 29 os. , 199 mr. Stoeckel Kauffung, dobra, pow. bolkowicki, par. kat. i ew. Kauffung, 11 dm. , 149 mk. 38 kat. , 564 ha. Stoeckigt 1. Graflich, wś, pow. lwowski Szlazk, par. ew. Kunzendorf, kat. Seifersdorf; 6 dm. , 41 mk. 7 kat, , 77 ha. 2. S. Liebenthal, wś, tamże, par. ew. NiederWiesa, kat. Greiffenberg; 123 dm. , 592 mk. 101 kat. , 408 ha. Stoepen, fol. i dom szosowy, pow. holadzki, st. p. Schlabitten; 3 dm. , 49 mk. Stoer, rzeka, prawy dopływ Elby dolnej, przybiera z prawej strony Ejderę. Stoerbuderkampe, wyb. do Sztutowa, pow. gdański nizinny; 4 dm. , 33 mk. Stoeringen, fol. , pow. darkiejmski, st. p. Szabienen; 2 dm. , 63 mk. Należy do dóbr Medunischken. Stoeschwitz, 1311 Stobschicz, 1360 Stubschicz, 1371 Stoschin al. Stoschwicz, dobra i wś, pow. wrocławski, par. ew. Kąty, kat. Schosnitz. Dobra mają 4 dm. , 64 mk. 30 kat. , 281 ha; wś 19 dm. , 130 mk. 31 ew. , 62 ha. Stoesschen niem. ob. Przysłop Bielski. Stoewen, pow. chodzieski, ob. Stobno. Stoferowo, ob. Sztafrowa Huta. Stoffershuette, ob. Sztafrowa Huta. Stoffriede, fol. do Gzina, pow. chełmiński, st. p. Unisław; 6 dm. , 60 mk. Stóg, szczyt w Karpatach wschód. , dziale czarnohorskim, na płd. od Czarnej Hory, na granicy Węgier i Galicyi, w płd. zach. czę ści gm. Żabiego, pow. kossowski, nad źródła mi pot. Szybenego, dopł. Czeremoszu Czar nego, pod 42 14 wsch. dłg. g. F. , a 47 58 10 płn. sz. g. Od szczytu wybiega na płn. gra niczne ramię zwane Stohowcem, a na płd. wsch. ramię Radieskula aż po szczyt Kopiłaś 1599 mt. . Wznies. 1655 mt. Br. G. Stogi, wś, pow. koniński, gm. Sławoszewek, par. Ostrowąs, odl. od Konina 21 w. ; ma 8 dm. , 65 mk. , 12 os. , 288 mr. ; 1827 r. 56 mk. Wchodziła w skład dóbr Kleczew. Stogiale, wś, pow. wiłkomierski, gm. Szaty, o 38 w. od Wiłkomierza. Stogieliszki, wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 69 w. od Poniewieża. Stogniewice al. Stągniowice, 1331 r. Stogneovicz, w XV w. Sthognywycze, wś i fol. nad rz. Szreniawą, pow. miechowski, gm. Klimontów, par. Proszowice, odl. 24 w. od Miechowa, ma młyn wodny. W 1827 r. było 35 dm. , 185 mk. W 1885 r. fol. S. rozl. 492 mr. gr. or. i ogr. 376 mr. , łąk 93 mr. , past. 2 mr. , nieuż. 20 mr. ; bud. mur. 1, z drzewa 18; płodozm. 5 i 12pol. , młyn wodny. Wś S. 40 os. , 165 mr. Dirsco de Stogneovicz heres wystawia akt w 1331 r. Kod. Wielk. , 1118. W akcie erekcyi kościoła par. w Tłuczaniu występuje tenże jako dziedzic kilku wsi, z których dziesięcinę przeznaczył dla nowego kościoła Kod. Małop. , I, 279. W połowie XV w. wś S. , w par. Proszowice, własność Erazma Krydlara, miała 8 łan. km. , z których dziesięcinę, wartości 15 grzyw. , płacono prebendzie krakowskiej. Z fol. rycerskiego płacono dziesięcinę wartości 4 grzyw. pleb. w Tłuczaniu; 4 zagr. i karczma z rolą dawały prebendzie krakowskiej dziesięcinę w gonitwę Długosz, L. B. , II, 157, 234. Według reg. pob. pow. krakowskiego z 1490 r. S. miały 51 2 łan. W 1581 r. Jakubowska płaciła tu od 4 1 2 km. , 1 zagr. z rolą, chałupnika, alias karczmarza na czynszu, 1 kom. bez bydła Pawióski, Małop. , 13, 442. Br. Ch. Stogniszki, ob. Stawniszki. Stogucie, wś nad rz. Miluppą, pow. władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda, odl od Władysławowa 18 w. , ma 18 dm. , 146 mk. W 1827 r. 11 dm. , 110 mk Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo. Stoguże ob. Leśnictwo, mylnie, za Stogucie. Stohoweć, mylnie Stohaweć, potok, powstaje w obr. gm. Zielonej, pow. nadworniański, w Karpatach wschód. , z działu Sta Stogniszki Stogniewice Stogieliszki Stogiale Stogi Stoffriede Stoffershuette Stoferowo Stoewen Stoesschen Stoeschwitz Stoeringen Stoerbuderkampe Stoer Stoepen Stoeckigt Stojańce Stojakino Stojadła Stojanka nimira; płynie leśnym parowem na płn. wsch. i ubiegłszy 3 3 4 klm. wpada z pr. brz. do Chrepelowa. Por. Stóg. Br. G. Stohnsdorf, ob. Stonsdorf. Stohyń al. Stohynie, Stuchynie, fol. w Zablociach, pow. brodzki. Dawniej istniała wieś t. n. Por. Kadłubiska. Stojaciszki 1. wś nad rz. Swiłką, pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. Hoduciszki, okr. wiejski Stojaciszki, o 22 w. od Święcian, ma 3 dm. , 37 mk. w 1865 r. 17 dusz rewiz. . W okład okręgu wiejskiego wchodzą wsi S. , Akmieniszki, Bałtuniszki, Bondaryszki, Dowojle, Kojryszki, Łosiszki, Miłosze, Pirszteliszki, Rakowskie, Sawłaniszki, Skireliszki, Stuki, Swilany, Symoniszki, Szlewiszki, Szwałkuniszki i Wartyszki, w ogóle 515 dusz rewiz. włośc. i 1 osadu. w. ruski. 2. S. kolonia nad jeziorem Linie, tamże, okr. wiejski Stojaciszki, o 21 w. od Święcian, ma 10 dm. , 83 mk. żydów w 1865 r. 13 dusz rewiz. włościan. , 4 osadników w. russ. , 76 żydów rolników i 10 bezrolnych. W skład okręgu wiejskiego wchodzi kol. S. i wś Dikowina, liczące w ogóle 15 dusz rewiz. wło ścian. , 4 osadników w. russ. i 94 żydów rol ników. J. Krz. Stojacze, Stajaczeje 1. jezioro, w pow. rzeczyckim, w obrębie gm. Karpowicze, okolone bagnami Olchowy Ostrów ob. ,. u źródeł Żerdzianki i Światu, na płn. od obrębu leśnego Pożychar Ostrów; prawie na 2 w. długie 3 na 1 w. szorokie. W okolicy tej ostatniemi czasy przeprowadzono roboty kanalizacyjne w kierunku ku Dnieprowi i Prypeci. 2. S. al. Czyste, jezioro w pow. bychowskim, w obrębie gm. Głuchy, w pobliżu sioła Głuchy, ma 40 dzies. przestrzeni. A. Jel. Stojacze, dwa jeziora, w pow. porzeckim gub. smoleńskiej. Jedno z nich słynne z mnóstwa leszczów, ma dwa odpływy Siermiatę i Wasiliewkę, które wpadają do jez. Soszno, i trzeci wpadający do rz. Hobzy; drugie ma odpływ wprost do rz. Kaspli. Oba połączone są przez odpływy z szeregiem 12 jezior ob. Dgo. Stojadła, wś i fol. nad rzką Mienia, pow. nowomiński, gm. i par. Mińsk. Leżą tuż pod miastem, mają 332 mk. , młyn i cegielnią. W 1827 r. było 24 dm. , 238 mk. W 1886 r. fol. S. , z nomenkl. Florencya i Gamratka, rozl 1820 mr. gr. or. i ogr. 611 mr. , łąk 129 mr. , past. 85 mr. , lasu 932 mr. , nieuż. 63 mr. ; bud. mur. 3, z drzewa 20; płodozm. 4 i 8polowy; las nieurządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. 25 os. , 130 mr. ; wś Choszczówka 12 os. , 180 mr. ; wś Gamratka 6 os. , 98 mr. Początkiem wsi była osada budników śród rozległych lasów płasko wzgórza mińskiego. U ludu utrzymuje się podanie Słownik Geograficzny T. XI. Zeszyt 125. o pustelniku, cudzoziemcu, który osiadłszy śród puszczy tutejszej, wyświadczał liczne usługi całej ludności leśnej. A. Sal. Stojakino, wś, pow. newelski, w 4 okr. pok. do spraw włośc, gm. deińska. Stojałowo al. Stojły, wś na prawym brz. rz. Olsy, pow. ihumeński, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. Douhoje, przy drożynie ze wsi Zakucia do mka Kliczewa, ma 49 osad; miejscowość nieco falista, grunta ubogie, lud w stanie pierwobytnym, nosi białe świty i wojłokowe czapki, zwane magierkami. A. Jel. Stojańce, dawniej Stojanice, wś, pow. mościski, 12 klm. na płd. wsch. od Mościsk, 7 klm. od Sądowej Wiszni st. kol. , urz. poczt. i tel. , sądu pow. . Na płn. zach. leżą Zawadów i Wojkowice, na płn. Twierdza, Słomianka i Tuligłowy, na wschód Królin i Wołostków, na płd. Mistyce, na płd. zach. Sanniki, na zach. Lipniki. Płn. wsch. część wsi przepływa potok, wpadający po za obrębem wsi do Wiszni dopł. Sanu. Najwyższe wznieśs. na płd. Stojaniec 299 mt. . Własn. wiek. ma roli or. 481, łak i ogr. 130, pastw. 7, lasu 22 mr. ; wł. mn. roli orn. 1304, łąk i ogr. 97, past. 99, lasu 4 mr. W 1880 r. było 249 dm. , 1294 mk. w gminie, 8 dm. , 51 mk. na obsz. dwor. 776 rzymkat. , 534 gr. kat. , 35 izr. ; 967 Polaków, 378 Rusinów. Par. rzym. kat. w miejscu, dek. jaworowski. Erekcya parafii zaginęła. Według podania miał ją założyć w XV w. Czuryło de Goraj. W XVI w. przeszedł kościół w ręce dyssydentów, ale w 1631 r. wrócił znowu do katolików za wolą Eufemii de Goraj Czuryłówny, wdowy po Hieronimie z Tenczyna Ossolińskim, sście żydaczowskim i janowskim, Do par. należą Chorośnica, Królin, Siedliska, Słabosz, Słomianka, Tuligłowy, Twierdza, Wojkowice, Zawadów. Kościół obecny konsekrowany w 1714 r. , p. w. WW. ŚŚ. Par. gr. kat. w miejscu, dek. sądowowiszeński. Do par. należy Wołostków. We wsi jest cerkiew i szkoła etat. jednoklasowa. Jest tu tak zwana Tatarska mogiła, do której wiąże się podanie ob. Rozmaitości, 1829, 50 i nn. . Lu. Dz. Stojanicze, wś, pow. klimowicki, gm. Szumiacze, w pobliżu błota Bolszyj Moch, ma 19 dm. , 115 mk. Stojanka, chutor na lewym brzegu Irpenia, śród lasów zbudowany, pow. kijowski, w 5 okr. pol. , gm. Białogródka, par. praw. Bielicze, ma 118 mk. Podług Pochilewicza jest tu 10 sadyb, do 80 mk. , 28 dzies. ziemi skarbowej, wypuszczanej w dzierżawę i 1138 dzies. , stanowiących od 1865 r. własność Taraszowa, który założył tu wielki młyn parowy w 1878 r. wartość produkcyi wynosiła 24195 rs. . W zeszłym wieku był tu poste23 Stohyń Stohnsdorf Stojaciszki Stojacze Stohnsdorf Stojanicze Stojałowo Stojanów runek straży pogranicznej na stronie pol skiej. J. Krz. Stojanów zwykle Stajanów, w XVI w. Stojanowo i Sthoyanowa utraque, wś i fol. , pow. kaliski, gm. Staw, par. Chlewo, odl. 26 w. od Kalisza, ma 12 dm. , 126 mk. W 1827 r. było 14 dm. , 118 mk. W 1888 r. fol. S. rozl. 598 mr gr. or. i ogr. 363 mr. , łąk 108 mr. , pastw. 49 mr. , lasu 57 mr. , nieuż. 21 mr. ; bud. mur. 3, z drzewa 15, wiatrak. Wś S. ma 33 osad, 54 mr. Lib. Ben. Łaskiego w opisie par. Chlewo wymienia wieś Stayąnowa utraque II, 60. W 1579 r. S. major, własność Agnieszki Zadąbrowskiej, płaci od 2 1 2 łan. , 1 ogr. ; w S. minus płaci Piotr Stojanowski od 1 łana i 1 ogr. , a Mikołaj Krakowski od 1 4 łanu Pawiń. Wielkop. , I, 111 Stojanów Wibczenka, szczyt, w obr. gm. Jaworowa, pow. kossowski, na płd. wsch. od wsi, nad źródłami pot. Czerwonego al. Lisicy, dopł. Rybnicy, w płd. zach. odgałęzieniu Sokólskiego działu. Wzn. 766 mt. npm. Stojanów, po rus. Stojaniw, miasteczko, pow. kamionecki, 40 klm. na płn. wschód od Kamionki Strumiłowej, 12 klm. na płn. od sądu pow. w Radziechowie, urząd poczt. w miejscu. Położone między 50 20 a 50 25 płn. szer. i 42 15 a 42 22 wsch. dł. od F. Na płd. leżą Tetewczyce i Wólka Suszańska, na zach. Suszno i Torki pow. sokalski, na płn. Drużkopol, na wsch. Rzyszczów 2 ostatnie w pow. włodzimierskim. Miasteczko leży w dorzeczu Dniepru za pośrednictwem Nieboczki, dopł. Styru. Zabudowania leżą w środku obszaru. Na granicy płn. grupa domów Czerkowatyce, na płd. od nich Janerówka i Romanówka. Płd. część obszaru moczarzysta; płn. i zach. lesista. Najwyższe wznies. na płn. 265 mt. ; najniższe na płd. 222 mt. Własn. więk. ma 1195 mr. roli or. , 319 łąk i ogr. , 10 past. , 2894 lasu; wł. mn. 3378 roli or. , 1515 łąk i ogr. , past. 14 mr. W 1880 r. było 365 dm. , 2524 mk. w gminie, 17 dm. , 192 mk. na obsz. dwor. 2054 gr. kat. , 354 rzym. kat. , 283 izr. , 25 innych wyznań; 2381 Rusinów, 289 Polaków, 46 Niemców. Par. rzym. kat. w miejscu, dek. buski. Fundatorami parafii w 1624 r. byli małżonkowie Wojciech i Anna Kadłubiscy. Do par. należą Ryszów, Heinrichsdorf, Ordów, Tetewczyce z Sabinówką i Torki ze Zboiskami. Kościół drewniany p. w. św. Wojciecha, Par. gr. kat. w miejscu, dek. chołojewski. W miast, jest cerkiew, a na przedmieściu druga cerkiew. Jest tu szkoła etat. dwuklasowa. W S. istniał dawniej monaster bazyliański. W 1720 r. brał udział w synodzie zamojskiem przełożony tego monasteru, o czom świadczy jego podpis Pater Natanael Malewicz, superior Stojanoviensis. W 1744 r. wcielono monaster do derewlańakiego. W lustracyi z 1765 r. Rkp. Ossol. , 2835, str. 168 czytamy Mieszczanie Stojanowscy reproduxerunt przywileje, et quidom Pierwszy Zygmunta Augusta w Wilnie d. 18 lutego 1547 r. miastu dany, którym przywilejem po doniesieniu przez JW. Mikołaja de Magna Kończyce, podkomorzego i burgrabiego krakowskiego, starostę łukawskiego i sokalskiego, iż to miasto zwyczajem publicznych miast województwa bełzkiego żadnych praw nie miało i mały prowent czyniło, dla powiększenia prowentów jus teutonioum czyli prawo magdeburskie takowe, jakie prawo miasto Sokal i inne miasta wojew. bełzkiego mają, za intercesyą tegoż starosty sokalskiego nadaje, od jurysdykoyi wojewodzińskiej, starościńskiej i wszelkiej zwierzchności, jako prawu magdeburskiemu przeciwnej, wyjmując, rozsądzenie w sprawach u wójta albo landwójta oznacza, od sądu tego apelacyą do sądów swoich ostrzega, jarmarków dwa, jeden na święto św. Trójcy, drugi na Wniebowzięcie N. M. P. , i targi w poniedziałki postanawia; z każdej ćwierci łanu po 12 gr. corocznie na św. Marcin przez tychże mieszczanów do starosty płacić naznacza, a jeżeliby się zamek Sokalski budował, lub reperował, na fortyfikacyą i restauracyą zamku drzewo raz do roku wywieźć, koło zamku stawić i kobylice budować, strupieszałe reparować, do reparacyi grobli czyli tamy na Bugu pod zamkiem dwa razy w rok wożeniem gałęzi, bądź gnoju czyli darni lub ziemi pomoc dawać, groble o milę od Stojanowa przy młynie Obrotowskim o którym żadnego vestigium gdzieby się ten młyn i staw znajdować miał wziąć nie można było, ile razy potrzeba, reparować i z tego młyna Obrotówskiego żyto i pszenicę zwyczajem ich dawnym i mieszczan sokalskich viritim żyta i pszenicy taksę postanowiwszy kupować, na rekwizycyą strażnika myta przeciwko kupcom przemycającym pomoc dać nakazuje; mosty na miejscach błotnistych ku Lwowu dla przejeżdżania kupcom postawić i reparować, stacye i wikt staroście sokalskiemu i podstaroście do tego miasta dla interesów i spraw mieszczan własnych zjeżdżającemu i inne potrzeby bez wszelkiej oppresyi według dawnych zwyczajów dawać powinni, podczas zaś wojny wóz wojenny, jaki i mieszczanie sokalscy, gdy inne miasta dawać będą, dać także obowiązani, któren to przywilej przez Stefana króla 1576 r. , przez Zygmunta III 1589 r. , przez Władysława IV 1633 r. , przez Michała 1669, przez Jana III r. 1681 aprobowany jest. Drugi przywilej króla Zygmunta Augusta z 1550 r. w Krasnymstawie dany, którym obydwa jarmarki wyżej wyrażone na Stojanów Stojawicze Stojący inne święta, jeden na Zielone Świątki, drugi na Narodzenie N. M. P. , przenosi, urzędowi burmistrzowskiemu i ławniczemu pieczęci z wyrżnięciem litery S. , a nad literą półczwarta strusiego pióra zażywać do listów i aktów miejskich pozwala. Osiadłość miasta i powinności W tem mieście domów jest zajezdnych 6; siódmy dom chorągwiany; 3 domki zatylne i ratusz, czyli dom w rynku zajezdny, starościński; placów pustych 6. Pod mieszczanami i przedmieszczanami ad praesens ćwierci pola jest osiadłych 46, tudzież w dodatkach staj 80. W obszarach na dwór zasiewanych, niżej opisanych, jest na staj 158, i w różnych kawałkach na pługów 190. Łąk na dwór koszywanych na kosarzów 620, reszta w najem idących, i wielo gruntów na pługów plus minus 1000, odłogiem pusto leżących. Łąk nie koszywanych i miejsc błotnistych, na pastwiska obróconych, na kosarzów 500. Mieszczan i przedmieszczan czyli bardziej poddanych, imię tylko mieszczanina mających, jest 186. Powinności ich teraz takowe każdy mieszczanin i przedmieszczanin zimą i latem, pociężny z sprzężajem, pieszy pieszo, na tydzień dni 2 odbywa, do czego każą, oprócz uboższych i na pomniejszych gruntach siedzących, którzy po jednym dniu pańszczyznę na tydzień odrabiają. Szerwarku na miesiąc dzień jeden ciągli ciągłem, piesi pieszo, do czego każą, tudzież zakos, obkos, zażyn, obżyn, tłok 3 i stróżę dobową koleją odbywają. Kur 2, jajec 10 dają i po motków 6 przędą. Ubożsi zaś przez połowę te powinności pełnią. Proso na jagły opychają, kapustę dworską rozsadą sadzą, polewają, konopie moczą, miądlą bez pańszczyzny, z pól pustych i z kopin do arendy dają snop 10, a do dworu z każdego staja po kapłonowi, lub za kapłona po 15 gr. Zagraniczni zaś nad swoich ze staja prócz kapłona po 1 robotnikowi dają. Podwodę o mil 10, gdzie potrzeba, dwa razy do roku odbywają, a gdyby nie były potrzebne, to dni 8 ciągły ciągłem, pieszy pieszo, koło domu odrobić powinien. In vim Buchej miary arendarzom dawanej, a przez JO. Księcia podkomorzego darowanej, na rok dni dwa każdy, ile może mieć ciągłej chudoby, czyli mający pług pługiem swoim dzień na wiosnę, dzień na ugór orać powinien. Tkacze z warsztatu po pół setku robią, Żydzi zaś każdy z domu zajezdnego po kur 2, a z domów zatylnych po kurczęciu dają. Od waru piwa po 2 zł. , a od miodu przasnego garnca, gdy który syci, po 24 gr. płaci. Mieszczanie katolicy kwarty 516 zł. 20 gr. przykładają się, która jako nienależyta, tak w intratę nie rachuję się. W dalszym ciągu wymienione są pola puste na obszary dworskie obrócone, łąki na dwór koszone i lasy iglaszcze, o których czytamy 1. Dębina za groblą długości na staj 4, szerokości na staję jedną. 2. Las sosnowy poczynający od grani cy Rzyszczewskiej, ciągnie się ponad granicą Drużkopolską, Kwasowaką aż do Torskiej granicy, długość na milę, wszerz miejscem pół ćwierci mili, a miejscem na staję. 3. La sek sosnowy Wiski, Dąbrowski, wzdłuż po dwoje staj, wszerz na półtora staja, które to lasy są z zarośli, pól pustych, jako patet z znaków zagonów i powieści ludzi starych, że niedawnemi czasy pola były i pozarastały. Prowent z miasta S. wymieniony szczegóło wo wynosił w 1762 r. 8639 zł. 25 gr. ; w 1763 r. 9417 zł. 20 gr. ; w 1764 r. 9508 zł. 24 gr. D. 16 sierpnia 1888 r. wybuchł w 8. w południe pożar w rynku i zniszczył 46 domów. Lu. Dz. Stojanowice, wś i fol. , pow. pińczowski, gm. Dobiesławice, par. Gorzków. Fol. ma 269 mr. , należy do dóbr Podolany, wś 10 os. , 49 mr. W 1827 r. 13 dm. , 89 mk. Wydawca Kod. Wielk. domyśla się, iż wś Stoyslave, wymieniona w nadaniu klasztoru w Trzemesznie z 1145 r. , oznacza Stojanowice. Podobnież wydawca Kod. dypl. polskiego t. III przypuszcza, iż występujący w akcie z 1345 r. Dirscho haeres de Śtognegowicz był dziedzicem Stojanowic, choć prawdopodobnie mowa tu o wsi Stogniewice. W połowie XV w. S. , wś w par. Gorzków, należy do Andrzeja z Oleśnicy h. Dębno i Piotra h. Prusy. Dziesięcinę z łanów kmiecych pobierał w jednym roku pleban w Bejscach, drugiego pleb. w Gorzkowie Długosz, L. B. , II, 412. Według reg. pob. pow. proszowskiego z 1381 r. wś S. , dzierżawiona przez Jana Piłata, miała 3 poł łan. km. Część S. Rożen, dzierżawiona przez Polanowskiego, miała 1 2 łan. Pawiń. , Małop. , 12. Br. Ch. Stojany, wś nad rzką Ułychą, dopł. Bohu, pow. bracławski, na pograniczu jampolskiego, okr. pol. Tulczyn, gm. Szpików, par. kat. Krasne, sąd Niemirów, o 8 w. od st. dr. żel. kijowskoodeskiej Rachny Lasowo, ma 119 osad, 614 mk. , 745 dzies. ziemi włośc. , 2316 dworskiej wraz z Uchłą i Ułyszką, 49 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Jana, wzniesiona w 1862 r. , ma 657 parafian. Własność dawniej Swiejkowskich, obecnie Bałaszewa. Stojawicze, dobra, pow. horodecki, wchodziły w skład sstwa Jezierzyszcze ob. . Stojący Stoianczi, kamień graniczny pomiędzy Odargowem a Łętowicami, pow. wejherowski. Stójcino al. Stowięcino, niem. Stojentin, wś i dobra ryc. w Pomeranii, pow. słupski. We wsi jest agent. poczt. R. 1258 nadaje Świętopełk norbertankom w Żukowie Ręboszewo, Mezowo, Smętowo i Scoyicino, zdaje się, że Stojanowice Stojanowice Stojany Stojowice Stojeńsko Stojeszyn Stojkowa Stojło Stojły Stok to tutejsze Stójcino, zwłaszcza, że zakonnice posiadały i poblizkie Gecenowo ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 150. Kś. Fr. Stojeckie, fol. , pow. borysowski, od 1835 r. własność Oleszkiewiczów, ma 14 włók. Stojeńsko, wś, pow. włoszczowski, gm. i par. Krasocin, ma 32 os. , 480 mr. Wchodziła w skład dóbr Gruszczyn. Stojeszyn, w XVI w. Stojęszyn, wś, fol. i dobra nad rz. Sanną, pow. janowski, gm. Modliborzyce, par. Potok Wielki, odl. 12 w. od Janowa, posiada młyn wodny, browar, tartak, piec wapienny, smolarnią, pokłady wapienne. W 1827 r. było 63 dm. , 341 mk. Dobra S. składały się w 1887 r. z fol. S. i Felinów, rozl. 6450 mr. fol. S. gr. or. i ogr. 529 mr. , łąk 112 mr. , pastw. 26 mr. Lasu 3657 mr. , w odpadkach 30 mr. , nieuż. 1107 mr. ; bud. mur. 5, z drzewa 22; płodozm. 10pol. ; fol. Fellnów gr. or. i ogr. 316 mr. , past. 15 mr. , lasu 630 mr. , nieuż. 28 mr. , bud. mur. 2, z drzewa 3; lasy nieurządzone. W skład dóbr poprzednio wchodziły wsi Stojeszyn 53 os. , 938 mr. ; Zarajec 14 os. , 267 mr. ; Gwizdów 15 os. , 264 mr. ; Brzeziny 6 os. , 109 mr. Długosz wymienia S. w opisie par. Potok L. B. , II, 575. Według reg. pob. pow. urzędowskiego z 1531 r. , wś S. , w par. Potok, miała 3 1 2 łan. , 1 młyn. Pawiński, Małop. , 376. Br. Ch. Stójka, kol. przy drodze z Firleja do Michowa, o 1 w. od Firleja, pow. lubartowski, gm. Chudowola, par. Rudno. Stójki, pow. stopnioki, gm. Grotniki, par. Korczyn. Stójki, mylnie, zamiast Stajki t. VII, 261. Stojkowa, wś nad rz. Wysią, pow. zwinogródzki, w 2 okr. pol. , gm. i par. praw. Petrykówka, o 31 w. od Zwinogródki, ma 571 mk. Stanowi właściwie południową część Petrykówki i wraz z nią wchodziła niegdyś w skład sstwa zwinogródzkiego, obocnie należy do dóbr państwowych. Stójło, obręb leśny w dobrach Kanie, pow. chełmski. Stojło 1. wś nad bezim. dopł. Berezyny, pow. bobrujski, w 4 okr. pol. świsłockim, gm. Horbacewicze, ma 3 osady, młyn; grunta lekkie, urodzajne, ląld obfite. 2. S. Królewskie Korolewo, uroczysko, pow. sokólski, w 3 okr. pol. , gm. Ostrów, o 40 w. od Sokółki. Stojło 1. wś nad Wilią, pow. Ostrogski, o 10 w. na południe od Ostroga, przy drodze do Kaniowa, śród gęstych i starych lasów położona. Gleba krzemionkowata. Zaludniona wyłącznie przez szlachtę, na prawie wieczysto czynszowym siedzącą, wyznania rz. kat. , narodowości polskiej. Zajmują się oni przeważnie rzemiosłami kowale, stelmasi, kołodzieje, stolarze i cieśle i wyroby swe sprzedają na jarmarkach w Bałcie, Kupielu, Czarnym Ostrowie i in. Nadto cliodują wiele bydła rogatego. W ogóle są zamożni, domy mają porządne, otoczono ogródkami kwiatowemi i warzywnemi. Wś ta, nadana wraz z innemi około 1430 r. przez Świdrygajłę, dworzaninowi Joło Malińskiemu, przez długi czas należała do Malińskich, obecnie ich sukcesorów po kądzieli Sosnowskich h. Nałęcz. 2. S. Zielone, osada, pow, nowogradwołyński, gm. kurneńska, ma 2459 dzies. ziemi dworskiej, Należała do dóbr sokołowskich hr. Ilińskich, obecnie własność Krewcowych. Z. Róż. L. R. Stojło 1. las, w pow. lwowskim, ob. Kuhajów 1 2. S. , grupa domów w Koropcu, pow. buczacki. Stojły 1. wś, pow. prużański, w 3 okr. pol, gm. Staruny, o 28 w. od Prużany. 2. S. , pow. ihumeński, ob. Stojałowo. Stojowice, wś, pow. wielicki, par. rzym. kat. w Zakliczynie, leży przy drodze z Wieliczki na połd. do Brzązowic nad Rabą. Okolica pagórkowata, urozmaicona lasami liścioPrzez wieś przepływa potok Wolnica wemi. lew. dopł. Raby. Wś ma 68 dm. 2 na ob szarze więk. pos. Kas. Przyborowskiej i 292 mk. 285 rzym. kat. i 7 izrael. Obszar więk. wynosi 142 mr. roli, 20 mr. łąk, 11 mr. past. i 54 mr. lasu; mniejszy 143 mr. roli, 30 mr. łąk i 21 mr. pastw. Gleba jest glinką uro dzajną, przepuszczalną, pokrywającą pia skowcowe pokłady. Za Długoszu L. B. , I, 45 i II, 131 było tu trzech kmieci, z których każdy miał pół łanek, i karczma. Wś należała do Stojowskiego. W 1490 r. zapłacono podat ku poradlnego za 1 1 2 łanu Pawiński, Ma łop. , 450, a 1581 ibid, 44 miał tam Krzy sztof Stojowski, posiadający także sąsiednią Czechówkę, 2 1 2 łan. km. , 3 zagrody bez roli i 2 komor, z bydłem. S. graniczą na płn. z Nową Wsią i Czechówką ptn. zach. , na zach. z Zakluczynem, na wschód z Węgielnicą, a na płd. z Brzozowicami. Mac. Stok 1. folw. i os. , pow. sochaczewski, gm. Iłów, par. Brzozów, 28 mk. , 10 mr. dwor. 2. S. , wś i folw. , pow. włocławski, gm. Falborz, par. Dąbie, odl. 21 w. od Włocławka. W 1885 r. folw. S. rozl mr. 219 gr. or. i ogr. mr. 198, łąk mr. 12, nieuż. mr. 9; bud. mur. 5, drewn. 1; płodozm. 12pol. Wś S. os. 5, mr. 4; wś Koniec os. 2, mr. 2. Por. Dąbek 1. . 3. S. , wś, kol. i folw. , pow. kaliski, gm. Błaszki, par, kat. Wójków, ew. Sobiesęki, odl. od Kalisza 30 w. Wś ma 12 dm. , wraz zo wsią Poręby 168 mk. ; kol. 23 dm. , wraz z os. Grobelka i kol. Ołucza 163 mk. ; folw. 3 dm. , 37 mk. W 1827 r. 17 dm. , 129 mk. , par. Iwanowice, W 1887 r. folw. 8. rozl. mr. 643 gr. or. i ogr. mr. 353, łąk mr. 76, past. mr. 32, lasu mr. 148, nieuż. mr. 14; bud. mur. 1, Stojeckie Stojeckie drewn. 8; płodozm. 10pol. , lan nieurządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 33, mr. 164; kol. S. os. 30, mr. 354; wś Poręby os. 4, mr. 60; wś Ołucza Ołucze os. 3, mr. 38. Na początku XVI w. dawano pleb. w Wójkowie meszne po mierze pszenicy, żyta i owsa z łanu Łaski, L. B, II, 55. 4 S. , wś i folw. , pow. opoczyński, gm. Radonia, par. Wójcin, odl. od Opoczna 14 w. , ma 20 dm. , 187 mk. W 1827 r. 16 dm. , 141 mk. W 1886 r. fol. S. rozl. mr. 761 gr. or. i ogr. mr. 364, łąk mr. 33, lasu mr. 343, nieuż. mr. 21; bud. mur. 4, drewn. 7; płodozm. 4, 9 i 10pol. , las niourządzony. Wś S. os. 29, mr. 203. Dziesięcinę z całej wsi, wartości do 3 grzyw. , pobierał na początku XVI w. pleban w Wójcinie. Wś poprzednio należała do par. Sławno, ztąd trwał spór o dziesięcinę między obu plebanami Łaski, L. B. , I, 626. W 1577 r. Andrzej Łączka miał 27 łan. , 2 zagr. z rolą Pawiński, Małop. , 292. 5. S. , wś włośc. , pow. nowoaleksandryjski, gm. Celejów, par. Klementowice, ma 834 mr. Wchodziła w skład dóbr Celejów. W 1827 r. 29 dm. 220 mk. Wspomina tę wieś Długosz w opisie par. Klimuntowice L. B. , II, 556. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 wś S. , w par. Klementowice, miała 7 łan. W 1569 r. we wsi S. wójci Słonina i Kosma mieli 2 łany; Grabionkowie i Zuzanna wdowa 2 łany Pawiński, Małop. , 359, 372. 6. S. Czarny, pow. zamojski, ob. Czarny Stok. 7. S. , wś i folw. w kilku częściach, pow. łukowski, gm. i par. Ulan, odl. 13 w. od Łukowa, ma 26 dm. , 250 mk. W 1827 r. 33 dm. , 177 mk. W 1868 r. fol. S. lit. A B rozl. mr. 879 gr. or. i ogr. mr. 455, łąk mr. 193, lasu mr. 112, zarośli i past. mr. 104, nieuż. mr. 12. Wś S. lit. A B os. 52, mr. 523. W 1881 r. fol. S. lit. C, oddzielony od dóbr Stok lit, A B, rozl. mr. 120 gr. or. i ogr. mr, 74, łąk mr. 31, lasu mr. 14, nieużyt. mr. 1; bud. mur. 1, drewn. 6. Fol. S. lit. D, oddzielony od dóbr Stok lit. A B, rozl. mr. 108 gr. or. i ogr. mr. 61, łąk mr. 33, past. mr. 1, lasu mr. 12, nieuż. mr. 1; bud. drewn. 6. Fol S. lit. B, oddzielony od dóbr Stok lit. AB, rozl mr. 173 gr. or. i ogr. mr. 109, łąk mr. 43, past. mr. 1, lasu mr. 18, nieuż. mr. 2; bud drewn. 10. W 1531 r. we wsi S. , w par. Ulan, Grzegórz Jałówka płaci od 1 4 łanu, Mikołaj, Andrzej Pieniek, Zbyszek Adam od 1 4 łanu, Leonard Marszczybrodzki i inni od 1 2 łanu, Rybka Piotr, Stan. Powałka i Kwaśnik od 1 4 łanu. Kmieci nie mieli. W 1552 r. Mikołaj Sówka daje od 3 osad. , Stan. Klembowski od 1 os. , zaś Marszczybrodzki od 3 4 łanu, Rybka i Kwaśnik od 2 4 łanu, Pienkowie od 2 4 łanu. W 1580 r. Marek Stocki z połowicy wsi od 4 włók, które sami orzą, fl. 2; Powałka od 4 włók bez cwarciny fl. 1 gr. 27 1 2, Michał Zakrzewski z ostatka gr. 27 1 2; tenże Powałka od zagrody bez roli gr. 4. Summa fl. 4 gr. 4 Pawiński, Małop. , 386, 425. 8. S. Lacki, wś, folw. i dobra, pow. siedlecki, gm. StaraWieś, par. Pruszyn, odl 3 w. od Siedlec, ma 52 dm. , 426 mk. W 1827 r. 32 dm. , 276 mk. Dobra S. Lacki składały się w 1884 r. z fol. S. Lac ki, awulsów pomocniczych Nowe Stodoły, Joachimów, Osiny i Grubale, nomenklatur Helenka al. Spoczynek i Klin, rozl. mr. 3160 gr. or. i ogr. mr. 1695, łąk mr. 325, past. mr. 359, lasu mr. 746, nieuż. mr. 35; bud. mur. 5, drewn. 38; las nieurządzony, płodozm. 4polowy, pokłady torfu. Wś S. Lacki os. 55, mr. 847; wś Grubale os. 9, mr. 6, W 1531 r. we wsi S. , w par. Prusin, Jan Prusiński od łanu i Aleksy Prusiński płaci od 1 łanu. W 1552 r. Gabryel płaci od 5 os. , Hieronim Prusiński od 2 os. , Jan od 10 os. , Urszula Prusińska od 5 os. , wdowa po Janie od 3 os. W 1580 r. we wsi S. Blegoszcza, w par. Pruszim, p. Mikołaj Pruszymski od siebie i od panów braci swej Facza i Marcina ze wszyst kiej majętności prusimskiej od 4 włók osiadł. fl. 4, od 8 zagród bez roi fl. 1 gr. 2; Kukański od pana Jarosza od włóki osiadłej fl. 1. Sum ma fl. 6 gr. 2 Pawiński, Małop. , 380, 428. 9. S. Ruski, wś i folw. , pow. siedlecki, gm. i par. Mordy, 25 dm. , 365 mk. Folw. należy do dóbr Mordy; wś ma 19 os. , 548 mr. W 1827 r. 29 dm. , 192 mk. 10. S. Wiszniewski, w XVI w. Stoczek wś, pow. siedlecki, gm. Wiszniew, par. Zbuczyn, ma 21 dm. , 145 mk. , 732 mr. W 1827 r. S, Wiesznieski, wś rząd. , ma 15 dm. , 94 mk, par. Zbuczyn. Według reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1552 wś król Stoczek miała 8 łan. Baranek młynarz 1 młyn; Merchowie młynarze 2 młyny Pawiński, Małop. , 304. 11. S. , wś i folw. , pow. ostrowski, gm. Komorowo, par. Ostrów. Folw. wchodzi w skład dóbr Komorowo; wś ma 29 os. , 475 mr. W 1827 r. 14 dm. , 117 mk 12. S. Za gaje, pow. ostrowski, gm. Poręba, par. Ostrów. 13. S. Miodusy, pow. mazowiecki, ob. Miodusy 3. . Br. Ch. Stok 1. wś, pow. sokolski, w 3 okr. pol. , gm. Ostra Góra, o 32 w. od Sokółki. 2. S. Czarny, wś, tamże, o 34 w. od Sokółki. 3. S. Górny, wś, tamże, o 34 w. od Sokółki, 4. S. Sadowy, uroczysko, tamże, gm. Czarna Wieś, o 35 w. od Sokółki. 5. S. Wilborowo, dobra, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , o 67 w. od Kowna. Stokajcie, wś i dobra, pow. rossieński, gm. Sartyniki, par. Żwingie, o 88 w. od Rossień; w 1862 r. własność Swiczyna. Niegdyś dobra lenne, przez Zygmunta III nadane Szymkowiczom, a konstytucyą 1775 r. zamieniono w dziedziczne dla Wolmerów. Stok Stokajcie Stok Stoki Stoki 1. folw. , pow. łódzki, gm. Nowosolna, par. Mileszki, w pobliżu linii dr. żel. z Ko luszek do Łodzi. Folw. ma 2 dm. , 11 mk. , 306 mr. ; wś 7 dm. , 116 mk. , 78 mr. W 1827 r. 12 dm. , 146 mk. Na początku XVI w. ła ny kmiece dawały dziesięcinę pleb. w Biela wach, zaś pleb. w Mileszkach dawano tylko kolędę i dziesięcinę z łanów szlacheckich Ła ski, L. B. , II, 384. 2. S. , kol. włośc. , pow. piotrkowski, gm. Wadlew, par. Drużbice, 57 dm. , 370 mk. , 467 mr. Wchodziła w skład dóbr Drużbice. 3 S. , folw. rząd. , pow. ko zienicki, gm. i par. Jedlnia, odl. od Kozienic 20 w. , ma 24 dm. , 157 mk. , 211 mr. należą cych do majoratu rząd. gen. Bezaka. Ob. Jaroszki. 4. S. , wś i folw. nad rz. Kamienną, pow. opatowski, gm. i par. Ruda Kościelna, odl. od Opatowa 20 w. , ma 24 dm. , 204 mk. W 1827 r. 21 dm. , 132 mk. W 1885 r. folw. S. rozl. mr. 746 gr. or. i ogr. mr. 409, łąk mr. 57, past. mr. 7, zarośli mr. 256, nieuż. mr. 17; bud. mur. 1, drewn. 8; młyn wodny. Wś S. os 60, mr. 337. Według reg. pobor. pow. sandomierskiego z r. 1578 wś Stoki, w par. Bałutów, własność księcia Ostrogskiego, miała 9 osad. , 2 1 4 łan. , 1 komor. , 1 bie dnego Pawiński, Małop. , 196. 5. S. , pow. kielecki, gm. Bodzentyn, par. Wzdół. 6. S. , pow. olkuski, gm. Cianowice, par. Korzkiew. 7. S. , wś, pow. suwalski, gm. Koniecbór, par. Raczki, odl. 13 w. od Suwałk, ma 36 dm. , 281 mk. Br. Ch. Stoki 1. i S. Małe, 2 folw. , pow. lidzki, w 2 okr. pol. , o 25 26 w. od Lidy, 2 dm. , 66 mk. ; własność spadkobierców ks. Wittgensteina. 2. S. , folw. i dobra, pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. Soleczniki, okr. wiejski Kamionka, par. kat. Konwaliszki, o 45 w. od Wilna, niedaleko Dziewieniszek w pow. oszmiańskim. Folw. ma 1 dm. , 20 mk. kat. , gorzelnia, huta szklana; kaplica katol. par. Konwaliszki; dobra mają 419 dzies. ziemi używalnej i 1000 dzies. lasu. Własność Narzymskicb, w zeszłym wieku Roemerów. Spis w 1866 r. podaje nadto i wś włośc. S. , odl. również o 45 w. od Wilna, mającą 10 dm. i 75 mk. kat. 3. S. , wś, pow. wołkowyski, w 3 okr. pol. , gm. Szymki, par. Świsłocz o 10 w. , o 36 w. od Wołkowyska a 40 w. od Białegostoku, przy trakcie z Białegostoku do Wołkowyska; 15 włók ziemi dwors. Własność Petroncli Raszkowskiej. Urodził się tu w 1787 r. pułkownik Józef Paszkowski z Wincentego i Teodory z Miltanów, znany pedagog i pisarz. 4. S. , wś, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , o 67 w. od Kowna. J. Krz. Stoki 1. al. Stok, urzęd. Stocki, dawniej Stokki, wś, w pow. międzyrzeckim, o 4 klm. na płn. wschód od Pszczewa; szkoła w miejscu, par. i poczta w Pszczewie Betsche, st. dr. żel. w Międzyrzeczu Meseritz o 17 klm. ma 48 dym. , 436 mk. 425 kat. , 11 prot. i 1112 ha 582 roli, 97 łąk, 215 lasu; cz. doch. z ha roli wynosi 3, 13, z ha łąk 4, 70, z ha la su 0, 39 mrk. S. były odwieczną własnością biskupów poznań. , którym w r. 1564 płacono z 9 łanów osiadłych po 24 gr. czynszu, ćwiertnie owsa, 2 kury i 30 jaj, z 7 łan. pustych względnie po 24 gr. , z 3 sołtyskich 2 złp. 4 gr. zamiast zwykłych posług, z łanu karczmarskiego 24 gr. i stawne dawnym zwycza jem. W r. 1580 było tu 6 1 2 łan. osiadł. , 4 zagród. , 2 komorn. i 1 kowal. 2. S. , os. le śna, w pow. wrzesińskim, o 4 klm. ku połu dniowi od Miłosławia, nie jest wykazana w spisach urzędowych. E. Cal. Stoki 1. wś, pow. bóbrecki, 6 klm. na wschód od Bobrki sąd pow. , st. kol. , urząd pocz. i tel. . Na płd. wsohód leży Lubeszka Wołochowa, na płd. zach. Sarniki, na zach. Lanki Małe, na płn. zach. Strzałki, na wschód Świrzyk i Chlebowice Świrskie 2 ostatnio w pow. przemyślańskim. W płd. stronie wsi powstaje pot. Lubeszka, zwany toż Horbinem i płynie na płd. Z płn. obszaru mała struga wpada do pot. Białego al. Białej lew. dopł. Boberki, tworzącego część płn. zach. granicy wsi. W dolinie Białego leżą zabudowania wiejskie, na płd. od nich grupa domów Buczacze, a jeszcze dalej Wilawcze. Na płd. zach. leży las Kamionki, zo szczytem 390 mt. wzn. Własn. więk. ma roli or. 261, łąk i ogr. 97, past. 24, lasu 583 nar. ; wł. mn. roli or. 486, łąk i ogr. 173, past. 48, lasu 43 mr. W t. 1880 było 97 dm. , 613 mk. w gminie, 6 dm. , 33 mk. na obsz. dwor. 605 gr. kat. , 19 rz. kat. , 21 izrael. ; 586 Rusinów, 60 Polaków. Par. rz. kat. w Bóbrce, gr. kat. w Strzałkach. We wsi jest cerkiew p. w. św. Trójcy, szkoła fil. i młyn. Za czasów Rzpltej wś należała do dóbr koronnych. W r. 1671 zezwala król Michał na cesyą dożywocia, które Aleksander Cetner, kaszt. halicki, ma na dobrach królew skich Stoki, na rzecz Jana Cetnera, ssty łopatyńskiego Arch. Bernardwe Lwowie, C. , t. 157, str. 1083. W r. 1687 nadaje Jan III Zygmuntowi Babskiemu, wojew. brzeskiemu, stście kujawskiemu i marsz. trybunału, doży wocie na wsi Stoki 1. c. , C, i 452, str. 2902. W r. 1731 nadaje August II Stanisławowi Tatomirowi i jego żonie wś S. 1. c. , C. , t. 527, str. 351. Według lustr. z r. 1765 S. były w posiadaniu Dominika Cetnera przywileju nie wykazano, to też posiadanie zaprzeczono, prowent obliczono na 1146 złp. 12 gr. Ob. Dodat. do Gaz. Lwów. , 1857, Nr. 42 i Rkp. Ossol. Nr. 2834, fol. 86. 2. S. , część Dziewięcierza, pow. Rawa Ruska. 3. S. , ob. Udaje. 4. S. , przyl wsi Grabowa, pow. Ka mionka Strumiłowa. Lu. Dz. Stoki Stokinie Stokliszki Stokmiany Stoków Stokinie, dwór, pow. rossiońskij gm. Mańkuny, o 15 w. od Rossień. Stoklany, wś, pow. szawelski, gm. Tryszkuny, o 53 w. od Szawel. Stokliszki, mko rząd. nad rzką Wierzchnią, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Jezno o 10 w. , okr. wiejski Stokliszki, odległe o 42 w. od Trok a 70 w. od Wilna. W pięknem położeniu, na lekko pochyłej ku południowi płaszczyźnie zbudowane, ma 2089 mk. Podług spisu z 1865 r. było 861 dusz rewiz. włośc. i 4 jednodw. ; w 1866 r. 272 dm. , 1644 mk. 41 prawosł. , 936 kat. , 5 ew. , 7 mahom i 355 żyd. . Posiada kościół par. kat. , kaplicę na cmentarzu, dom modlitwy żydowski drcwn, browar, dwa jarmarki 23 kwietnia; 8 września. Pierwotny kościół, p. w. św Trójcy, wzniósł tu w 1593 r. Zygmunt III i opatrzył go funduszem ziemnym a Jan Alfons Lacki pomnożył uposażenie w 1641 r. Po upadku starej drewnianej świątyni w r. 1776 r. zbudował nowy kościół, w stylu gotyckim z domieszką renesansu, ówczesny starosta stokliski Józef Teodor Doroszkiewicz Bouffał h. Kościesza. Jest on w kształcie krzyża, z dwoma czteropiętrowemi wieżami, opasany murem, z czterema narożnemi kapliczkami. Posiada sześć ołtarzy św. Trójcy, św. Antoniego, św. Michała, Niepokal. Poczęcia N. M. P. , Jezusa Chrystusa Ecce homo i św. Jana Chrzciciela. Parafia kat. , dekanatu mereckiego, ma 6148 wiernych; kaplica w Pestowianach. Okrąg wiejski, oprócz mka S. , obejmuje wś Budę, w 1865 r. w ogóle 403 dusz rewiz. włośc. skarbowych. Dobra skarbowe S. w 1850 r. składały się z mka, 20 wsi, 2 zaśc. i miały 8759 dwor. O 3 w. od mka w stronie płd. zach. znajdują się trzy źródła mineralne, zwane siarczane, słone i żelazne, przy których tenutaryusz S. gen. Murawiew założył łazienki. Wody te sprowadzały około 200 chorych rocznie, po nastąpionej jednak w 1857 r. pogorzeli zabudowań czasowo zaniedbane zostały. S. znane są od początku XV w. Tędy ciągnęła w 1403 r. wielka wyprawa krzyżacka pod dowództwem marszałka zakonu Wernera Tettingen, prowadząc Świdrygajłę do rządów Litwy. W 1569 r. S. należały do dóbr stołowych królewskich i składały część oprawy królowej Barbary Radziwiłłówny. Następnie przemienione na starostwo niegrodowe, obejmujące S. z przyległościami, które w 1766 r. posiadał Józef Bouffał, następnie Minejko, opłacając kwarty 1361 złp. 17 gr. a hyberny 685 złp. Na sejmie z 1773 75 r. Stany Rzpltej nadały te dobra w posiadanie emfiteutyczne Feliksowi Malinowskiemu, po nim dzierżył je Wacław Matuszewicz. Po ostatnim rozbiorize stawszy się własnością skarbu, oddane były na pewien przeciąg czasu gen. Murawiewowi, poczem wróciły pod zarząd dóbr państwa. Jeszcze na początku XVIII w. S. zaczęły być powszechnie znane ze swoich źródeł słonych. Za Augusta II Ludwik Pociej, hetman w. lit. , będąc ststą stokliskim, postanowił założyć tu warzelnie soli, ale że korzyść nie wyrówny wała nakładom, po pierwszych próbach za niechano przedsięwzięcia. Pomiędzy 1780 a 1790 r. Joachim Chreptowicz, podkanclerzy litewski, zwrócił uwagę na zdroje w 8. i w celu ich zbadania wysłał profesorów akade mii wileńskiej Sartorisa i kś. Józefa Mickie wicza, którzy znalazłszy w tutejszej wodzie zaledwie pół procentu soli kuchennej, wnieśli, że wywarzanie jej zwyczajnemi środkami nie może być korzystnem, bo nie odpowie nakła dom. Dodał jednak Sartoris, że woda mogła by być wzmocniona przez zamrażanie, coby znacznie zmniejszyło koszta wywarzania. Do mysł ten zachęcił kś. Jundziła, który w 1791 r. przybył do S. i rezultaty swych badań ogłosił w broszurce O źródłach słonych i soli stokliskiej Wilno 1792. Podług niego sól w S. przez zamrożenie oddzielona i potem warzeniem do użycia przysposobiona, wymagałaby tak umiarkowanych kosztów, że z ko rzyścią mogłaby być wyrabianą. W 1827 r. czynił tu poszukiwania geognostyczne von Ulman. Przypuszczając znajdowanie się po kładów soli, zrobił otwór świdrowy na 10 1 2 sążni, napotkawszy jednak pod warstwą gli ny piaszczystej i gliny czerwonej oraz niebiesko szarej na ułamki skał twardych, mu siał zaniechać dalszego badania. Dopiero w r. 1841 zwrócono uwagę na leczniczą własność źródeł stokliskich. Z polecenia rządu badali je wówczas dr. Zielonka i aptekarz Ancypa a tenutaryusz stokliski gen. Murawiew zbu dował dom drewniany, stajnie, łazienkę i rozerwaary do wody. W 1851 r. rozszerzono znacznie zakład kąpielowy, który coraz wię cej ściągał chorych, głównie na reumatyzm, skrufuły, wyrzuty skórne i in. Dalszy roz wój, przerwany pożarem w 1857 r. , datuje się od czasu oddania zakładu kąpielowego w 24letnią dzierżawę Sacewiczowi i doktorowi Bi lińskiemu z Wilna. O wodach mineralnych stokliskich pisał Kukolnik w Pamiętniku wi leńskiej gub. z r. 1859 r. str. 57 67. Opis S. podał Syrokomla w Wycieczkach po Li twie t. I, 136 153. J. Krz. Stokmiany, ferma, pow. szawelski, gm. Tryszkuny, o 5 w. od Szawel. Stoków 1. kol. , pow. gostyński, gmina Czermno, par. Gombin ewang. , ma 5 dm. , 36 mk. ew. , 95 mr. ; przy domach piękne sady owocowe, przynoszące znaczny dochód. Na łąkach pokład torfu; plantacye wierzbiny. W 1827 r. 6 dm. , 59 mk. , par. Życk. 2. S. Stokinie Stoklany Stolarowa al. Majdan Kawęczyński kol. , pow. lubelski, ob. Kawęczyn 18. . Stokowiec, wś i os. fabr. nad rz. Łączną, pow. kielecki, gm. i par. Suchedniów. Istniała tu kuźnica rządowa. W 1827 r. 23 dm. , 166 mk. , par. Wzdół. Stokowisko, wś i fol. , pow. mazowiecki, gm. i par. Poświętne, odl. 14 w. od Wysokiego Mazowieckiego, posiada pokłady wapienia, wiatrak, staranne gospodarstwo folwarczne. W 1827 r. 11 dm. , 74 mk. W 1881 r. fol. S. rozl. mr. 789 gr. or. i ogr. mr. 544, łąk mr. 70, wody mr. 1, lasu mr. 156, nieuż. mr. 18; bud. mur. 1, drewn. 18; płodozm. 4 pol. , las nieurządzony. Wś S. os. 13, mr. 9. Stokówo 1. pow. ostrowski, ob. KamionkaS. 2. S. Bucki, wś, S. Szerszenie, wś, S. Łukasiki, folw. , S. Złotki, wś, pow. ostrowski, gm. Dmochy Glinki, par. Czyżew. S. Bucki, wś szlach. , ma 16 dm. ; 1827 r. 11 dm. , 54 mk. ; S. Szerszenie, wś, ma 4 dm. , 14 mk. ; 1827 r. 2 dm. , 9 mk. ; S. Łukasiki, folw. , 1827 r. 1 dm. , 4 mk. ; S. Złotki, 1827 r. 3 dm. , 12 mk. Br. Ch. Stokowski Antoniew, kol. , pow. łódzki, gm. Nowosolna, par. Mileszki, ma 38 dm. , 376 mk. , 858 mr. Stokowskie Budy, wś włośc. , pow. łódzki, gm. Nowosolna, par. Mileszki, mają 31 dm. , 261 mk. , 368 mr. Stokowy, strumień w Kazimierzu Dolnym, wpada do Wisły ob. t. III, 925. Stokroć, folw. , pow. nowogródzki, w po bliżu gościńca poczt. ze Słucka przez Nie śwież do Nowogródka, o 3 w. od mka Turca i 9 w. od Mira, w 4 okr. pol. mirskim, wła sność Kossowskich, ma przeszło 7 1 3 włók; grunta szczerkowoglinkowate, bardzo urodizajne. miejscowość lekkofalista, całkiem bezleśna. A. Jel. Stola al. Stolla, Stollen niem. , ob. Stwoła. Stolarajcie 1. dwór przy ujściu rz. Okmiany do Mitwy, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , o 58 w. od Kowna. 2. S. , folw. , tamże, o 56 w. od Kowna. Stolarka, wś, pow. pruźański, w 2 okr. pol. , gm. Beroza, o 40 w. od Prużany. Stolarnia 1. wś, w pow. wieluńskim, wchodziła w skład dóbr Kuźnica ob. . 2. S. , osada w dobrach Brodnia, pow. łaski. 3. S. , pow. pińczowski, gm. i par. Sancygniów. Stolarowa, ob. Stalerowszczyzna. Stolarowo, zaśc. szlach. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 7 w. od Dzisny, 1 dm. , 14 mk. katol. Stolarowszczyzna, folw. szlach. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 39 1 4 w. od Dzisny, 1 dm. , 7 mk. prawosł. Stolary, wś nad Berezyną, pow. bobrujski, przystań drugorzędna. Stolaryszki 1. zaśc. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Malaty, okr. wiejski Widziniszki, o 9 w. od Malat a 59 w. od Wilna, ma 2 dm. , 12 mk. kat. w 1865 r. 7 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Oszkinie. 2. S. ; zaśc. , tamże, o 57 w. od Wilna, 3 dm. , 25 mk. kat. 3. S. s wś, pow. wiłkomierski, gm. Wiżuny, o 50 w. od Wiłkomierza. Stolarzów, wś kość. ob. t. VI, 611, jest to Stalerowszczyzna ob. . Stolarzowice, 1445 i 1532 r. Stirhokwitz, Stollarzowitz, dobra i wś, pow. tarnowicki, par. ew. Tarnowice, kat. Repty Stare. Bobra mają 5 dm. , 122 mk. kat. , 765 ha; wś 90 dm. , 1200 mk. 19 ew. , 211 ha. Do 8. należy kolonia Górniki. Stolbergsdorf, wś, pow. rychbachowski, par. ew. i kat. Peterswaldau; 52 dm. , 499 mk. 78 kat, , 23 ha. Stole, pow. rossieński, ob. Stanie. Stolec, w XVI w. Stholecz major i minor, wś i folw. nad rzką Oleśnicą, pow. sieradzki, gm. Złoczew, par. Stolec, odl. 28 w. od Siera dza, posiada kościół par. z dwoma kaplicami i trzecią cmentarną, gorzelnię, młyn wodny, 37 dm. , 686 mk. W 1827 r. 69 dm. , 505 mk. Dobra S. składały się w 1878 r. z fol S. , Filipole i Krzyżanka, rozl. mr. 2072 fol. S. i Filipole gr. or. i ogr. mr. 611, łąk mr. 175, past. mr. 485, lasu mr. 476, nieuż. mr. 58; bud. mur. 18, drewn. 8; płodozm. 12pol. , la sy nieurządzone; fol. Krzyżanka gr. . or. i og. mr. 219, lasu mr. 42, nieuż. mr. 6; bud. mur. 2, drewn. 1; płodozm. 6pol. , pokłady torfu. Wś S. os. 31, gr. mr. 100; wś Biesiec os. 32, mr. 296; os. młyn. S. ma 25 mr. , 5 bud. dre wnianych, S. był gniazdem rodziny szlachec kiej h. Wierusz. Oni zapewne założyli tu kościół par. p. w. św. Wawrzyńca, wspominany w aktach kapituły w 1449 r. Na po czątku XVI w. w S. mieszka Mojaczewski z Mojaczewic Majaczewic. W drugiej połowie XVIII w. istnieją przy kościele drewnia nym dwie kaplice św. Krzyża murow. i św. Anny drewn. Feliks Szaniawski, ststa bolesławski, dziedzic S. , wystawił 1768 r. nowy kościół drewn. , przy którym wznieśli kaplicę mur. z grobami rodzinnemi dziedzice Nieohmirowa Olszewscy. Na cmentarzu kaplica św. Salomei z 1833 r. Na początku XVI w. łany kmiece w S. dawały plebanowi tylko meszne po 2 kor. żyta i tyleż owsa, dziesięci na zaś należała do jednej z kanonii gnieźnień skich. Ról folwarcznych nie było Łaski, L. B. , I, 424, 5. W 1553 r. wś kośc. S. ma 6 łanów; 1576 r. S. minor 1 1 2 łanu Pawiński, Wielkop. , II, 216. S. par. , dek. sieradzki, 2374 dusz. Br. Ch. Stolerujcie, dwór, własność Burby, i wś, pow. rossieński, par. girtakolska. Stokowiec Stokowisko Stokówo Stokowski Antoniew Stokowskie Budy Stokowy Stokowiec Stokroć Stolarnia Stolarzowice Stolbergsdorf Stolec Stole Stolerujcie Stolarowo Stolarka Stolarajcie Stola Stolarowszczyzna Stolary Stolaryszki Stolarzów Stolica Stolewo, dobra, pow. witebski, w 1 okr. pok. do spraw włośc. , gm. Jeremino, w 1863 r. 97 dusz rewiz. Stolewszczyzna, dobra, pow. prużański, w 2 okr. pol. , gm. Bajki, o 17 w. od Prużany. Stolgi, wś, pow. telszowski, w 3 okr. pol. , o 43 w. od Telaz. Stolica, wś nad Dzisienką, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Łużki, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Szyrynów, Hermanowicze, o 14 w. od gminy a 32 w. od Dzisny, ma 19 dm. , 258 mk. Stoliczna al. Stolica, szczyt górski, w hr. goemerskiem Węg. , wo węźle górskim przy pierającym od wschodu do Rudaw węgier skich, a głównie ich działa zwanego Szczawnickiemi górami, między źródłami Hronu i Słonej, na połud, od przecznicy wernarskiej i naprzeciwko Królewskiej Hali. Wzn. 1480 mt. npm. szt. gen. . Br. G. Stoliczny, mylnie Soliczny ob. , potok górski, powstaje w obr. gm. Obidzy, pow. nowosądecki, ze źródeł leśnych; płynie na płn. leśnym jarem i w tejże wsi uchodzi do pot. Obidzy z praw. brzegu. Długi 3 3 4 klm. Br. G. Stolin 1. mko nad Horymem, pow. piński, na t. zw. Zarzeczu, w 3 okr. pol. płotnickim, gm. Stolin, o 67 w. od Pińska a 13 w. od st. dr. żel. poleskowołyńskiej Widybor, ma przeszło 250 osad, około 1800 mk. w 1867 r. 254 dm. , 1571 mk. , 4176 dzies. , zarząd okręgu policyjnego dla 5 gmin powiatu Lemieszewicze, Płotnica, Stolin, Cierebież i Raczysk, zarząd gminny, cerkiew paraf. , dwa domy modlitwy żydow. , szkółkę miejską, gorzelnię. Cerkiew p. w. św. Trójcy, z muru w 1815 r. wzniesiona, fundacyi obywatela Kajetana Korzeniowskiego; kaplica na cmentarzu grzebalnym, p. w. Wniebowz. N. M. P. , wystawiona w 1823 r. kosztem Cyryla Szymonowicza; około 1800 parafian. Paroch ma przeszło 50 mr. ziemi. W S. zbiegają się gościńce wołyński od strony Wysocka, mozyrski od strony Dawidgródka i piński od strony Płotnicy. Ludność flisacza i rolnicza, rybołówstwo znaczno; żydzi trudnią się handlem drobnym i drzewnym. Grunta nieco faliste, urodzajne, łąki wyborne, lasy znaczno, posiadające dużo dziegciami. Gmina stolińska składa się z 5 okręgów starostw wiejskich, ma 312 osad włośc. , 1728 włościan płci męz. , uwłaszczonych na 6393 dzies. W skład gminy wchodzą Biełohusza, Chotomla, Juniszcze, Mańkowicze, Otwierzyca, Rzeczyca, Stolinek, Terebiszcze, Widybor i Wikarewicze. Miasteczko starożytne, należało do liczby miast t. zw. pohoryńskich, t. j. nadhoryńskich. Latopiscy ruscy w XI i XII w. wspominają miasta pohoryńskie, t. j. nad Horyniem lub blizko niego leżące. Nie wszystkich nazwy się zachowały. Wo wszystkich tych miastach przechowały się ślady dawnych fortyfikacyi. Niegdyś królewszczyzna, oddawana różnym osobom za zasługi. W XVI w. władali tu kniaziowie Sołomereccy ob. Rewizya puszcz, str. 9, dokum. z 1558 r. . Na początku XVIII w. klucz stoliński należał do ks. Wiśniowieckich, następnie Korzeniowskich ob. Łukasz Gołębiowski, Pamiętnik z lat dziecinnych, str. 11. August III d. 13 czerwca 1759 r. oddał S. w posiadanie prywtne Pociejom, od których po kądzieli przeszedł do Sołtanów, od tych zaś nabył Józef Skirmunt, którego jedyna córka Jadwiga wniosła w posagu w dom Stachowskich. D. 29 września 1655 r. wojska litewskie poniosły tu klęskę w boju z oddziałem wojsk ruskich pod dowództwem kn. Wołkońskiego, w skutek czego ks. Wołkoński zajął S. i trzymał go przez lat kilka. 2. S. , wś, pow. rohaczewski. Z liczby mieszkańców 8 zajmuje się wybijaniem oleju konopnego. A. Jel. Stolinek, wś, pow. piński, w 3 okr. pol. , 92 mk. ; własność Stächewakiej. Kś. M. Stolkowszczyzna, zaśc. pryw. , pow. wilejski, w 2 okr. pol. , o 71 w. od Wilejki, 1 dm. , 12 mk. Stolla al. Sztolnia al. Jagielnica, rzeczka, bierze początek pod wsiami Zurada i Niesułowice, w pow. olkuskim, płynie przez piaski wsi Starczynów i ubiegłszy 12 wiorst wpada do Przemszy Białej pod wsią Borek. Dopływem S. jest sławna olkuska rzeczka Baba. Stollbeck, wś, pow. tylżycki, st. p. , tel. i kol. żel. Tylża, 82 ha, 313 dm. , 1160 mk. Stollberg, osada do nadleśnictwa Mallischken, st. p. Budry; 1 dm. , 7 mk. Stollen, dobra ryc. , pow. morąski, st. p. Libsztat; 686 ha, 33 dm. , 187 mk. Stolne, mko nad rzką Domną, pow. sośnicki gub. czernihowskiej, o 40 w. od Sośnicy, na 478 dm. , 3805 mk. , 2 cerkwie, piękny dom mieszkalny, właścicieli hr. Kuszelewa Betborodko, wzniesiony w końcu XVIII w. ; przy domu wielki ogród z oranżeryami. Stolniki, wś i fol. , pow. rawski, gm. Gortatowice, par. Cielądz; wś ma 12 dm. , 149 mk. ; folw. 8 dm. , 29 mk, należy do dóbr Grabico. W r. 1827 było 20 dm. , 138 mk. W 1867 r, fol. S. rozl. mr. 1099; gr. or. i ogr. mr. 605, łąk mr. 79, past. mr. 33, lasu mr. 150, zarośli mr. 193, nieuż. mr. 39. Wś S. os 15, mr. 202. Stolnikowy, chutor nad rz. Wysią, pow. zwinogródzki, w 1 okr. pol. , gm. Kalihorka, par. praw. Elizawetka, miał w 1863 r. 75 mk. Należy do dóbr Tołmacz, dawniej Łopuohinych, następnie Bernardakich. W spisie z 1885 r. niepodany. Stolno, niem. Stollno, dok. około 1400 Stoelen, Stolin, Stolyn, dobra ryc. , pow. chełmiński, st. p. Małe Czyste o 3 klm. , par. kat. Stolewo Stolno Stolnikowy Stolniki Stolne Stollen Stollberg Stollbeck Stolla Stolkowszczyzna Stolinek Stolin Stoliczny Stoliczna Stolgi Stolewszczyzna Stolewo Stolzenau Stolz Stoltmann Stolpmuende Stolpe Stolnopol Stolzenberg Stolnopol Wabcz. Schodzą się tu bito trakty z Grudziącza, Wąbrzeźna, Torunia i Chełmna. S. ma z fol. 462 ha 419 roli. W 1885 r. 15 dm. , 49 dym. , 247 mk. , 191 kat. , 56 ew. Do 1301 r. był to fol. krzyżacki i należał do komturstwa starogrodzkiego, później został zamieniony na dobra allodialne. R. 1430 jest Lorencz Stolin, t. j. Wawrzyniec z Stolna, ławnikiem. R. 1447 jest Budisch von Stoelen. t. j. Budisz z Stolna, posłem do w. mistrza. W XV w. napotykamy tu Kalksteinów, któ rzy od S. przybrali nazwisko Stolińskich ob. Kętrz, o narod. pol. , 75, 158, 142 i Gesch. d. St. u d. Kr. Kulm r. Schultz, I, 202. R. 1667 należało S. do Gronczowskich ob. Wi zyt. Strzesza, str 96. R. 1706 dawał dwór mesznego 2 korce żyta i tyleż owsa ob. Wi zyt. Potockiego, str. 235. Kś. Fr. Stolnopol, dobra, pow. połocki, w 3 okr. pok. do spraw włośc. , gm. Horspla, w 1863 r. 42 dusz rewiz. Stolpe, ob. Sztolpy. Stolpe niem. , ob. Słupa, Słupianka i Słupsk. StolpeFluss, ob Miałka. Stolpmuende, ob. Ujść. Stoltmann, wś, pow. człuchowski, st. p. Lipienice, gm. Lubonie, par. kat. Borzyszkowy 1 3 4 mili odl. , 1357, 05 magd. mr. ; 1885 r. 7 dm. , 44 mk. Kś. Fr. Stolz, też Skorolez, dobra i wś, pow. rychbachowski, par. ew. Stolz, kat. Seitendorf. Dobra mają 19 dm. , 298 mk. 41 ew. , 699 ha; wś 203 dm. , 1278 mk. 314 kat. , 1600 ha. We wsi kościół par. ewang. , zamek hr. Schlabrondorf. Łomy marmuru i wapienia. Stolzenau, dobra i wś, pow. Neurode, par. ew. Kładzko, kat. Ober Schwedeldorf. Dobra mają 3 dm. , 13 mk. kat. , 547 ha; wś 175 dm. , 895 mk. 6 ew. , 348 ha. Stolzenberg, góra i miasto, dziś już nieistniejące, tuż pod Gdańskiem, w zach. stronie. Góra Stolzenberg 210 st. n. p. m. wysoka i wieś t. n. , stanowiąca przedmieście gdańskie, wskazują dziś jego położenie. Wś ma 24 dm. , 328 mk. Góra S. należała w części do włocławskich biskupów, w części do kapituły. Osada istniała już 1456 r. Tego bowiem roku d. 1 czerwca przez zaciężnych żołnierzy z Starogardu i Nowego, przychylnych Krzyżakom, złupiona została ob. Ser. rer. Pruss. , IV, 163. R. 1461 i 1462 ponownie przez Krzyżaków była zaczepiona ob. tamże, str. 584 i 589. R. 1520, gdy w Prusiech znów się srożyła wojna, został S. wraz z okolicznemi przedmieściami przez Gdańszczan spalony. Ten sam los spotkał go 1577 r. ; wówczas przypatrywał się pożarowi osady Stefan Batory z góry biskupiej. R. 1657 palili S. Szwedzi, a 1734 r. , kiedy na rozkaz gdańskiej rady miejskiej niektóre domy w Petershagen zostały spalono, rozszerzył się ogień dalej i zniszczył prawie cały Szotland i Stolzenberg. R. 1772 dobra duchowne tuż pod Gdańskiem, mianowicie Szotland, Stolzenberg, św. Wojciech i Szydlico, przeszły na własność rządu pruskiego. Zaczął wtedy król Gdańszczanom w różny sposób dokuczać, aby ich przekonać, że jedynym dla nich ratunkiem jest złączenie się z Prusami. Ścieśnił granice miasta i obłożył handel wysokiemi cłami. Cztery wymienione wsi złączono w jedno królewskie miasto Stolzenberg Koonigliche Immediatstadt S. , mające rywalizować z Gdańskiem. Niebawem też zakupił rząd dom prywatny w S. i przebudował go na ratusz. W jednem z piętr jego odprawiali później luteranie nabożeństwo. Oprócz tego zostało miasto siedzibą urzędu akcyzy i cła, powiatowej komisyi sądowej i naddyrekcyi pocztowej. Ulic było 14. Gdańszczanie powoływali się wprawdzie na przywilej Kazimierza Jagiellończyka, według którego żadne miasto ani żaden zamek nie powinien być założony w pięcio milowym obrębie, ale daremnie. Sztucznie utworzone miasto nie prosperowało, bo Gdańszczanie zerwali stosunki z temi 4 przedmieściami i odnowili 1775 r. stare edykta, handel z niemi w części zakazujące, w części znacznie ograniczająco. Skutki tych zakazów przedmieściom tyra wnet bardzo się dały we znaki. Dowodzi tego dobitnie zmniejszająca się liczba ludności. R. 1772 liczyły te 4 połączone przedmieścia 10951 mk. , zaś 1792 r. tylko 6516, 1793 r. 5641; nieco później wzrosła ludność znów z 6000 do 8000. Dymów liczono 1793 r. w S. 675, w Szydlicach 238, w Szotlandzie 211. Pustych posiadeł było około 1789 r. w S. 88, w Szydlicach 31, w św. Wojciechu 3, w Szotlandzie kilka. Dopiero po przyłączeniu Gdańska do Prus 1793 r. przedmieścia te znów powiększać się zaczęły. R. 1807 d. 12 marca spalili Gdańszczanie znów S. i pobliskie przedmieścia, gdy pruski generał Kalkreuth wjedżał do miasta, by w niem objąć główną komendę. Gdy generał Rapp dzielnie bronił w 1813 r. Gdańska, został S. po raz ostatni zniszczony i już z gruzów nia powstał. W 1687 roku pobierał prob. przy kaplicy królewskiej w Gdańsku ex monte Stolcenbergensi od 4 1 2 włók 2 1 2 kor. żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Madalińskiego, str. 33. Dla licznych tutejszych katolików ustanowił 1666 roku biskup Czartoryski nową parafią, którą powierzył spowadzonym tu reformatom. Kościół pierwotny, jako tymczasowy, był szczupły i z drzewa budowany. Większy i wygodniejszy z muru pruskiego wzniósł 1673 r. Ignacy Bąkowski, woj. pomorski, Stolzenticz Stolzenhof Stolzenfelde Stolzenfeld Stolzenberg Stolzenberg Stołbowszczyzna Stołbowo Stołbowaja Stołbnia Stołbiszcze Stołbiec Stołbce Stoła Stolzhagen główny fundator klasztoru. Przez wojny i częste oblężenia kościół wiele ucierpiał i groził upadkiem. Za staraniem gwardyana Antoniego Brueckenthal stanął 1734 r. nowy kościół murowany. Lecz i ten został 1807 r. wraz z całym S. zburzony. Ostatni zakonnicy wynieśli się z gruzów 1813 r. U Borcka Echo sep. są wymienieni niektórzy słwniejsi zakonnicy tutejszego konwentu, eximii eruditione, zelo animarum et pietate, mianowicie ks. Franciszek Bichterski, który tu od 1671 r. wykładał filozofią i teologią; podróż do Rzymu odbył pieszo, um. w Rawiczu 1685 r. ; Cypryan Szober, dawniej żołnierz konwertował 1664 r. , był rektorem w szkole w Wejherowie, kazaniami w Gdańsku nawrócił wielu do wiary katol. , umarł w klasztorze w Wejherowie, 1700 r. ; Jakub Schetter, niezmordowany kaznodzieja, podróż do Rzymu także pieszo odbył, um. 1707 r. ; ks. Brueckenthal, służył dawniej w wojsku ruskiem, gdzie doszedł stopnia generała. Piotr II, bawiąc 1729 r. w Gdańsku, odwiedził go i hojną obdarzył jałmużną. Gdy 1734 r. Ruscy Gdańsk oblegali, wówczas Brueckenthal, przeor konwentu, klasztorowi wielkie wyświadczył usługi, Zródla 1 Borek, ,Echo Sepulchralis, mskr. w Pepinie, 140 150. 2, ,Utracone kościoły i kaplice p. X. Fankidejskiego, str. 175. 3 Land v. Leute des Landkr. Danzig von Brandstaeter, str. 182 i 311. 4 Zeitsch d. Westpr. Gesch. Ver. , XX, 78 iin. Kś. Fr. Stolzenberg 1. wś, pow. świętosiekierski, st. p. Hermsdorf; 679 ha, 206 dm. , 913 mk. 2. S. , osada, pow. olsztyński, przy mście Olsztynie, na polskiej Warmii; 2 dm. , 76 mk. Stolzenberg, dobra i wś, pow. zgorzelicki, par. ew. Markersdorf. Dobra mają 87 dm. , 352 mk. 1 kat. , 203 ha; wś 44 dm. , 180 mk. 6 kat. , 221 ha. Stolzenfeld, wś, pow. frydlądzki, st. p. Szępopol; 975 ha, 103 dm. , 529 mk. Stolzenfelde niem. , ob. Sztotfeld. Stolzenhof niem. , dobra, pow. elbląski, st. p. i par. kat. Elbląg 4 klm. odl. 100 ha 85 roli; 1885 r. 2 dm. , 4 dym. , 33 mk. , 12 kat. , 21 ew. Dobra te opustoszały i przypadły Elblągowi; 1574 r. zostały wydane burmistrzowi Jerzemu Muenzer za 100 grzywien zakupnego i 12 grz. rocznego czynszu. R. 1606 i 1612 zostały szpitalowi św. Ducha w zastaw dane; 1664 r. zaś nabył je Sebastyan Stolz ob. Der Elbinger Kreis v. Rode, 88. Stolzenticz 1. Gross, wś, pow. kłajpedzki, st. p. Saugen; 68 ha, 3 dm. , 15 mk 2. S. Klein, wś, tamże, st. p. Aglonen; 113 ha, 7 dm. , 38 mk. Stolzhagen 1. wś paraf. katol. , pow. licbarski, st. p. Liewenberg; 723 ha, 87 dm. , 453 mk. 2. S, młyn, tamże; 179 ha, 10 dm. , 54 mk. Stoła Mała, rzeczka, lewy dopływ rz. Małapanew Małapiana, praw. dopł. Odry. Płynie z pod Tarnowca na Szląsku pruskim. Stołbce 1. wś, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. pol. , gm. Rohacze, o 52 w. od Brześcia. 2. S. , ob. Stołpce. Stołbiec al. Stowpiec, wś, pow. radomyski, w 3 okr. pol. , gm. i par. praw. Potyjówka, o 23 w. od Radomyśla. Stanowi właściwie południową część Potyjówki. Stołbiszcze, sioło, pow. sergacki gub. niżegorodzkiej, o 20 w. od Sergacza, ma 211 dm. , 1601 mk. , 2 cerkwie z 1769 r. Mieszkańcy, oprócz rolnictwa, zajmują się wyrobem kół. Jako pustkowie nadane w końcu XIV w. monasterowi Błagowieszczeńskiemu w Niżnim Nowgorodzie; w czasie wojny z Kazaniem zostało zniszczone przez Czeremisów. Stołbnia, rzeczka w gub. mohylewskiej, lewy dopływ Dniepru, uchodzi pomiędzy Krapiwnią a Perespą. Przybiera od prawego brzegu Kobylówką. Stołbowaja, rzeczka w gub. chersońskiej, prawy dopływ Ingułu lewego dopływu Bohu. Stołbowo, wś nad rz. Siasią, pow. nowoładozki gub. petersburskiej, o 50 w. od mta powiat. , ma 3 dm. , 18 mk. W 1617 r. zawarto tu pokój z Szwecyą. Stołbowoj, zaśc. włośc. , pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Rukojnie, o 1 w. od gminy, 4 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Kijany. Stołbowszczyzna, białoruskie Staubowszczyna, wś, pow. ihumeński, w 1 okr. pol. uździeńskim, gm. Mobilna, w pobliżu gośc. z mka Uzdy do mka Mobilny, ma 25 osad; grunta lekkie dość urodzajne. A. Jel. Stołbun, fol. , pow. rohaczewski, gorzelnia, zatrudniająca 9 ludzi, produkująca 392894. stop. spirytusu i dająca 1993 rs. dochodu; własność hr. CzernyszewaKruglikowa. Stołbunka, rzeczka w gub. mohylewskiej, lewy dopływ Biesiedzi. Stanowi część granicy pow. rohaczewskiego od pow. suraskiego gub. witebskiej. Stołbuńska, Rudnia, pow. rohaczewski, ob. Rudnia 125. . Stołbuny, sioło, pow. rohaczewski, gm. Stołbuny, ma 182 dm. , 988 mk. Gmina ma 5959 mk. włościan 2564 męż. , 2650 kob. i 745 dzieci. W gminie znajduje się 350 dzies. lasów prywatnych i 12 3 4 dz. włośc. Stołby, wś, pow. nowogradwołyński, gm. żołobeńska, ma 37 dusz włościan, 161 dzies. ziemi włośc. , 451 dzies. ziemi dworskiej. Należała do dóbr berezdowskich, przez ks. Sta Stołby Stołbuny Stołbuńska Stołbunka Stołbun Stołbowoj Stołowa Kiernica Stołowa Góra Stołowacze Stołowa Stołów Stołoki Stołka Stołhinowo Stołgany Stołowacz Stołężyn nisława Jabłonowskiego sprzedana Johanowym, do których i dziś należy. L. R. Stołężyn, urzęd. Stolenschin, Stoliszino 1384 Sztholyzyno i Stolyzyno 1523 i 1618, Stholizino 1577, wś i dwór, pow. wągrowiecki, o 7 klm. na płd. zach. od Kcyni st. dr. żel. , na tra kcie do Gniezna, par. Panigródz, poczta Wa pno. W 1384 r. arcyb. Bodzanta zamienił czynsz i dochody z młynów kwieciszewskich należące altaryi w Icatedrze gnieźn. , na dziesięciny z S. i Wapna Kod. Wielk. , n 1820; 1449 r. sądził się pleban panigrodzki z Andrzejem, dziedzicem S. , o dziesięciny Ła ski, L. Ben. , I, 123, przyp. ; 1521 r. zacho dziły spory graniczne między dziedzicami S. i Wapna Akta gr. kcyńskie, fol. 324; 1577 r. było w S. 14 śladów osiadłych i 4 zagr. , w 1579 r. 25 ślad. os. i 4 zagrodn. , a w 1618 r. 10 ślad. os. , 4 zagr. i wiatrak. Około 1793 r. należał S. do Józefa Radzimińskiego, woj. gnieźn. , na Dziewierzewie później do Wilkowskich. Wś ma obecnie 8 dm. , 59 mk. kat. i 127 ha 97 roli, 2 łąk, 3 lasu. Dwór z fol. Koernershoeh i leśniczówką Wilkonicą two rzy okr. dworski, mający 18 dm. , 340 mk. 240 kat. , 100 prot. i 1139 ha 808 roli, 89 łąk, 214 lasu; cegielnia, chów bydła holen derskiego i koni litewskich. E. Cal. Stołgany, wś, pow. oszmiański, w 3 okr. pol, gm. Dziewieniszki, okr. wiejski Stołgany, o 4 w. od Dziewieniszek a 35 w. od Oszmiany, ma 14 dm. , 104 mk. kat. ; podług spisu z 1865 r. 37 dusz rewiz. ; należała do dóbr Dawbuciszki, Józ. Umiastowskiego. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi S. , Becza ny, Kaziule, Mieżany, Pupiszki, Rymosze, Skrejczany i Szalciny, oraz zaśc. Skrejczany, w ogóle 82 dusz rewiz. włośc. uwłaszczonych i 172 b. włościan skarbowych. J. Krz. Stołhinowo, wś włośc. , pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Jazno, okr. wiejski Ugolniki, 24 dusz rewiz. Stołka, rzka, ob. Zelwianka. Stołoki al. Stasiuki wś i dobra, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Koziszcze, o 16 w. od Kobrynia. Stołów al. Stołowa góra, szczyt w Beski dzie zach. , dziale olszańskowiślańskim na Szlą sku austr. , tuż nad granicą galicyjską, na granicy gm. Brenny i Jaworza, pow. bielski, na płn. zach. od szczytu Klimczaka 1119 mt. , nad źródłami rz. Wapienicy Lobnitz, pod 49 44 55 płn. sz. g. , a 36 38 wsch. dłg. od F. Dalej na zach. wznoszą się szczyty Błatny 917 mt. i Cisowa Wielka 872 mt. . Wzn. S. wynosi 1035 mt. Lasy od południa rozpościerające się na obszarze gm. Brenny zowią się Stołówką. Br. G. Stołów al. Stałowo, fol. do Karolewa, pow. krotoszyński Koźmin, nad Pogoną, dopł. Obry, o 2 1 2 klm. na płn. wsohód od Borku par. , poczta i st. dr. żel. ; powziął w nowszych czasach, podobno w miejsca dawnego Tobolowa. Stołowa, okolica szlachecka nad Świsło, czą, pow. miński, o 3 w. na wschód od Mińska, ma 7 osad. Stołowa, szczyt, na granicy gm. Skomielny Czarnej i Łętowni, w dziale skawiańskorabczańskim, pod 37 29 wsch. dłg. g. E. , a 49 2 35 płn. sz. g. Wzn. 841 mt. npm. Ob. Osielec. Br. G. Stołowacze, jezioro, pow. szremski, o 5 1 2 klm. na płd. wschód od Mosiny, pod Baranowem, 1 klm. długie, 3 klm. szerokie, zasilane strugą płynącą od Holendrów Żabińskich; odpływa do Warty. Stołowa Góra, ob. Stołów. Stołowa Kiernica, zródlo we wsi Litiatynie, w pow. brzeżańskim; ob. Litiatyn. Stołowacz, dobra, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Rajsko, o 10 w. od Bielska. Stołowe, grupa zabudowań w obr. Białego Dunajca, pow. nowotarski. Stołowe Góry, polne wzgórza, na płd. od Woli Raniżowskiej, w pow. kolbuszowskim, po płn. wsch. stronie drogi z Raniżowa do Lipnicy. Wzn. 238 mt. npm. Na płd. od nich ponad drogą Ugowa Góra 237 mt. . Br. G. Stołowicze al. Stwołowicze, mko nad rz. Szczarą, pow. nowogródzki, w 3 okr. pol. Nowa Mysz, gm. Stołowicze, przy b. drodze z Nieświeża do Słucka, o 42 w. od Nowogródka a 10 wiorst od stać. dr. żelaz. moskiewskobrzeskiej Baranowicze, ma do 100 osad, około 1000 mk. , przeważnie żydów. W 1867 roku było 102 dm. , 523 mk. , cerkiew, kościół katolicki, dom modlitwy żydowski, dwa jarmarki 15 sierpnia i 8 września; szkółka miejska. Pierwotnie S. były własnością w. ks. litewskich, nadane podobno przez Witolda, pewniej zaś przez króla Kazimierza Jagiellończyka w 1449 r. Niemirze Rezanowiczowi, wraz z dobrami Slezy, Litowicze i Czertawlcze ob. Skarbiec Daniłowicza, II, 194, 1891. Pod koniec XVI w. nabył S. ordynat nieświaski ks. Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka i takowe w 1616 r. , na krótko przed śmiercią, oddał wraz z dobrami Pociejki ob. kawalerom maltańskim, z tom zastrzeżeniem, aby w nowo utworzonej komandoryi Radziwiłłowie mieli pierwszeństwo; gdyby zaś żaden z Radziwiłłów nie był kawalerem maltańskim, miała prawo do komandoryi szlachta litewska i w ostatecznem tylko razie koronna Kotłubaj, Galer. Nies. , 318, 332. Kamandorya ta otrzymała potwierdzenie mistrza zakonu Alofa de Vignacourt. Pierwszym ko Stołężyn Stołowe Stołowe Góry Stołowicze Stołowy Kamień Stołpce Stołp Matyaszów Stołowszczyzna Stołowo Stołowniata mandorem został syn ks. Mikołaja Sierotki Zygmunt Karol, późniejszy wwdanowogródzki, który bawiąc na naukach w Bolonii, w 17 roku życia, powziął chęć wstąpienia do zakonu kawalerów maltańskich i gdy w 1609 r. otrzymał na to zezwolenie ojcowskie, udał się do Malty i po złożeniu ślubów odbył na morzem Śródziemnem wyprawę przeciwko piratom afrykańskim. Odtąd S. wzrosły i nabrały pewnego rozgłosu, ks. Zygmunt bowiem, wychowany we Włoszech, przywiózł z sobą zamiłowanie do budownictwa i dźwigając miasto, starał się zarazem o jego upiększenie. W 1639 r. wzniósł wielkim kosztem z muru świątynię, a przy niej domek loretański, z piękną figurą Matki Boskiej, rzezaną z drzewa, odpusty wyjednał w Rzymie i wś Berezowce zapisał na fundusz kościołowi. Miejsce to stało się uczęszczanom przez pątników i lud, uważając statuę za cudowną, składał liczne ofiary i vota. Ustanowiona przez biskupów wileńskich parafia stołowicka, miała kaplice w Arabinowszczyźnie, Haciszczu, Domaszewiczach i Żeleźnicy. Istniał nawet dekanat stołowicki, obejmający 11 parafii S. , Krzywoszyn, Darewo, Iskołdź Kroszyn, Swojatycze, Połoneczka, Horodyszcze, NowaMysz, Snów i Zadźwiej z tych podane kursywą skasowano, pozostało zaś dołączono do dok. nowogródzkiego; parafia stołowicka weszła głównie w skład par. Kroszyn. W 1868 r. kościół w S. przerobiono na cerkiew kosztem 9000 rs. Statua N. M. P. pozostała w cerkwi. Opis inauguracyi cerkwi pomieściły Mińskie Eparch. Wiedom. 1886 r. , N. 20, str. 480. Po śmierci ks. Zygmunta Karola 1642 r. byli komandorami do 1671 r. jeden po drugim bracia rodzeni Tomasz i Milcołaj Judycoy, od 1688 1719 Kazimierz Michał Pac, od 1719 40 Michał Dąbrowski, a po nim do 1764 hr. Maurycy de Saxe, poboczny syn Augusta II i Urszuli Bohuszówny, stolnikówny litewskiej. Gdy po śmierci Augusta III przeciwnicy domu saskiego wzięli górę, konfederacya zawiązana natenczas w Brześcia Litew. odjęła komandorstwo hr. de Saxe pod pretekstem nieposiadania indygenatu i oddal je Bartłomiejowi Steckiemu. Po nim został komandorem Mikołaj Józef Radziwiłł, ordynat kiecki, wwdp trocki, a po śmierci jego w 1813 r. wziął komandoryę razem z ordynacyą kiecką synowiec jego ks. Ludwik Radziwiłł, syn Michała, kaszt. wileńskiego, i Heleny Przeździeckiej, urodzony 1773 r. Kotłubaj, Galerya nieświeska, 356. Był on ostatnim komandorem stołowickim, bowiem zakon maltański wkrótce rozwiązany został i dobra przeszły na prawach ziomskich w dom Radziwiłłów linii kleckiej. Po śmiarci ostatniego ordynata kleckiego Leona Radziwiłła w 1886 r. , S. wraz z innemi dobrami ks. Leona, dołączono do ordynacyi nieświeskiej. Obejmują 46 włók. Niegdyś miasteczko słynęło jarmarkami na konie. Kahał w 1717 r. płacił 100 złp. pogłównego Vol. Leg. , VI, fol. 356. Przy ko ściele farnym z funduszu Stanisława Radzi szewskiego istniał dawniej szpital, pobudo wany przez Radziwiłłów około 1657 r. D. 23 września 1771 r. w S. Suwarow zeszedł nie spodzianie w nocy konfederatów barskich pod wodzą hetmana Michała Ogińskiego, i bez boju zabrał w niewolę. Po drugim podziale Rzpltej w 1793 r. S. zamianowano mtem po wiat. ziemi Stwołowickiej, tak jak Nowogró dek w ziemi nowogrodzkiej, a Słonim w słonimskiej. W 1795 r. po podziale osta tnim i utworzeniu gub. słonimskiej, S. wróciły znowu do znaczenia mta parafialnego. Oprócz cerkwi, przerobionej z kościoła, istnieje tu druga p. wez. Wniebowzięcia, fundacyi po dobno któregoś z Radziwiłłów; posiada 3 włóki i 18 mr; przeszło 2000 parafian. Gmi na stołowieka obejmuje 5 okręgów starostw wiejskich, 917 osad włościańskich, ma 3892 włośc. pł. męż. , uwłaszczonych na8376 dzies. gruntów wybornych, urodzajnych. Powierz chnia gminy płaska, małoleśna. A. Jel. Stołowniata, rzeka, lewy dopływ Bobra. Stołowo, wś włośc. , pow. mławski, gm. Dąbrowa, par. Szreńsk, odl. 18 w. od Mławy, ma 12 dm. , 80 mk. , 237 mr. Połowa obszaru stanowi jedną posiadłość włościańską, mającą 121 mr. W 1827 r. 1 dm. , 5 mk. Stołowo, wś, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, parochii Borysów, ma cerkiewkę i od 1884 r. szkółkę cerkiewną. Stołowszczyzna, wś, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Zbierogi, o 24 w. od Kobrynia. Stołowy Kamień, szczyt górski, w pow. gródeckim, wzn. 412 mt. ; ob. Majdan 7. t. V, 912. Stołp Matyaszów, uroczysko na gruntach wsi Karasina, w pow. kowelskim. Stołpce, Stołbce, białoruskie Stoubcy, Stoupcy, mko rządowe przy ujściu Odcedy do Niemna o 56 w. od jego źródła, przy linii dr. żel. moskiewskobrzeskiej, pow. miński, w 3 okr. pol. kojdanowskim, gm. Stołpce, o 70 w. od Mińska, o 1 w. od st. dr. żel. moskiewskobrzeskiej Stołpce, ma przeszło 300 osad, do 3000 mk. , przeważnie żydów. W 1867 r. było tu 301 dm. , 2035 mk. , cerkiew, kośc. katol. , 4 domy modlitwy żydowskie, st. poczt. , jarmark 5 sierpnia. Posiada cerkiew z 1825 r. , murowaną, p. w. św. Anny, fundacyi ks. Czartoryskich, uposażoną z dawnych zapisów 4 włók. ziemi, około 3500 parafian; kaplica z 1844 r. p. w. N. M. P. we wsi Opieczki. Stołowniata Znajdował się tu kościół, fundowany w 1623 r. przez Aleksandra i Zofię z Zienkowiczów Słuszków, wwdów trockich, a przy nim byli osadzeni dominikanie. Pierwotnie świątynia drewniana, przez tegoż Słuszkę w 1640 r. została wzniesioną z muru. Wsławił się cnotami i dobroczynnością przeor klasztoru Fabian Maliszewski 1644 r. . Lud uważając go za błogosławionego, pielgrzymował do grobu jego, szczególniej dotknięci kołtunem. W starych książkach do nabożeństwa znajduje się pieśń na cześć tegoż Fabiana; istnieje także obraz, wyobrażający błogosławionego Fabiana, unoszącego się w obłokach, w otoczeniu aniołów. Klasztor skasowany został w 1833 r. , kościół zamieniono na parafialny w dekan. nadniemeńskim. Było przeszło 2000 parafian, kaplica w miejscu. W sklepach świątyni spoczywają zwłoki fundatora Aleksandra Słuszki 1651 r. . Obecnie kościół ten otrzymał inne przeznaczenie, a parafia wcieloną została do świerżeńskiej i kojdanowskiej. W kościele mieścił się obraz pędzla Smuglewicza, wyobrażający św. Michała w walce z szatanem, dar ks. Czartoryskich ob. Słownik Rastawieckiego, t. III, str. 394. Istnieje tu dalej synagoga żydowska, szpital wiejski, szkoła wiejska, fabryka zapałek chemicznych. Nad brzegiem Niemna 20 spichrzów zbożowych rządowych i tyleż prawie prywatnych; warsztaty budowy łodzi i wicin. W S. znajduje się pierwsza ważniejsza przystań na Niemnie, który odtąd poczyna być żeglownym. Handel poprzednio ożywiony i słynny na całą okolicę, upadł prawie od czasu przeprowadzenia drogi żel. w 1871 r. i z tego powodu żydzi miejscowi wynoszą się w ostatnich latach gromadnie do Ameryki. Produkta wywozowe stanowią zboże wszelkie, drzewo, rogóżki lipowe, smoła, terpetyna; z portów zaś bałtyckich przywożą tu sól, śledzie, meble, napoje, cukier, mączkę kościaną, oliwę, towary kolonialne, maszyny rolnicze, wyroby żelazne, bawełnę, cynę, ołów, przędzę i t. d. Dawniej wywóz produktów surowych do Prus wynosił do 3, 000, 000 rs. , lecz teraz handel wywozowy zmniejszył się do 750, 000 rs. , a ogólna wartość przywozu z zagrań, nie przenosi 130, 000 rs. Targi odbywają się co niedziela, jarmarki doroczne na konie i bydło w d. 16 marca i w święto apostołów Piotra i Pawła. Gmina stołpecka składa się z 4 okręgów starostw wiejskich, ma 660 osad włościańskich, 2471 włośc. pł. męż. , uwłaszczonych na 8853 dzies. ziemi. Lud okoliczny, oprócz rolnictwa, zajmuje się flisactwem, które coraz bardziej upada, z upadkiem handlu niemnowego. Miejscowość dość równa, lasu mato, grunta urodzajne. Fermę stołpecka, zwaną Leonowo, około 13 włók, nabył w 1869 r. urzędnik Dymitr Iwanow. Czas założenia mka nie jest wiadomy. Na mapie Litwy, wydanej przez ks. Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła Sierotkę, nie są oznaczone, chociaż wkazano na niej mniej znaczno dziś poblizkie mko Swierżeń. Niektórzy sądzą, że S. mogły powstać zaledwo w XVI w. za dziedzictwa Słuszków Syrokomla, Korotyński, zdaje się jednak, iż to miejsce było bodaj dawną dzielnicą krzywiczańską. Zarówno znakomite położenie nad wielką rzeką, stanowiącą główną arteryę ko munikacyi od strony m. Bałtyckiego, liczne ślady siedlisk przedhistorycznych o kilka mil wyżej jeszcze za S. nad Niemnem, jako i sa ma nazwa, zdają się świadczyć, iż tu istniały w odległej starożytności obronne lub grani czne słupy, stołpy. Kraj ten leżąc na rozdrożach, już w X w. uległ Waregom, za kładającym pod Rohwołodem księztwo połockie, a w XIII w. zajęty został przez Litwę, Dokument Zygmunta I, nadający Janowi Litawor Chreptowiczowi dobra okoliczne za za sługi, wspomina tylko Swierżeń z przyległo ściami aż po Sułę rzekę, przed którą leżą S. To milczenie o S. nie dowodzi wcale ich nie istnienia, ponieważ tak samo pierwotna dziel nica kopylska znika na kartach dziejów od czasu, jak ją zaćmiło znaczenie Słucka, Kopyl jednak nie przestał istnieć. S. występują w dokumentach z chwilą, gdy stały się dzie dzictwem Halszki Kmicianki, rodzącej się z Chreptowiczówny, poślubionej Mikołajowi Słuszce, staroście krzyczewskiemu. Stolpeczyznę posiedli Słuszkowie w pierwszej poło wie XVI w. , a w 1582 r. nabył ją Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka i wcielił do domin. Swierżeń. Po Radziwiłłach dostały się Stołpce przez wiano ks. Czartoryskim i w ich ręku pozostawały do 1831 r. Wiadomości w S. podali Syrokomla w Wędrówkach str. 196 201 i w opisie Niemna str. 23 27; Wincenty Korotyński w Encyklopedii Orgelbr. XXIV, str. 187; Baliński w Starożytnej Polsce t. IV, str. 536, 2 wyd. . Stacya S. , dr. żel. moskiewsko brzeskiej, znajdująca się przeszło o 1 w. od mka, po między stacyami Niehorełe odpółnocy o 25 w. , a Horodnia od południa o 22 w. , odle głą jest o 773 w. od Moskwy, 70 w. od Miń ska, a 251 w. od Brześcia. A. Jel. Stołpce al. Stołbce, wś, pow. sieński, gm. Lisiczyn, ma 59 dm. , 341 mk. Dobra dziedzi czne niegdyś Tomkowiczów, dziś Aliny z Tomkowiczów Kalinowskiej, położone w oko licy bardzo lesistej. Ziemi opodatkowanej 2932 dzies. , nieużytków 28 dz. A. Ch. Stołpce, sioło nad Pronią, pow. proński gub. riazańskiej, o 43 w. od mta powiat. , ma 190 dm. , 1038 mk. , fabrykę igieł, założoną w Stołpce Stołpce Stołpie Stołpiszcze Stołpnia Stołpiec Stołpno Stołpie 1717 r. , która w 1866 r. wyprodukowała za 30900 rs. , targi tygodniowe, jarmarki 6 sierpnia i 1 października. Stołpie al. Stołb, wś włośc. , pow. chełmski, gm. Staw, par. Chełm r. 1, . Leży o 9 w. od Chełma, przy szo. sio do Lublina, posiada cerkiew paraf. , szkołę początkową, 33 os. , 379 mr. Wchodziła w skład dóbr Nowosiółki, będących częścią starostwa chełmskiego. W 1827 r. było 43 dm. , 196 mk. Na obszarze wsi przy szosie znajduje się na nasypie ziem nym starożytna baszta, niewiadomego pocho dzenia. Była tu prawdopodobnie strażnica broniąca zamku chełmskiego. Druga podobna baszta stołp znajduje się we wsi Bieławinie pod Chełmem. Br. Ch. Stołpiec, wś w pobliżu rz. Ikwy, pow. dubieński dawniej krzemieniecki, na płd. od mka Werba. Tu po 1802 r. mieszkał Kołłą taj. Podług reg. pobor. z 1570 r. Piotr Chomiek z imienia zastawnego Stołpca płaci z 10 dym. , 5 cgrod. po 2 gr. , zaś w 1583 r. Wasil Maliński z 7 dym. , 3 ogr. i 2 ogr. Jabłonow ski, Wołyń, 25, 140. J. Krz. Stołpieniaty 1. Wielkie, wś włośc. , pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Aleksandrowo, okr. wiejski i dobra skarbowe Świrany, o 14 w. od gminy a 34 w. od Święcian, ma 15 dm. , 92 mk. katol. w 1865 r. 59 dusz rewiz. . 2. S. Małe, wś włośc. , tamże, o 9 w. od gminy, 26 dusz rewiz. Stołpin, wś, pow. rówieński dawniej łucki, na płd. wschód od Międzyrzecza, 364 mk. Wspominana w Ipatiewskiej kronice. Podług reg. pobor. z 1577 r. należała do włości międzyrzeckiej kn. Koreckiego i płaciła od 30 dym. po 20 gr. , 9 ogrod. po 4 gr. , 6 ogrod. po 2 gr, Jabłonowski, Wołyń, 45. Stołpin, potok, spływa z obszaru gm. Stołpina, w pow. brodzkim, ku płn. , zabierając wody z łąk i stawu, wlewa się do stawu toPorowskiego, przez który przepływa pot. Baczka. Br. G. Stołpin, wś, pow. brodzki, 30 klm. na zach. od Brodów, 5 klm. na płd. wsch. od urz. poczt. w Toporowie. Na płn. leży Toporów, na wsch. Turze, na płd. wsch. Przewłoczna, na płn. Bołożynów obie w pow. złoczowskim, na zach. Adamy i Czanysz obie w pow. kamioneckim. Płn. wsch. część wsi przepływa pot. Kasztelan al. Baczki, jedno z ramion Styru i tworzy w przys. t. n. staw zwany Kasztelański Na płd. zach. powstaje pot. Stołpin, płynie na płn. wsch. , rozlewa się w staw, z którego wypłynąwszy wpada do stawu toporowskiego, utworzonego przez pot. Kasztelan na płn. granicy. Część wsi nazywa się Bortniki, jedna grupa domów Czykal, inna część Kuliki, na zach. leży grupa domów Lasowe, na płn. wsch. przys. Kasztelan, na płd. fol. Julianka. Własn. więk. ma roli or. 892, łąk i ogr. 306, pastw. 56, la su 571; wł. mn. roli orn. 523, łąk i ogr. 421, past. 43, lasu 4 mr. W 1880 r. było 140 dm. , 886 mk. w gminie; 12 dm. , 79 mk. na obsz. dwór. 419 rzym. kat. , 497 gr. kat. , 40 izr. , 9 innych wyz. ; 573 Rusinów, 359 Pola ków, 31 Niemców. Par. rzym. kat. w Topo rowie, gr. kat. w Bołożynowie, We wsi jest cerkiew p. w. Nar. N. M. P. Lu. Dz. Stołpiszcze al. 1. Stołpyszcze, wś, pow. borysowski, w 1 okr. pol. , gm. Lubonicze, przy gość z Koczerycz do Dumanowszczyzny, ma 29 osad; grunta lekkie. Niegdyś królewszczyzna w pow. rzeczy okim. Podług Vol. legum t. VI, str. 366 S. wraz z Luboniczami, Słobódką i Kostrojskiem płaciły 526 złp. hy berny. 2. S. , wś i fol. nad rz. Uszą, pow. no wogródzki, w 5 okr. pol. snowskim, gm. Horodzieja, par. katol. Połoneczka. Wś ma 10 os. ; grunta i łąki urodzajne, miejscowość bez leśna. A. Jel. Stołpnia, wś, pow. rochaczewski, gm. Horodziec, ma 58 dm. , 396 mk. , z których 15 zajmuje się wyrobem wozów, sań i t. p. Za czasów Rzpltej stanowiło sstwo niegrodowe stołpnieńskie, położone w wdztwie mińskiem, w pow. rzeczyckim. Podług metryk litew skich od 1636 r. obejmowało w sobie w 1724 r. dobra S. , Uhły i Lipniaki. W różnych czasach posiadali je Judyccy, Pacowie, Zienowiczowie, Bispingowie, Malinowscy, Chaleccy, Żabowie, wreszcie z mocy przywileju Augusta III z d. 20 maja 1761 r. dzierżył te sstwo Albrycht ks. Radziwiłł, ssta rzeczycki, opłacając kwarty 299 złp. 23 gr. , a hyberny 22 złp. J. Krz. Stołpnia al. Stowpnia, wś nad rzką Hłubiniec, pow. radomyski, na samem pograniczu gub. wołyńskiej, w 3 okr. pol. , gm. Potyjówka, par. praw. Widybor, odl. o 28 w. od Radomyśla, ma 9 mk. Stanowi właściwie południową część wsi Zadki, oddzieloną od niej niewielką polaną, i wraz z nią należy do Malwiny Przesmyckiej. Podług rozpisania podatku podymnogo z 1636 r. S. nazwaną została nowoosiedloną wsią Jakuba Lemieszy. J. Krz. Stołpno, wś i fol. , pow. radzyński, gm. Zagajki, par. Międzyrzec, posiada szkołę początkową. Wś ma 27 dm. , 303 mk, 791 mr. ; fol. 3 dm. , 9 mk. , 636 mr. W 1827 r. było 33 dm. , 165 mk. Stołpów, wś, pow. żytomierski, na płn. zach. od Cudnowa. Taż za wsią, przy gościńcu do Cudnowa wiodącym, na wzgórzu w widłach dwóch rzeczek Leśnej i Budyczyny, wpadających do Teterewa, znajduje się lasek, wiorstę obwodu mający, z wieczystych dębów i lip złożony. W XVII w. stało w tem miejsca mko Leśnogród, własność kilku z ko Stołpów Stołpieniaty Stołpin Stołpowicha Stołupiany Stołupianki Stołuń lei rodzin szlacheckich, następnie ordynatów Ostrogskich. Obecny właściciel S. posiada papiery dotyczące tego mka; najdawniejszy dokument odnośny do Stołpowa jest z 1512 r. Lasek ów jest wzdłuż i wszerz jakby zasia ny różnej wielkości i kształtów kopcami. Na samym stoku wzgórza, w kierunku rzeczki, są obszerne murowane lochy, w kształcie dwuramiennego krzyża, z mnóstwem framug w bocznych ścianach; z tych niektóre już ro zbite, na innych dochowały się jeszcze ślady liter słowiańskich, po jednej tylko literze na każdej framudze i to nie w abecadłowym porządku; gdzie niegdzie także cyfry rzym skie. Wejście do podziemi odkryte, obszer ne; powietrze w nich suche i czyste. Część tylko lochów stoi otworem; w dwóch miejscach bowiem przez otwory rozbitych framug widać mur zasypany gruzem, ciągną cy się w kierunku zachodnim. Poprzedni dziedzic S. Jankowski na poszukiwania w tym lasku miał stracić część majątku Gaz. polska, 1874, 225. K. Kr. Stołpowicha al. Stołpowicka Góra, wzgórze na gruntach wsi Pilawa, pow. kaniowski. Stołpowszczyzna, dobra, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 45 w. od Nowoaleksandrowska. Stołpowysk, wś, pow. prużański, w 4 okr. pol. , gm. białowieskoaleksandrowska, o 63 w. od Prużany. Stołpy 1. wś i przysiołek, pow. prużański, w 3 okr. pol. , gm. murawjewska, o 40 w. od Prużany. 2. S. , przysiołek, tamże, o 42 w. od Prużany. Stołuń 1. al. Stołunek, Staluner See na ma pie sztab. , mylnie Stalusz, jezioro, w pow. międzyrzeckim, na płn. zach. od Pszczewa, pod wsią S. , 1, 02 klm. długie, o 3 klm. szer. , bez odpływu. Łączy się na wschodzie z jez. Czarnem; przesmyk przedziela je od płd. wschod. kończyny jez. Lubikowskiego; na zach. wybrzeżu jeziora S. leży wieś t. n. 2. S. , Stallune na niem. mapach, nazwa górnej Łobżonki, dopł. Noteci, w pow. złotowskim. 3. S. , wzgórze, w pow. międzyrzeckim, o 6 klm. na płn. zach. od Pszczewa, na płn. wy brzeżu jez. Czarnego. E. Cal. Stołuń, urzęd. Stalun, wś, pow. międzyrzecki, o 7 klm. na płn. zach. od Pszczewa par. , poczta, na zach. wybrzeżu jeziora t. n. , st. dr. żel. w Międzyrzeczu Meseritz o 10 kim. ; 69 dm. , 556 mk. 517 kat. , 39 prot. i 2013 ha 1254 roli, 60 łąk, 410 lasu; czysty doch. 4, 31 z ha roli, 5, 48 z ha łąk, 1, 17 mrk. z ha lasu. S. był własnością bisk. poznańskich, którym płacono z 18 łanów osiadł. po 24 gr. czynszu, 1 ćwiertnię owsa, 2 kury i 30 jaj, tudzież z 2 łanów sołtyskich 2 złp. 4 gr. , zamiast zwykłych posług. Przy S. , mówi Inwentarz dochodów biskupich z 1564 r. , są jeziora Głemboczek o 3 klm. na zach. od S. , Stołunek, Białe, Czarne. Nota. Na Głemboczku nie rabiają, bo je opat bledzewski wyławia. To jezioro jest za strugą, na grun cie i w boru biskupim. Opat bledzewski i starosta międzyrzecki natenczas je sobie sposobiają, a to się zaczęło za nieboszczyka kś. Czarnkowskiego. Za kś. Isdbińskiego brano opatowi niewody, łowić mu nigdzie nie do puszczono. Ibidem są włóki na inszych je ziorach. Ibidem de mellificiis dają bartnicy miodu quartas alias ćwierci 4, a kiedy miodu nie ma, pieniędzmi odkłada. Tabernatores 2, quilibet eorum dat gr. 24. Ibidem dantur a cmethonibus avenae czwertni 18 pro pratis in Trzebieszów Kś. J. Jabczyński, Rys hist. m. Dolska, 97. W 1580 r. było w S. 8 1 2 łan. osiadł. , 1 sołtyski, 2 półłanki karczm. , 11 zagr. , 6 komor. , 1 kowal. E. Cal. Stołupianki wś, pow. suwalski, gm. i par. Wiżajny, odl. od Suwałk 25 w. , 8 dm. , 71 mk. W 1827 r. było 9 dm. , 74 mk. Stołupiany, niem. Stallupoehnen, miasto powiatowe obwodu reg. gąbińskiej, pod 54 38 płn. szer. a 40 15 wsch. dłg. , przy linii dr. żel. państwowej wschodniej Ostbahn, odległe 11 klm. od granicy król. polskiego o 13 klm. od Wierzbołowa. Leży na wznies. 69 mt. npm. , w okolicy równej, która 10 klm. na południe od msta wznosi się do 85, a dalej ku granicy obszar powiatu obejmuje część wyżyny bałtyckiej, ze wznies. do 230 mt. Gleba urodzajna. W wyżej położonych częściach znajdują się łomy kamienia a także margiel wapienny, w niżej położonych pokłady torfu. Klimat ostry, częste i nagłe zmiany powietrza, zimno dochodzi do 28 R. W r. 1885 S. miały 251 dm. , 850 dym. , 4181 mk. 2042 męż. , 2139 kob. , dzieci 502 chłop. , 654 dziew. , 23 kat, 4044 ew. , 100 żyd. Do miasta należy 875 ha 721 ha pod uprawą, 31 ha łąk. Mieszkańcy, mówiący w znacznej części po litewsku, trudnią się rolnictwem i chowem koni oraz handlem zboża i bydła, które wysyłają częścią do Królewca, częścią do Berlina i Saksonii. O 11 klm. od S. znajduje się słynna królewska stadnina Trakeny, czem się objaśnia, że rasa koni w ogóle tu dobra i chów koni kwitnie. Raz w rok odbywa się. w S. jarmark na konie remontowe. W S. przebywa landrat, Superintendent ew. ; także znajdują się wszystkie urzędy powiatowe, urząd katastrowy, sąd, prokuratorya, poczta, st. tel. i st. dr. żel. między Wystrucią i Wierzbołowem. Omnibus pocztowy kursuje ztąd do Szyrwitu, Szitkehmen; omnibus prywatny do Pilkał; poczta piesza do Kattenau i Sodargen. Nazwę 8. wywodzą od słów litewskich stalcz stół i uppoehne źró Stołpy Stołpowicha Stołpowszczyzna Stołpowysk Stołupiany dło, mała woda. Przed wiekami miał w tych stronach w pobliżu strumienia stać wielki dąb, a na nim wśród gałęzi przytwierdzony był stół, przy którym zbierali się pogańscy Litwini aby ucztować. Pewno wiadomości o S. pochodzą z XV w. ; były wówczas targowiskiem. Późniejszemi czasy zniszczył je pożar, a w r. 1710 opustoszyła zaraza, tak, że miasto prawie ruiną leżało. W następnych latach odbudowano, osadziwszy kolonistów litewskich i niemieckich, którym nadano różne przywileje, jak wolne place pod budowę, pożyczki bez procentów, nawet darowizny w gotówce, przyczem nadano S. prawo miejskie; odtąd rozwijają się one zwolna lecz, dość pomyślnie. Pomiędzy 1740 a 1743 r. rektorem szkoły w S. był głośny poeta litewski Donalejtys. Powiat stołupiański leży w dawniejszej ziemi nadrowskiej Nadrovia, między 40 i 40 24 wsch. dłg. a 54 22 i 54 43 płn. szer. Graniczy od płn. z pow. pilkałowskim, od zach. z gąbińskim, od wschodu na przestrzeni 6 mil z król. polskiem, od płd. z pow. gołdapskim. Większą część granicy pruskoruskiej stanowią rzeczki Lepona i Szyrwit. Największa długość powiatu z płn. na płd. wynosi 5 1 2 mili największa szerokość 1 1 2 mili w południowej, 3 mile w północnej części. Bity trakt z Królewca do granicy i tor drogi żel. wschodniej dzielą powierzchnię powiatu na dwie części, mniejszą północną, większą południową. Cały powiat obejmuje 12, 8 mil kw. al. 70, 314 ha ziemi pod uprawą 48, 614 ha, łąk 10, 064, lasu 3, 982 ha. Dochód gruntowy z hektara ziemi przecięciowo 11, 75 mrk. , łąk 12, 63 mrk. , lasów 3, 13 mrk. Powiat dzieli się na 24 obwody wójtowskie amtsbezirk, posiada 1 miasto, 211 wsi, 31 dóbr, ogółem 263 osad, 4755 dm. mieszkalnych, 9101 dym. , 19 różnych dobroczynnych zakładów publicznych. W 1885 r. było 45, 779 mk. w 1880 r. 46, 709; w 1875 r. 45, 531; w 1870 r. 44, 220 mk. ; na 1 milę kw. przypada około 3600 mk. Wsie liczą razem 37, 258 mk. 18, 088 męż. , 19, 170 kob. , 464 kat, 246 żyd. , reszta ewang. Dobra liczą razem 4860 mk. i obejmują 15, 063 ha obszaru 7046 ziemi pod uprawą, 2170 ha łąk, 3884 hałasów. Klimat powiatu ostry, zwłaszcza w wyżej położonych częściach. Śnieg leży długo, a mróz trwa aż do końca maja. Z powodu braku większych lasów rzadko się zdarza dzień bez silnego wiatru, a każda zmiana tegoż powoduje nagłą zmianę temperatury, co wielu chorób jest przyczyną i ujemnie wpływa na uprawę płodów ziemnych. Gleba w płd. części powiatu jest piaszczysta, miejscami piaski lotne, miejscami grunt stalszy, piaski mieszane z gliną, jako tako urodzajne; gruntów zdatnych pod jęczmień drugiej klaSłownik Geograficzny T. XI. Zeszyt 125. sy i owies w większych przy sobie leżących obszarach znajduje się nie wiele. Miejscami trafia się gleba lepsza. W ogóle obszar piasków o wiele przewyższa ilość gruntów zdatnych do uprawy. Lasy królewskie około 2000 mr. mają liche pastwiska. W płn. części powiatu gleba jest lepsza; udaje się tu jęczmień i żyto. W okolicy Stołupian, miejscowości Goeritten Goryt, Enzuhnen i w dolinach nadrzecznych grunt dobryzbliżający się nawet jakością do gruntu t. zw. nizinuego Żuławy. Najlepszy jest w okolicy wsi Bilderweitschen. W tej części powiatu prawie wcale nie ma piasków. Kwitnie w powiecie oddawna system parcelacyjny, zwłaszcza gospodarze chętnie swą ziemię rozdrabniają, a parcele chętnych znajdują nabywców. Wód bieżących w powiecie dosyć. Największa rzeka Pisa przepływa obszar powiatu na przestrzeni 3 1 2 mili; spadek jej bystry hamują liczne nadbrzeżne młyny. Spławną nie jest. Koryto jej w przeszłym wieku uregulowano, przez co nadbrzeżne grunta korzyść odniosły. Pisa przybiera w granicach powiatu rzeczki Rodup i Dobup; nad ostatnią znajdują się dobre łąki; Rauszwa, poboczna Szyrwinty, z poboczną Bredub. Podczas przyboru wiosennego rzeki występują zwykle z brzegów. Stojących wód mało; w połudn. części powiatu jest kilka mniejszych jezior. Pod względem własności znajduje się w powiecie 33 majątki wyżej 600 mr. , 41 od 300 600 mr. , 1560 od 30 300 mr. , 902 od 5 30 mr. , 972 niżej 5 mr. Ziemia w dość dobrej kulturze. Siewy wiosenne zaczynają się dopiero w drugiej połowie kwietnia, a kończą się w początkach czerwca; siewy zimowe zaczynają się w końcu sierpnia, kończą w pierwszej połowie września. Żniwa żytnie poczynają się w końcu lipca, jęczmienia między 1 a 10 sierpnia, pszenicy od 10 sierpnia, owsa w połowie sierpnia. Łąki dwusieczne koszą w drugiej połowie czerwca, jednosieczne w końcu czerwca. Dwie piąte ziemi obsiewają zbożem zimowem żytem, pszenicą, dwie piąte zbożem jarem jęczmieniem, owsem, wyką, koniczyną, ziemniakami, jedna piąta składa się z łąk i ziem odłogiem leżących. Rzepaku sieją mało. Lnu hodują dość dużo, zwłaszcza w płd. części powiatu. Morga pszenicy przynosi od 5 10, żyta od 3 10, jęczmienia od 5 12, owsa od 3 12, ziemniaków od 30 80 szefli, koniczyny od 8 16 centn. Lasów prywatnych znajduje się około 1000 mr. Drzewostan stanowi głównie sosna; dębów, buków, jesionów prawie wcale nie ma. Zwierzyny znajdują się prawie wszystkie gatunki; nawet jelenie i sarny w królewskich nasawskich lasach. Chowem koni zajmują się głównie gospodarze. Konie są dobre, rasy kra24 jowej; rasa litewska prawie całkiem wyginę ła. Bydła chowają wiele, zwłaszcza w okoli cach z lepszą ziemią; rasa dobra, krowy do chodzą do 450 fun. , lepszej rasy do 700 fun. ; owce merynosy chowają głównie w wię kszych majątkach. Rybołówstwem mało się zajmują. W powiecie znajduje się kościół katol. Bilderweitschen i 9 ewang. ; 80 szkół z 130 nauczycielami i kilkunastu nauczy cielkami, 6 domów więziennych, 8 szpitali. Drogi są w ogóle w dobrym stanie; bite trak ty mają razem 15 mil. Główne zatrudnienie mieszkańców stanowi rolnictwo. Przemysł rękodzielniczy i fabryczny słabo rozwinięty. W powiecie znajduje się około 1000 rzemieśl ników, oraz 40 browarów i gorzelni. Pod względem pochodzenia mieszkańcy są po większej części zniemczeni; wielu jest także Li twinów; trudno jednak podać dokładną ich liczbę, bo statystyki urzędowe z nowszych czasów narodowości nie uwzględniają. Da wniejsze 1870 r. podają tylko 1500 Litwi nów, zaznaczając zarazem, że Litwini tego powiatu nader szybko się zgermanizowali. Jedno i drugie jest względne, tem bardziej, że statystyka przez urząd pocztowy wydana, podaje, że znaczna część mieszkańców S. mó wi po litewsku. Jeżeli w mieście taki stosu nek zachodzi, to na wsiach musi być jeszcze korzystniejszy dla narodowości litewskiej. Są w powiecie także jeszcze Salzburczykowie, osadzeni tu dawniej przez rząd, a za chowujący obyczaje i stroje rodzime. Tak że kilkudziesięciu zgermanizowanych Fran cuzów siedzi na gospodarstwach Senkpaul Saint Paul, Seinwill Sainteville, Regge Riége. O powiecie stołupiańskim ob szernie pisze Weiss w pracy Reg. Bez. Gumbinnen. Ad. N. Stoły 1. okrąg leśny w leśnictwie Ceków, pow. kaliski. 2. S. wś, pow. sejneński, gm. i par. Kopciowo, odl. od Sejn 20 w. , ma 9 dm. , 75 mk. Stoły 1. urwiste i nagie turnie tatrzańskie, w zachod. boku doliny Kościeliskiej, w ścianie oddzielającej tęż dolinę od doliny Lejowej, tuż na płn. wschód od Kominów Telkowych, ponad halą wapienną, także Stołami zwaną. Wznies. 1432 mt. npm. Ob. Kominy i Lejów potok. 2. S. , przełęcz w głównem paśmie Tatr nowotarskoliptowskich, między Hruboszem 2057 mt. a Kamienistą 1218 mt. . Jestto właściwie rozpadlina głęboka, o wysokich bokach, ciągnie się wysoko w górę pod Kamienistą. Wzn. 1772 mt. Janota. 3. S. , lesisty szczyt w Karpatach wschod. , dziale dukielskoskolskim, na obszarze gm. Krywego, w pow. liskim, na lew. brzegu Sanu, w półn. rozgałęzieniu Połoniny Wetlińskiej, między pot. Hulskim od wsch. a Tworylczykiem od zach. , pod 40 9 45 wsch. dłg. g. E. , a 49 13 30 płn szer. Na płd. wschód wznosi się Magórka 910 mt. , a na zach. Krysowa 844 mt. , Siwarnia 944 mt. i Bukowina 922 mt. . Wzn. S. wynosi 967 mt. npm. Br. G. Stołyżnik, wś, w pow. lepelskim, z kaplicą kat. par. Zahacze. Stomit, rzeczka w gub, smoleńskiej, prawy dopływ Osteru. Sto Mogił 1. Suta Modżole grupa kurhanów w pow. jaskim gub. besarabskiej, w pobliżu wsi Kosteszty o 63 w. cd Jass, na brzegu Prutu. Podobne są one do kurhanów południowej Rossyi. 2. S. M. , uroczysko, w pow. odesskim gub. chersońskiej, na praw. brzegu limanu Bugskiego, w pobliżu mczka Ilińskiego al. Porutina. Znajduje sie tu obszerne horodyszcze, stanowiące ślad dawnego mta Olwia. Nazwa S. M. znana jest od XI w Stomy, wś rząd. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 24 w. od m. Dzisny, przy b drodze poczt. z Wilejki do Dzisny, 7 dm. , 46 mk. Stonajcie, pow. rossieński, ob. Stanajcie. Stonawa, niem. Steinau, wś kośc. , w pow. obw. sąd. frysztackim, na Szląsku austr. , nad rz. Stonawką, wpływającą od płd. z Olbrachcic ku płn. do Olszy, przy linii dr. żel. cieszyńskobogumińskiej i gościńcu cieszyńsko frysztackim, wzn. 244 mt. npm. Graniczy od płn. z Darkowem, od wsch. z Łąką Lonkau, od płd. z Olbrachcicami, a od zach. ze Suchą Górną i Karwinem. W płd. stronie obszaru legł dwór Smolkowiec, w zach. stronie os. Katharein, w wsch. części grupa domów Drzewniki al. Drzewianek, Stara owczarnia; prócz tego leżą na obszarze S. osady Ameryka, Bonków i Mexyko. W r. 1880 było 235 dm. , 2040 mk. ; 1648 rz. kat. , 373 prot. , 19 żyd. ; 1839 Polaków, 158 CzechoSzlązaków, 43 Niemców. Z tego przypada na os. Amerykę 6 dm. , 46 mk. , na Bonków 3 dm. , 54 mk. , na Katharein 12 dm. , 118 mk. , na Mexyko 4 dm. , 33 mk. , wreszcie na wś S. wraz z Drzewnikiem 210 dm. , 1789 mk. Należy do dóbr hr. Henryka LarischMoennicha. Przyst. kol. żel. cieszyńskobogumińskiej. W miejscu jest kościół rz. kat. p. w. Maryi Magdaleny. Szkoła ludowa 3klas. St. p. Karwin. Stonawka, folw. dóbr Gościeńczyce, w powiecie grójeckim. Stonawka, rzeka, powstaje w obrębie gm. Ropiczki, pow. cieszyński, na Szląsku austr. , z połączenia strug wsch. Rostoki i zach. Odnogi. Płynie na płn. przez obszar Ligoty Kameralnej, następnie przez Hnojnik, Trzanowice Górne i Dolne, Cierliczko Górne i Dolne; tu opuszcza pow. cieszyński i wchodzi w powiat frysztacki, zraszając w kierunku płn. obszary wsi Olbrachcie, Stonawy, od której, Stonawka Stonawa Stonajcie Stomy Stoły Stołyżnik Stoły Sto Mogił Stomit Stopanisze Stonsdorf Stonsk Stop Stopczatów Stopenitz Stopino Stopińskie Rumunki Stopka Stopki Stopnica Stoniszki Stońce Stoniewicze Stońce Stonczajcie bierze swe miano, przez zach. obszar Darkowa i Frysztatu, gdzie uchodzi do Olszy z le wego brzegu. Przyjmuje liczne potoki obu stronnie. Najważniejsze dopływy są a z pra wego brzegu pot. od Śmiłowic, Czerna, pot. od Grodziszcza, Chociebadzki pot. ; b z lewe go brzegu Zawadowicki pot. i Solec Solza. Długość biegu 29 klm. Spad wód podają liczby 550 mt. połączenie strug, 415 mt. Ligota Kam. , 311 mt. Trzanowice Dolne, 286 mt. ujście Zawadowickiego pot. , 248 mt. Olbrachcice, 244 mt. Stonawa, 222 ujście. Br. G. Stońce, urzęd. Steinitz, leśniczówka, w pow. wschowskim, okr. dworski Dębiec. Stonczajcie, u Buszyńskiego Stonczujnie, wś, pow. rossieński, gm. i par. Andrzejów, o 98 w. od Rossień. Stonczujnie, pow. rossieński, ob. Stonczajcie. Stoniewicze, wś, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra hr. Zamoyskich Iwie, o 5 w. od gminy, 34 dusz rewiz. Stoniszki al. Hanuszyszki, zaśc. szlach. , pow. święciański, w 3 okr. pol. , o 21 w. od Święcian, 1 dm, , 6 mk. kat. Stoniszki 1. Stonischken, wś, pow. tylżycki, ma st. poczt. 2. S. , niem. Erbfrei al. Nausseeden, wś, pow. ragnecki, stacya poczt. Wischwill. Stonsdorf al. Stohnsdorf, 1395 Stonstorff, dobra i wś, pow. lwowski Szląsk, par. ew. Stonsdorf, kat. Lomnitz. Dobra mają 14 dm. , 60 mk. 7 kat. , 627 ha; wś 142 dm. , 680 mk. 28 kat. , 369 ha. Kościół ew. , szkoła ew. , browar, pałac i park. Stonsk i Stonskowo, Stonsken niem. , ob. Stążki. Stop, rzeczka błotna, powstaje w obr. gm Korczyna, pow. sokalskim, we wsch. części obszaru wsi, ze źródeł leśnych, dwiema stru gami, łączącemi się na płd. zach. krańcu wsi. Płynie na zach. popod Poździmierz i wpada do wschod. ramienia Bugu, zwanego tu Wołświnką. Długa 13 klm. Źródła leżą 220 mt. , ujście 197 mt. npm. Br. G. Stopanisze, wś, pow. rzeżycki, przy trakcie z Oświei do Rzeżycy. Stopczatów, wś, pow. kołomyjski, 16 klm. na płd. zach. od Kołomyi, tuż na płn. wschód od urz. poczt. w Jabłonowie. Na płd. leżą Utoropy, na płd. zach. Jabłonów, na zach. Łucza, na płn. zach. Kluczów Wielki, na płn. Myszyn, na pln. wschód Kowalówka, na wschód Ispas i Mikulińce. Środkiem wsi płynie Łuczka, prawy dopł. Prutu, od płd. zach. z Jabłonowa, na płn. wschód do Kowalówki. Łuczkę zasilają ze znaczniejszych dopływów od lew. brzegu Kraśnik, od prawego Utoropiec al. Korzelówka, Pleszatka i Kaladny. Własn. więk. rządowa ma roli or. 14, łąk i ogr. 17, past. 810, lasu 203 mr. ; wł. mn. roli or. 486, łąk i ogr. 2466, past. 103, lasu 102 mr. W r. 1880 było 363 dm, 1739 mk. w gminie 1656 gr. kat. , 44 rz. kat. , 39 izr. ; 1667 Rusinów, 33 Polaków, 39 Niemców. Par. rz. kat. w Jabłonowie, gr. kat. w miej scu, dek. pistyński. Do par. należą Kowa lówka i Jabłonów. We wsi jest cerkiew p. w. św. Mikołaja, zwracająca uwagę swą piękną budową i kasa pożyczk, gm. z kapit. 1349 zł. Istniała tu dawniej żupa solna, zamknięta 1786 r. ob. Jahrb. der geol. Reichsanstalt, t. 26, str. 186. Lu. Dz. Stopenitz, rzeka, ob. Stopnica. Stopino 1. wś włośc. , pow. sierpecki, gm. Rościszewo, par. Łukomia, odl. o 8 w. od Sierpca, ma 11 dm. , 200 mk. , 471 mr. 111 nieuż. . Stępińskie rumunki al. Puszcza mają 9 dm. , 63 mk. , 894 mr. , w tem 190 mr. ziemi ornej. 2. S. Pianki, wś, folw. i dobra nad rzką Skrwą, pow. sierpecki, gm. Rościszewo, par. Łukomia, odl. 10 w. od Sierpca, ma 10 dm. , 96 mk. W 1827 r. 9 dm. , 75 mk. , par. Rościszewo. Dobra S. Pianki składały się w 1880 r. z folw. S. Pianki, Kownatka i Pusz cza al. Rumunek, rozl. mr. 2123 folw. S. Pianki gr. or. i ogr. mr. 297, łąk mr. 14, past. mr. 35, lasu mr. 306, nieuż. mr. 11; bud. mur. 1, drewn. 10; fol. Kownatka gr. or. i ogr. mr. 224, past. mr. 71, lasu mr. 261, nieuż. mr. 11; bud. mur. 3, drewn. 7; fol. Puszcza al. Ru munek gr. or. i ogr. mr. 105, łąk mr. 141, past. mr. 42, lasu mr. 593, nieuż. mr. 12; bud. mur. 1, drewn. 5; lasy nieurządzone, młyn wodny, pokłady torfu. Br. Ch. Stopińskie Rumunki al. Puszcza, wś włościańska, pow. sierpecki, gm. Rościszewo, par. Łukomia, odl. 12 w. od Sierpca, ma 9 dm. , 63 mk. , 189 mr. roli i 704 mr. nieuż. W 1827 r. 7 dm. , 67 mk. , par. Rościszewo. Stopka, posiadłość, pow. bydgoski, o 3 1 2 klm. na płd. od Koronowa poczta, par. Wtelno, st. dr. żel. na Maksymilianowie o 10 klm. ; 4 dm, 73 mk. . 50 kat. , 23 ew. i 188 ha 169 roli, 6 łąk, 7 lasu; cegielnia, pokłady łupku gliniastego, węgla brunatnego, nabiał, chów bydła i owiec. S. wchodziła dawniej w skład domeny Koronowo. E. Cal. Stopki Rdzików, pow. siedlecki, ob. Radzików 2. . Stopki, osada, pow. bobrujski, własność rodziny włościańskiej Władkowiczów, ma około 16 włók. A. Jel. Stopnica, właściwie Stobnica, w dok. z r. 1275 Stobnycia, osada miejska, centr powiatu t. n. gub. kieleckiej, leży pod 50 26 6 szer. płn. i 38 33 2 dłg. wsch. od F. , w małowniczej okolicy, w dolinie otoczonej wyniosłościami, sięgającemi w płd. zach. stronie Stonczujnie Stopnica w górze pod folw. Maryampolem do 950 st. npm. Sady ogrody i drobne laski otaczają zewsząd S. Kilka źródeł, dających początek strumieniowi, dostarczają wody osadzie, pozbawionej prawie całkiem studzien. S. leży nad strumieniem b. n. , dopł. rzki Sanicy, odl. 17 w. od Korczyna nad Wisłą, około 12 w. od Wisły i granicy galicyjskiej, około 28 w. od Pińczowa, 57 w. od Opatowa, 126 od Radomia a 223 w. od Warszawy. Najbliższa st. dr. żel. dąbrowieckiej w Jędrzejowie, około 50 w. odległa. Miasto posiada kościół par. murowany, kościół i klasztor reformatów, pałac przerobiony z zamku, pomnik żelazny ze statuą Matki Boskiej, na pamiątkę nadania ziemi włościanom w 1864 r. . szkołę początkową, szkołę rzemieślniczą niedzielną, sąd gm. , urząd gm. , urząd powiat. , urząd poczt. i tel. , szpital św. Karola na 34 łóżek od 1855 r. , dom przytułku dla starców, około 200 dm. w połowie murowane i do 4000 mk. przeważnie żydzi. W 1827 r. było 196 dm. , 1247 mk. ; 1857 r. 147 dm. 43 mur. i 2263 mk. 1504 żyd. . Z zakładów fabrycznysh istnieją tu warsztaty sukienne 1878 r. było 6 fabryk z prod. na 20, 950 rs. i garbarnie. S. leży na krawędzi wschodniej tarasu wzgórzystego, górującego nad wyżyną okoliczną i stanowiącego węzeł wodny, z którego rozchodzą się dopływy Nidy, Wisły i Czarny. Jestto starożytna wieś królewska z dworcem grodzisko, który zapewne był zawiązkiem osady. W 1275 r. Bolesław Wstydliwy wydaje ztąd przywilej dla klasztoru w Wąchocku Kod. Małop. , II, 136. Kazimierz W. upodobał sobie S. , zamek odbudował i nadał w r. 1362 prawo miejskie, średzkie, osadzie, która wytworzyła się obok wsi Stara Stobnica, W tym czasie na miejsce dawnego drewnianego, wzniósł król kościół ostrołukowy, z kamienia wapiennego. Kościół ten, p. w. św. Piotra i Pawła, otrzymał od króla w srebro oprawną głowę św. Maryi Magdaleny. W połowie XV w. łany miejskie i folw. królewski dawały plebanowi dziesięcinę wartości do 30 grzywien, przedmieście zaś Stara Stobnica, wieś dawało w wartości do 40 grzyw. Przy kościele byli mansyonarze Długosz, L. B. , II, 441. W 1498 r. Jan Olbracht potwierdził przywilej Kazimierza W. W 1579 r, S. zapłaciła szosu in duplo fl. 22 gr. 24. Od 22 komom, po 6 gr. , od 8 biednych, przekupniarza 1, dudy 1, 2 sług żydowskich, 18 rybaków, 6 rzeźników, 9 szewców, sledziarki, 31 rzemieśln. po 15 gr. , od żydów pogłówne 25 fl. , ogółem fl. 91 gr. 2 Pawiń. , Małop. , 238. Mieszczanie uwolnieni byli od podwód, jak świadczy potwierdzenie przywileju odnośnego w 1502 r. Zamek tutejszy wraz z dobrami oddany był na jakiś czas Zygmuntowi Świdrygielle, w. ks. litew. , następnie zamieszkiwany i zarządzany przez starostów. Jeden z nich Marcin Zborowski, woj ew. kaliski, urządził tu podobno w dworze starościńskim zbór kalwiński około 1551 r. Kościół parafialny nie był przez niego na ten cel zabrany. Już przy końcu XVI w. wedle wizyty Radziwiłła, biskupa krak. , było w mieście tylko dwu heretyków krawiec i strzelec Maurycy, chodzili oni na nabożeństwo do Oleśnicy Bukowski, Hist. Reform. , I, 285, 651. Przy lustracyi 1562 r. Zborowski zaprodukował spis przywilejów królewskich z lat 1410, 1439, 1442, 1444, 1455, 1487 i 1520 r. Lustr. , 4 44. Po Zborowskich starostwo otrzymali Tarnowscy. Stanisław Tarnowski, kaszt. sandomierski, wybierając się do Gdańska na spotkanie przybywającego do Polski Zygmunta III, został napadnięty przez Andrzeja Zborowskiego, marszałka koron. , i wraz z żoną i dziećmi uprowadzony do Wiślicy. Na wstawienie się Szafrańca, woj ew. sandomisrskiego, Zborowski wypuścił jeńców, pod warunkiem, iż ustąpione mu będzie starostwo stopnickie i pokrzywdzeni zrzeka się pretensyi wszelkich. Wojny szwedzkie zniszczyły w 1657 r. i tak ubogie już miasteczko. Przemysł rękodzielniczy był mało rozwinięty, skoro rzemieślnicy tutejsi kowale, ślusarze i inni utworzyli jeden tylko wspólny cech, zatwierdzony przez Zygmunta I w 1548 r. W 1633 r. Krzysztof z Tęczyna Ossoliński założył tu klasztor i kościół reformatów. Kościół murowany z kaplicą fundacyi Stefana Bidzińskiego, ststy sandomierskiego, w 1701 r. , posiada groby familijne Bidzińskich, Rupniewskich, Lubienieckich. Z zabytków przeszłości przechował się dawny dwór starościński. Po zniszczeniu przez Szwedów, Jan Klemens Branicki, marszałek nadworny, otrzymawszy starostwo stobnickio przerobił budowlę tę 1661 r. w stylu włoskim. W 1783 r. przebudował ją i rozszerzył oficynami Eliasz z Granowa Wodzicki, generał wielkopolski. Od 1838 r. należy do donacyi rządowej. Jestto budowla piętrowa, z kaplicą, oficynami i pięknym ogrodem. Najstarożytniejszym zabytkiem jest kościół paraf. , dobrze zachowany, mimo przeróbek. W skarbcu znajdują się pamiątki po Kazimierzu W. kielich i relikwiarz, który mieścił części głowy Maryi Magdaleny, Są na nich napisy i herby królewskie. Ze S. był rodem uczony profesor filozofii w akademii krak. , piszący się Jan ze Stobnicy. S. par. , dek. stopnicki, 6580 dusz. Opisy S. z rysunkami pomieszczał Tyg. Illustr. z 1860 r. t. I, 244 i z 1873 r. Nr. 303. O nazwie pisał Tym. Lipiński Stobnica czy Stopnica Bibl. Warsz. , 1854, t. III, 593. Wś Stara Stobnica, nieistniejąca Stopnica obecnie, według reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1508 była w posiadaniu Stanisława Ostroroga, który płacił ze S. , Kątów i Szklanowa 3 grzyw. 20 gr. Pawiński, Małop. , 487. Stopnickie al. stobnickie starostwo niegrodowe, w woj ew. sandomierskiem, pow. wiślickim, podług lustracyi z r. 1634 obejmowało miasto S. z zamkiem i wsi Wolicę z fol. Kąty, Białoborze z fol. , Klepie Dolne, Falęcin, Kargów, Brzezówkę, Suchą Wolę i Szklanów. W r. 1771 posiadał je Eliasz Wodzicki wraz z żoną Ludwiką z Wielopolskich, którzy opłacali kwarty złp. 2230 gr. 4, a hyberny złp. 1720 gr. 24. Dobra rządowe 8. al. Podzamcze miały w 1828 r. obszaru od 27, 000 do 30, 000 mr. W 1845 r. oddane były jako majorat genor. Bohlen. W skład dóbt wchodziły wsi Wolica os. 27, mr. 339; Szklanów os. 13, mr. 243; Suchowola os. 32, mr. 555; Falęcin os. 20, mr. 402; Białoborze os. 26, mr. 468; Klepie Dolne os. 40, mr. 671; Papiernia os. 15, mr. 234; Kąty os. 28, mr. 430; Piekło os. 29, mr. 430; Borek os. 7, mr. 99; Maryampol os. 29, mr. 104. Powiat stopnicki gubernii kieleckiej, w dzisiejszych granicach utworzony został w 1867 r. z dawnego powiatu t. n. , którego obszar zmniejszono przez wcielenie 6 gmin do pow. pińczowskiego, 2 do jędrzejowskiego i 1 do kieleckiego. Obecny obszar wynosi 29, 02 mil kwadr. 1404, 3 wiorst. Graniczy od płn. z pow. kieleckim, od zach. z częścią jędrzejowskiego i pińczowskiego, od płd. i płd. wschodu Wisła oddziela go od pow. dąbrowskiego w Galicyi, od zach. graniczy z pow. opatowskim. Obszar powiatu stanowi część wyżyny Nidy, opierającej się w płn. części powiatu o podgórze łysogórskie. Wyżyna ta w północnej połowie, pokrytej piaskami, sięga w pojedynczych wyniosłościach do 1000 st. pod Osinami na wsch. płd. od Pierzchnicy 1095 st. . W środkowej części, między Buskiem a Stopnicą rozciąga się wyniosły taras 800 do 900 st. , stanowiący dział wodny między Nidą, Wisłą i Schodnią dopł. Czarnej. Wreszcie na połudn. krańcu wzdłuż brzegów Wisły wyżyna opada w szeroką na kilka wiorst dolinę. Główną rzeką uprowadzającą wody z obszaru powiatu jest Schodnia, płynąca od Szydłowa Chmielnika w klerunku od płn. zach. ku płd. wschodowi i prowadząca wody wyżyn z okolic Chmielnika, Szydłowa, Buska i Stopnicy, uchodzi ona poza obszarem powiatu do Czarnej pod Połańcem. Najbardziej na płd. wysunięty narożnik płd. zach. przerzyna na małej przestrzeni Nida, uchodząca do Wisły pod Kotczynem, płn. wschodni zaś narożnik przepływa Czarna Nida, biorąca początek koło Chmielnika. Wreszcie połudn. granicę powiatu stanowi Wisła. Obszar leśny powiatu w 1880 r. wynosił 52, 114 mr. , w tem było. lasów prywatnych niourządzonych 23, 073 mr. , urządzonych 14, 878 mr. , zasianych po wycięciu 2, 324 mr. , wyciętych a niezadrzewionych 10, 646 mr. , oddanych włościanom za serwituty 1193 mr. Gleba uboga w północnym pasie powiatu, żyzna w środkowej i południowej części. W 1876 r. wysiano pszenicy 14, 491 czetw. zebrano 55, 858, żyta 26, 806 80, 724, owsa 16, 552 76, 076, jęczmienia 12, 928 46, 660, gryki 993 1621, innych ziarn 1511 6911 i kartofli 30, 630 135, 640. Przemysł fabryczny słabo rozwinięty dla braku większych miast i trudnej komunikacyi. W 1881 r. było 53 zakładów fabrycznych, przeważnie drobnych, z produkcya roczną na 412, 715 rs. , lecz na tę sumę składała się głównie produkcya kilku większych gorzelni, zresztą bowiem istnieją drobne tylko zakłady cegielnie, garncarnie, bibularnie, olejarnie. Dróg bitych posiada powiat bardzo mało; najbliższa linia kolei Dąbrowa Iwangród przechodzi o kilka mil od granic powiatu Stopnica odl. 8 mil od Jędrzejowa. Jedyną drogą handlową jest Wisła. Ludność powiatu z 73, 304 głów w 1867 r. , wzrosła do 118, 757 1884 r. , więc 84, 6 na 1 wiorstę kwadr. Pod względem kościelnym powiat stanowi stopnioki dekanat dyecezyi kieleckiej, składający się z 32 parafii Beszowa, Biechów, Busko, Chmielnik, Gnojno, Janina, Dobrowoda, Drugnia, Kargów, Koniemłoty, Kotuszów, Książnice, Kurozwęki, Lissów, Nowe Miasto Korczyn, Oleśnica, OstrowPacanów, PiasekWielki, Pierzchnica, ce Piotrkowice, Potok, Sędziejowice, Solec, Stopnica, Stróżyska, Szaniec, Szczaworyż, Szydłów, Świniary, Tuczępy i Zborówek. Zakładów naukowych średnich i wyższych nie było, znajdowało się tylko 1883 r. 55 szkół początk. ogólnych we wsiach i osadach Busk, Chmielnik, Korczyn Nowy, Kurozwęki, Oleśnica, Pacanów, Pierzchnica, Stopnica, Szydłów, Balice, Biechów, Błotna Wola, Borzymów, Brzostków, Budziska, Czyżów. Bobrów, Dobrowoda, Drugnia, Gacki, Gnojno, Grabki, Grzymała, Kawczyce, Kąty, Klepie Dolne, Kołaczkowice, Koniemłoty, Kotuszów, Łubnioa, Oblekoń, Oględów, Ostrowce, Parchocin, Piestrzec, Piotrkowice, Potok, Rataje, Rzędów, Sępichów, Sichów, Skrobaczów, Solec, Stróżyska, Suchowola, Świniary, Szczaniec, Szczaworyż, Szczebrusza, Tuczępy, Wełecz, Wełnin, Wójcza, Zborów, Zborówek. Pod względem sądowym powiat dzieli się na 6 okręgów sądów gminnych Chmielnik, Szydłów, Oleśnica, Wójcza, Korczyn, Busk. Pod względem administracyjnym rozpada się na gminy Busk, Chmielnik, Drugnia, Gnojno, Stopyrka Storchnest Storczenięta Storeżowa Storgalen Storlus Stopnica Grabki, Grotniki, Korczyn, Kurozwęki, Lubnica, Malaszowa, Oględów, Pacanów, Pawłów, Pęczelice, Potok, Radzanów, Stopnica, Sza niec, Szydłów, Szczytniki, Tuczępy, Wójcza, Zborów. Br. Ch. Stopnica al. Stupnica 1. rzeka, powstaje w obrębie gm. Leszczawy Górnej, pow. dobromilski, ze źródeł leśnych, w płd. strome ob szaru, nad granicą z gm. Trzciańcem; płynie na płn. zach. między domostwami Leszczawy Górnej i Dolnej, doliną zwartą, nad którą od wschodu wznoszą się szczyty Szemiska 491 mt. , Kiczorka 491 mt. i Bolowice 417 mt, a od zach. Bziany 578 mt. , Kiczary Czarne 481 mt. i Czerteż 410 mt. . Od Leszczawy Dolnej płynie na płn. do Birczy Starej, gdzie przyjąwszy od lew. brzegu Malawkę, zwraca się u płn. stóp góry Bolowic na wschód a dosięgnąwszy Birczy wygina się pod kątem prostym na płn. i podąża przez wsi Nowąwieś, Sufczynę i Brzuskę na obszar wsi Bachowa, gdzie z praw. brzegu uchodzi do Sa nu. Pod Birczą dolina cokolwiek się rozstępuje, poniżej wsi znowu się zwęża; od wsch. mamy nad nią Korzenicę górę 394 mt. , To karnię górę 438 mt. , Sawczy ług 408 mt. i Wróblik, a od zach. Piaskową górę 474 mt. i Porębę 417 mt. . Przyjmuje dopływy a z praw. brzegu Korzenicki i Brzuski pot. ; b z lew. brzegu Bziany pot. , Leszczawkę, Malawkę al. Lipę, Rudawkę i pot. od Jasie nicy Sufczyńskiej. Spad wody wskazują licz by 440 mt. źródła, 338 mt. płn. kraniec Leszczawy Górnej, 280 mt. ujście Malawki, 259 mt. mostek w Sufozynie, 245 mt. uj ście. Długa 23 klm. 2. S. , potok, powsta je w obrębie gm. Przysietnicy, w pow. sanoc kim, ze źródeł leśnych, w płn. części obszaru; płynie krętym biegiem na płd. zach. przez Przysietnicę a w Brzozowie wpada do Stobnicy ob. z praw. brzegu. Długa 8 klm. Por. Stobnica. Br. G. Stopnica, niem. Stepenitz al. Gubenbach, rzeka w Pomeranii; powstaje na płd. od miasta Massow, przerzyna pow. naugardzki, najprzód w kierunku płn. a potem w zach. , wstępuje w pow. kamieński i uchodzi przy targowisku Stopnicy do Papenwasser, odnogi bagna Szczecińskiego. Zwykle uważają ją za prawy dopływ Odry. Przyjmuje z prawego brzegu rzkę Krasnopol, z lewego zaś Zgniłą Ihnę. Stopnica 1. niem. Stepenitz, targowisko w Pomeranii, nad rzką t. n. , pow. kamieński, posiada urząd poczt. Mieszkańcy trudnią się rybołówstwem, rolnictwem, hodowlą bydła i budową łodzi. Cztery jarmarki kramne i trzy na konie, bydło, świnie i owce; komunikacyą z Szczecinem uskuteczniają dwa parowce. W 1885 r. było 166 dm. , 415 dym. , 1572 mk. , 2 kat. , 1545 ew. , 25 żyd. 2. S. , dawniej Stopnica Kamienna, niem. Stubbenkammer, najdalej ku płn. wschod. wysunięty przylądek Rugii, na półwyspie Jasmundzie. Skały kredowe spadają tu stopniowo stromą ścianą wzn. 133 mt. do morza. Ściana ta po dziurawiona jest otworami, w których się mieszczą niezliczone gniazda mew i rybitew, jaskółek i wron morskich, i kilka ro dzajów kaczek szwedzkich. Całe chmury ptactwa kołyszą się tu nad falami morskiemi. Wiosną trudni się ludność pobrzeżna podbie raniem jaj, które w kredowych pieczarach długo przechować się dają. Później wybiera ją podloty pierwszego i drugiego miotu, a je sienią dopiero biją niektóre rodzaje dla tłu szczu i pierza, W koszykach na linach spu szczają się ptasznicy, wisząc w powietrzu, a ptactwo tak uporczywie broni gniazd, iż trze ba je brać w rękę i wyrzucać z gniazda na morze, chcąc podebrać jaja lub podloty. Ro zróżniają S. Wielką Grosse Stubbenkamraer, której najwyższy szczyt zowią Koenigsstuhi, i S. Małą, na wschód od poprzedniej. Między obiema ciągnie się parów, w której 600 wy kutych w skale stopni prowadzi do brzegu morskiego. Widok na morze ztąd wspaniały ob. Półn. wschód Europy Win. Pola, t. I, 145 i Handbuch der Geographie v. Daniel, IV, 200. Kś. Fr. Stopnie al. Stoubny, szczyt górski lesisty, w Karpatach wschod. , dziale czarnohorskim, na obszarze gm. Hryniawy, w pow. kossowskim, na lew. brz. Probiny. Od zach. opływa stopy tej góry Czarny potok, a od płn. wsch. pot. Hryniawa, dopływy Probiny. Wzn. 1274 mt. npm. Wznies. doliny Probiny u stóp góry 744 mt. npm. , tuż przy ujściu Hramitnego potoku. Br. G. Stopy, przyl. Łuki, w pow. kałuskim. Stopyrka, błotnista rzką w pow. kowelsklm, lewy dopływ Wyżwy prawego dopływu Prypeci. Storchnest, w pow. wschowskim, ob. Osieczna. Storczenięta al. Stercznięta, wś włośc. , pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Iwie, 4 w. od gminy, 71 w. od Oszmiany a 40 w. od Dziewieniszek, ma 4 mk. prawosł. i 420 katol. w 1865 r. 180 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Lipsk. Storeżowa, wzgórze lesiste, na zach. od wsi Pogórskiej Woli, w pow. tarnowskim, wzn. 269 mt. npm. Miejsce znaku triang. Storgalen, pow. wystrucki, ob. Ischdaggen, Storlus, dok, 1400 Stulitz, Sturluz, Storschewal, Storczewal, dobra ryc. , pow. chełmiński, st. p. Jeleniec 1 klm. odl. , st. kol. Stolno 4, 5 klm. odl. , par. kat. W. Czyste; 373 ha 323 roli. W 1885 r. 6 dm. , 24 dym. , 128 mk. Stopnie Stopy Stopnica Storonicze 111 kat. , 17 ew. Za czasów krzyżackich należał S. do wójtowstwa lipińskiego. R. 1667 dzierżył dobra te Michał Orłowski ob. Wizyt. Strzesza, str. 936. Ossowski podaje, że w grobie skrzynkowym znaleziono tu urnę ob. Objaśn. do mapy Prus Zach. , str. 69. R. 1246 spotykamy w dok. braciszka zakonu krzyżackiego nazwiskiem Sturluz ob. Gesch. d. St. Kulm von Schultz, I, 120. Jedna część dóbr została przyłączoną do Jeleńca. Storonicze, wś nad bezim. rzeczką, pow. Ostrogski, o 8 w. na południe od Ostroga par. katol. , śród lasów położona, należy do klucza płużeńskiego Płużno ks. Jabłonowskich. Gleba krzemionkowata. Zamieszkała przez szlachtę, płacącą czynsz wieczysty, wyz. rz. katol. , narodowości polskiej. Domki schludne z gankami, mają okna większych rozmiarów, jak w chatach włościańskich. Wszyscy prawie mieszkańcy umieją czytać. Każdy gospodarz ma ogród od 4 do 6 mr. , w którym, oprócz warzyw, sieją żyto jare i jęczmień. Z powodu niezbyt urodzajnej gleby mieszkańcy, oprócz rolnictwa, zajmują się rzemiosłami; jest kilku stelmachów, kowali, Smolarzy, gonciarzy i szewców. Z. Róż. Storoniec, potok górski, wypływa w obr. gm. Storońca, pow. wyżnickira, ze źródeł w lesie Szywniku; płynie na płn. , zabierając liczne, krótkie dopływy, a skręciwszy się na płn. wsch. podąża do Putyłówki, do której wpada z lew. brz. między domostwami Storońca. Długi 12 klm. Od wsch. , t. j. między Storońoem od zach. a Rypinem od zach. , rozpościera się nad doliną S. dział górski lesisty, ze szczytem Riszą 1032 mt. . Br. G. Storoniec al. Putyłów, rusk. Storonec al. StoronecPutyliw al. Putyliw, niem. StoronetzPutilla al. Putilla, miasteczko, w pow. wyżnickim, obw. sąd. Uście Putyłowskie, nad rz. Putyłówką. Graniczy od płn. zach. z Dychtyńcem i Uściem Putyłowskiem, od płn. wsch. z Uściem Putyłowskiem i Szypotem, od wsch. ze Szypotem i Seletynem, od płd. wsch. z Płoską Prywatną, a od zach. z Jabłonicą. Od płd. wsch. od ujścia pot. Lostana do Putyłówki, ku płn. zach. przerzyna obszar S. rz. Putyłówką, napływająca z Płoski Prywatnej; dzieli ona obszar ten na dwie połaci, wschod. i zachodnią, zabierając dopływy z działów górskich, okalających dolinę rzeki, w której legły zabudowania S. Z połaci wsch. spływają do P. pot. Putyłówką, Porkułyn, Tononki, Harywski pot. i Beszyński. W tej części, między rz. Putyłówką i jej dopływami Lostunem i Putyłówką, legł dział górski Krasny, przechodząc na obszar Seletyna i dosięgając doliny Suczawy, na przestrzeni 11 klm. , z których 8 klm. przypada na S. Wzn. sięga 1180 mt. na granicy z Seletynem i Płoską Prywatną. Dalej na płn. , między dopł. Putyłówką od płd. , a Porkułynem od płn. rozpościera się od zach. ku wsch. dział górski Tysnicka z obszernymi połoninami; wznies. 1019 mt. Nad ujściem pot. Putyłówki wzgórze Kiczera Lewskiska 973 mt. . Nad źródłami tegoż pot. wznoszą się szczyty Filipkowa al. Pylypkowa 1118 mt. , Pleśniszcze 1125 mt. , Roszyszny 1021 mt. , a na samej granicy szczyt Piesze 1329 mt. . Od tego czubka ku płn. zach. wzdłuż granicy ciągnie się grzbiet lesisty Piesza, kończący się szczytem Wanczynem 1367 mt. . Od Wanczyna aż po ujście Biskupowa pot. , między nim od wsch. , a Putyłówką od zach. zajmuje resztę wschod. połaci obszaru S. potężny dział górski Rakowa, ciągnący się od płd. wsch. ku płn. zach. na przestrzeni 15 klm. , z czego 5 klm. przypada na obszar Uścia Putyłowskiego. Najwyższe czubki Senna 1285 mt. i Rakowa 1278 mt. wzbiły się na obsz. S. Tu legły trawiaste połoniny z licznymi zabudowaniami halnymi. Z zach. połaci, nieporównanie większej niż wschodnia, spływają do P. większe dopływy Hatyna, Rypierz ze Stajką, Storoniec, Dychtenica z Manczuliwskim pot. Wzdłuż połdzach. granicy płynie pot. Łopuszna, dopł. Czeremoszu Białego. W płd. stronie nad granicą z Płoską Prywatną, nad źródłami Łopuszny i Putyłówki, wznoszą się szczyty Senna 859 mt. i Losowa 1429 mt. Od Losowy ku płn. zach. rozpostarł się połogi grzbiet z połoninami ze szczytem Maksymcem 1344 mt. , u źródeł Dychtenicy. Między Putyłówką a pot. Rypieniem wzbiły się zzczyty Borhenia 1144 mt. , Hreben 1048 mt. i Torhowna 953 mt. ; między Rypieniem a pot. Storońcem dział górski Risza 1032mt. ; między Storońcem a Dychtenicą szczyt Berwinkowa 1204 mt. . Liczne połoniny pokrywają grzbiety działów górskich; ztąd zabudowania wsi porozrzucone po całym obszarze, głównie atoli znajdują się w ciasnej dolinie Putyłówki. Obsssar S. liczy 25249 ha 13 ar 63 mt. kw. 1869. Zaliczone tu są dawniejsze przysiołki S. dziś oddzielne gminy a Sergie, na płd. wsch. od wsi S. , b Toraczeny ał. Toraki, na płn. od wsi S. , c Kisielice Kisseleu, dalej na płn. położona, dwie ostatnie nad rz. Putyłówką. W 1869 r. było a w Storońcu 321 dm. , 1210 mk. ; b w Kisielicy 179 dm. , 628 mk. ; c w Sergie 416 dm. , 1500 mk. ; d w Toraczenach 182 dm. , 626 mk. ; w 1880 r. było a w S. 338 dm. , 1435 mk. 1001 grnieun. , 192 rz. kat. , 242 żydów; 1152 Rusinów, 263 Niem. , 20 in. narod. ; b w Kisielicy 155 dm. , 687 mk. 646 gr. nieun. , 6 kat. , 35 żyd; 685 Rusin. , 1 Niemiec, 1 Rumun; c w Sergie 376 dm. , 1749 mk. 1595 gr. nieun. , Storonicze Storoniec 21 kat. , 133 żyd. ; 1616 Rusin. , 133 Niemc; d w Toraczenach 159 dm. , 780 mk. 685 gr. nieun. , 17 kat. , 78 żyd. ; 780 rusin. . S. z Kisielicą, Sergie, Toraczenami należą do par. rz. kat. w Wyżnicy. W miejscu jest par. gr. kat. i gr. nieun. Cerkiew gr. kat. p. w. św. Mikołaja. Do tej par. należy Storoniec z Kisielicą, Sergiem i Toraczenami, jako też Seletyn. Cerkiew gr. nieun. drewniana p. w. św. Mikołaja, zbudowana r. 1794 95 przez wła ściciela Wasyla de Flondor i gminy par. Osady Kisielicą i Toraczeny mają par. gr. nieun. w Kisielicy, Sergie zaś swoją par. gr. nieun. Podług szem. duch. archidyec. gr. nieun. z 1885 r. było w S. rodzin 270, głów 959. Jest tu szkoła ludowa 1 klas. Dzieci uczęszczało 1884 r. 32. Kisielicą i Sergie mają swoje szkoły ludowe jednoklasowe. W Storońcu urodził się 1834 r. poeta huculski Józef Fedkowicz. Właściciele Narcyz de Aywas, Józef Rudkowski, Chaim Schaerf i Leib Schaerf. St. p. w miejscu. Br. G. Storońka, grupa domów w Bolanowicach, pow. mościski. StorozumyBrulino, fol. , pow. ostrowski, gm. Szulborze Koty, odl. 28 w. od Ostrowa; ma 102 mr. Ob. Brulino. StorożewaGóra, zaśc. szlach. , pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , o 18 w. od Oszmiany, 1 dm. , 13 mk. katol. Storożewa Słoboda al. Polebino, wś nad Donem, pow. dankowski gub. riazańskiej, o 30 w. od Bankowa, ma 41 dm. , 356 mk. Storożewoje 1. sioło na prawym brz. Donu, pow. korotojakski gub. woroneskiej, o 22 w. od mta powiat. , ma 344 dm. , 2768 mk. Osadzone około 1680 r. 2. S. , sioło nad Usmanką, pow. usmański gub. tambowskiej, o 3 w. od Usmania, ma 359 dm. , 2607 mk. Storożnia, fol. , pow. czerykowski, 437 dzies. ziemi dworskiej, młyn wodny. W 1760 r. dziedzictwo Iwickiego, dziś własność Kla ry lliniczowej. A. K. Ł. Storożów, wś nad Korczykiem, na wprost ujścia Kropiwni, pow. nowogradwołyński, na pograniczu rówieńskiego, na płn. wschód od mką Korca, gm. Piszczów, ma 259 dusz wło ścian. , 698 dzies. ziemi włośc. , gorzelnia. Na leży do dóbr piszczowskich, własność Maryi z ks. Sanguszków hr. Potockiej. L. R. Storożowa Mogiła 1. ob. Chwastów. 2. S. M. , na lewym brzegu limanu dnieprowskiego, około dzisiejszego sioła Prohnojska, w pow. dnieprowskim gub. tauryckiej. Storożowce al. Storożewicze, białoruskie Starażoucy, wś skarbowa nad rz. Stwigą, pow. mozyrski, w 3 okr. pol. i gm. Turów, posiada cerkiew drewnianą, p. w. Opieki N. M. P. , wzniesioną kosztem skarbu w 1843 r. i uposażoną około 2 włókami ziemi; przeszło 400 parafian. Kaplica p. w. św. Mikołaja w Pierechodziczach. Miejscowość nizinna, łąk ob fitość; lud, oprócz rolnictwa, zajmuje się ry bactwem i flisactwem. A. Jel. Storożyńce, wś, pow. krzemieniecki, podług reg. pobor. z 1583 r. należała do włości wiszniowieckiej ks. Andrzeja Wiszniowieckiego, wwdy wołyńskiego, i płaciła od 5 dym. , 2 ogrodn. Jabłonowski, Wołyń, 135. Niepodana w Regestrze dóbr ks. Wiszniowieckich z początku XVIII w. Storożyniec, rusk. Storożeneć, niem. Storożynetz al. Storoschinetz, miasteczko, w pow. i obw. storożynieckim, nad Seretem, 24 klm. na płd. zach. od Czerniowiec. Graniczy od płn. wsch. z Broszkowcami i Kuczurmarem, od wsch. z Ropczem, od płd. z Budyńcmi i Czereszem, a od zach. z Panka, Seret wchodzi tu z obszaru Panki i płynie krętym biegiem na płd. wsch. do Ropcza. Wejścia Seretu na obsz. S. wzn. 360 mt. , wyjście 347 mt. Przedziela on obszar na część płn. wsch. i płd. zach. Z obu zabiera strugi, mianowicie z płn. Biłkę z Liskowcem, a z płd. Dubowiec. W płn. połaci wznosi się góra Krzywa 486 mt. , w płd. zaś połaci wysoczyzną z Storożyńską górą 482 mt. , jako dział wodny między Seretem a Małym Seretem. Płd. wschod. narożnik tworzy góra i las Leurda. Miasto legło przeważnie po płn. wsch. stronie Seretu. Tu schodzą się gościńce z Ozjerniowiec, Kocmania, Żadowy, z Suczawy i Krasny Butny. Obszar liczy 5794 ha 96 ar, 38 mt. kw. W 1869 r. było 656 dm. , 4350 mk. 2243 męż. , 2107 kob. ; w 1880 r. 918 dm. , 5139 mk. 2577 męż. , 2562 kob. ; między nimi 1135 kat. , 2208 gr. nieun. , 1707 żyd. , 89 innych wyzn. ; 800 Rusin. , 2019 Rum. , 1993 niemo. , 327 innych naz. Na obsz. S. znajdują się dwa obszary dworskie a Storożyniec Flondor z 28 dm. i 198 mk. ; b S. Ohrenstein z 13 dm. i 89 mk. , tak nazwane od swych właścicieli Grzegorza Flondora i Józefa Ohrensteina. W miejscu par. rz. kat. dekanatu czernicwieckiego, z kościołem drewn. p. w. św. Anny, fundowanym przez Grzegorza Flondora 1853 r. , a ukończonym 1857 r. kosztem parafian i ks. Ignacego Barty, kapelana z Kimsny Althuette; w 1880 r. znacznie go rozszerzono. Kapelania od 1864 r. Według szem. duch. archidyec. lwowskiej z 1885 r. było tu rz. kat. 769. Do par. tej należą Budyńce 13 dusz, Broszkowce 57, Czeresz z Opajcem 101, Jordanestie 75, Karapczów 32, Słobodzia Komarowce 49, Panka 54, Presekareny 300, Ropcze ze Słobodzia 22, Suczaweny 49, Żadowa 12; razem w całej par. rz. kat. 1533. Gr. katol. należą do par. w Broszkowcach. Jest tu także cerkiew gr. nieun. par. , drewniana, p. w. Storożyńce Storożowce Storożowa Mogiła Storożów Storożnia Storożewoje Storożewa Słoboda Storożewa Storozumy Storońka Storońka Storożyniec Storożyńska archaniołów Michała i Gabryela, zbudowana l79698. Parafią tą utworzono 1798 r. Według szem. duch. archidyec. gr. nieun. z 1885 r. było w par. rodzin 361, głów 1944. Szkoła ludowa 4klasowa męzka i 4kl. żeńska. Na obszarze dwór. St. Flondor dwór, fol. , gorzelnia i tracz. Siedziba starostwa, sądu pow. , urzędu podatk. , st. poczt. i tel. Przed kilkudziesięciu laty istniał tu zakład hydropatyczny. Storożyniecki powiat od płn. oddziela Czeremosz od Galicyi, mianowicie od pow. śniatyńskiego, a Prut od pow. kocmańskiego, od wsch. graniczy z pow. czerniowieckim i sereckim, od płd. z radowieckim, a od zach. z wyżnickim. Największa szerokość od zach. ku wsch 42 klm. , a długość od płn. ku płd. 48 klm. Główną rzeką jest Seret, wpływający pod Żadową z pow. wyżnickiego i płynący krętym biegiem na płd. wsch. ; wpływa pod Suczawenami do pow. serockiego. Długość Seretu w obrębie powiatu od Żadowy do Suczawen wynosi 56 klm. Przedziela on powiat na dwie połaci, półn. i połudn. Płn. obszar należy do dwóch dorzeczy Prutu i Seretu; z części płn. tegoż obszaru spływają wody za pomocą Wołyczanki do Czeremoszu, a Bruśnicy i Hnilicy do Prutu; z części zaś płd. podążają wody za pomocą Mihodry, Biłki, Hliboozka i Selicza do Seretu. Płd. część należy całkowicie do dorzecza Seretu. Spływają tu do niego Żadówka, Byków, Tysowiec, Dubowiec i Seret Mały. Seret Mały powstawszy w płd. zach. kącie tegoż powiatu z połączeń strumieni górskich Dymitrycy, Komarnestiego i Hilczego na płd. od Banili Mołdawskiej, płynie na płn. wsch. do Dawiden, ztąd na wsch. , potem na płd. wsch. aż po Petrowce Górne. Odtąd podąża biegiem krętym na wschód, uchodząc w Presekarenach tuż na wsch. granicy pow. do Seretu. Najznaczniejszy ten dopływ Seretu ma 43 klm. długości. Zabiera z lew. brz. dopływy Struhowiec, Sołoniec, Pantyn, Howyniec, Krywec, Jarnowiec, Girbos, Duszę, Mokrec i Arszowiec; z pr. brz. Dunawec, Sareczel z Czudynem i Trasińcem, Seredny, Korczastkę i Tomeskul. Tak płn. jak płd. część powiatu przedstawia kraj falisty, wzgórzysty, opadający za biegiem Seretu i Seretu Małego. Północny obszar opada nagle do doliny Czeremoszu, która pod Czartoryą wznosi się 193 mt. , i do doliny Prutu, leżącej przy ujściu Hlinicy 179 mt. npm. Od rzek tych naziom podnosi się w kierunku z płn. zach. ku płd. wsch. coraz wyżej, doszedłszy w Poenicy 502 mt. npm. , a opadając ku płd. zach. również nagle do doliny Seretu; i tak wznosi się taż dolina pod Żadową 390 mt. , pod Storożyńcem 350 mt. , a przy ujściu Seretu Małego 320 mt. npm. obszar powiatu leżący między Seretom a Seretem Małym dochodzi w Trzech Mogiłach 509 mt. , Storożyńskiej Górze 482 mt, a w Humoryi 508 mt. npm. Okolice na zach. granicy pow. leżące wznoszą się coraz bardziej ku płd. Mamy tu czubki Tarniczkę 679 mt. , Kiczerę Wielką 830 mt. , Stajkę 876 mt. , Trzy Mogiły 852 mt. , Perechrestie 1014 mi, Moczarkę Małą 1034 mt. , Małe Pole 1026 mt. , Wielki Gron 1007 mt. , Bukową 1070 mt. , Skalę Dobosz 1073 mt. ; następnie na płd. granicy Petrouszka 1145 mt; od niego na płn. Krusilor 871 mt. ; dalej na płn. między Seretem Małym a Sereczelem wierch Soldan 748 mt. , Berdo 765 mt. , Frassin 563 mt. , Chirligata 490 mt. i Trestyniec 486 mt. Powiat ten tworzy dwa okręgi sądowe a stanowiecki z siedzibą w Stanowcach Dolnych Unter Stanestie; b storożyniecki z siedzibą w Storożyńcu. Obejmuje 20 mil kw. , czyli 115; 1l2, 84ha. W 1880 r. było 13054 dm. , 61344 mk. , 31100 męż. , 30244 kob. , 48397 gr. nieun. , 5443 kat. , 7238 żyd. , 266 innych wyzn. ; 22919 Rusin. , 29388 Rumun. , 7682 Niemc. , 1355 innych nar. ; z tego na okrąg sąd. stanowiecki przypada 4025 dm. , 18671 mk. 5683 gr. nieun. , 720 kat. , 2114 żyd. , 154 in. wyzn. ; 15268 Rus. , 686 Rum. , 2411 Niemc. , 306 innych naród. ; na okr. sąd. storożyniecki 9029 dm. , 42673 mk. 32714 gr. nieun. , 4723 kai, 5124 zyd. , 112 innych wyzn. ; 7651 Rusin. , 28702 Rumun. , 5271 Niemc, 1049 innych nar. . Powiat składa się z 34 wsi i dwóch miasteczek. Najludniejsze wsi są Broszkowce 760 dm. , 3251 mk. , Banilla Mołdawska 672 dm. , 3350 mk. i Petrowce 835 dm. , 3290 mk. . Najuboższa w ludność jest wieś Ostra, mająca 43 dm. , 217 mk. Parafij rz. kai 2 Starahuta Althuette i Storożyniec; należą do dekanatu czerniowieckiego. Parafia gr. kat. 1 w Broszkowcach dek. bukowiński. Parafij gr. nieun. 30, a mianowicie w protoprezbiracie storożyńskim 17 Bobowce Bobestie, Broszkowce, Budyńce, Dawideny, Draczyniec, Hlinica, Jordanestie, Kabestie, Komorowce ze Słobodzią, Kostyńce, Mołdawska Banilla, Panka, Presekareny, Ropcze, Storożyniec, Suczaweny i Żadową; w protoprezbiracie wikowskim 7 Idzestie, Korczestie, Kupka, Nowa Huta, Petrowce Górne i Dolne, Stara Huta; wreszcie w protoprezbiracie czeremoskim 6 Borbestie, Czartoryą, Kalinówce, Stanówce Górne i Dolne, Wołoka. W 1880 r. szkół 1 klas. było 15, szkół lud. 4klas. 2 w Storożyńcu. Urzędów poczt. 7 Czudyn, Dawideny, Draczyniec, Kupka, Stanówce Dolne, Storożyniec, Żadową; stac. tel. dwie Czudyn i Storożyniec. Br. G. Storożyńska Góra, znaczne wzniesienie na płd. zach. od Storożyńca, w pow. storożynieckim, między Storożyńcem a Budyńcami. Storożyniec Stossnen Storżeniszki Storsowsee Storuki Stotlice Stoschendorf Stoszany Storyna Stożek Stoznowo Stowpiecz Stowięcino Storyszki Stoupy Stoupieńka Stouboryszki Stoubny Stoubej Stouba Stotła Stoszyce Stoszków Stoszki Przez grzbiet tego pasma wychodzi ze Storożyńca, z doliny Seretu, bity gościniec na płd. do Guryhumory, Dolina Seretu pod Storożyńcem legła 350 mt. , a Seretu Małego pod Budyńcami 380 mt. npm. ; wznies. najwyż szego punktu tego działu nad gościńcem 486 mt. npm. Połud. wschod. czubek, Humoryą zwany, liczy 508 mt. npm. Wody z tego dzia łu spływają ku płn. do Seretu, a ku płd. do Seretu Małego. Br. G. Storsowsee niem. , jezioro w płd. stronie pow. wejherowskiego, wzn. 135 mtr. npm. , niedaleko Strzepcza. Kś. Fr. Storuki, wś, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Władysławów, odl. od Władysławowa 8 w. , ma 4 dm. , 36 mk. W 1827 r. 4 dm. , 45 mk. Storyna, wś, pow. prużański, w 4 okr. pol. , gm. białowicskoaleksandrowska, o 66 w. od Prużany. Storyszki, dwór, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 20 w. od Poniewieża. Storżeniszki, fol. prywatny, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , o 54 w. Lidy, a 21 w. od Ejszyszek, 1 dm. , 7 mk. kat. Stoschendorf, 1371 Stosschendorf, dobra i wś, pow. świdnicki, par. ew. Pątnów Górny, kat. Seifersdorf w pow. rychbachowskim. Dobra mają 4 dm. , 86 mk. 39 ew. , 339 ha; wś 51 dm. , 299 mk. 92 ew. , 85 ha. Stossnen, ob. Stożne. Stoszany, wś i dobra, pow. piński, w 1 okr. pol. Pohost Zahorodny, gm. Dobrosławka, par. kat. dawniej Łohiszyn, obecnie Pińsk, o 35 w. od Pińska, przy gośc. z Kowniatynia do Pohostu, ma 32 osad, 119 mk. , 886 dzies. ; kaplica katol. na cmentarzu grzebalnym, na leży do filii łunińskiej. Własność niegdyś Zawiszów, w dokum. z 1503 r. nazwana Toszaniczany ob. Rewizya Puszcz, str. 103, gdzie mowa o prawie wrębu do lasów kró lewskich włościan toszaniczańskich. Należała następnie do jezuitów pińskich, dziś Edmun da Korsaka. Pod S. około 1220 r. syn ks. li tewskiego Mingajły, ks. nowogródzki Skirmunt i Kukowojstys, odnieśli świetne zwycięztwo nad ks. włodzimierskim i turowskim Mścisławem i zdobyli Pińsk, ale panującego w nim ks. Jerzego nie pozbawili władzy. Pa miątką tego jest niedaleko leżący szereg wzgórków kurhanów, zarosłych lasera, Poboiszcze ob. zwanych. Ks. M. Stoszki, wś, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Władysławów; odl. od Władysławowa 13 w. , ma 18 dm. , 162 mk. W 1827 r. było 19 dm. , 114 mk. Stoszków, fol. , pow. kaliski, gm. i par. Błaszki, odl. od Kalisza 30 w. ; ma 2 dm. Należał do Brończyna. Stoszyce, węg. Sztosh za, wś, pow. św. mikułaski, hr. liptowskie Węgry, nad pot. Porubskim dopł. Wagu, przy kolei żel bogumińsko koszyckiej, u płd. podnóża Tatr liptowskich. W 1880 r. było 7 dm. , 64 mk. Słowaków. Obszar zajmuje 509 kat. mr. Par. łac. w Okolicznej, ewan. w Werbicach. Stotlice czy Słotlice nazwy wątpliwe, wś wymieniona w regestrze pobór. 1531 r. , wchodziła w skład dóbr Dyss dziś pow. lubartowski. Już w 1676 r. nie istniała. Por. Rejowiec t. IX, 600. Stotła, rzką, lewy dopływ Białej Przemszy. Stouba, szczyt w lesistym grzbiecie Lipowicy, w Karpatach wschod. , w dziale skolsko delatyńskim, na zach. od Suchodołu, w pow. dolińskim, między doliną Ilemki od zach. , a Czeczwy od wsch. ; na płn. wznosi się szczyt Zielonko w 861 mt. . Wznies. 1082 mt. npm. Por. Lipowica. Br. G. Stoubej, szczyt w Karpatach wschod. , dziale czarnohorskim, w obr. Jabłonicy, pow. kossowskim, między pot. Kekaczą od płn. , a Probiną od płd. , nad ujściem tych potoków do Czeremosza Białego; 1018 mt. npm. Stoubny, szczyt górski, ob. Stopnie. Stouboryszki, w spisie z 1865 r. Staboryszki, zaśc. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Podberezie, okr. wiejski Wiżulany, o 3 w. od gminy a 28 w. od Wilna, 1 dm. , 5 mk. kat. w 1865 r. 7 dusz rewiz; własność Maryana Minkiewicza. Stoupieńka, rzeczka w pow. rzeczyckim, prawy dopływ Swiedzi, w obrębie gm. Jakimowska Słoboda, płynie lesistemi moczarami w kierunku północnym, przecina trakt poczt. bobrujskorzeczycki pod wsią Czerniejki. Długa przeszło 7 w. Kotlinę S. skanalizowano w ostatnich czasach ku Berezynie. A. Jel. Stoupy, wś, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra, Łopacińskich, Leonpol, o 4 w. od gminy a 36 w. od Dzisny, ma 4 dm. , 46 mk. prawosł. w 1865 r. 25 dusz rewiz. . Stowięcino, ob. Stójcino. Stowpiecz, wś, pow. krzemieniecki, w pobliżu Dederkał. Podług reg. pobor. z 1583 r. Jarocki ze wsi zakupnej Stowpoza płaci z 8 dym. , 5 ogrod, 2 pustowszczyzn Jabłonowski, Wołyń, 142. Stoznowo, wś i dobra, pow. białostocki w 3 okr. pol. , gm. Jaświłki, o 49 w. od Białegostoku. Stożek, wś, pow. krzemieniecki o milę od Szumska i o tyleż na płn. wschód od Krzemieńca. Jestto jedna z najdawniejszych osad w całej okolicy, wspominana jakoby od XII w. , w tym bowiem czasie Piotr, syn Mokosieja, jednego z najdzielniejszych rycerzy Bolesława Śmiałego nagrodzonego przez króla nadaniem, na prawie lennem, zdobytego Storsowsee Stożek Stożne Stożek przez siebie Krzemieńca, założyć miał w S. juryzdykę. Świetniejsze czasy dla S. nastały za Kazimierza W. , który zawojowawszy Wo łyń i Ruś Czerwoną na Litwinach, zjeżdżał nie kiedy do Krzemieńca i zakładał zwykle w S. rezydencyę, gdzie też i dworzec dla siebie zbudował. W 1366 r. wymieniony jest S. po między posiadłościami Lubarta. W 1392 r. w. ks. Witold nadał Skirgajle w dożywotnie dzierżenie Krzemieniec, oraz S. z całym do niego przytykającym obwodem districtum et arcem Krzemieniec et districtum Stożek propter ea. Następnie S. należał do dóbr królewskich na Wołyniu, spotykamy bowiem o nim i o dworcu królewskiem tam egzystu jącym, wzmianki w kilku lustracyach Krze mieńca z XV i połowy XVI w. W XVI w. S. był już prywatną własnością Czetwertyńskioh, wraz z Antonowcami i kilku inne mi majętnościami w tej okolicy, i odtąd dzielił losy fortuny antonowieckiej, przecho dząc kolejno we władanie ks. Zbaraskich, na stępnie Wiszniowieckich i Radziwiłłów; obe cnie jest własnością Czosnowskich i należy do klucza białokryniokiego. Podług reg. po borowych z 1583 r. należy do kn. Matfiejowej Czetwertyńskiej, która płaci od 2 dym. , 6 ogrodn. , 1 bojarzyna, 1 popa ob. Jabłonow. , Wołyń, 137. Znajdują się tu fundamenty, da wnych jakichś murów, po górach porozrucanych. Pomiędzy ludem przechowało się po danie o kilku monasterach, które tu niegdyś miały egzystować. O monasterze p. w. św. Spasa znajdujemy wzmiankę w donacyi ks. Stefana Czetwertyńskiego, podkomorzego braoławskiego, w 1633 r. dóbr Antonowce, Sto żka i in. , ks. Januszowi Wiszniowieckiemu, koniuszemu koronnemu. Monaster ten zgo rzał w połowie b. wieku, a gruzy jego do tychczas są widoczne Ob. Stecki, Wołyń, II, 90 93; porów, też Sendulskij Woł. eparch. Wied. , 1873 r. . J. Krz. Stożek 1. lesisty grzbiet, na granicy gm. Teleśnicy Sannej i Teleśnicy Oszwarowej, w pow. liskim, na pr. brzegu Sanu, między nim od płd. zach. a Daszówką, jego dopł. Wzn. 688 mt. npm. 2. S. al. Stożok, dwa szczyty w Karpatach bukowińskich, na granicy gm. Mihowy i Berhometu Serockiego, w pow. wyżnickim, między rz. Seretem od zach. , a pot. Mihową od wsch. , jego dopływem; szczyt połd. 895 mt. , płn. 784 mt. Na płn. wsch. od tego, tuż nad ujściem Mihowy szczyt Diwok 481 mt. . 3. S. al. Stożok, szczyt górski, lesisty, w Karpatach bukowińskich, w obr. Płoski Prywatnej, pow. wyżnicki, w dziale górskim Stiwiorami al. Szczywioram; zwanym, nad pr. brz. Jałowiczory, dopł. Czeremoszu Białego, wzn. 1417 mt. npm. 4. S. Wielki, szczyt w Beskidzie szląskim, na granicy gm. Nawsia i Nidka pow. jabłonkowski i Wisły pow. bialski, pod 36 29 50 wsch. dłg. g. F. , a 49 36 30 płn. szer. g. , 975 mt. npm. Br. G. Stożne 1. niem. Stossnen, wś nad jeziorem Marcinowo, w pow. margrabowsldm, st. poczt. Margrabowa. 2. S. , wś, pow. łecki, st. poczt. i par. Borzymy Borssymmen. Stpica, w dok. z XVI w. nazwa pierwotna wsi Szpica, w pow. chełmskim, gm. Brzeziny. Stpice 1. wś, pow. pułtuski, gm. Gołębie, par. Nasielsk. 2. S. Chojnowo, pow. ostrowski, gm. Kamieńczyk, par. Nur. Straba, w dokum. z 1596 r. Strabus, rzeczka w pow. kowieńskim, prawy dopływ Niewiaży, do której uchodzi pomiędzy Szuszwą a Struną. Strabla, wś i dobra przy linii dr. żel. brze skograjewskiej, pow. bielski gub. grodzień skiej, w 2 okr. pol. , gm. Rajsk, o 14 w. od Bielska. Posiada kościół paraf. p. wez. Wnie bowstąpienia, z muru wzniesiony w 1617 r. przez obywatela Adama Turowskiego. Para fia katol. , dekanatu bielskiego, 1367 wier nych. St. dr. żel. brzeskograjewskiej, po między st. Bielsk a Białystok o 29 w. , o 97 w. od Brześcia, a 99 w. od Grajewa. Dobra mają około 12500 mr. obszaru. Włościanie wnieśli 10121 rs. 29 kop. wykupu za wydzie loną im ziemię. Znajduje się tu piękny pałac dziedziców, wystawiony w XVIII w. , w któ rym mieszczą się bogate zbiory, liczna biblio teka, galerya portretów familijnych i wiele pamiątek rodzinnych. Ogród włoski z pysznemi alejami wiązowemi i cisowemi, oraz widokiem na Narew, został założony w XVI w. przez Jana z Krajny, lekarza nadwornego Zygmunta I, któremu S. została nadaną. Na stępnie własność hr. Starzeńskich, dziś hr. Wiktora. J. Krz. Strabske, węg. Mogyoroska, wś, w hr. Ziemneńskiem Zemplin, kościół kat. par. , uprawa roli, 402 mk. Obfitość orzechów laskowych nadała węgierską nazwę osadzie mogyoroorzech. Strabuliszki, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Ludwinów, odl. 9 w. od Kalwaryi, ma 15 dm. , 40 mk. Straburek, niem. Trachenberg, miasto w pow. mielickim, nad rz. Baryczą i jej dopł. Schaetzka niem, pod 51 27 52 płn. szer. i 34 35 55 wschod. dług. , na wznies. 286 st. n. p. m. a 15 st. nad Baryczą. Na obszarze miejskim trzy mosty na Baryczy i cztery na jej dopływie. Oprócz właściwego miasta, do 1820 r. otoczonego murami, są dwa przedmieścia polskie i wrocławskie. Miasto posiada kościół par. katol. , kościół par. ewang. , szkoły dla obu wyznań, szpital, dom sierot, zamek książąt von Hatzfeldt, 287 budyn. , 3570 Strachin Strachocin Strachocina mk. 2041 ewang. , 1414 kat. . 11 żyd. i prócz tego 8 bud. i 78 mk. w obrębie zamku, 1634 ha ziemi do miasta należącej 757 ha roli, 439 ha łąk i 281 hałasu. W 1843 r. było 234 dm. , 332 budyń. , 2330 mk. 1196 ew. , 1055 kat. , 79 żyd. . Ks. Henryk III nadał 1253 r. przywilej miejski na prawie niemieckim i 50 włók frankoń. W 1494 r. staje się głównym punktem utworzonego wówczas państwa Standesherrschaft, które w 1641 r. prze chodzi do hr. v. Hatzfeldt, a w 1742 r. za mienione zostaje na księztwo Trachenberg. W czasie wojny 30letniej zajmują miasto Szwedzi, a w 7letniej Ruscy i Austryacy. Pożary 1702 r. i 1784 niszczą całe miasto. Pierwotny kościół par. kat. został w 1577 r. zajęty przez protestantów, którzy w latach 1595 do 1607 r. wznieśli, przy pomocy hr. Adama v. Schaffgotsch, nowy murowany ze szkołą i szpitalem. Kościół ten zabrali katoli cy, 1654 r. Ewangielicy wznieśli dla siebie nowy kościół 1742 r. W zamku książęcym 1813 r. 12 lipca podpisali monarchowie Ros syi, Prus i następca tronu szwedzkiego plan kampanii przeciw Napoleonowi. Br. Ch. Strabus, ob. Straba. Stracena al. Stracona, węg. Sztraczena, wś, pow. hornadzki, hr. spiskie, w dolinie górnej Gielnicy, na płd. graniczy hr. spiskiego z hr. giemerskim, należy do obszaru Hrabuszyc Kapsdorf; 1880 r. było 36 dm. , 307 mk. , nar. słów. Par. łac. w Stefanowcach, sąd pow. w Sobocie Spiskiej, urz. podatk. w Le woczy, st. p. w Dobszynie hr. giemerskie. Wzn. 791 mt. npm. Istnieją tu kuźnice żela za, należące do księcia. Augusta Coburga, wyrabiające rocznie średnio po 100000 cetn. surowego żelaza. Zatrudniają 100 ludzi, a zużywają przeszło milijon stóp kub. drzewa. o pięknej górskiej okolicy S. czytaj Das Stracenaer Thal und die Dobschauer Eishoehle Jahrb. d. Ungar. KarpathenVereines, za 1878, str. 249 308. Br. G. Straceniec, potok, powstaje we wsch. części gm. Ujsoł, pow. żywieckim, z pod Krawcowego wierchu 1064 mt. , powyżej wólki ujsolskiej Straceńca; płynie na zach. , uchodzi z lew. brz. do Bystrej, dopł. Cichej al. Ujsolskiego pot. od płn. wznosi się Okrągła góra 949 mt. , a od płd. Długi gron 936 mt. i Kubiesówka 866 mt. . Długość biegu 4 1 2 klm. W dolinie potoku leżą wólki ujsolskie Straceniec, Kotryska i Jastrzębie. Br. G. Strachacz, pow. rypiński, ob. Pawłowo 5. . Strachanów, w XVI w. Strachnowo i Strachunow, wś i fol. pow. turecki, gm. Ostrów Warcki, par. Goszczanów, odl. od Turka w. 26. Wś wraz z Zadąbrowiem i Poddębiną ma 291 mk. ; fol. ma 4 dm. , 69 mk. W 1827 r. 20 dm. , 149 mk. W 1885 r. fol. S. rozl. 714 mr. gr. or. i ogr. 491 mr. , łąk 39 mr. , pastw. 25 mr. , lasu 136 mr. , nieuż. 26 mr. ; bud. mur. 8, z drzewa 12; płodozm. 7pol. ; las nieurządzony. Wś S. 12 os. , 19 mr. Według reg. pob. pow. sieradzkiego z 1553 r. S. w par. Goszczonów, płaciła od 4 1 2 łan Pawiń ski, Wielkp. , II, 223. Br. Ch. Strachau 1. przy Niemczynie, dobra i wś, pow. niemczyński, par. ew. Siegroth, kat. Niemczyn. Dobra mają 2 dm. , 42 mk. I4 kat. , 570 ha; wś 18 dm, , 134 mk. 23 kat. , 49 ha. 2. S. przy Zobten, dobra i wś, pow. niemczyńiski, par. ew. Rankau, kat. Naselwitz. Dobra mają 7 dm. , 99 mk. 34 kat. , 219 ha; wś 10 dm. , 59 mk. 11 katol. , 24 ha. Strachin, dwa zaśc. poradziwiłłowskie, pow. słucki, w I okr. pol. starobińskim, gm. Wyzna, par. kat. Starczyce, mają 12 osad; grunta lekkie, łąk i pastwisk obfitość. Strachnowe, fol. dóbr Frehoń, w pow. mielickim. Strachocice, wś i fol. nad rz. Wartą, pow. turecki, gm. Ostrów Warcki, par. Miłkowice, odl. od Turka 24 w. ; wś ma 15 dm. , wraz z wsią Młyny Strachockie 308 mk. ; fol. 3 dm. , 78 mk. W 1827 r. 19 dm. , 195 mk. Na początku XVI w. S. należą do par. Miłkowice, lecz. dziesięcina z ról folwar. i kmiecych łanów idzie dla pleb. w Skęczniewie. Na stół arcybiskupi dawano maldraty, a plebanowi w Miłkowicach tylko kolędę po groszu z łanu Łaski, L. B. , I, 405 7. Według reg. pob. pow. sieradzkiego z r. 1553 i wś S. miała 5 1 2 łan. Pawiński, Wielkp. , II, 225. Strachocin, 1531 Straschączyn, wś czy osada do Wrzaw pow. tarnobrzeski należąca, dziś nieistniejąca. Za czasów Długosza L. B. , II, 313 i 368 była własnością Jana Chamca h. Gryf; należała do par. w Pniowie, leżała zatem w pobliżu ujścia Sanu do Wisły. W 1531 Pawiński, Małop. , 356 miała 3 łany. Strachocina, wś, pow. sanocki, z paraf. rz. kat. dyec. przemyska, dek. sanocki i szkołą ludową. Gęsto zabudowana wieś rozłożyła się nad potokiem, uchodzącym do Różowego pot. dopł. Sanoczka, w okolicy pagórkowatej wzn. 308 do 321 mt. npm. , na wschód od Jaćmierza, a płn. wschod. od Zarazyna. Od płn. i płd. otaczają wś lasy pokrywające wzgórza, dochodzące 411 mt. wzn. Wś ma 150 dm. , 839 mk. , 813 rzym. kat. , 26 izrael. Pos. więk. Winc. Morze ma 260 mr. roli, 56 mr. łąk i ogr. , 43 mr. past. 1216 mr. lasu; pos. mn. 702 mr. roli, 112 mr. łąk, 125 mr. past. i 5 mr. lasu. Parafią założył Fryderyk Jaćmiei ski i Pakosz z Pakoszówki za pozwoleniem Władysława Jagiełły w 1390 r. W 1624 Tatarzy spalili kościół i zamordowali plebana Adama Maystrogę. Teraźniejszy ko Strachnowe Strabus Stracena Straceniec Strachacz Strachanów Strachau Strabus Strachocice Strachosław Strachocinek Strachocinek Strachocino Strachociny Strachockie Młyny Stracholesie Strachomin Strachoń Strachotyna Strachów Strachowce Strachowe Strachowiec Strachowice Strachowiczki Strachówka Strachówko ściół drewniany. Do par. należą wsi Jurowce, Kostarowce, Pakoszówka, Popiele i Srogów Dolny i Górny. S. graniczy na płn. zGórką i Lolinem, na zach. z Pakoszówką, na wschód z S. Górnym i Jurowcami, na płd. z NowosielcemGniewosz, a na zach. z Jaćmierzem, Posadą Jaćmierską i Bażanówką. Mac. Strachocinek, dwór i garbarnia w Rakszawie, pow. łańcucki. Strachocino, wś szlach. i włośc. nad rz. Orzyc, pow. makowski, gm. Smrock, par. Szelków, odl. 12 w. od Makowa. W 1827 r. 22 dm. , 185 mk. W 1874 r. fol S. rozl. 1278 mr. gr. or. i ogr. 616 mr, , łąk 163 mr. , past. 58 mr. , wody 25 mr. , lasu 375 mr. , nieuż. 41 mr. ; bud. z drzewa 23, las urządzony. Wś S. 25 os. , 186 mr. Strachociny, część wsi Pstrągowa, pow. ropczycki. Strachockie Młyny, ob. Młyny 2. . Stracholesie, wś przy ujściu Teterowa do Dniepru, pow. radomyski, w 5 okr. pol. , gm. Hornostajpol, par. praw. Rotycze o 2 w. , o 128 w. od Radomyśla, ma 652 mk. Podług Pochilewicza jest tu 680 mk, udział wło ściański stanowi 1546 dzies. , z opłatą po 617 rs. 38 kop. rocznie. Należała do klucza hornostajpolskiego, w 1843 r. nabyta z Rotyczami przez Rykalskich, od 1885 r. własność kupca Chrjakowa. J. Krz. Strachomin, wś i fol. , pow. nowomiński, gm. Iwowe, par. Latowicz, ma 293 mk. W 1827 r. było 34 dm. , 250 mk. W 1869 r. fol. S. rozl. 964 mr. ; po oddzieleniu części grun tów w 1874 r. obszar folwarczny obejmował 562 mr. Wś S. 37 os. , 449 mr. ; wś Żebraczka 24 os. , 612 mr. W 1660 r. wchodziła w skład starostwa latowickiego. Br. Ch. Strachoń w XVI w. Strahon, wś i os. , pow. lipnowski, gm. Ohalin, par. Dobrzyń, odl. 22 w. od Lipna, ma 4 dm. , 46 mk, 210 mr. , w tem 106 mr. włośc. W 1827 r. 3 dm. , 24 mk. W 1885 r. osada S. rozl. 100 mr. gr. or. i ogr. 97 mr. , łąk 1 mr. , nieuż. 2 mr. ; bud. mur. 2, z drzewa 4; płodozm. 9pol. Rudko de S. występuje jako świadek na akcie z 1375 r. w Płocka Kod. Maz. . Według reg. pob. ziemi dobrzyńskiej z 1564 r. we wsi S. , w par. Dobrzyń, od Włosza, Zaydy, Chude go, poddanych Żelskiego, na całym łanie, pła cono 16 gr. i 2 solidy Pawiński, Wielkp. , t. I, 270. Br. Ch. Strachosław, wś, pow. chełmski, gm. Krzywiczki, par. r. l. Kumów, r g. Chełm, ma szkołę początkową. W 1827 r. było 54 dm. , 271 mk. Strachotyna al. Strachotnik, potok, powstaje w obr. Pstrągowy, pow. ropczycki, płynie na wschód i ubiegłszy 3 1 2 klm. wpada do Pstrągowy z pr. brz. Nad poŁ leży wołka Strachociny. Por. Okopy 1. i Podbrzezie 1. . Strachów 1. al. Strachowa, wś i fol. , pow. radzymiński, gm. Zabrodzie, par. Kamieńczyk, ma 100 mk W 1827 r. było 14 dm. , 118 mk. W 1867 r. dobra S. składały się z fol. , S. i Kukawki, obszar ogólny dominialny 1672 mr. gr. or. i ogr. 22 mr. , łąk 12 mr. , past. 79 mr. , lasu 1184 mr. , zarośli 311 mr. , nieuż. 64 mr. W skład dóbr poprzednio wschodziły wś S. 26 os. , 283 mr. ; wś Kukawki 36 os. , 640 mr. ; wś Adampol 22 os. , 250 mr; wś Basinów Pałki 21 os. , 292 mr. ; wś Iły 11 os. , 206 mr. ; wś Puste Łąlci 3 os. , 75 mr. 2. S. , pow. turecki, ob. Łyków. Strachów, futor, pow. mohylowski, gm. Tereszki, par. praw. Hawryszówka, katol. Bar o 4 w. . Strachów, grupa zabudowań w Pustko wiu, pow. ropczyckim. Br. G. Strachowce, pow. uszycki, ob. Stryhowce. Strachowe, leśnictwo, pow. lubliniecki, ob. Bzienice. Strachowiec, nazwa dawana niekiedy rzeczce Bogorya w pow. będzińskim. Strachowice 1. niem. Strandorf, dobra i wś, pow. raciborski, par. ew. Rozumie, kat. Krzanowice Dobra mają 5 dm. , 73 mk. I ew. , 233 ha; wś 92 dm. , 503 mk. kat. , 265 ha. 2. S. , ob. Strachwitz. Strachowiczki, niem. Strachwitzthal, os. , w obr. gm. Kunczyc Wielkich, pow. i obw. frywałdzkim, na Szląsku aust. , u stóp góry Ascher Berg 449 mt. . W 1880 r. było 29 dm. , 168 mk. 167 rz. kat. , 1 prot. , Niemców. Wzn. 367 mt. npm. Br. G. Strachówka i Bielawy, wś i fol. , pow. radzymiński, gm. Strachówka, par. Sulejów, odl. 28 w. od Radzymina, ma 383 mk. W 1827 r. było 32 dm. , 224 mk. W 1880 r. fol. S. rozl. 543 mr. gr. or. i ogr. 350 mr. , łąk 144 mr. , lasu 6 mr. , nieuż. 43 mr. ; bud. mur. 5, z drzewa 19; płodozm. 8pol. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. 45 os. , 287 mr. ; wś Borki 19 os. , 83 mr. ; wś Jadwisin 29 os. , 582 mr. ; wś Warmiaki 9 os. , 197 mr. ; wś Młynisko 10 os. , 223 mr. ; wś Rozalin 31 os. , 667 mr. ; wś Józefów 20 os. , 348 mr. ; wś An nopol 13 os. , 249 mr. ; wś Marysiu 8 os. , 135 mr. ; wś Szamocin 9 os. , 166 mr. ; wś Rzeszotka 5 os. , 82 mr. ; wś Ustronie 2 os. , 41 mr. ; wś Osęka 5 os. , 45 mr. ; wś Zofinin 30 os. , 457 mr. A. Pal. Strachówko 1. wś i fol. nad rz. Płonką, pow. płoński, gm. WójtyZamoście, par. Płońsk odl. o 4 w. , posiada wiatrak, 3 dm. , 131 mk W 1827 r. 4 dm. , 83 mk. W 1878 r. fol. S. rozl. 509 mr. gr. or. i ogr. 317 mr. , łąk 34 mr. , pastw. 64 mr. , lasu 76 mr. , nieuż. 18 mr. ; bud. mur. 1, z drzewa 15; las nieu Straconka Stracza Straczanka Strachowo rządzony. Wś S. 12 os. , 12 mr. 2. S. , kol. rumunek, nad rz. Drwęcą, pow. lipnowski, gm. i par. Nowogród, odl. o 27 w. od Lipna, ma 2 dm. , 17 mk. , 65 mr. Strachowo 1. wś i fol. nad rz. Płonką, pow. płoński, gm. Kuchary, par. Płońsk odl. o 4 w. , ma 21 dm. , 187 mk. W 1827 r. 17 dm. , 180 mk. W 1882 r. fol. S. rozl. 296 mr. gr. or. i ogr. 156 mr. , łąk 52 mr. , past. 67 mr. , wody 7 mr. , nieuż. 13 mr. ; bud. mur. 2, z drzewa 6. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. 37 os. , 333 mr. ; wś Kownaty 10 os. , 99 mr. ; wś Szpondowo 6 os. , 23 mr. 2. S. , fol. nad rz. Drwęcą, pow. lipnowski, gm. i par. Nowogród, odl. o 20 w. od Lipna, ma dm. , 23 mk. , 67 mr. Por. Pomorzany 4. . Strachowo, chutor, pow. wołkowyski, w okr. pol. , gm. Świsłocz, o 32 w. od WołkoStrachwitz, 1419 Strachewicz, dobra i wś, pow. wrocławski, par. ew. Hermannsdorf, kat. Neukirch. Dobra mają 6 dm. , 121 mk. 48 kat. , 525 ha; wś 73 dm. , 453 mk. 74 kat. , 113 ha. Strachwitzthal, ob. Strachowiczki. Stracona Woda, mor. Ztracena voda, niem. Verlorenwasser, os. , w obr. gm. Walsztainu Wallstein, pow. karniowski, obw. sąd. albrechcicki, na Szląsku austr, na płn. zach od wsi; 1880 r. było tu 38 dm. , 247 mk. 1 prot. , Niemców. Br. G. Straconka, potok, powstaje w obr. gm. Straconki, pow. bialski, z lasu Groniczek 808 mt. , u płn. stóp wzgórza Sokołówki 858 mt. ; płynie kręto na zach. , pomiędzy domo stwami Straconki, nad którą od płn. wznosi się Magórka 654 mt. i Lipnik 412 mt. , a od płd. Łysa góra 660 mt. . W dolnym bie gu przepływa obszar Lipnika; uchodzi pod Leszczynami, przys. lipnickiem, do Białej z praw. brzegu. Długi 6 klm. Ujście wzn. 338 mt. npm. Br. G. Straconka, wś, pow. bialski Galicya, par. rz. kat. w Lipniku. Leży nad pot. Straconką dopł. Biały, w okolicy podgórskiej, wzn. 423 mt. npm. Dolinę potoku otaczają od płn. Magórka 654 mt. , od płd. Łysa góra 660 mt. . Wś ma szkołę ludową, 123 dm. , 1276 mk. , 1265 rz. kat. i 11 prot. Mieszkańcy prócz 22 Czechów są Polakami. Pos. więk. dobra arc. Albrechta wynosi 4 roli, 77 past. i 1255 mr. lasu; pos. mn. 351 roli, 141 łąk, 253 past. i 106 mr. lasu. S. graniczy na płn. z Lipnikiem, na wsch. z Międzybrodziem a na płd. z Mikuszowicami. Mac. Stracza, rzeka w pow. święciańskim, prawy dopł. Wilii, wypływa z jez. Szwakszta, uchodzi pod Michaliszkami, poniżej ujścia Naroczy. Długa około 50 w. , dno ma miejscami gliniaste lub błotniste. Przybiera od praw. brzegu, Strunę, od lewego potok, łączący ją z jez. Świrskiem. Stracza 1. 1, folw. nadStrączą, pow. święciański, w 1 okr, pol. , gm. Aleksandrowo, okr. wiejski Stracza, o 38 w, od Święcian, ma 1 dm. , 3 mk. kat. , gorzelnię; w 1865 r. własność Paszkiewiczów. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi Domarodziszki, Górna Żelaź, Jodziewo, Sidoryszki, Sorocze, Syntynięty, Tołago, Tumki, Turowie Małe, T. Wielkie, Znachary, Żykojnie oraz zaśc. Dubrowo, Dworzyszcze Dworchiszcze, Jakowiszki, Kajmino, Komarzyszki, Krzykiszki, Pinikła, Sołownie, Zagołowno, Załoćkowszczyzna, Żukiszki, w ogóle w 1865 r. 607 dusz rewiz. włośc. uwłaszcz. 2. S. 2, folw. nad Stracza i jez. Puszcze, tamże, okr. wiejski Podolce, o 49 w. od Święcian, 1 dm. , 5 mk. kat. ; w 1865 r. własność Jackowskich. 3. S. 3, folw. nad Stracza i jez. Puszcze, tamże, o 47 w. od Święcian, 1 dm. , 5 mk. kat. , gorzelnia. 4. S. Niedorośl, okolica szlach. nad Stracza, tamże, okr. wiejski i dobra skarbowe Budrany, o 10 w. od gminy a 47 w. od Święcian, ma 6 dm. , 33 mk. kat. w spisie z 1865 r. wykazana jako zaścianek, mający 3 dusze rewiz. . 5. S. , chutor i karczma nad Stracza, tamże, o 37 w. od Święcian, ma 2 dm. , 4 mk. kat. i 5 żyd. , młyn wodny i krupiarnia. 6. S. , zaśc. szlach. , tamże, o 47 w. od Święcian, ma 1 dm. , 6 mk. kat. 7. S. , okolica szlach, nad rz. Stracza i jez. Puszcze, tamże, o 50 w. od Święcian, 4 dm. , 31 mk. kat. Straczanka 1. w spisie z 1865 r. Straczany, wś włośc. nad rz. Stracza, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Świr, o 6 w. od gminy a 35 w. od Święcian, ma 7 dm. , 43 mk. kat. Posiada kaplicę kat. par. Świr. 2. S. , zaśc. nad Stracza, tamże, o 35 w. od Święcian, ma 1 dm. , 7 mk. kat. Straczany, ob. Straczanka. Stracze 1. dobra, pow. rossieński, gm. Łabąrdzie, par. ławkowska, o 64 w. od Rossień; w 1861 r. własność Rymkiewicza 2. S. , wś, tamże, o 67 w. od Rossień. Straczuny, wś włośc. , pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Raduń, o 2 w. od gminy, 26 w. od Lidy a 37 w. od Wasiliszek, ma 8 dm. , 88 mk. kat. w 1865 r. 33 dusz rewiz. . Stradcz al. Stradcze, Stracz, , wś, pow. gródecki, 18 klm. na płn. wschód od Gródka, 5 klm. od sądu pow. i urz. poczt. w Janowie koło Lwowa. Na wschód leżą Żorniska i Domażyr, na płd. wschód Jamelnia, na płd. Porzecze Janowskie, na płd. zach. Rottenhan, na zach. Zalesie, na płn. zach. Janów, na płn. Stawki. Wzdłuż granicy wschód, płynie Wereszyca i tworzy na granicy płn. zach. staw 5 Straczuny Straczany Stracze Strachowo Strachwitz Strachwitzthal Stracona Stradcz Stradem Stradom Stradno Stradniki Stradnik Stradlice Stradecz Stradecka janowski. Płn. część obszaru lesista. Tuż na płn. od zabudowań wiejskich, w pobliżu go ścińca, wzgórze wzn. 364 mt. , na niem stoi cerkiew paraf. pobazyliańska, a w górze znajdują się pieczary. Własn. więk. hr. Agenora Gołuchowskiego ma roli or. 25, łąk i ogr. 28, past. 74, lasu 1494 mr. ; wł. mn. roli or. 433, łąk i ogr. 24, past. 130, lasu 51 mr. W r. 1880 było 98 dm. , 500 mk. w gm. ; 6 dm. , 36 mk. na obsz. dwor. 426 gr. kat. , 38 rz. kat. , 27 izr. , 45 in. wyznań; 432 Rusinów, 45 Polaków, 59 Niemców. Par. rz. kat. w Ja nowie, gr. kat. w miejscu, dek. gródecki. Do par. należą Porzecze i Rottenhan, Stawki i Jamelna. Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr koronnych, dzierżawy janowskiej. W r. 1416 uposaża Władysław Jagiełło probostwo ruskie w Stradczu Liske, A. G. Z. , t. III, str. 169. W r. 1420 uposaża król miejscową cerkiew Wniebowzięcia M. P. Arch. Bernar. we Lwowie, T. , t. 21, str. 348 i t. 55, str. 215. W r. 1731 nadaje August II Dominikowi i Agnieszce Bogusławskim łan wybraniecki we Wrocowie i Stradczu 1. c. , C. , t. 526, str. 865. Wchód do wspomnionych pieczar, zwa nych Przestrzelcze al. Pristoły, znajduje się od strony płn. Jest on około 5 stóp wysoki a prowadzi chodnikiem 20 kroków długim do lochu 8 sążni długiego, 4 szerokiego a sążeń wysokiego. Ztąd idzie chodnik poboczny na prawo, na 15 kroków długi, a drugi na lewo prowadzi do lochu znacznie wyższego. Chod nik główny prowadzi dalej, po obu jego stro nach są jamy, niekiedy tak obszerne, że w nich 6 osób wygodnie pomieścićby się mo gło, następnie zwęża się i zniża tak, że z tru dnością tylko postępować można. Według podania służyły te pieczary za mieszkanie czerncom reguły św. Bazylego. W czasie na padów tatarskich chronili się tu mieszkańcy z swem mieniem. Opis pieczary podał Kra szewski w dziele Sztuka u Słowian str. 100. Czyt. także Wacława Zaleskiego opis w Pielgrzymie Lwowskim z 1823 r. ; Przy jaciel ludu z r. 1841, str. 30; Hoehle v. Stradz w Mnamosyne, 1837, Nr. 34 i 35; Słowo, Lwiw, 1863, Nr. 70; Literaturnyj Sbornyk, 1870, str. 57. Lu. Dz. Stradecka góra, w pow. gródeckim nad Wereszycą, wzn. 364 mt. npm. Ob. Stradcz. Stradecz 1. dobra, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol, gm. Domaczów, o 20 w. od Brześcia. 2. S. , sioło, tamże, gm. Ołtusz, o 18 w. od Brześcia. Stradem niem. , ob. Stradomno. Stradlice, w spisie z 1827 r. Strudlice, 1581 r. Strudlice, wś włośc. , pow. pińczowski, gm. Dobiesławice, par. Kazimierza Wielka; posiadają szkołę początkową, 35 osad, 445 mr. W 1827 r. było 19 dm. , 158 mk. Wchodziły w skład dóbr Dobiesławice. W połowie XV w. wś w par. Kazimierza Wielka, własność Jury al. Łapki h. Drużyna i Budziszowskiego h. Habdank, miała 8 łanów km. , karczmę z rolą, 2 zagr. bez roli, z których dziesięcinę, wartości 10 grzyw. , płacono do św. Wojciecha w Krakowie; dwa folw. płaciły dziesięcinę pleb. w Kazimierzy Wielkiej Długosz, L. B, I, 260 i II, 143. Według reg. pobor. pow. proszowskiego z r. 1581 wś S. , własność Baltazara Lutomirskiego, miała 4 łany km. , 2 zagr. bez roli, 7 kom. bez bydła, 1 4 karczm, roli Pawiński, Małop. , 12, 442. Br. Ch. Stradnik, strumień, ob. Honeda. Stradniki, pow. mławski, ob. KulanyS. Stradno, jezioro śród błota Łopnica, w powiecie połockim. Stradom, wś, fol. i młyn nad rz. Stradomką, pow. częstochowski, gm. Grabówka, par. Częstochowa o 1 w. na płd. . Wś ma 18 dm. , 251 mk. ; młyn 1 dm. , 6 mk. W 1827 r. 25 dm. , 282 mk. W 1880 r. fol. S. al. Zacisze rozl. mr. 566 gr. or. i ogr. mr. 245, łąk mr, 33, wody mr. 9, lasu mr. 262, nieuż. mr. 26; bud. mur. 10, drewn. 6; płodozm. 7 i 8pol. , las nieurządzony, pokłady torfu. Wś S. os. 17, mr. 236; os. młyn. ma 48 mr. Michał Witanowski przygotowuje zarys etnograficzny p, t. Ludność Stradomia pod Częstochową. Stradom, przedmieście m. Krakowa w płd. stronie miasta, między linią plantacyjną od płn. a dawnem korytem Starej Wisły, dziś zasypanej, wraz z Rybakami, na lew. brzegu Wisły, na płd. od zamku, śródmieścia Krakowa i przedm. Wesoły, a na płn. od przedm. Kazimierza. Dziś przeważnie przez żydów zamieszkałe. Wspólność nazwy z wielu dawnemi osadami nie dozwala wywodzić jej od włoskiego słowa Strada, pomimo iż Włosi zamieszkiwali tu w XVI w. Pierwszą wiadomość o przedmieściu S. al. Stradomia spotykamy już pod r. 1378 w przywileju, którym Elżbieta, królowa, zatwierdza darowiznę ogrodu położonego na tem przedmieściu, uczynioną przez obywatela krakowakiego, Stanisława Czaję, kościołowi św. Stanisława na Skałce Kod. Małop. , Piekosiń. , p. 404. W 1889 r, przedmieście to liczyło 72 dm. , 3405 mk. Zawiera ulice Św. Gertrudy, Bernardyńską, Dietlowską, Św. Sebastyana, Stradomską, Św. Agnieszki, Koletek i Rybaki. W ulicy Stradomskiej, będącej przedłużeniem ul. Grodzkiej, znajduje się kościół p. w. Nawrócenia św. Pawła, znany p. n. kościoła misyonarzy, fundowany r. 1732 przez Michała Szembeka, sufragana krakowskiego, w stylu włoskim, z pięknym frontonem z ciosowego kamienia, ale niedokończonym. Przy kościele znajduje się seminaryum duchowne, zbudowane przez bisk. Szaniawskiego r. 1725. Obrazy w ołta m m Stradcz Stradom rzach mają być pędzla Tadeusza Konicza, a mianowicie śmierć św. Józefa w ołtarzu bocznym. W ulicy Bernardyńskiej u stóp zumku wznosi się kościół św. Bernarda z klasztorem, zbudowany przez Zbigniewa Oleśnickiego r. 1453 w miejscu, gdzie był dwór brata jego Jana z Oleśnicy, kasztel. sandom. , naprzód w drzewie; dopiero 1455 r. wzniósł się w tem samem miejscu kościół i klasztor murowany, blachą miedzianą pokryty; w skutek późniejszych restauracyi ma cechę XVII w. Znajdują się w nim trzy obrazy ks. Franciszka Leksyckiego z XVII w. , będące kopiami z Rubensa. Jest także kilka pięknych pomników. Dawniej przedmieście to miało jeszcze cztery kościoły, które rząd austryacki zniósł w czasie od 1795 do 1809 r. , mianowicie a kościół św. Jadwigi, z klasztorem kanoników regularnych miechowskich, na końcu Stradomia, przerobiony na dom celny; b św. Agnieszki z klasztorem bernardynek, nad Starą Wisłą, zamieniony na magazyny wojskowe, dziś zniszczony; c św. Sebastyana na kępie, zburzony; dziś łąka św. Sebastyana całkiem zabudowana; wreszcie d św. Gertrudy, niegdyś prebenda kolący i rajców krak. ; stał on na wyjściu ulicy Siennej, za nową bramą; zburzony. Cenniejsze zabytki przeniesiono z tego kościoła do kość. św. Mikołaja na Wesołej al. Kopernika. Były kościół św. Jadwigi, zaczęty przez Kazimierza W. 1361 r. , ukończyli kanonicy regularni, sprowadzeni z Miechowa przez Elżbietę, siostrę jego, a żonę Karola andegaweńskiego, króla węgierskiego. Po zniszczeniu przez Szwedów, odbudowany 1672, zniesiony r. 1795 Dawniejszemi czasy 1411 1795 rocznicę zwycięztwa pod Grunwaldem obchodzono uroczyście 15 lipca procesyami ze wszystkich kościołów parafialnych krakowskich do tego kościoła. Z budynków przedmieścia wspomnienia godny jest gmach komendy wojskowej i korpusu przy ul. Stradomskiej i dom towarzystwa dobroczynności z kaplicą przy ul. Koletek, zbudowany przez 10 laty. Wreszcie znajdują się dwa hotele. Ulica Dietlowska powstała nad zasypaną Starą Wisłą. Przedmieście to nosiło też nazwę Mostu Królewskiego Pons Regius, od mostu, który łączył Kraków z Kazimierzem. Zostało ono w 1419 r. obdarzone przywilejem Władysława Jagiełły Kod. m. Krakowa, I, 159. Tym przywilejem przyłączył król S. do Kazimierza w ten sposób, że dwaj burmistrze stradomscy mieli wspólnie z czterema burmistrzami naradzać się w sprawach miejskich, ale ani S. do wydatków Kazimierza, ani odwrotnie Kazimierz do wydatków Stradomia przyczyniać się nie miał. S. pozostał mimo to skromną osadą yicus, w której często wybuchały pożary grożące Kazimierzowi. Mieszkańcy S. sprzedawali złe wyroby i palili gorzałkę i warzyli piwo, czem czuli się pokrzywdzonymi mieszczanie kazimierscy. Powstały ztąd spory, które zakończył król Aleksander 30 września 1508 r. polecając, by mieszkańcy S. przenieśli się do Kazimierza. W przywileju Kod. m. Krakowa, I, 332 wyliczywszy niedogodności powstające z istnienia S. i niebezpieczeństwo dla Kazimierza i zamku wrazie napadu nieprzyjacielskiego, polecił król by do dwóch lat osiedlili się Stradomianie na Kazimierzu, który miał dosyć pustych placów. Place pod domy otrzymali Stradomianie bezpłatnie a nadto zostali uwolnieni na 10 lat od wszelkich podatków prócz czopowego, od którego dostali tylko ośmioletnią wolność. Gdy w XVII w. Wisła zmieniła koryto, przerywając stawy królewskie, położone na płd. od Kazimierza i zasilane wodami Wilgi, przedzielało Kraków od Kazimierza tylko stare koryto Wisły. Br. G. Mac. Stradom, urzęd. Straduhn, ztąd Stradun i Straduń, wś, pow. czamkowski, o 6 klm. na zach. od Trzcianki par, poczta i st. dr. żel. , na płn. wybrzeżu jez. Stradomskiego, z mły nem Stradomskim i leśniczówką Niewerder tworzy okrąg wiejski, mający 67 dm. , 505 mk. 61 kat. , 444 prot. i 912 ha 312 roli, 50 łąk, 218 lasu. S. wchodził dawniej w skład majętności Trzcianka, sprzedanej w r. 1789 królowi pruskiemu. E. Cal. Stradomia 1. niem. MittelStradam, dobra i wś, pow. sycowski, par. ew. Syców, kat. Ostrowine. W r. 1885 dobra miały 3 dm. , 35 mk. 7 kat. , wiatrak, browar, 230 ha; wś 110 mk. 34 kat. , 23 ha. 2. S. , Dolna, niem. StradamNieder, dobra i wś, pow. sycowski, par. ew. Radzowice, kat. Syców. W r. 1885 dobra miały 9 dm. , 150 mk. 63 kat. , 656 ha; wś 37 dm. , 226 mk. 24 kat. , 245 ha. 3. S. Nowa, niem. S. Neu, dobra i wś, tamże. Dobra miały 8 dm. , 209 mk. 57 kat. , 790 ha; wś 34 dm. , 221 mk. 14 kat. , 129 ha, wiatrak. Do S. należał fol. Hundegut. 4. S. Wierzchnia, niem. S. Ober, dobra i wś, tamże, par. ew. Syców, kat. Ostrowine. Dobra mają 9 dm. , 238 mk. 42 kat. , 888 ha; wś 65 dm. , 509 mk. 37 kat. , 240 ha; kaplica kat. , zamek, szkoła ew. , browar, gorzelnia. Stradomka al. Żarnów, rzeczka, lewy dopływ Warty, płynie przez Gnaszyn i Stradom i wpada do Warty nieco powyżej Częstochowy. Zapewne będzie to rzeczka opisana już p. n. Konopka ob. . Stradomka 1. znaczny strumień, powstaje w obrębie Raciborzan, pow. limanowski, z połączenia się potoków, wschod. Stróży i zachod. b. n. , napływającego od Przenoszy a zabierającego strugi z północn. stoku działu. . Stradom Stradomka Stradomia Stradomskie jezioro Stradomszczyzna Stradoń Stradomka Stradówek Stradomski młyn Stradomno górskiego Śnieżnicy 1006 mt. . z obszarów gm. Porąbki, Skrzydlny i Woli Skrzydlańskiej. od Raciborzan płynie S. na płn. gra nicą Pogórzan i Szczyrzyc, następnie przez płn. wsch. obszar Pogórzan, poniżej których przechodzi w pow. wielicki w obręb Krzesławic, następnie tworzy granicę między gm. Poznachowicami Górnemi od zach. a Zegartowicami od wsch. , u wschod. podnóża góry Grodziska 623 mt. , potem przeszedłszy na obszar Zegartowic, zwraca się wielkim łukiem na wschód i zrasza obszary gm. Sawy i Gru szowa. Tu dostaje się w pow. bocheński, przepływa obszar Lubomierza i Grabią. Na granicy Boczowa i Wolicy wykręca się na płn, ; pod Łapanowem znowu zwraca się na wschód, płynąc między Wieruszycami od płn. a Boczowem i Ubrzeżem od płd. . Pod Wieruszycami poraz ostatni przyjmuje kie runek płn. , w którym krętym biegiem podąża granicą gm. Wieruszyc, Woli Wieruszyckiej, Kamyka i Dąbrowicy Chrostowej od zach. a gm. Cichawki, Sobolowa i Stradomki od wsch. do Raby z praw. brzegu. Ujście leży na gra nicy gm. Pierzchowic i Nieszkowic. Z praw. brzegu przyjmuje Stróżę, Sawkę, Tarnawkę, Trzciański pot. i Polankę; z lewego zaś Czarniowiecki pot. , Kąpielniczną, Podgrabaną i liczne strugi niestałe. Dolina S. zwarta średniemi wzgórzami. Długość biegu od Raci borzan wynosi 35 klm. W wodach S. żyją brzanka, jelec, karaś, kiełb, miętus, okoń, strzebla, szczupak, śliz, świnka i węgorz. Strumień ten pod nazwą Stradoma spotykamy w dokum. z 1234, 1235, 1254 i 1365 r. Kod. Małop. , I, 21, 24, 45, 329. 2. S. , nazwa da wana niekiedy potokowi od wsi Wilkowisko, w pow. limanowskim, który płynie przez Markuszowę i uchodzi do Tarnawki, z którą się łączy też potok zwany Szreniawą. Ob. Krzesławice i Markuszowa. Br. G. Stradomka, 1490 r. Stradomya, wś, pow. bocheński, par, rz. kat. w Sobolowie. Leży u ujścia Stradomki do Raby, na praw. brzegu Raby, wzn. 211 mt. npm. Mała, już za Długosza L. B. , I, 37 istniejąca wioska, składa m z 44 chat, 194 mk. , 174 rz. kat. i 20 izr. Pos. więk. funduszu religijnego wynosi 107 roli, 11 łąk, 19 past. i 4 mr. lasu; pos. mn. ma 73 roli, 10 łąk, 21 past. i 5 mr. lasu. W połowie XIII w. wymieniona w liczbie wsi należących do uposażenia klasztoru tynieckiego. Wieś tę wymienia akt erekcyi par. w Sobolowie Kod. Małop. , II, 209 z r. 1308, lecz dokument ten jest podrobiony. Za Długosza posiadali S. bracia h. Prus; miała wtedy 4 łany kmiece, predium szlacheckie z dworem i 2 zagrody wydzielone z predium. W r. 1490 Pawiński, Małop. , 446 należała do par. w Chełmie; w 1581 r. ibid. , 63 część należała do Jana Stradomskiego, t. j. 1 2 łanu ziem. , zagroda z rolą, komor. z bydłem i komor. bez bydła; półłanek kmiecy miał proboszcz z Trzciany; półłanek kmiecy, 2 zagrody z ro lą, zagr. bez roli i 3 komor, z bydłem posia dał Mikołaj Stradomski, a w końcu 2 zagrody z rolami i komor. bez bydła znajdowały się w części Wyżyckiego. Osadę otacza od płn. wsch. i płd. wś ChrostowaDąbrowica, od zach. zaś oblewa ją Raba. Mac. Stradomno 1. niem. Stradem, wś w Pomezanii, pow. suski, st. p. i par. kat. Iława, 130 ha 92 roli; 1885 r. 15 dm. , 40 dym. , 160 mk. , 1 kat. , 159 ew. ; szkoła ew. 2. S. , folw. do Szymbarka, tamże, 10 dm. , 136 mk. Stradomski młyn, urzędownie Straduhner Muehle, pow. czarnkowski, nad Bukowcem, dopł. Noteci, pod Stradomiem; 2 dm. , 19 mk. Stradomskie jezioro al. Straduń, Straduhner See, pow. czamkowski, 2 1 2 klm. długie, 1 2 klm. szerokie, wzn. 75 mt. npm. Tworzy je rzeczka Bukowiec, dopł. Noteci. Na płn. kończynie leży Stradom, na płd. Smolarnia; zachodnie wybrzeże wzn. 84 mt. npm. Od płn. spływa bezimienne jeziorko. E. Cal. Stradomszczyzna, dwór na obszarze Tymowy, w pow. brzeskim. Br. G. Stradoń al. Stradonia, rzeczka w pow. połockim, prawy dopływ Połoty. Stradów, w XV w. Stradow alias Zastampów, wś włośc. , pow. pińczowski, gm. Chroberz, par. Stradów, leży na lewo od drogi bi tej z Pińczowa do Skalbmierza, posiada ko ściół par. drewniany, szkołę początkową, 23 os. , 282 mr. W 1827 r. 23 dm. , 173 mk. Wchodziła w skład dóbr Chroberz. W poło wie XV w. istniał już kościół par. p. w. św. Bartłomieja. Do kościoła należały role fol warczne, łąki, 1 zagrodnik, dwa gaje jeden za wzgórzem zwanym Mogiłka. Dziedzicami wsi byli Krzysztof Szafraniec h. Starykoń, który swą część wziął za żoną, Idzi de Schudol h. Habdank i Stanisław Romak. We wsi było 7 łanów km. , zagrodnicy, jeden folwark; dziesięcinę, wartości do 7 grzyw. , pobierał miejscowy pleban Długosz, L. B. , II, 417. Według reg. pob. pow. wiślickiego z 1508 r. Zofia Balicka płaciła tu poboru 1 grzyw. 19 gr. 9 den. W 1579 r. Krzysztof Gnoiński płacił od 13 osad, 6 1 2 łan. , 3 zagr. , 4 chał. , 10 kom. , 9 biednych, 1 przekup. , 3 rzem. Pa wiński, Małop. , 217, 489. S. par. , dek. piń czowski, 1438 dusz. Br. Ch. Stradówek, fol. , pow. sandomierski, gm. Górki, par. Olbierzowice, odl. od Sandomierza 24 w. , ma 94 mr. W 1827 r. 6 dm. , 10 mk. W połowie XV w. Stradów, wś w par. Olbierzowice, własność Jakuba h. Syrokomla, miała łany km. , karczmę, zagr. , fol. rycerski, z których dziesięcinę snopową i konopną pła25 Stradów Stradomka Stradówka Stragbudzie Stradówka cono pleb. w Olbierzowicach Długosz, L, B. , II, 347, 349. Według reg. pob. pow. sando mierskiego z 1578 r. wo wsi S. , w par. Olbierzowice, Jurkowski płacił od 3 zagr. z rolą Pawiński, Małop. , 174. Br. Ch. Stradówka, rzeczka, bierze początek pod Stradowem, na wschód Działoszyc, w pow. pińczowskim, płynie ku płd. przez Opatkowice i uchodzi do Nidzicy z lew. brzegu, na prost Topoli pod Kamyszowem. Długa 7 w. Straduhn i Straduń, ob. Stradom. Stradunek al. Różanica, rzeczka na polskopruskich Mazurach, ob. Różanica. Stradunia 1. rzeczka podgórska, w pow. kozielskim, na Szląsku pruskim. Długa mil 4, płynie z płd. ku płn. , zabiera wody kilku małych jezior i niedaleko ujścia podmokłym łęgiem a kilkoma ramionami uchodzi do Odry o 2 mile prawie poniżej miasta Koźla, pizy zbiegu granic powiatów opolskiego, koziel skiego i wielkostrzeleckiego. 2. S. , rzecz ka, bierze początek w pow. głupczyckim, przy wsi Schlegenberg pod Wróblinem Froebeln, wchodzi w pow. prądnicki, przerzyna wschodnią jego część i minąwszy wś Stradunię, wpada do Odry. Br. Ch. Stradunia, niem. Straduna dobra i wś nad rz. Stradunią, przy ujściu jej do Odry, pow. wielko strzelecki, par. ew. Krapkowice, kat. Broszce. Dobra mają 3 dm. , 82 mk. 7 ew. , 365 ha; wś 142 dm. , 817 mk. kat. , 524 ha. Szkoła kat. Folw. należy do dóbr Krapkowice. Straduny, niem. Stradaunen, wś i domena król. , pow. łecki, st. p. Ełk Lyck, posiada kościół par. prot. Przed reformacyą istniał tu kościół kat, , filia par. Juchy ob. . Na obszarze wsi znajdują się szczątki grodziska przedhistorycznego ob. t. II, 476. Stradynek, urzęd. Stradyn, wś i fol. , pow. babimoski, o 2 1 2 klm. ku wsch. od Kębłowa par. i poczta, przy kanale Obry i trakcie z Wolsztyna do Wschowy; st. dr. żel. w Wol sztynie o 7 1 2 klm. W r. 1580 było w S. 11 zagr. ; r. 1601 Mikołaj na Chraplewie Łącki, chorąży poznański, sprzedał Mikołajowi Poklateckiemu działy swoje na S. , Dąbrowie, Kębłowie i Solcu. Poklatecki nabywszy wr. 1607 podobne działy od Barbary z Łąckich Kierskiej, sprzedał S. i Dąbrowę Krzysztofo wi Mielżyńskiemu za 23, 000 złp. Wś ma 14 dm. , 109 mk. kat. i 58 ha 31 roli, 13 łąk. Folw. wchodzi w skład okr. dwór. Stara Dą browa Dąbrowo; właścicielem jest Józef hr. Mielżyński. E. Cal. Stradze 1. dwa dwory, wś i zaśc. , pow. szawelski, gm. Popielany, o 32 w. od Szawel. 2. S. , zaśc. , pow. wiłkomierski, gm. Onikszty, o 47 w. od Wiłkomierza. Stradzew 1. wś i folw. , S. Górki i S. Topol, kolonie, w 1576 r. Stradzewo i Stradzewko, pow. kutnowski, gm. i par. Plecka Dąbrowa, odl. 14 w. od Kutna, mają 28 dm. , 217 mk. W 1827 r. 19 dm. , 142 mk. W 1876 r. fol S. rozl. mr. 439 gr. or. i ogr. mr. 385, łąk mr. 35, nieuż. mr. 19; bud. mur. 3, drewn. 11; płodo zmian 11pol. , wiatrak. Wś S. os. 21, mr. 77; kol. Julianowo os. 8, mr. 82; kol. S, Górki ma 101 mr. a S. Topol 21 mr. Na początku XVI w. łany kmiece dawały dziesięcinę kollegiacie łęczyckiej, folwarczne zaś plebanowi w Bedlnie, Stradzewko zaś należało do par. w Oszkowicach i tam dawało dziesięciny Ła ski, L. B. , II, 424, 493, 500. Według reg. pob. pow. orłowskiego z r. 1576, Mikołaj Stradzewski płacił od 3 łan. , 4 os. ; S. Stradzewski od 1 1 2 łan. , 2 zagr. , 1 łan pusty, 6 os. ; Orłowski i Strachowski od 73 łanu. Ze Stradzewka zaś J. Borowski Wąż od 1 2 łanu; Piotr Lasiński Kopecz od 3 4 łanu Pawiński, Wielkp. , II, 111 i 142. 2. S. , folw. , pow. sieradzki, gm. Wojsławice, par, Korczew, odl. od Sieradza 12 w. , należy do dóbr Wojsła wice. Na początku XVI w. dziesięcina z po łowy wsi szła dla pleb. w Korczewie, z dru giej zaś dla pleb. w Kazimierzu. Z całej wsi kmiecie dawali kolędę pleb. w Korczewie Łaski, L. B. , I, 481. Zapewne z czasem wcielono łany kmiece do folwarku. Dziś wsi nie ma. Według reg. pob. pow. Szadkowskie go z r. 1552 Jan Kruszyna płacił tu od 6 os. , 4 łan. ; Górecki od 1 łana; prócz togo było 1 2 łanu szlach, bez kmieci Pawiński, Wielkp. , II, 229, 245. 3 S. , wś i fol. , w 1552 r. Stradzew i Straszów, pow. piotrkowski, gm. Woźniki, par. Krzepczów, odl. 14 w. od Piotr kowa. Wś ma 10 dm. , 97 mk. ; folw. 3 dm. , 11 mk. W 1886 r. fol. S. , oddzielony od dóbr Postękalice, rozl. mr. 471 gr. or, i ogr. mr. 375, łąk mr. 46, past. mr. 20, lasu mr. 17, nieuż. mr. 13; bud. mur. 3, drewn. 9; płodozm. 10pol. Wś ma 19 os. , 106 mr. Na początku XVI w. S. należał do par. Drużbice, dziesię ciny dawano na stół arcybiskupi przeważ nie, plebanowi zaś kolędę jedynie Łaski, L. B. , I, 461. Jedna część wsi nosiła nazwę Straszów, ztąd w spisach poborowyth figuru ją dwie nazwy. Według reg. pob. pow. piotr kowskiego z r. 1552 Dobrzylowski płacił tu od 7 os. , 2 łan. a Straszewski od 4 osad. Pa wiński, Wielkp. , II, 258 i 259. 4. S. , pow. płocki, ob. KuskowoS. Br. Ch. Stradzie, ob. Strozdzie. Stradziec, pow. wieluński, ob. Strojec. Stradziszki, dwór, pow, poniewieaki, w 4 okr. pol. , o 77 w. od Poniewieża. Stragbudzie, wś, pow. władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda, odl od Władysławowa 19 w. , ma 4 dm. , 32 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo. iS Stradziszki Straduhn Stradunek Stradunia Straduny Stradynek Stradze Stradzew Stradzie Stradziec Strakszyszki Stragna Stragona Straguptis Stragusze Stragwtyszki Straha Strahlenberg Straholisie Strahora Strajgi Strajgiszki Strajlewcy Strajtowa Strakiance Strakiełowszczyzna Strakinie Strakiszki Straktów Strakowicze Stragna, wś i dobra, pow. kłajpedzki. st. poczt. Proekuls. Stragona. Nazwa z Ptolomeusza wzięta i mylnie zastosowana przez Sarnickiego do mia sta Poznania. W r. 1707 wyszło dziełko p. n. ,, Stragona, abo stołeczne miasto Poznań. W kronice miejskiej znajduje się wiersz ła ciński z r. 1715 przeciw żydom poznańskim, zaczynający się od słów O Stragonia nunc Posnania. E. Cal. Straguptis, zaśc. , pow. wiłkomierski, gm. Onikszty, o 43 w. od Wiłkomierza. Stragusze, wś, pow. rossieński, gm. Taurogi, o 67 w. od Rossień. Stragwtyszki, wś, pow. rossieński, gm. Taurogi, par. Gawry, o 68 w. od Rossień. Straha al. Wysoka, potok, powstaje u wsch. podnóża góry Chełma 276 nat. , na granicy gm. Czernichowa i Czernichówka, w pow. kra kowskim, płynie łąkami przez obszar Czerni chówka, następnie Wołowie, popod wzgórze Krzemień 247 mt. i koło Sułkowy, wólki Wołowie, między nią a Grotową, przys. tejże wsi, uchodzi z lew. brzegu do Wisły, zabie rając tutaj wody z dawnego Wiśliska. Dłu gi 6 klm. Br. G. Strahlenberg niem. , ob. Strzaliny. Straholisie, ob. Hornostajpol, Stracholesie. Strahora, szczyt górski, lesisty, na zach. od Łojowej, w pow. nadworniańskim, u źró deł pot. Łojowca, między nim od płn. wsch. a rz. Lubizną, dopł. Prutu, jakoteż u źródeł Strymby Małej, dopł. Bystrzycy. Wzn. 885 mt. npm. Na płn. zach. od S. leży Łysa góra 781 mt. ; następnie Stahoryszny 700 mt. a na zach. Czertene 755 mt. i Koniacz 953 mt. . Br. G. Strajgi, folw. , pow. sejneński, gm. i par. ŚwiętoJeziory, odl. od Sejn 34 w. , ma 3 dm. , 59 mk. W 1883 r. rozl. mr. 983 gr. or. i ogr. mr. 521, łąk mr. 216, past. mr. 7, wody mr. 9, lasu mr. 103, zarośli mr. 82, nieuż, mr. 35; las niourządzony; bud. drewn. 11. Strajgiszki, folw. , pow. sejneński, gm. Metele, odl od Sejn 36 w. , 1 dm. , 11 mk. Strajlewcy, białorua. Strajleucy wś nad rzką Jerazówką, prawym dópł. Isłoczy, pow. miński, w 2 okr. pol. i gm. Raków, ma 6 os. ; miejscowość górzysta i kamienista; lasy wy niszczone. A. Jel. Strajtowa al. Streitowa, niem. Streitenhau, os. w obr. gm. Buchelsdorf, pow. i obw. sąd. frywałdzki, na stoku góry KreuzBerg 669 mt. ; 9 dm. , 54 mk. , Niemców. Br. G. Strakiance 1. zaśc. rząd. , pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 66 w. od Święcian, 4 dm. , 40 mk. kat. 2. S. , wś włośc. pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Malaty, okr. wiejski Inkietry, o 8 w. od Malat, 29 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Czywile. Strakiełowszczyzna al. Strakielewszczyzna, zaśc, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarb. Przebrodź, o 13 w. od gminy a 63 w. od Dzisny, ma 3 dm. , 5 mk. prawosł. i 15 katol. w 1865 r. 7 dusz rewiz. . Strakinie 1. wś nad potokiem, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. Łyngmiany, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Białeckich, Pietkuniszki, o 10 w. od gminy a 38 w. od Święcian, ma 8 dm. , 65 mk. kat. w 1864 r. 34 dusz rewiz. . 2. S. , zaśc. , pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. Łyngmiany, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Białeckich Pietkuniszki, o 8 w. od gminy, 1 dusza rewiz. Strakiszki al. Strokiszki, wś włośc. i os. karcz. , pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarb. Międzyrzecze, o 9 W. od gminy a 7 w. od Trok, ma 10 dm. , 94 mk. kat. w 1865 r. 42 dusz rewiz. . Straktów, Straków 1570 r. , Strzakłów 1583 r. , w opisie Dubna mylnie Straktów, wś nad rz. Ikwą, pow. dubieński, o 6 w. na płd. od Dubna. Na gruntach jej stoi st. Dubno dr. żel. kijowskobrzeskiej, na przestrzeni Zdołbunowo Radziwiliszki. Dawna osada. W 1570 r. Fedor Rudecki z imienia swego Rudki i zastawy imienia Strakołowskiego płacił od 11 dym. , 8 ogr. po 4 gr. , 17 ogr. po 2 gr. , zaś Bohdan Patrikii z części swej Strakołowskiej z 5 dym, po 10 gr. i 1 ogr. po 2 gr. W 1583 r. płacił ks. Jury Puzyna od 6 dym. , 5 ogr. ; zaś Bohdan Patrikijewicz od 3 dym. , 2 ogr. i 3 ogr. Jabłonowski, Wołyń i Podole, 11, 13, 97, 140. J. Krz. Strakowicze, wś, pow. rzeczycki, w gm. Karpowicze, przy gośc. poczt. mozyrskobo brujskim, pomiędzy Eutuszkiewiczami i Jakimowską Słobodą, ma 14 os. ; miejscowość nizinna, w ostatnich czasach skanalizowana ku Berezynie. A. Jel. Straksze, dwór, pow. szawekki, gm. Żagóry, o 76 w, od Szawel. Strakszyszki, wś włośc. , pow. Święcianski, w 2 okr. pol. , gm. i dobra skarb. Daugieliszki, okr. wiejski Michałowo, o 8 w. od gminy a 23 w. od Święcian, ma 7 dm. , 55 mk. kat. w 1865 r. 16 dusz rewiz. . Stralcy, pow. nowogródzki, ob. Strelcy. Straliszki, pow. wileński, ob. Streliszki. Stralsund, dok. Stralesund 1302 r. , miasto portowe i forteca drugorzędna z portem wojennym, pod 54 19 płn. szer. i 30 46 wsch. dłg. , dawniej stolica Pomeranii szwedzkiej, dziś główne miasto regencyi i powiatu t. n. Obszar miasta przedstawia równoramienny trójkąt, którego podstawa przytyka do 24 kim. szerokiej cieśniny Stralesund, podczas kiedy drugie dwie boczne ściany otoczone są Straksze Stralcy Stragna Straliszki Stralesund 1302 54 Stralsund czterema ze sobą połączonemi stawami. Tylko w kierunku trzech kątów ta, już z natury silna forteca, jest mostami i groblami połączona. Tuż przed portem miejskim leży warowna wysepka Daenholra, gdzie r. 1851 urządzono port dla łodzi kanonierskich. R. 1885 liczył S. 1802 dm. , 7175 dym. i 28, 984 mk. , między tymi 998 kat, 27, 745 ew. , 115 dys. i 126 żyd. Katolicy należą do dyecezyi wrocławskiej; stralsundzka stacya misyjna, licząca 1888 r. 1200 dusz, obejmuje miasto S. , powiat Franzburg i niektóre części powiatu Grimmen. W 1888 r. proboszcz tutejszy zarządzał stacyą misyjną w Nakle Anklam, liczącą około 500 dusz a obejmującą pow, nakielski, wyspę Usedom z Ujściem Swinemuende; także stacyę misyjną Góry Bergen, do której należy wyspa Rugia. W szystkie te stacye utrzymuje stowarzyszenie św. Bonifacego. Z stralsundzkich gmachów zasługują na wzmiankę trzy kościoły P. Maryi, św. Mikołaja i św. Jakuba, zbudowane w XIV w. , w stylu ostrołukowym, dalej piękny ratusz z wspaniałą salą i biblioteką, r. 1316 zbudowany, klasztor św. Katarzyny z XIII w, mieszczący dziś arsenał i gimnazyum ze zbiorem monet, wreszcie w tymże wieku zbudowany klasztor św. Jana, dziś szpital dla ubogich. Oprócz gimnazyum posiada miasto szkołę realną, 3 wyższe szkoły dla dziewcząt, szkołę nawigacyjną, zakład dla głuchoniemych i obłąkanych, dom roboczy. i gazownię. Z władz mają tu siedzibę główny urząd celny, bank państwowy, zarząd regencyjny, sąd okręgowy, komisya egzaminacyjna dla żeglarzy, konsulowie Belgii, Holandyi, Portugalii, Rossyi i Szwecyi, tudzież różnorodne władze administracyjne i wojskowe i załoga piechoty i artyleryi. Pierwszorzędny urząd poczt. ma stacyę pomocniczą na dworcu kolejowym, gdzie schodzą się drogi kolejowe berlińskostralsundzka i północna berlińska. Parowce prywatne kursują między S. i Polchow iRalswiek; do szwedzkiego Malmoe zaś dojeżdżają 3 razy w tygodniu. Handel morski bardzo ożywiony. W końcu 1876 r. posiadało miasto 197 okrętów, każdy o przeszło 60 regestrowych tonach, razem 44880 reg. ton; dalej 15 statków, kursujących tylko na wodach wybrzeźnych i krajowych, o 650 tonach, 1 parowiec morski o 256 reg. tonach i 3 parowce holownicze rzeczne o 90 reg. tonach. R. 1876 przybyło do S. 241 okrętów o 23749 reg. tonach i 1212 statków krajowych i wybrzeźnych; wypłynęło zaś 88 ładowanych okrętów o 6128 reg. tonach i 605 statków krajowych i wybrzeżnyoh o 14498 reg. tonach. Przywóz wynosił 1, 802, 899 ctn. ; wywóz 437, 446 ctn. Głównemi przedmiotami przywozu są. zboże żyto, cegła, drzewo budulcowe i opałowe, węgle kamienne, nafta, surowiec, ryby, konopie, wino, sól, smoła i potaż. Artykuły wywozowe stanowią zboże pszenica, ryby, mąka, machiny i wyroby garncarslvie. Polów ryb bardzo obfity; wywożą je świeże albo też wędzone, głównie do Berlina; poławiają zaś węgorze, łososie, szczupaki, śledzie i bańki Handel wełną jest dosyć rozległy; dowóz wełny na jarmarki wynosił 1876 r. 331, 000 klg. Między większemi fabrykami przodkują pomorska gisernia żelaza, zatrudniająca 100 robotników, spółka akcyjna młynów parowych i 2 fabryki kart, z których jedna płaci 300, 000 marek samego podatku procederowego. Oprócz tego jest tu fabryka machin, cukrownia, olejarnia parowa, fabryka tytuniu i cygar, cementu i krochmalu, 2 mydlarnie, fabryka laku i towarów bawełnianych, przędzalnia, fabryka fortepianów, mebli i luster, tudzież 3 większe gorzelnie parowe, 3 wielkie browary i papiernia. Klimat tu ostry, przymrozki nocne w czerwcu, nawet w lipcu nieraz się trafiają; prawie bez przerwy wieją wiatry, głównie zachodnie; najpiękniejszą porą roku jest jesień. Miasto założył 1209 r. książę rugijski Jaromir; 1234 r. uzyskało prawo miejskie i pomimo kilkokrotnego zburzenia przez nieprzyjaciół zawsze wzniosło się na nowo. W związku z Hanzą przyszło wcześnie do dobrobytu, tak że w XIV w. po Lubece uchodziło za najważniejsze; wnet też wyrobiło sobie prawie niezależne stanowisko w obec książąt pomorskich. Podczas 30letniej wojny mieszczanie, popierani przez Duńczykowi Szwedów, wytrzymali oblężenie przez Wallensteina od 23 maja aż do 7 sierpnia 1628 r. Jeszcze dziś obchodzą w mieście co rok dnia 24 lipca uroczystość Wallenstoina Wallensteinfest. Mocą pokoju westfalskiego r. 1648 została Pomerania przednia Vorpommern, a z nią i S. odstąpione Szwedom. W 1678 r. S. zdobyty został przez wielkiego elektora brandenburskiego po silnem bombardowaniu, ale w traktacie 1679 r. w St. Germain en Laye zawartym odebrali go znów Szwedzi. W końcu wojny północnej był S. jedyną twierdzą, którą Szwedzi na lądzie jeszcze posiadali. Do niej to schronił się 23 list. 1714 r. Karol XII po powrocie z pięcioletniego pobytu w Turcyi. Lecz 1715 r. zmusili go nieprzyjaciele po dtuższem oblężeniu ustąpić i z tej warowni. W 1720 r. S. znów Szwedom został zwrócony i w ręku ich zostawał aż do 1808 r. , w którym go zajęli Francuzi. W 1809 r. poległ tu pruski major, głośny z męztwa, Ferdynand Schill. Miejsce to oznaczone jest płytą kamienną. Odciętą głowę posłali Holendrzy do Leyden, a uniwersytet leydeński ofiarował ją miastu Brunszwikowi r. 1837, . które ją złożyło obok popiołów jego 11 towa rzyszów, w Wesel rozstrzelanych. R, . 1838 wzniesiono Schillowi pomnik w Stralaundzie. Traktat 1814 r. , w Kiel zawarty, oddał mia sto Danii, która je 1815 r. ustąpiła Piussom. Burmistrz, syndycy i rajcy tutejsi mają wie le przywilejów, które im pozostawiono; nadto posiada miasto prawo patronatu i konsystorz. Dopiero w 1849 r. zniesiono tu osobne sądow nictwo miejskie. R. 1781 było tu 10840 mk. , 1871 r. 26731 mk. Zródła Mohnike i Zober, ,Stralsundsche Chroniken 2 tomy, Stral sund 1833 43; Kruse Bruchstuecke aus der Gesch, Stralsunds, 2 tomy, Stralsund 1846 48; Fabrlcius Die Einfuehrung der Kirchenverbesserung in Stralsund, Stral sund 1835; Fabricius Der Stadt S. Verfas sung 1835 r. Kś. Fr. Strałki al. Strzałki, wś nad bezim. lewobocznym dopł. Ruty, pow. nowogródzki, w gm. Horodeczna, przy gośc. poczt. z mka Korelicz do Nowogródka, ma 17 osad; miejsco wość falista, bezleśna, grunta pszenne, szozerkowo gliniaste. A. Jel. Stramborek, miasto na Szląsku, ob. Straburek. Stramiłowszczyzna, wś i fol. w pobliżu rz. Sworotwy, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, gm. Poczepowo, ma 6 osad; miejscowość falista, grunta szozerkowoglinkowate, urodzajne. A. Jel. Stramnice 1. fol. do Mieszkowa par. i poczta, pow. pleszewski Jarocin, przy drodze żel. pozn. kluczborskiej, st. dr. żel. na Chociczy Falkstaett o 6 klm. ; 4 dm. , 70 mk. ; należy do Wład. Taczanowskiego. 2. S. al. Stramnica, Stramicze w 1386 r. , Stranicze 1387 r. , Straminice r. 1580, fol. do Wiel kiego Gaju, pow. szamotulski, o 12 klm. na płn. od Buku; par. Ceradz Kościelny, poczta Bytyń, st. dr. żel. w Buku; 4 dm. , 77 mk. W 1386 r. należały S. do Samsona; następnego roku uzyskał sądownie Jan Gołaski połowę S. na Floryanie Tworkowskim, żonie r sy nach jego Akta grodz. pozn. . Przy schył ku zeszłego wieku dziedziczył S. , Sierpówko i Gaj, Teodor Cielecki. E. Cal. Strana al. Strona 1. szczycik w płd. rozgałęzieniach Tatr liptowskich, na płn. od wsi Przybyliny, w pow. hradeckim liptoujwarskim, hr. liptowskiem Węgry, nad zach. ramieniem pot. Raczkowej dopł. Biały liptowskiej. Wzn. 866 mt. npm. 2. S. , skalisty grzbiet nad praw. brzegiem Wagu, od połączenia się obu Wagów Czarnego i Białego, aż po ujście pot. Hibicy, naprzeciwko Kralowej Lehoty, wzn. 904 mt. npm. 3. S. , przełęcz w paśmie Karpat zachodnich, w dziale zwanym Morawskim grzbietem, między działem Jaworzyny a Łopenika ob. Karpaty, t. III, 857. Br. G. Strandhof, dobra nad morzem baltyokiem, w okr. i pow. hazenpockim, par. sakkenhauseiiska Kurlandya. Stranianka, potok, dopł. Turczanki ob. . Straniańska Woda, potok, dopływ Wagu ob. , spływa z Hal Wiatornych. Br. G. Strankowa w dok, dawna nazwa wsi Kunzendorf w pow. ząbkowickim. Strans, wś, pow. bolesławski, par. ew. Stara Oleśnica, kat. Nieder Leschen; 57 dm. , 318 mk ew. , 1072 ha. Strautura, potok, powstaje na płd. wsch. stoku góry Krzemienia 615 mt. , na płn. gra nicy gm Wolicy z Łopuszanką, w pow. dobromilskim, płynie lasem na wsch. , a potem na płd. , tworząc granicę między Wolicą i Krościenkiem z jednej, a Łopuszanką i Smólnicą. Od zach. wznosi się góra lesista Klewa 581 mt. , a od wsch. Woroniów 567 mt. Długi 3 klm. Br. G. Stranz niem. , ob. Strączno. Strapa al. Strepa, zaśc. nad rz. Wilią, pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Niemonczyn, o 8 w. od gminy a 28 1 2 w. od Wilna, ma 2 dm, 3 mk. prawosł. i 7 kat. w 1865 r. 2 dusze rewiz. ; należy do dóbr Czarnydwór, Parczewskich. Strapawischken, ob. Kunigehlen. Strapele, dobra, pow. horodecki, w 3 okr. pok. do spraw włośc. , gm. Chołomierz, w 1863 r. 79 dusz rewiz. Strapieliszki, zaśc. , pow. święciański, w 4 okr. pol. , o 44 w. od Święcian, 2 dm. , 18 mk. kat. Straplice al. Straplica, dobra, pow. newelski, w 2 okr. pok. do spraw włośc. , gm. Turyczyno, w 1863 r. 100 dusz rewiz, mają 700 dzies. ziemi dworskiej. Znajduje się tu kaplica par. Newel fundacyi Józefa Żaby, marszałka horodeckiego. Własność poprzednio Żabów, dziś Romualda i Anicetego Skrzydlewskich. Strasburg al. Strassburg, ob. Brodnica. Strascha, nad rz. Suczawą, ob. Straża. Strassberg, wś, pow. lubański, par. ew. Meffersdorf, kat. Friedeberg; 22 dm. , 95 mk 17 kat. , 19 ha. Strassden, wś, pow. tylżycki, st. poczt. Piktupoehnen. Strassenau, fol. dóbr Grudynia, w pow, kozielskim. Strassforth al. Strassfurth niem. , ob. Grudna. Strasutyszki, wś, pow. rossieński, par. taurogowska. Strasza, szczyt górski, w hr. szaryskiem, ob. Gergeliako. Straszak, turnica we wschod. boku doli Strałki Strassberg Strassden Strassenau Strassforth Strasutyszki Strasza Straszak Stra ki Stramborek Stramiłowszczyzna Stramnice Strana Strandhof Stranianka Straniańska Woda Strankowa Strans Strautura Stranz Strapa Strapawischken Strapele Strapieliszki Straplice Strasburg Strascha ny Kościeliskiej, w Tatrach nowotarskich, tuż na płd. od turni, Saternem zwanej. Strasze, zaśc, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 58 w. od Poniewieża. Straszeny, sioło nad rz. Byk i przy linii dr. żel. OdessaJassy, pow. kiszeniewski gub bessarabskiej, o 28 w. od Kiszeniewa, ma 380 dm. , 1780 mk. , cerkiew, st. dr. żel. , poczt. i telegr. St. dr. żel. S. pomiędzy Kalaraszem o 24 w. a Kiszyniewem, odległą jest o 200 w. od Odessy, a 77 w. od Ungeni. Straszewice al. Straszowice, rus. Straszewyczi, wś, pow. staromiejski, 7 klm. na płn. wschód od Starego Miasta sąd pow. , urz. poczt. i tel. . Na płn. leżą Torczynowice i Torhanowice, na wsch. Bereźnica i Kobło Sta re wszystkie w pow. samborskim, na płd. Wola Koblańska, na zach. Sozań. Wzdłuż granicy płn. płynie Dniestr i przyjmuje w obrębie wsi kilka strug od praw. brzegu. W dolinie Dniestru leżą zabudowania. Na płd. leży Wielki las. Wzn. obszaru wynosi na płd. 437 mt. , na płn. 333 mt. cerkiew. Własn. większa przemyskie bisk. gr. kat. ma 255 roli or. , 22 łąk i ogr. , 45 past. , 272 lasu; wł. mn. 1037 roli or. , 81 łąk i ogr. , 327 past. , 25 mr. lasu. W 1880 r. było 196 dm. , 1006 mk. w gminie, 5 dm. , 43 mk. na obsz. dwor. 934 gr. kat. , 23 rz. kat. , 92 izr. ; 1002 Rusi nów, 32 Polaków, 15 Niemców. Par. rzym. kat. w Staremmieście, gr. kat. w miejscu, dek. staromiejski. Do par. należy Sozań. We wsi jest cerkiew. Dawniej był tu monaster bazylianów, pochodzący podobno z 1391 r. , który należał do monasteru św. Spasa za Staremmiastem. We wsi jest szkoła etat. jednokl. , tudzież tartak wodny o jednym gatrze i jednej pile zwyczajnej. Tartak ten spotrzebowuje rocznie 900 mt. sześc. drzewa jo dłowego i świerkowego, a produkuje 560 mt. desek i brusów. W początkach XIX w. istniała tu papiernia. S. należały do dóbr bisk. przemyskich ob. t. IX, 159. D. 22 wrześ. 1713 r. umarł tu bisk. przemyski Je rzy Winnicki, a 8 czer. 1779 r. bisk. Atanazy Szeptycki. Lu. Dz. Straszewo 1. wś i fol. , pow. nieszawski, gm. i par. Straszewo, odl. 14 w. od Nieszawy. Posiada kościół par. drewniany, szkołę początkową, olejarnię, kopalnię torfu. Fol. S. z os. Czajki miał w 1885 r. 741 mr. 502 mr. roli, 66 mr. łąk, 13 mr. pastw. , 25 mr. nieuż. , 16 bud. mur. , 4 drew. , płodozm. 8polowy. Wś ma 957 mr. Wś wraz z fol. ma 377 mk. W 1827 r. było 22 dm. , 256 mk W skład dóbr S. , obejmujących 1118 mr. , wchodziły Brudnowo, Brudnówek, Czajki, Ossówka, Rybno, Zazdromin. Akt z 1250 r. zalicza S. do rzędu starodawnych posiadłości i biskupów kujawskich Ulanowski, Dokum. kujawskie, str. 187, No 13. Biskupi założyli tu kościół p. w. św. Marcina i utworzyli pa rafią. Data erekcyi nieznana. Istnieje już w połowie XVI w. W 1557 r. biskup płaci od 17 łan. km. i 14 1 2 łanów czynszowych, soł tys od 2 łan. , 2 osad. i 2 rzemieśl. Pawiński, Wielkop. , II, 5. Kościół kilkakrotnie od budowano. W XVII w. wznosi nowy bisk. Maciej Łubieński; 1780 r. znowu wznosi ka pituła dotąd stojący kościół. Na cmentarzu wystawił kaplicę z grobami familijnemi dzie dzic dóbr Seroczki Józef Bogatko. Wieś po zajęciu dóbr biskupich przez rząd pruski we szła w skład dóbr rządowych, następnie po 1827 r. przeszła na własność prywatną. S. par. , dek nieszawski, 1360 dusz. S. gmina należy do sądu gm. okr. I w Nieszawie, ma 16973 mr. obsz. , w tem dominalnych 10861 mr. , włośc. 6112 mr. Ludność wynosi około 5000 głów. W gminie fabryka mączki karto flanej w dobrach Święte. 2. S. al. Straszewy, wś i os. , pow. mławski, gm. Zieluń, par. Dłu towo, odl. 30 w. od Mławy, ma 32 dm. , 238 mk. , 1487 mr. , w tem 1097 włośc. W 1827 r. było 15 dm. , 114 mk. Br. Ch. Straszewo, wś, pow. wołkowyski, w 3 okr. pol. , gm. Juszków, o 51 w. od Wołkowyska. Straszewo 1. niekiedy Straszewski młyn, Ztrassowo r. 1153, Strasowe 1218, Ztrassowe 1222, Straszewo 1381 mylnie Strzeszewo, os. młyń. , pow. wągrowiecki, o 2 klm. na wsch. od Wągrowca par. i poczt. , nad Wełną, okr. wiej. Rgielsko, st. dr. żel. w Rogoźnie o 18 klm. ; 2 dm. i 37 mk. W 1153 r. Zbilut, za kładając klasztor w Łeknie przeniesiony do Wągrówca, nadał między innemi S. ; 1222 r, pobierał klasztor z S. dziesięciny, któro w 1381 r. przekazał proboszczom wągrowieckim Kod. Wielkop. . W 1618 płacił młyn Stra szewski 2 złp. 12 gr. podatku, t. j. od 3 kół po 24 gr. S. zabrane przez rząd pruski, prze szło następnie w ręce prywatne. 2. S. , cegielnia, w pow. obornickim, z pocztą w Obornikach, niewykazana w Spisie gmin i okręgów. E. Cal. Straszewo 1. 1667 Straszewy dobra ryc. nad rz. Wlem, pow. lubawski, st. p. Kiełpiny o 4 klm. , st. kol. Montowo o 11 klm. , par. kat. Mroczno; 628 ha 431 ha roli; 1885 r. 9 dm. , 37 dym. , 154 mk, 121 kat. , 33 ew. ; gorzelnia, cegielnia, młyn wodny o 4 gankach i tartak; hodowla bydła na tucz i mlekarnia. Wizyt. Strzesza około 1667 r. opiewa, że S. , obejmujące 48 wł. , było podzielono między kilka rodzin szlacheckich. Mesznego prob. ztąd pobierał od każdej uprawianej włóki po pół kor. żyta i tyleż owsa str. 379. 2. S. , 1242 Stressewite, 1548 Strassen, 1565 Dietrichsdorf, wś kośc. w Pomezanii, lt; l, ; Strasze Strasze Straszewo Straszewice Straszeny Straszęcin Straszków Straszki Straszke Straszka Straszęcin nad dopł. Starego Nogatu, pow. sztumski, st. p. i kol. Ryjewo 5, 5 klm. odl. , z fol. Gór nem Ryjewem i Straszewem obejmuje 906 ha 773 roli. W 1885 r. 64 dm. , 115 dym. , 545 mk. , 479 kat. , 66 ew, , szkoła katol. Kościół kat. p. w. św. Katarzyny, afiliowany jest do Tychnów; jeszcze 1645 r. był parafialnym, ale już wtedy zarządzał nim prob. tychnowski. Pierwotnie wś pruska, którą 1242 r. Krzyżacy nadali Niemcowi Dytrykowi z Dypenowe ob. Kętrz. O ludn. pol. , str. 179. Za czasów polskich należało do sstwa sztum skiego. Ale już w XVI w. zostało z kilku okolicznemi osadami odłączone i wydane w wieczystą dzierżawę. Z posiadłości tych utworzone zostało tak zwane małe sstwo Stra szewskie. R. 1548 posiadał S. Valten v. Strassen, który swą córkę wydał za Piotra Wilczewskiego ob. Gesch. d. Stubmer Kr. von Schmitt, str. 216. Straszewskie starostwo niegrodowe, w wojew. malborskiem, podług lustracyi z 1664 r. obejmowało wsi Straszewo Ditrichsdorf, Trzciany Koenigsfeld i Mikołajki Nikelsdorf, które dawniej należa ły do sstwa sztumskiego. W 1771 r. posia dała je Teresa Kczewska, opłacając kwarty złp. 1778 gr. 22. Od 3 września 1772 r. prze szło pod panowanie pruskie, Kś. Fr. Straszęcin, w XV w. Strachączyn i Straszaczin, wś, pow. ropczycki, u ujścia pot. Wolskiego do pot. Grabaniny. dopł. Wisłoki, leży w równinie namulistej, wzn. 195 mt. npm. Przez wś prowadzi droga z Pilzna do Przecławia. Na zachód od wsi znajdują się wydmy piaszczyste, a dalej bór sosnowy, zwany Czarnym lasem. S. ma par. rzym. kat. dyec. tarnowska, dek. pilzneński, z drewnianym kościołem, niewiadomej erekcyi, i liczy 86 dm. 2 na obszarze więk. pos. i 450 mk. , 439 rzym. kat, i 1l izrael. Obszar więk. pos. hr. Raczyńskich wynosi 605 mr. roli, 58 mr. łąk, 275 mr. past. i 26 mr. lasu; pos. mn. ma 486 mr. roli, 17 mr. łąk, 41 mr. past. i 17 mr. lasu. Pierwszą wzmiankę o S. mamy w 1239 r. w dyplomie wdowy po Marku, wojew. krak. , która dała za jej zwrot klasztorowi w Ludzimierzu wieś Droginię. Już wtedy była wieś dawną Kod. Małop. , II, 61. Z dyplomu potwierdzającego sprzedaże sołtystwa w Głowaczowy w 1419 r. Kod. kat. krak. , II, 450 dowiadujemy się, że rzeczka oznaczona teraz jako Grabiny zwała się Czarnym potokiem i że droga z Głowaczowy do Straszęcina już istniała. Za Długosza L. B. , II, 260 wś miała parafię. Dziedziczył wś Emeryk Rozpierski h. Zadora; kmiecie płacili dziesięciny, wartości 10 grzyw. , a pleban miał grunta na swój użytek. Do par. należały Góra mianowicie Motyczna, Gorska Wola dziś Wielka Wola, Chotowa, Grabie dziś Grabie ny, Zary dz. Żdżary, Ruda, Żyraków i Wola Żyrakowska. Z tych wsi nie ma dziś Rudy, przybyła zaś Wola Mała Głowaczowa, Gołemki i Słupie. W 1581 Pawiński, Małop. , 246 S. dzielił się na 3 części Waleryana, Jana i Andrzeja Bąków; kmieci było 4, ła nów ziem. 2 1 2, 10 zagród, 5 kom. i rzemieślnik. Do par. należały te wsie co za Długosza; Słupiego, Rudy i Woli Małej nie było, Chotowa nazwano Kotową, a Gołemki Goleńkową. Graniczy dziś S. na płd. z Grabinami, na zach. z Głowaczową, na płn. z Górą Motyczna. Mac. Straszka, ob. Strażka. Straszke, węg. Ormezö, wś, w hr. ziemneńskiem Zemplin. St. węgierskogalicyj skiej kol. żel. , st. poczt. i tel. , kościół par. rz. kat. i gr. kat. , uprawa roli. Pałac z pięknym parkiem, 994 mk. Straszki, pole, na Pruślinie, w pow. odolanowskim Ostrowo. Straszków 1. 1576 r. Straskowo major i minor, wś i fol. , pow. kolski, gm. i par. Kłodawa, odl. od Koła 23 w. , posiada szkołę początkową. Wś ma 2 dm. , 34 mk. ; fol. 3 dm. , 80 mk. W 1827 r. 7 dm. , 47 mk. W 1871 r. fol. S. rozl. 412 mr. gr. or. i ogr. 346 mr. , łąk 32 mr. , past. 27 mr. , nieuż. 7 mr. ; Bud. mur. , 11 z drzewa; płodozm. 4pol. Na początku XVI w. S. duplex, w par. Kłodawa, jest własnością prywatną. Łany kmiece dają dziesięcinę pleb. w Bierzwiennie, fol. zaś pleb. w Kłodawie Łaski, L. B. , II, 453. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z 1576 r. S. major, z części Jana Puczka, płaci od 3 łan. , 7 osad. , Stan. Sokołowski z bratem od 3 1 2 łan. S. minor z części A. Straskowskiego od 1 2 łan, 1 zagr. , z połowy karczmy 6 gr. , od 7 osad; J. Straskowski 1 2 łan. , 1 zagr. , młyn, 6 osad. , z połowy karczmy 6 gr. Pawiński, Wielkp. , II, 78. 2. S. i S. Poduchowny 1178 i 1232 r. Strasevitz i Strascovici, 1520 r. Szthraszkow, wś nad odnogą rz. Warty, pow. kolski, gm. i par. Kościelec, odl. od Koła 5 w. ; wś ma 69 dm. , 558 mk. , 1059 mr. ; kol. 2 dm. , 5 mk. W 1827 r. było 14 dm. , 130 mk. S. wchodził w skład dóbr rządow. majoratu Koło. Według wątpliwego domniemania wydawcy Kod. Wielkop. do S. odnosić mają dane tyczące się wsi Straszewice, która drogą zamiany dostała się cystersom sulejowskim, ci zaś znowu zamienili ją na wsi książęce Domiechowice Domasławice i Czapliniec Stępice. Zamiany te potwierdził w 1178 r. Kazimierz ks. polski Kod. Wielk. , 23. W 1252 r. Włodzisław syn Odona, nadaje S. klasztorowi sulejowskiemu. Przy wsi istnieje już młyn. Potwierdzenie arcyb. Fulkona w 1232 r. aktu z 1176 r. , wymienia też Strassovici cum molendino ib. , Nr. Straszne Straszkówek Straszówek Straszniów Strasznoje Straszów Straszkówek Straszłauki Straszowice Straszuwa Straszuny 138, 386, 593. Na początku XVI w. wieś stanowi uposażenie plebana w Kościelcu pa rafią tę wcielono do Koła od 1552 r. . Było tu 4 łany km. i 2 fol. , z każdego łanu kmie cie dawali po 1 2 grzyw. czynszu i robociznę wedle potrzeby plebana Łaski, L, B. , I, 248. W 1579 r. pleban kolski płacił tu od 2 1 2 łan. Pawiński, Wielkp. , I, 231. Br. Ch. Straszkówek, wś i fol. , pow. kolski, gm. Drzewce, par. Kłodawa, o dl. 19 w. od Koła; wś ma 5 dm. , 54 mk. ; fol. 6 dm. , 45 mk. W 1827 r. było 9 dm. , 62 mk. W 1877 r. fol. S. rozl. 477 mr. Straszłauki, dwór, pow. rossieński, par. ławkowska, własność Kuncyki. Straszne, pow. połocki, ob. Lichałowo. Strasznica wyb. do Łężyc, pow. wejherowski. Straszniów, fol. , pow. stopnicki, gm. Maleszowa, par. Pierzchnica. W 1827 r. 2 dm. , 13 mk. Wchodzi w skład dóbr Gumienice. Strasznoje, zaśc. nad rzką Bereżnicą, dopł. Schy, pow. borysowski, w 1 okr. pol. i par. kat. Chołopienicze. A. Jel. Straszów 1. wś i fol. nad rz. Luciążą, pow. piotrkowski, gm. i par. Rozprza; wś 18 dm. , 856 mk. , 210 mr. urzęd. 194; fol. 3 dm. , 21 mk. , 682 mr. urzęd. 350 mr. . W 1827 r. było 18 dm. , 86 mk. Fol. należy do dóbr Łochyńsko. Do S. ściąga się akt Wła dysława ks. kujaw. z r 1295 pozwalający opatowi sulejowskiemu osadzić wś Strasow na prawie nowotarskiem. Wydawcy dokum. Kod. dypl. pol. II 134 mylnie odnoszą akt ten do Straszowej woli. Na początku XVI w. S. duplex należał do par. Rozprza. Z obu dwo rów i ról fol. , tudzież części zwanej Dziwiszowa dawano dziesięcinę pleb. w Rozprzy z drugiej części wsi od strony Piotrkowa od łanów km. i dworskich, które posiadał Wy szek Straszewski, dawano dziesięcinę na stół arcybiskupi, plebanowi zaś tylko kolędę Ła ski, L. B. , II, 191. W 1552 r. Piotr Folieski płacił od 7 osad. , 8 łan. , Straszowski od 4 osad. , Strasowska od 1 łanu, Zbysek od 1 łanu, Łochiński od 2 osad. , Mirski od 1 osad. Pawiń ski, Wielkp. , II, 252. 2. S. , wś włośc, pow. konecki, gm. Miedzierza, par. Grzymałków, odl. od Końskich 18 w. ; ma 18 dm. , 167 mk. , 244 mr. Wchodziła w skład dóbr Kłodzko. Pierwotnie musiał 8. należeć do par. Skórkowice Łaski, L. B. , I, 620, kiedy dziedzice 8. mieli prawo patronatu nad kościołem w Skórkowicach. Br. CA. Straszów al. Strażów, wś, pow. łańcucki, ze stacyą dr. żel. arc. Karola Ludwika, między Rzeszowem a Łańcutem, leży w równinie wzn. 202 mt. npm. , nad starem korytem Wisłoka. Graniczy na wschód z Krzemienicą, na płn. z Palikówką, na zach. z Krasnem. a na płd. z Kraczkową. Na płd. od wsi znajduje się park, należący do pałacu łańcuckiego. Par. rzym. kat. w Krasnem. Wś składa się z 102 dm. 6 więk. pos. należy do ordyn. łańcuckiej i liczy 491 mk. 472 rzym. kat. , 7 prot. i 12 izrael. . Obszar więk. pos. ordyn. łań cuckiej wynosi 329 mr. roli, 17 mr. łąk, 31 mr. past. i 60 mr. lasu; pos. mn. ma 369 mr. roli, 39 mr. łąk, 39 mr. past. i 1 mr. lasu. Gleba napływowa, urodzajna, lasy sosnowe. Straszowa Wola, w 1577 r. Radwańska Wola, wś i fol, pow. opoczyński, gm. Topolice, par. Białaczów, odl. od Opoczna 10 w. ; ma 26 dm. , 266 mk. W 1827 r. było 23 dm. , 166 mk. W 1887 r. fol. S. rozl. 833 mr. gr. or. i ogr. 514 mr. , past. 25 mr. , lasu 261 mr. , nieuż. 33 mr. ; bud. mur. 6, z drzewa 6; płodozm. 9pol, las nienrządzony. Wś S. W. 29 os. , 329 mr. Według reg. pob. pow. opoczyń skiego z 1577 r. płacili z Radwańskiej Woli par. Białaczów Elżbieta Straszowa od 3 łan. , 3 zagr. z rolą, Krzysztof Strasz od 1 2 łanu i Leonard Strasz od 4 łan. Pawiński, Małop. , 287. Co do innych danych ob. Radwan 2. . Br. Ck Straszówek, fol. , pow. piotrkowski, gm. i par. Rozprza; 2 dm. , 16 mk. Wchodzi w skład dóbr Łochyńsko. Straszowice, ob. Straszewice. Straszuwa, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , 5 o 90 wiorst od Nowoaleksandrowska. Straszuny 1. 1, wś włośc, nad rz. Strawą, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Żyżmory, okr. wiejski Straszuny, o 7 w. od gminy, a 36 w. od Trok, ma 8 dm. , 10 l mk. praw. osad. w. rus. i 13 katol. w 1865 r. 43 dusz rewiz, włościan. i 3 jednodworców; cerkiew wznie siona w 1880 r. 2. S. 2. , wś włośc, tamże, o 6 w. od gminy a 35 w. od Trok, ma 6 dm. , 4 mk. prawosł. osad. w. russ. i 81 kat. w 1865 r. 15 dusz rewiz. włośc. i 18 b. ludzi wolnych. W skład okręgu wiejskiego wcho dzą wsi S. 1 i 2, Dyrgołany, Kudanie, Lutanie, Łożyszki i Połubianki, w ogóle 197 dusz rewiz. b. włośc. skarb. , 3 jednodworców i 18 b. ludzi wolnych. J. Krz. Straszydle al. Straszydło, wś, pow. rzeszowski, u źródeł Lubeni praw. dopł. Wisłoka, wzn. 264 mt. npm. , w okolicy podgórskiej i lesistej. Od wschodu zasłania ją lesiste wzgórze, tworzące dział wodny między Strwiążem a Wisłokiem, ze szczytem Rzyczki 391 mt. , od płd. dział wodny między pot. Ryjakiem dopł. Strwiążą i Lubenią, od północy Przylasek z górą Hermanową 389 mt. . Ku półn. zachodowi obniża się teren, na zachód jednak piętrzy się w szczyt Lubeni 426 mt. . Górskie położenie wsi sprawia, iż w znaczniej szem oddaleniu położone Strasznica Straszowa Wola Straszyn Straszyn grupy domów otrzymały odrębne nazwy. Tak na płn. od wsi jest osada Czeczyki, a na płd. Nalepki. S. ma 333 dm. 6 dm. większej po siadł. M. Wohlfelda, 1530 mk. 1496 rzym. kat. , 4 gr. kat. i 30 izrael. Obszar większej pos. wynosi 547 mr. roli, 10 mr. łąk i ogr. , 51 mr. past. i 725 mr. lasu; pos. mniej. ma 1475 mr. roli, 184 mr. łąk, 185 mr. past. i 411 mr. lasu. Gleba żytnia, lasy bukowe. S. grani czy na płd. z Lecką, na zach. z Solonką, na płn. z Hermanową, a na wsch. z Borkiem No wym. Par. rzym. kat. w Lubeni, z którą się styka krańcami płn. zachodnimi. Mac. Straszyn 1. 1648 Straszyno, niem. Straschin, dobra szl. nad Radunią, pow. gdański górny, o 1 1 2 mili na płd. od Gdańska, st. p. , tel. w miejscu, st. kol. Pruszcz o 3 5 klm, , par. kat. Św. Wojciecha; razem z wyb. Hammermuehle 337 ha 244 roli. W 1885 r. 20 dm. , 40 dym, 138 mk. kat. , 134 ew. ; szkoła ewang. , 2 młyny, hamernia, 2 jarmarki na bydło i konie, hodowla krów i owiec. R. 1321 podaje w. m. Fryderyk de Wildeberg, że Stanisławowi Skłodowicżowi i jego spadkobiercom nadał dobra Świńcz Swinczke i Straszyn Stresschin absque jugo rusticalium servitiorum, sive sit defalcatis feni sive sit solutio porci vel vaccae vel quocunque nomine censeantur. Za to on i jego spadkobiercy mają zakonowi czynić służbę wojenną na koniu w kraju, na każde zawołanie. Będą nam także pomagali przy budowlach warownych ob. Odpisy Dregera w Peplinie, str. 496. R. 1411 napotykamy w gdańskich tablicach woskowych Fryderyka ze Straszyna ob. Zeitsch d. Westpr. Gesch. Ver. , XI, 58. R. 1454 występuje Mikołaj ze Straszyna jako chorąży szlachty pol. w obwodzie gdańskim ibid. ; VI, 136. Według taryfy z 1648 r. płaci tu Iwanicki od 1 wł. osiad. , 2 kół papiern. , 4 towarz. , 2 kół hamersk. , 4 tow. , 2 kół młyńskich, karczm. , 35 fl 22 gr. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 174. Podług taryfy na symplę z 1717 r. płacił S. 6 zł. 12 gr, ob. Cod. Belnensis w Peplinie, str. 83. Wizyt. Szaniawskiego z 1710 r. donosi, że według starych rejestrów miał S. dawać mesznego 10 kor. żyta i tyleż owsa, odstawiał jednak tylko 7 1 2 kor. żyta i tyleż owsa str. 147. Z wizyt. Rybińiskiego dowiadujemy się, że S. należał wówczas do Michała Skórzewskiego, podkomorzego pozn. , liczono w nim 52 kat. i 46 akat str. 315; mesznego dawano 10 kor. żyta i tyleż owsa. Tenże Michał S. utrzymywał tu tak dla własnej duchownej wygody, jako też dlalicznych swoich poddanych, własną kaplicę. Małżonką jego była Ludwika Czapska ob. Utrac. kośc. ks. Fankidejskiego, str. 185. 2. S. , niem. Strazin, os. rybacka, w pow. brodnickim; st. p. Brodnica, par. kat. Żmijewo, 48 mr. ; w najnowszych spisach nie wymieniona. Straszyniec, zaśc. nad rz. Łoszą, pow. ihumeński, w 1 okr. pol. i par. kat. Uzda, gm. Mobilna, w pobliżu drogi z Kuczynki do Piaseczna; grunta lekkie, łąki obfite. A. Jel. Straszywie, dolina, na Kunowie, pow. szremski, w okolicy Dolska i Gostynia. Stratiłatowka al. Kamieńka, sioło nad Dońcem Północnym, pow, ziumski gub. charkowskiej, o 7 w. na płd. od Iziuma, przy trakcie do Sławiańska, ma 271 dm. , 1781 mk. , cerkiew, gorzelnię. Stratyjówka 1. Stratejówka, mylnie Stratyjowce, wś nad rz, Brytawką, dopł. Sawranki, pow. olhopolski, okr. pol. i par. kat. Czeczelnik, gm. Demówka, sąd Olhopol o 6 w. , przy trakcie poczt. z Olhopola do Bałty, ma 206 osad, 1716 mk, , 2272 dzies. ziemi włośc, 2028 dzies. dworskiej z. Kowalówką, 61 dz, cerkiewnej; cerkiew p. w. Wniebowzięcia N. M. P. . wzniesiona w 1776 r. , z 2262 parafian. , cegielnia, zatrudniająca 5 ludzi i produkująca za 1190 rs. Gleba urodzajna. Należała do Moszyńskich, dziś Miłowanowa. 2. S. Mała, wś nad Bornadynką Bereżanką, dopŁ Bohu, pow. bracławski, okr. pol. i gm. Trościaniec o 10 w. , par. katol. Obodówka, sąd w Bracławiu, o 25 w. od Krzyżopola a 32 w. od Olhopola, ma 95 osad, 1032 mk. , 1092 dzies. ziemi włośc, 9194 dzies. dworskiej z klucem trościanieckim, dawniej Potockich, Sobańskich, obecnie spółki cukrowniczej. Gorzelnia parowa, założona w 1858 r. , zatrudniała w 1881 r. 12 robotników i wyprodukowała 17367 wiader spirytusu. 3 S. Wielka, wś nad Trościańcem Gordyjówką, pow. bracławski, okr. pol. i gm. Trościaniec, par. kat. obodówka, sąd w Bracławiu, ma 143 osad, 881 mk. , 817 dzies. ziemi włośc, 1971 dzies. dworskiej z Werchówką Wierzchówką, 69 dz. cerkiewnej. Cerkiew p. w. N. M. P. , wznies. w 1776 r. , z 1278 parafianami. Na leżała do Potockich, następnie Sobańskich. Stratyn al. Nowostratyn, mko, i S. Stary, wś, pow. rohatyński, 12 klm. na płd. wsch. od sądu pow. w Rohatynie, z urzęd. poczt. w Stratynie Nowym. Na płn. leży Dubryniów, na zach. Podgrodzie, na płnzach, Dusanów, na płn. Podusilne obie w pow. przemyslańskim, na wsch. Rohaczyn pow. brzeżański. Wchod. część obszaru przepływa pot. Studeny, lewy dopł. Gniłej Lipy i przyjmuje od praw. brzegu znaczną strugę. Na praw. brzegu potoku leży miasteczko, na lewym wieś. W zach. lesistej stronie obszaru wniesienie sięga 438 mt. , we wschod. , również lesistej części, 402 mt. Własn. więk. ma roli or. 392, Straszyniec Straszywie Stratiłatowka Stratyjówka Stratyn Straussberg Strautniki łąk i ogr. 85, pastw. 66, lasu 2459; włas. mn. roli or. 761, łąk i ogr. 708 i past. 50 mr. W 1880 r. było w S. miasteczku 143 dm. , 804 mk. 192 gr. kat. , 19 rzym. kat. , 593 izrael. ; 192 Rusinów, 19 Polaków, 593 Niemców, a w S. wsi 175 dm. , 975 mk. w gmin. i 11 dm. , 50 mk. na obsz. dwor. 955 gr. kat. , 45 rz. kat. , 28 izr. ; 955 Rusinów, 45 Polaków, 28 Niemców. Par. rzym. kat. w Rohatynie, gr. kat. w miejscu, dek. narajowski. Cerkwie są w S. Starym i Nowym. S. Stary ma szkołę etat. jednokl. Niegdyś była w S. drukarnia ob. Zubrzycki, , Drukarnie ruskie w Galicyi, str. 50 i 51. Kasa pożyczk, gm. wspólna dla S. Starego i Nowego ma kapit. 307 zł. W 1675 r. zostali tu pobici Tatarzy przez Ata nazego Miączyńskiego i dwa razy przez Steckiewicza, krajczego smoleńskiego. We Lwo wie dnia 13 paźd. 1671 r. postanawia król Michał na prośbę Gabryela Silnickiego, kaszt. czernichowskiego, właściciela Stratyna, jar marki i targi w temże miasteczku, a miano wicie pierwszy jarmark na Rachmański wełykdeń, drugi na Semena, trzeci po Bożem Narodzeniu ruskiem, czwarty na środopoście ruskie podług kalendarza ruskiego, a targi na każdą niedzielę i piątek. Lu. Dz. Strauben, dobra ryc, pow. świętosiekierski, st. poczt. Lindenau bei Braunsberg. Straubendorf, wś, pow. brunsberski, st. poczt. Packhausen. Strauchhuette, pow. kościerski, ob. Kierzkowo i Sztrukhuta, Strauchmuehle, dobra, pow. reszelski, st. pocz. Bischofstein. Strauchmuehle 1. os. młyńska, pow. el bląski, st. p. , kol. i par. kat. Elbląg o 2 klm. , 8 ha, 2 dm. , 7 mk, ; leży nad Homulą, zawiera hamernią i młyn. 2. S. , wyb. do Oliwy, pow. gdański górny, st. p. Oliwa; 4 dm. , 32 mk. Kś. Fr. Strauchort, osada, pow. czamkowski, okr. wiej. Siedlisko, 15 dm. , 122 mk. ; powstała w nowszych czasach. Straugule, wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 77 w. od Poniewieża. Straupele, dwór, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 63 w. od Poniewieża. Straupitz, zapewne Strupice, 1347 Strupicz, wś, pow. lignicki, posiada kościół par. ewang. , par. kat. Rothbruennig; 9 dm. , 106 mk. 3 kat. , 285 ha. Straussberg, fol. do Oleśnicy, pow. chodzieski, z pocztą w Chodzieżu Kolmar i P. ; 2 dm. , 71 mk. Strauten, wś, pow. szawelski, gm. Okmiany, o 77 w. od Szawel. Strautniki, dwór, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 87 w. od Poniewieża. Strawa, Strawka, w dalszym biegu Skawa, rzeczka, poczyna się pod Twardosławicami, na zach. od Piotrkowa, płynie przez to miasto i przyjmuje ta miejskie ścieki, zanieczyszczające wodę, i o 3 w. na wschód łączy się z praw. brzegu ze Skawą, płynącą od Jarost przez Raków, Meszcze i staw Bugaj pod Piotrkowem. Po złączeniu się płynie S. al. Skawa przez Swierczów, od Witowa skręca na wschód i pod Przygłówem uchodzi do Lu ciąży z lew. brzegu. Długa 13 w. Strawa, rzeka w gub. wileńskiej i kowień skiej, prawy dopływ Niemna. Bierze początek w pow. trockim z niewielkiego jeziora Szpindze, mija Sumieliszki, Kiejtowiszki, pod któremi przepływa przez jez. Ilse, Strawienniki, Żyżmory, Dorsuniszki, na ostatnich 13 w. biegu stanowi granicę pomiędzy pow. trockim i kowieńskim i uchodzi do Niemna o 8 w. powyżej Rumszyszek, na wprost wsi Leonowo w pow. maryampolskim, w punkcie najbardziej na południe wysuniętym gub. ko wieńskiej. Płynie z początku ku północy, od Kietowiszek skręca na płn. zachód; długa około 60 w. , przy ujściu szeroka do 10 saż. , głęboka do 6 stóp. Brzegi ma nizkie, obfitu jące w wyborne łąki, użyźniane Wielkiemi wylewami. Z powodu płytkości niespławna. Podług W. Pola płynie z okolic Wysokiego Dworu, uchodzi pod wsią Mejse Juny i uprowadza wody 44 jezior. J. Krz. Strawa, karczma nad rz. Strawą, pow. trocki, w 1 okr. pol. , o 13 w. od Trok; 1 dm. , 10 mk. żyd. Strawczyn, też S. Górny i S. Duninów Wielki, w XVI w. Strachczyn Podleśny i Nagórny, wś, pow. kielecki, gm. Snochowice, par. Strawczyn, posiada kośc. par. murowany. W 1827 r. było 30 dm. , 187 mk. Na początku XVI w. S. należał do par. Chełmce. Dziesięcinę z ról dwor. w S. Nagórnym i Podleśnym pobierał pleb. w Chełmcach, z łanów kmiecych arcyb. gnieźn. Łaski, L. B. , I, 592. Według reg. pob. pow. chęcińskiego z 1508 r. wsi Strachczyn Strawczyn i Niedźwiedź, własność Dunina, płaciły 2 grzyw. i 6 gr. Część S. i Chełmcze, własność M. Nasziona, płaciły poboru 1 grzyw. i 26 gr. Pawiński, Małop. , 484 Według reg. pob. pow. chęcińskiego z 1540 r. we wsi S. Górny, J. Seczygniewskiego, dzierżawionej przez Wacława JasieńskiegoSyp, płacono od 4 kmieci na pół łanach, 1 zagr. , 3 zagr. , sadzawki, młynu na rzecze Bobrze, dworu, fol. , łąki. W 1573 r. były 3 łany, 3 zagr. , 3 kom. Wś szlachecka S. Duninów major, w par. Chełmcze, własność Duninów, miała 7 kmieci na pół łanach, 1 2 łanu pustego, 2 zagr. , 1 dwór, fol. na pół podzielony, młyn, sadzawkę, łąki i lasy Pawiński, Małop. , 275, 573, 574. Kościół i parafię erygował 1629 r. Krzysztof Rawa do Straubendorf Strauchhuette Strauchmuehle Strauben Straugule Straupele Straupitz Strauten Strawka Strawczuyenk Górny Strawczyńska Ruda Strawienniki Strawinnikl Strawówka Strazdakalnie Strazdy Strazdynia Strazdynie Straidzie Straż Straża Gawrony Gawroński. Do 1812 była tez w S. osobna prebenda. S. par. , dek. konecki dawniej bodzentyński, 1800 dusz. Br. Ch. Strawczynek Górny, wś i fol. , pow. kielecki, gm. Piekoszów, par. Strawczyn, odl. 14 w. od Kielc. W 1827 r. było 18 dm. , 89 mk. Do S. należy przyl. Trupień. W 1880 r. fol. S. rozl. 657 mr. gr. or. i ogr. 329 mr. , łąk 42 mr. , past. 1 mr. , lasu 272 mr. , nieuż 13 mr. ; bud. mur. 8, z drzewa 8; płodozm. 10pol. , las nieurządzony, pokłady wapna. Wś S. 18 os. , 198 mr. ; wś Trupień 5 os, , 30 mr. Według reg. pob. 1573 r. wś Strawczynek, w par. Chełmcze, miała 3 łany Pawiński, Małop. , 275. Br. Ch. Strawczyńska Ruda, ob. Ruda 53. . Strawienniki l. fol. i dobra nadjez. Szkatuła, pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. Jewie, okr. wiejski Jarmoliszki, o 14 w. od Trok, 1 dm. , 16 mk. kat. Własność niegdyś do Strunków, od których nabył Józef Roemer; od 1840 do 1876 r. syna jego Stanisława, obecnie własność Eweliny z Chrapowickich hr. Janowej Lubienieckiej. 2. S. , w kronikach krzyżackich Streben, mko i fol. skarbowy nad Straczą, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. i par. kat. Zyżmory o 5 w. , okr. wiejski Turłowiszki, o 38 w. od Trok a 59 w. od Wilna. Mko ma 156 mk. W 1865 r. było 41 dusz rewiz. włościan skarbowych; w 1866 r. 5 dm. , 94 mk. 5 prawosł. , 73 katol. , 16 żydów, cerkiew drewniana, przebudowana w 1865 r. z kaplicy katol. par. żyżmorskioj, koszary dla wojska murowane. Własność skarbu, który ziemię oddał włościanom na wykup. Fol. , odl. o 37 w. od Trok, ma 155 mk. prawosł. Krzyżacy w 1368 r. zdobyli zamek Streben. Około 1600 r. rozległe dobra Strawienniki nabyli ks. Ogińscy od Strawińskich. Bohdan ks. Ogiński zbudował tu obszerny pałac na początku XVII w. Dobra należały do 1831 r. do ks. Ogińskich, poczem przeszły na własność skarbu. 3. S. , wś nad rzką Limszą, pow. trocki, w 2 okr. pol, gm. , okr, wiejski i dobra, hr. Tyszkiewiczów, Zyżmory o 3 w. , o 23 w. od Trok, ma 295 mk. katol. w 1865 r. 123 dusz rewiz. . 4. S. , wś włośc, nad jez. Korośniki, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Wysoki Dwór, okr. wiejski Władysławowo, o 43 w. od Trok, ma 3 dm. , 72 mk, w tej liczbie 18 prawosł. , 41 katol, i 3 żydów podług spisu w 1865 r. 7 dusz rewiz. . Dobra rządowe S. w 1850 r. składały się z 2 fol. , 15 wsi, 5 zaśc. i miały 5860 dzies. rozle głości. J. Krz, Strawinnikl al. Strawinniki Bahowskie, dawna nazwa fol. Granopol ob. , w pow. trockim. Strawka, wś, pow. trocki, w 2 okr. pol, , gm, Kronie, okr. wiejski Nikodemowo, 3 dusze rewiz. Strawówka, część dóbr Drobin, w pow. płockim. Strazdakalnie, zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Dobejki, o 70 w. od Wiłkomierza. Strazdy, wś, pow. wyłkowyski, gm. Giże, odl. 15 w. od Wyłkowyszek, ma 3 dm. , 32 mk. , 151 mr. Wchodziła w skład dóbr Giże. Strazdy, wś, pow. szawelski, gm. Gruździe, o 13 w. od Szawel. Strazdynia, dwór, pow. poniewieski, w 2 okr. pol, o 75 w. od Poniewieża. Strazdynie, dwór, pow. rossieński, gm. Mańkuny, o 19 w. od Rssień. Straidzie, wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol, o 43 w. od Poniewieża. Straż, wś, uroczysko i dobra, pow. sokolski, w 3 okr. pol. , gm. Kamionka, o 11 w. od Sokółki. Straża 1. fol. , pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 43 w. od Nowoaleksandrowska. 2. S. , wś, pow. bobrujski, ob. Straży. Straża, niem. Strascha, wś paraf. , w pow. radowieckim, nad Suczawą, graniczy od płn. z obszarem Banilli Mołdawskiej i KrasnyIl skiej, od wsch. z Wikowem Górnym i Karlsbergiem, od płd. z Putną, od płd. zach. i zach. z obszarem Seletyna. Zabudowania legły w dolinie rz. Suczawy, na lewym jej brzegu, wzdłuż gościńca ze Straży do Fratowiec. Wznies, zach. krańca doliny Suczawy 533 mt. , wsch. zaś 495 mt. Od doliny rz. Suczawy, która tu rozdziela się na liczne ramiona, tworząc obszerne kamieńce, wznosi się teren ku płn. granicy, dochodząc w szczycie Petrouszka do 1142 mt. ; od niego na płd. lesisty czubek Buków 1107 mt. . Obszar płn. S. przeważnie górski i lesisty; tu i owdzie połoniny z zabudowaniami halnymi; liczne potoki podążają z północy na południe do Suczawy, a mianowicie wzdłuż zach. granicy pot. Falków al. Falkeu z Falkowcem. Obszar, który legł na płd. od Suczawy, nieznaczny, lesisty i górzysty; tu się wznoszą Skorbura 996 mt. i dział Kotos Cotos, 986 mi, Potoki Askuncel i Boul spływają do Suczawy. Obszar liczy 7437 ha 6 ar. , 44 mt. kw. 1869. W 1869 r. było 348 dra. , 2079 mk; w 1880 r. 431 dm. , 2297 mk. ; między nimi 2110 gr. nieun. , 105 kat. , 61 żyd. , 21 innych wyz; 2110 Rumun. , 187 Niemc. Par. łać. w Karlsbergu. W miejscu cerkiew murowana gr. nieun. , paraf. , p. w. Uśpienia Maryi, zbudowana w lat. 1867 70, poświęcona 1877. Według szem. duch. archidyec. gr. nieun. z 1885 r. było w par. 481 rodzin, 2417 gł. 1249 męż. , 1168 kob. . Szkoła ludowa jedno Straża Strazce Strażec Strażewicze Strażuny Straża Strażwałd Strazka Strażnica Strażgród klas. Jest tu urząd leśniczy, fabryka cementu, tracz i młyny. St. p. w miejscu. Własność funduszu religijnego gr. nieun. Ob. Putna t. IX, 321. 2. S. , z rozrzuconemi zabudowa niami Boul, na obszarze dwor. Wikowa Górne go, w pow. radowieckim, tuż nad granicą gm. Straży, z łomami kamienia cementowego, piecami cementowemi i domami robotniczemi. W 1880 r. było 5 dm. , 41 mk. 3. S. , grupa zabudowań, w Czerniowcach, na Bu kowinie, na płd. od parku ludowego Volks garten. Br. G. Straża al. Strażce, w dok. z 1290 r. Villa S. Michaelis, niem. Michelsdorf, węg. Sztrazsa i Michalfalva, mko, w pow, tatrzańskim, hr. spiskiem Węgry, na praw. brz. Popradu, na wsch. od mta Popradu, na płd. od Soboty Spi skiej, a na płn. od Filic i Ganowiec, na wzn. 684 mt. npm. W 1880 r. obszar liczył l775mr. kat. , 111 dm. , 601 mk. nar. niem. Węgier. Szepesvarmegye helysegnevei podaje rok 1204, jako datę założenia wsi. Podług Bel a miała to być bogata osada. Należy do par. łać. w Popradzie, ma atoli kościołek filialny p. w. św. Jana Chrzciciela z XV w. Według szem. duch. dyec. spiskiej z 1878 r. było w miejscu 105 rz. kat. , 510 ewan. , 18 nieun. , 8 żyd. , razem 641. Znajduje się tu par. ewan. Wś ta w XVI w. jedna z pierwszych przyjęła luteranizm i wprowadziła nowy obrządek do kościoła katol. 1527. Gdy atoli 1674 r. zwrócono kościół katolikom, zbudowali sobie pro testanci drewniany zbór i dopiero 1784 gmij na wzniosła piękny, obszerny, dom Boży, po święcony 16 listopada 1784 r. Metryki po chodzą z 1783 r. Istnieje tu ochotnicza straż ogniowa. Sąd pow. w Spiskiej Sobocie, urz. podatk. w Kieżmarku, st. p. i telegr. w Po pradzie, Br. G. Strazce, niem. Michelsdorf, ob. Straża, Strażec, wzgórze, na płd. wsi Chliwczan, w pow. Rawa Ruska, na płd. od błót, z któ rych spływa pot. Błotnia, dopł. Raty. Wzn. 220 mt. npm. Na płd. od niego Pawłowska góra 220 mt. . Br, G. Strażewicze, wś, pow. sieński, gm. Czereja, ma 62 dm. , 389 mk. Strażewszczyzna, zaśc, pow. miński, w 2 okr. pol, gm. i par. kat. Raków, w okolicy wsi Krzywicz; miejscowość górzysta. A. Jel. Strażgród, wś nad rz. Tepliczką, dopł. Udycza Hadycza, pow. hajsyński, okr. pol. i gm. Teplik, par. kat. Ternówka, sąd w Granowie, o 37 w. od Hajsyna, ma 122 osad, 682 mk. , 916 dzies. ziemi włośc, 67 cerkiewnej, dworskiej hr. Aleksandry Potockiej w kluczu teplickim i burnowieckim 20661 dzies. Cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , wzniesiona w 1708 r. , ma 977 parafian. Dr, M. Strazka al. Strażki, niem. Nehre, węgier. Sztraska al. Sztrazska, w dok. z 1769 r. Ewr, Fur, Oer speculatormiy wś, w pow. tatrzańskim, hr. spiskiem Węg, , na praw. brzegu Popradu, przy ujściu Czarnej Wody Schwarzbach, na płd. od Białej Spiskiej a na płn. od Kieżmarku; wzn. 617 mt. npm. W r. 1880 było 52 dm. , 361 mk. narod, słow. ; obszar gm. obej muje 774 mr. katastr. Par. łac. w Kieżmarku, a ewang. w Białej Spiskiej. Jest tu wpraw dzie kościołek łac. fil. p. w. św. Anny. We dług szem. duch. dyec. spiskiej z r. 1878 by ło dusz 183 rz. kat. , 93 ew. , 1 gr. kat. , 31 gr. nieun. , 34 żyd. , razem 342. W XIV w. należała do zamku w Lubowni. Węgier. Szepesvarmegye helysegnevei podaje datę założenia tej wsi na r. 1256. Według Webera Zipser Gesch. und Zeitbilder miał tu założyć węg. wódz Borsu strażnicę czy twierdzę Kuntz, p. 38 przeciwko Polakom r 1120. Dziś ist nieje tu jeszcze wśród pięknego parku nad Popradem zamek, który był własnością Mar ka Horwata Stansith de Gradecz, kapitana zamku w Sygecie. Obronił on Syget od Tur ków, za co od cesarza Ferdynanda otrzymał Strażkę i Krzyżowe Kreuz r. 1556; syn je go Grzegorz przyozdobił i odnowił zamek; wykształcony w Wittenberdze, po powrocie założył tu r. 1584 własnym kosztem gimna zyum, które pod koniec XVI w. szeroko sły nęło. Sprowadził nauczycieli z Niemiec, między nimi Alberta Grawera. Była tu piękna biblioteka. Między Strążką a Białą Spiską wzdłuż doliny poi Czarnej Wody rozległe torfisko, obejmując 20 mr. Od r. 1871 wy dobywają tu rocznie torfu w wartości 600 sążni sześc, drzewa. Sąd pow. , urząd podatk. i st. poczt. w Kieżmarku. Br. G. Strażkówka, grupa zabudowań w Pcimiu, pow. myślenicki, nad pot. Krzywicami, dopł. Raby, u stóp góry Krzywic 591 mt. . Br. G. Strażnica, wś, pow. konecki, gm. i par. Miedzierza, odl. od Końskich 10 w. , ma 26 dm. , 138 mk. , 11 mr. dwor. , 145 mr. włośc. Należała do dóbr Lipa. Strażnica, grupa zabudowań w Suchych Łaźcacb, pow. i obw. sąd, opawski. Br. G. Strażnik, przyl. wsi Brzoza, w pow. tarnobrzeskim. Strażnin, pow. stopnicki, gm. Zborów, par. Solec W 1827 r. 5 dm. , 28 mk. Strażów, właściwie Straszów ob. . Przystanek dr. żel. Karola Ludwika, między Rzeszwem a Łańcutem. Strażuny, wś włośc, nad rz. Naczką, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , gm. Koniawa, okr. wiejski Krzywile, o 4 w. od gminy, 54 w. od Lidy a 19 w. od Ejszyszek, ma 16 dm. , 132 mk. kat. i 4 żyd. w 1865 r. 67 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Ej szyszki. Strażwałd, dobra, pow. rzeżycki, w 3 okr. Strażkówka Strażów Strażnin Strażnik Strażewszczyzna Strącze Straży pok. do spraw włośc, gm. Sułojony, o 20 w. od linii dr. żel, warsz. petersb. a 40 w. od Rzeżycy, w 1863 r. 332 dusz rewiz. S. z fol. Rozalinda i 6 zaśc. obejmował w 1858 r. 2805 dzies. Jako dawna attynencya Rybiniszek, należał do Weyssenhoffów, sprzedany w 1827 roku Pawłowiczom, obecnie rozparcelowany. Por. Rybiniszki. Straży, wś, pow. bobruj ski, w 3 okr. pol. hłuskim, gm. Laskowicze, przy drożynie ze wsi Barbarowa do Sławkowicz, ma 25 osad; grunta lekkie, A. Jel. Strażyszki, wś, pow. kalwaryjski, gm. Nadniemeńska, par. Rumbowicze, odl. od Kalwaryi 68 w. , ma 13 dm. , 24 mk. W 1827 r. 7 dm. , 50 mk. Strącze, potok, wypływa w obr. gm. Jor danowa, w pow. myślenickim, z pod Łysej góry 643 mt. ; płynie kręto przez obszar Jordanowa na płd. wschód, popod przedmieście Strącze i na płd. zach. granicy jordanowskiej uchodzi do Skawy z praw. brz. Długi 5 1 2 klm. Ujście wzn. 436 mt. npm. Br. G. Strącze, przedmieście miasta Jordanowa, w pow. myślenickim. Br. G. Strączki, grupa zabudowań w Zubsuchem, pow. nowotarski. Br. G. Strączków, w dok. z 1277 r. Stranczkow, wś i folw. , pow. sandomierski, gm. Klimontów, par. Chobrzany, odl. od Sandomierza 14 w. , ma 8 dm. , 53 mk. , 189 mr. dwor. , 111 włośc. W przywileju kś. Bolesława dla klasztoru koprzywnickiego z 1277 r. powiedziano, iż część S. kupili zakonnicy od dziedzica wsi Grzegorza, część zaś on im podarował Kod. Małop. , I, Ul i 123, tudzież II, 144, 145 i 147. W połowie XV w. wś S. , w par. Chrobrzany, własność, klasztoru koprzywnickiego, miała 5 łan. km. , karczmę, zagr. , z których płacono dziesięcinę, wartości 5 grzyw. , kla sztorowi Długosz, L. B. , II, 351. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 kla sztor miał tu 4 osad. , 1 łan, 1 1 2 pustki Pawiński, Małop, , 171. Br. Ok Strączno 1 Stręczno, niem. Stranz, 1337 r. Strutz, Strenczno, Stronczno, Strano, Strońce, wś kośc, na zach. płd. od Wałcza, na trakcie do Człopy, pow. wałecki, st. p. w miejscu, 1112 ha 762 roli or. , 43 ha lasu. W 1885 r. 58 dm. , 116 dym. , 561 mk. , 403 kat. , 146 ew. , 12 żyd. , szkoła kat. Kościół fil, dawniej par. , r. 1640 nowo z drzewa odbudowany, p. w. św. Anny, zgorzał r. 1853. Patron Albert Stendell i parafianie wystawili r. 1867 nowy murowany, w stylu ostrołukowym; afiliowany jest do Nakielna. R. 1579 posiadała S. Anna z Rożnowa Tuczyńska. Na granicy lasu wałeckiego padł w r. 1750 od kuli skrytoI bójczej, z rozkazu ówczesnego burmistrza wałeckiego Kaspara Gottschal, szlachcic Bartło1 miej Turno, który przeczuwając co go czeka, wyrobił sobie od króla list żelazny, zagrażający karą 30, 000 złotych temu, ktoby go uśmiercił. Gdy mieszczanie wałeccy przytrzymać i wydać chcieli swego burmistrza, schronił się on do ststy Ludwika Wejhera. S. posiada przywilej z 1731 r. , według którego każdy osadnik, wolny czy nie wolny, był zobowiązany przybyć do mycia owiec i sypania grobli przy Piławce Pylowmuehle. Skoro uderzą w dzwony i kotły, powinien się każdy z. strzelbą lub kosą stawić na oznaczonem miejscu. R. 1736 były tu 2 folw. , mały i duży. Gburów było we wsi 22, 1 półgbur i 6 ogrod. R. 1789 sprzedał v. Blankenberg S. , Piławkę i Nakielno za 34, 000 tal. p. y. Sack ob. Gesch. des Dt. Croner Kr. v. Schmitt, str. 235 i Powiat wałecki w XVI stuleciu przez Calliera, str. 50. 2. S. , dobra rycer. , tamże, 739 ha obszaru 438 roli or. , 38 łąk, 175 ha lasu; 1885 r. 7 dm. , 25 dym. , 165 mk. , 105 kat. , 60 ow. ; gorzelnia parowa, hodowla owiec angielskich na tucz. Ki. Fr. Strączyzna, Stranczisna i Strmiczysna na map. niemieckich Stranczyzna w wykazie pocztowym, osada, pow. gnieźnieński Witkowo, na płd. wybrzeżu jez. Skorzęcińskiego, pod Wiekowem. Niewymieniona w Spisie gmin i okręgów. Strąk, karczma we wsi Kiełczygłów, pow. wieluński. Strąkowie, wś, młyn, os. karcz. , nad rzką Maliną, pow. będziński, gm. Sulików; wś ma 5 dm. , 35 mk. , 97 mr. włośc; młyn 2 dm. , 13 mk. , 80 mr. dwor. ; karcz. 1 dm. , 3 mr. dwor. Strążyska, jedna z najpiękniejszych dolin tatrzanskich i najbliższych dla Zakopanego, na płn. stoku Tatr, w pow. nowotarskim, długa przeszło pół mili, zamknięta od płd. ścianą Giewont 1900 mt. , od wschodu Sarnią Skałą 1375 mt. , a od zach. Łysankami 1439 mt. . Główna droga do S. wiedzie z rynku Zakopanego ulicą Kasprusią ponad pot. Młyniskami, przez łąki aż do ujścia doliny 893 mt. , gdzie napotyka się inną drogę z Kuźnic pod Reglami prowadzoną aż po ujście wąwozu z Małej Łąki. Wschodni bok doliny tworzą Sarnia Skała i Suchy Wierch połączone z sobą i z Giewontem przełęczami; zachodni bok Łysanki, które od Giewontu Małego dzieli lesisty grzbiet Grzybowiec. Tędy przejść można na Małą Łąkę. W miarę posuwania się w głąb doliny, natrafia się na coraz piękniejsze widoki. Potok Młyniska trzeba ciągle mijać z jednego na drugi brzeg po założonych kładkach. Roślinność Strążysk jest bujna i czyni tę dolinę wesołą. Oprócz drzew szpilkowych znajdujemy tu mnóstwo drzew liściastych, między niemi stare buki koło turni Mnichami lub Kominami zwanej. Dalej Straży Strażyszki Strączki Strączków Strączno 1 Strączyzna Strąk Strąkowie Streithirth Streitort Streba Strebejki Streckftiss Strecowce Streczno Strednica Stredny wierch przybywa się pod piękny wodospad. Sikla wicą zwany. Za miejsce odpoczynku służy piękna polanka z szałasem. Ztąd rozchodzą się ścieżki w trzy strony. Na wschód w górę przez las wychodzi się na grzbiet Sarniej Skały, a ztąd do doliny Białego Potoku; na zachód zaś roztwiera się dolina ku grzbietowi lesistemu, tworzącemu ściankę innej dolinki Za Bramką. Na płd. wreszcie ponad poto kiem wiedzie ścieżka do wodospadu Siklawi cy a ztąd do górnej części doliny pod Gie wontem, zwanej Pustą, zasutej gruzami wapiennemi. Tę część doliny zalega bardzo często śnieg przez całe lato, leży bowiem na wzn. 1248 mt; npm. Br. G. Streba, rzeczka w Prusach wschodnich ob. t. III, 264. Strebejki, wś i dwa folw. nad rz. Łankiesą, pow. kowieński, w 4 okr. pol. Janowo, gm. i par. Żejmy o 6 w. , o 18 w. od Janowa, 48 w. od Kowna a 4 w. od st. dr. żel. Żejmy, na przestrzeni KoszedaryLipawa. Gleba czarnoziem, dość urodzajny, łąki wyborne, nawodniano wiosennemi wylewami Łankiesy, lasy dawniej piękne, dębowe, dziś prawie zupełnie wyniszczone. Na jednym z folwarków własn. Martuszewiczów znajduje się niewielka kapliczka na cmentarzu grzebalnym, pod którą spoczywają zwłoki Józefa i Anny z Surwiłów Martuszewiczów, rodziców dzisiejszego właściciela. W 1760 r. jeden z folw. należał do Martuszewiczów, w ręku których do dziś pozostaje, drugi zaś był własnością Piotra Ejmonta, sędziego ziemskiego pow. kowieńskiego. Po eksdywizyi funduszów Ejsmonta w 1815 r. folwark ten wydzielony został Kossakowskiemu, od którego w 1830 r. prawem wieczystosprzedażnym nabył Sipieniewski, sędzia graniczny pow. kowieńskiego, od którego w lat kilka na takiem samem prawie przeszedł we władanie Adama Mackiewicza, dziś córki jego Emilii Michniewiczowej, do której należała także wś S. , dziś uwłaszczona. J. Mingieleioicz. Streben w dokum. , ob. Strawienniiki Strebeil, pow. mogilnicki, ob. Źabienko. Strebgirren, ob. Lenleninghen. Streckftiss, wś nad Tują i jez. Druznem, pow. elbląski, st. i par. kat. Elbląg o 3 4 mi li, z wyb. Laakenhaeusser obejmuje 30 gburskich posiadeł i 25 zagród. W 1885 r. 67 dm. , 85 dym. , 385 mk. , 16 kat. , 369 ew. , szkoła ewang. Kś. Fr. Strecowce, po węg. Strizs, wś, w hr. goemoerskiem, 250 mk. Streczno, węg. Sztrecsen al. Sztrecsnó miasteczko, w hr. trenczyńskiem, pow. Żylińskim, na lew. brzegu rz. Wagu, przy kolei bogumiń. koszyckiej, u wejścia do dzikiego Streczańskicgo wyłomu, którym przedziera się rz. Wag z doliny turczańekiej do trenczyńskiej. Wyłom ten oddziela Magórę turczańsko orawską od Hal Wiaternych. W r. 1880 było 102 dm. , 600 mk. , narod. słow. Obszar liczył 2266 mr. katastr. Kościół par. rz. kat. w miejscu; sąd pow. , urz. podat, i st. poczt, w Żylinie. Na płd. od S. , na lew. brz. Wagu, na wysokiej skale, oderwanej od pasma Hal Wiaternych, legły wielkie ruiny zamku streczaóskiego. Grube mury trzymają się jeszcze mocno na prostopadłej skalo ponad głęboką doliną, na skręcie której o strzał armatni od zamku wychyliły się na przeciwległym brze gu Wagu ruiny zamku Owar, także na szczy cie groźnej skały. Spieniony Wag płynie rozbryzgując się o kamienie spadłe w jego łożysko śród wysokich stromych ścian. Kto był założycielem zamku niewiadomo. To tyl ko pewna, że r. 1420 Zygmunt, król węg. , na dał go Stanisławowi Derzsffi emu, podskarb. kor. R. 1440 zajęli go podstępnie Czesi pod wodzą Giskry, aż go wreszcie odebrał Jan Hunyady po kilku latach. W XVII w. spo tykamy Franciszka Vessclenyi ego, palatyna, panem tego zamku. Miał on za żonę Zofię Bosnyakównę 1644 r. ; pobożna i dobro czynna, jeszcze podziśdzień imię jej. trwa w pamięci ludu. W czasie zaburzeń, na czele których stal Tökölyi, tak zamek jak kaplica uległy zniszczeniu. R. 1689 znaleziono pod kaplicą zamkową zwłoki Zofii i przeniesiono je do kościoła poblizkiej wsi Cieplic. Na trumnie umieszczono jej portret z napisem Sophia Bosnyak, Francisci L. B. Wesselenyi coniux, mortua in arce Strecsen die 28 Aprilis 1644. Anno 1689 incorrupta reperta. Br. G. Strednica, wierch i potok górski, ob. Średnica, Strednica, rzeczka na Pomorzu, lewy dopływ rz. Wipper Wieprz, dopływu morza Baltyckiego. Wierzchowina S. prawie się styka z wierzchowiną Brdy, płynącej do Noteci. Stredny wierch, ob. Średni wierch Streganowicz w dokum, z XIV w. , ob. Paschwitz. Strehlen, ob. Strzelin. Strehlitz Gross i Klein, ob. Strzelce Wielkie i Male, Strehlkau, ob. Strzelki. Streithirth, leśniczówka do Stwolna, pow. krobski Rawicz, o 6 klm. na płd. wschód od Rawicza poczta i st. dr. żel. Streitort, pow. poznański, ob. Swarzędzkie leśnictwo, Streitort, wyb. do Ślemna, pow. kwidzyński, 5 dm. , 31 mk. Streitswaide, dobra, pow. świętosiekierski, st. poczt. Św. Siekierka Heiligenbeil. Streganowicz Streba Strehlen Strehlitz Strehlkau Streliczny Streliszki Strelitz Strellentin Strellin Strelnikii Strelsk Stre ki Stremba Stremiliorodzka Streitzig, jezioro w Pomeranii, pow. szczecinkwski. Na płd. wsch. brzegu znajduje się nasyp podłużny, 90 kroków długi ob. Kasiski Vaterl. Altherthuemer, str. 17. Por. Mossin. Streizke, dok. Ceresseke 1268 r. , Cerisaehe, jezioro pod Szczecinkiem, w Pomeranii, pow. szczecinkowski, Strejkuny, folw. , pow. kowieński, w 4 okr. pol. , o 51 w. od Kowna. Strejpuny 1. wś włośc, przys. i dobra skarb. nad Zyżmorką, pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm, Jewie, okr. wiejski Strejpuny, o 4 w. od gminy a 19 w. od Trok, ma 3 dm. , 16 mk. prawosł. ; os. karcz. 1 dm. i 6 mk. żyd. Podług spisu 1865 r. wś miała 18, przysiołek zaś 6 dusz rewiz. W 1850 r. dobra skarb. S. , w par. Poporcie, obejmowały 2 wsi i 1 zaśc. i miały 492 dzies. rozl. Była tu st. poczt, przy drodze z Wilna do Kowna, niedaleko Żyżmor. 2. S. , wś, tamże, w 1865 r. 10 dusz rewiz. ; należała do dóbr Owsianiszki Fiorentinich. W skład okr. wiejskiego wcho dzą wsi S. , Dowciliszki, Jodziele, Owsianiszki oraz zaśc Dubówka, Juryzdyka Jurzdyka, Lepiki, Młynek i Przemyślanka, w ogóle 117 dusz rewiz. włościan uwłaszczonych i 24 b. włościan skarbowych. J. Krz, Strela rzeka, lewy dopływ Berauna, lew. dopływu Mołdawy, uchodzącej do Elby. Strelany, wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol, o 15 w. od Poniewieża. Strelau, pow. bydgoski, ob. Strzelewo. Strelcy al. Stralcy, wś, pow. nowogródzki, w 3 okr. pol. Nowa Mysz, gm. Krzywoszyn, nieopodal gościńca z mka Krzywoszyna do mka Ostrowia, 7 osad; grunta lekkie. , A. Jel. Strele, wś, pow. szawelski, gm. Żagory, o 69 w. od Szawel. Streliczny, ostrów przy ujściu limanu dnieprowskiego do morza Czarnego, przy końcu kosy Kinburnskiej. Streliszki al Straliszki, zaśc. nad jez. Styrnie, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Malaty, okr. wiejski Czulsk, o 9 w. od Malat a 64 w. od Wilna, ma 2 dm. , 27 mk. kat. w 1865 r. 11 dusz rewiz. ; należał do dóbr Styrnie pułk. Nowickiego. Strelitz, ob. Parowo i Strzelce. Strellentin, ob. Strzelęcino. Strellin, ob. Strzelno i Lniska, Strelnikii, ob. Strzelnik. Strelsk al. Strzelsk, wś i okolica szlach, na wyniosłym praw. brzegu Prypeci, pow. rzeczycki, w pobliżu granicy pow. mozyrskiego, w 2 okr. pol. jurewickim, gm. Narowią, o 13 w. od Mozyrza, 7 w. od Barbarowa a 5 w. przez rzekę od Jurewicz. Wś ma 24, okolica 6 osad. Do końca XVIII w. własność Oskierków h. Murdelio, następnie kolejno Sywersa, Holsztów, od których nabyli obecni właściciele Horwatowie. Grunta urodzajne, zawierają obfite pokłady gliny i wapna. A. Jel, Strełki Strzałki, wś, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Pokrowsk, o 6 w. od gminy, 49 w. od Lidy a 18 w. od Wasiliszek, ma 4 dm. , 39 mk. kat. w 1865 r. 16 dusz rewiz. ; należała do dóbr Wężowszczyzna Żórawskich. Stremba, mylnie, ob. Strymba. Stremce, opustoszałe sioło włości połońskiej, t. j. w połudn. części dzisiejszego mka Połonnego, lub też w przyległych miejscowościach pow. zasławskiego ob. t. VIII, 727. Stremecki Les, uroczysko w pow. pińskim, w okolicy wsi Hlinna, wspomniane w dokum, pod r. 1555 ob. Rewizya paszcz, 91. Stremehnen Alt i S. Neu, wś, pow. tylżycki, st. poczt. Coadjuthen. Strementz, jezioro pod Goryniem, pow. suski. R. 1372 sprzedaje kapituła pomezańska czcigodnemu Pecze Wolf młyn tutejszy za 50 grz. na prawie chełm. ; roczny czynsz wynosi 12 grz. Młynarz pobiera drzewo opałowe i 3 fury drzewa poźytkowego ob. Gramer Gesch, d. Bist. Pomesanien, str. 95. Streniiatyńce, wś, pow. hajsyński, ob. Ładyżyn V, 569. Stremielewszczyzna, zaśc. szlach. , pow. trocki, w 2 okr. pol. , o 40 w. od Trok, i dm. , 5 mk. katol. Stremieniszki, dwór, pow. szawelski, gm. Krupie, o 51 w. od Szawel. Stremihorod al. Strymhorod, podług Pochilewicza także Strym al. Bahrynowicze, wś, pow. radomyski, na pograniczu pow. owruckiego, w 3 okr. pol. , gm. Malin, par. prawosł. Nowaki o 4 w. , o 58 w. od Radomyśla, ma 703 mk. Podług Pochilewicza jest tu 610 mk. prawosł. , 12 kat. i 10 żyd. ; nadział włościan wynosi 744 dzies. , z opłatą po 619 rs. 64 kop. Zachodnia część wsi zowie się Wojnarótoką, W 1648 r. S. należała do Czapliców Szpanowsklch i miała 15 sadyb; Wojnarówka była zniszczoną. Od XVIII w. należy do Wojnarowskich. Obecnie posiada tu Cezary Wojnarowski 201 dzies. ziemi użytk. , 358 lasów i 95 nieużytków, pozostała zaś część 1548 dzies, ziemi użytk. i 58 dzies, lasu została rozprzedaną od 1873 r. pomiędzy drobnych posiadaczy. Znajdują się tu dwa młyny parowe, poprzednio zaś była kaplica kat. par. Uszomierz dek. owruckiego. Stremiliorodzka, kolonia, pow. radomyski, w 3 okr. pol, , gm. Malin, par. prawosł. Nowaki, o 58 w. od Radomyśla, ma 572 mk. Powstała w ostatnich czasach na gruntach rozparcelowanych ze wsi Stremihorodu. Stremiszcze, jezioro śród poleskich moczarów, pow. bobruj ski, w obrębie gm. Broża, przeszło 1 w. długie a 3 4 w. szerokie. Od Stremihorod Stremce Stremecki Les Stremehnen Streitzig Strementz Streniiatyńce Stremielewszczyzna Stremieniszki Stremiszcze Streitzig Streizke Strejkuny Strejpuny Strela Strelany Strelau Strelcy Strele Strepa Stremoczyzna strony płn. wypływa rzka Borowa, prawy dopływ Broźy. Okolice jez. S. i rzki Borowej zostały skanalizowane przez gen. Żylińskiego. Stremoczyzna, folw. szlach. , pow. trocki, w 2 okr. po. , o 38 w. od Trok, 1 dm. , 16 mk. katol. Stremiowo, niem. Stremlau, wś, pow, człuchowski, st. p. i par. kat. Ekfir; razzem z do brami Seemuehle ma 939 ha 322 roli, 47 ha łąk. W 1385 r. 24 dm. , 31 dym. , 32 mk. kat. , 137 ew. ; szkoła ew. Kś, Fr. Stremming, ob. Strumieiń. Streniplowitz niem. , ob. Sztemploiwice. Strenadki, ob. Strynadki. Strengeln Gross i Klein, dwie wsi i dobra, pow. węgoborski, st. p. Angerburg iPossesern. Streńki, Strienki, wś, pow. rohaczewski, gm. Łukowo, w pobliżu bezim. błota, mającego do 3500 dzies. przestrzeni, ma 26 dm. , 248 mk. , z których 16 zajmuje się stolarstwem ob. t. IX, 689. Strenze, pow. ostrzeszowski, ob. Trzcinica. Strepa, ob. Strapa. Strepoki, wś, pow. rohaczewski, gm. Łukowo, ma 26 dm. , 248 mk. Strepowe dok. , ob. Trzepowo. Streptów wś, pow. kamionecki, 14 klm. na płd. wschód od Kamionki Strumiłowej sąd pow. , 8 klm. na płn. zach. od urz. poczt. w Milatynie Nowym. Na płd. leży Żelechów Wielki, na płd. zach. Żelechów Mały, na płn. zach. Jamne część Nahorzec Małych, na płn. wschód Spas, na wschód Derewlany i Rzepniów. Wieś leży w dorzeczu Wisły za pośrednictwem Hryczkowej, lew. dopł. Bugu, i Barbary, lew. dopływu Hryczkowej. Jedna grupa domów zwie się, Feliksówką. Płn. zach, część obszaru lesista. Własn. więk. ma roli or. 374, łąk i ogr. 77, past. 14, lasu mr. 823; wł. mn. roli or. 640, łąk i ogr. 596, past. 10 mr. W r. 1880 było 145 dm. , 915 mk. w gminie; 11 dm. , 55 mk. na obsz. dwor. 816 gr. kat. , 131 rz. cat. , 20 izr. ; 913 Rusinów, 57 Polaków, Par. rz. kat. i gr. kat. w Żelechowie. We wsi cerkiew p. w. św. Kosmy i Damiana, szkoła etat. lkląs. i kasa pożycz. gm. z kapit. 1553 zł. w. a. Lu. Dz. Strepty, błoto w pow. wiłkomierskim, 3 1 2 w. dłg. mające, na płn. wschód od mka Pogiry a na płn. od błota Purwy. Stresau niem. , ob. Strzyzewo i Strzeszewo. Strese. pow. międzyrzecki, ob. Strzyżewo. Streszyn, ob. Strzeszyn, Stretowa Mala i Wielka, węg. Kis i NagySzeretva, dwie obok siebie położone wsi, w hr. ungwarskiem Węg. ; w pierwszej cerkiew fil. gr. kat. , piękny pałac, młyn wodny, 290 mk. , w drugiej cerkiew fil. gr. kat. , kościół par. ewang. , 584 mk. Stretówka, pow. kijowski, ob. Sretówka. i Stretowo 1. wś, pow. dzisieński, w 3 okr. pol, gm. i par. Miory, okr. wiejski i dobra I w 1865 r. Rutkowskich, Nowydwór, o 9 w. od gminy, 36 w. od Dzisny a 27 w. od st. dr. żel. dyneburskowitebskiej Balbinowo, ma 5 dm. , 26 mk. w spisie z 1865 r. 2 dusze rew, , 49 1 2 mr. gruntu. 2. S. , wś nad rzką Mołotowką, praw. dopływem Myszanki, pow. nowogródzki, na pograniczu pow. Słonimskiego. Stretzin niem. , ob, Strzeczona. Streże Stróże, wś włośc, pow. wilejski, w 2 okr. poL, gm. Rabuń, okr. wiejski i dobra skarbowe Huby, o 19 w. od gminy a 21 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. bałaszewskiej, ma 9 dm. , 166 mk. w 1865 r. 22 dusz rewiz. . Strzeieński potok, powstaje w obr. gm. Jabłonicy, pow. wyżnicki, z pod połoniny Mo roza 1342 mt. ; płynie na płd. zach. leśnym parowem i wpada do Czeremoszu Białego z praw. brzegu. Długi 8 klm. Br. G. Streżew, ob. Strzyżów. Strąbaczno, niem. Stremhaczno, nadleśn. król, pow. wąbrzeski, st. p. Kowalewo, par. kat. Chełmonie i Gronowo; 1851 ha 107 roli or. , 78 łąk, 1575 ha lasu; 1885 r. 9 dm. , 15 dym. , 83 mk. , 53 kat. , 30 ew. w tem na lesn. Kępę przypada 10 mk. , na karczmę Legę 24 mk. , na os. młyń. Leszno 28 mk. a na fol Topielec 13 mk. . Por. Golub t. II, 660. Strączno, ob. Strączno. Strączyn, wś i kol, S. Nowy, wś, pow. chełmski, gm. i par. Cyców, odl. 26 w. od Chełma. W 1827 r. 29 dm. , 201 mk, par. Olchowiec. W 1887 r. fol S. rozl mr. 1672 gr. or. i ogr. mr. 754, łąk mr. 300, past, mr, 79, lasu mr. 504, nieuż. mr. 35; bud. mur. 4, drewn. 16; płodozm. 6 i 9pol. , las nieurządzony, pokłady wapna, cegielnia. Wś S. os. 54, mr. 736. Kol S. część I i Barki rozl mr. 39; bud. drewn. 3. Al. Pal. Stręgiel, jezioro należące do grupy drobniejszych zbiorników w pow. węgoborskira, na Mazurach pruskich, zostaje w związku z jeziorami Gołdopiwa, Kruklińskiem i Pozezdrzeńskiem. Strągoborzyce, 1362 r. Strogoborzyce, wś nad rzką Kitlowiec lewym dopł Wisły, pow. miechowski, gm. i par. Wawrzeńczyce. W r. 1827 było 17 dm. , 74 mk W 1362 r. Klemens de Strogoborzyce z bratem Piotrem i siostrą Heleną prowadzi proces z Werbeną, wdową po sołtysie miejscowym Stanisławie nobilem dominam Verbenem, o 20 grzyw. , przed sądem teutońskim w grodzie krakowskim Kod. Małop. , I, 313. Ten Stanisław poprzednio 1358 r. kupił część sołtystwa od wdowy po sołtysie z Zadroża Kod. Małop. , I, 297. Według reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1490 było tu 7 1 2 łan. W r. 1581 Stremoczyzna Stremiowo Stremming Streniplowitz Strengeln Streńki Strenze Strepowe Streptów Strepty Stresau Strese Streszyn Stretowa Stretówka Stretowo Stretzin Streże Strzeieński potok Streżew Strąbaczno Strączno Strączyn Stręgiel Strągoborzyce Striana Strib Striegau Strieige Striegelniuehle Striegendorf Strienki Striepel Striesau Striese kasztelan krakowski miał 2 łany km. , 2 zagr. z rolą, 5 komor. bez bydła, 1 2 koła dorocz. Część dzierżawiona przez Sarbskiego miała 2 łany km. , 2 zagr. z rolą, 1 komor. bez by dła, 1 rzem. , 1 2 koła dorocz. Pawiński, Ma łop. , 7, 443. Br. Ch. Strękowa Góra, wś nad Narwią, pow. łomżyński, gm. Chlebiotki, par. Zawady. W 1827 r. 21 dm. , 153 mk. Strękowizna, pow. augustowski, gmina Szczebro Olszanka, odl. od Augustowa 7 w. , ma 31 dm. , 223 mk. W 1827 r. 13 dm. , 76 mk. Istniała tu drobna huta żelazna prywatna, z produkcyą do 100 cnt. rocznie. Strąkowo, wś na drz. Zuzelą, pow. ostrow ski, gm. i par. Nur, odl. 1 2 mili od Nuru, 35 w. od Ostrowa. W 1827 r. 9 dm. , 67 mk W 1888 r. fol 8. rozl. mr. 564 gr. or. i ogr. mr. 300, łąk mr. 64, past. mr. 29, lasu mr. 134, nieuż. mr. 37; bud. mur. 2, drewn. 21; las nieurządzony. Wś S. os. 13, mr. 174. W aktach sądowych ziemi łomżyńskiej z 1443 r. wś S. zwana dawniej Niebocząc czy Niemocząo jest siedzibą Strękowskich Gloger, Ziemia łomżyńska. Br. Ch. Striana, rzeka w gub. smoleńskiej, lewy dopływ rz. Desny, poczyna się w pow. jelnieńskim, w okolicach miasta Jelni, uchodzi w pow. rosławskim. Między zakrętem, który tworzy rz. S. , wchodząc do pow. rosławskie go, a źródłami rz. Oster, znajdują się trzy naturalne zdroje artezyjskie, z których woda na łokieć przeszło w górę wytryskuje; słup wody ma 1 stopę średnicy Geogr. smol. gub. Szestakowa, 1857 r. . Strib 1. potok, właściwie górny bieg rz. Ługu ob. , praw, dopł. Bugu. Powstaje na wschód od wsi Pieczychwosty, w pow. włodzimierskim, płynie na płn. zach. ; poniżej Strzelny wchodzi na obszar gm. Łuczyc w pow. sokalakim, następnie płynie granicą obu powiatów, a pod wsią Szarpańcem wchodzi napowrót na obszar pow. włodzimierskiego, tu przepływa pod Milatynem, Poryckiem i wreszcie pod Uściługiem wpada do Bugu. 2. S. al Strub, góra, ob. Stryb. Br. G. Striegau, ob. Strzygłów. Strieige, 1264 Stregow, wś, pow. strzeliński, par. ew. Steinkirche, kat. Danchwitz, W r. 1885 było 26 dm. , 314 mk. 68 kat. , 762 ha, młyn wodny. Striegelniuehle, ob. Strzygłowski młyn. Striegendorf, 1379 Stregindorf, dobra i wś, pow. grotkowski, par. ew. Grotków, kat. Striegendorf. W r. 1885 dobra miały 4 dm. , 49 mk 10 ew. , 416 ha. Wś miała 63 dm. , 317 mk 14 ew. , 149 ha, fol, młyn wodny, gorzelnia. Strien, dobra i wś, pow. wołowski, par ew. i kat. Winzig. W r. 1885 dobra miały 4 SłoWnik Geograficzny T TL Zeszyt 126. dm. , 67 mk. 12 kat. , 289 ha; wś 42 dm. , 160 mk. 19 kat. , 124 ha, zamek, szkoła ew. Strienki, ob. Strenki Striepel, jezioro w Pomeranii, pow. drawenburski. Striesau niem. , ob. Strzyżawa. Striese 1. dobra i wś, pow. trzebnicki, par. ew. Piotrowice, kat. Schebitz. W r. 1885 dobra miały 5 dm. , 87 mk 12 kat. , 396 ha; wś miała 63 dm. , 386 mk 34 kat. , 601 ha. Szkoła ew. , 3 młyny wodne, olejarnia, gorzelnia, browar. Do S. należały fol Loh i Obermuehle. 2. S. , dobra i wś, pow, wołowski, par. ew. Stroppen, kat. Gross Strenz. Dobra mają 2 dm. , 25 mk. 1 kat. , 102 ha; wś 13 dm. , 40 mk 2 kat. , 22 ha, 1 młyn wodny. Strieeewiłz, pow, wechowski, ob. Strzyżewice. Striessbach, ob. Strzyża, Striewo, ob. Stryjewo, Strieżno, jezioro w gub. pskowskiej, przez rz. Toropę zlewa swe wody do Dźwiny. Sirigehnen, ob. Strygelmen, Strileekij Kut al Strileckij Klucz, ob. Sirzelecki Kąt, Strillen, pow. tylżycki, ob. JuschkaBud wethen, Strimba, ob. Strymba, Strimka al Strymka, szczyt lesisty w Karpatach bukowińskieh, na północ od szczytu Wanczyna 1367 mt. , nad źródłami pot. Piskowa Małego, podążającego na płn. zachód do Biskowa Wielkiego i nad źródłami Zwaryczą, płynącego na płd. wschód do Seretu Wielkiego, pod 42 52 wsch. dłg, g. F. a 48 2 l2 płn. sz, g dochodzi 1356 mt. npm. Dalej na północ wznosi się szczyt Trawien 1225 mt. . Strina, szczyt górski, wznies, 930 mt. , nad pot. Husnikiem, w pow. turczańskim. Strins al Striss, rzka, lewy dopł. Wystruci, łączącej się z Pregołą od praw. brzegu. Strinsul, szczyt górski, wzn. 1377 mt. , na obszarze Pożoryty, w pow. kimpoluńskim. Strintura, ob. Stryntura. Strippau niem, , ob. Trzepowo. Stritine pole, część wsi Ispasu, w pow. wyżnickim. Strjelcowka al Czeczewka, słoboda nad rzką Kamyszyną, pow. starobielski gub. charkowskiej, o 72 w. od Starobielska, ma 183 dm, 1672 mk Małorusów, cerkiew, jarmark, o 8 w. od S. znajduje się stadnina rządowa Strjelcowska a przy niej osada, mająca 233 dm. i 1080 mk. ; st. poczt. Strjeieckąja, podmiejska słobodą miasta gub. Kurska, nad rz. Sejmem, ma 489 dm. , 2698 mk. pow. dzisieńskij ob. Strzelcy, 26 Strinsul Strintura Strippau Stritine pole Strjelcowka Strjeieckąja Strillen Strileekij Kut Strimka Strina Strękowa Góra Strimba Strieżno Strins Striewo Strzyża Striessbach Strieeewiłz Str kowa Strękowizna Strąkowo Stroczany Strocłicice Strochowo Stjewlica Stroczyce Stroczno Strocznie Stroczin Stroczewo Strockie Strociszki Strjelica Moszkino, st. poczt. w pow. warnowińskim gub. kostromskiej, na trakcie z Wetługi do Warnowina. Strjelniki, sioło nad rz. Borzną, pow. borzeński gub. czernihowskiej, o 7 w, od mta powiat. , ma 448 dm. , 2606 mk. Strjelnikowo, st. poczt. w pow. temnikowskim gub. tambowskiej, o 27 w. na płd. wschód od Temnikowa. Strjelki, ob. Strzałki, Strjeszniewo al. Bogorodzkhoje, sioło na wyniosłym brzegu do 50 saż. Donu, pow. dankowski gub. riazańskiej, o 32 w. od mta powiat. , ma 34 dm. , 414 mk. Na miejscu dzisiejszego sioła S. znajdował się niegdyś starożytny gród Danków, który oparł się Mamajowi. Często wykopują z ziemi stare srebrne monety, różne sprzęty metalowo i broń. Strjeszyn, ob. Strzeszyn. Strobehnen, wś i dobra, pow. pruskoiław ski, st. p. Pr. Eylau. Strobice, wś ob. 3, mylnie, zamiast Stobiec, Strobin, 1552 r. Strohień, wś i folw, nad rz Wartą, pow. wieluński, gm. Konopnica, par. Ossyjaków, odl. od Wielunia 20 w. Na obszarze S. wzniesienie poziomu dosięga 646 st. npm. Wś ma szkołę początkową, 55 dm. , 366 mk. ; folw. 12 dm, 40 mk. W 1827 r. 28 dm. , 349 mk. Dobra S. składały się w 1888 r. z fol. S. , Anielin i Wałków, rozl. mr. 2095 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 545, łąk mr. 50, past. mr. 70, lasu mr. 551, nieuż. mr. 72; bud. mur. 6, drewn. 14; las nieurządzony; fol. Anielin gr. or. i ogr. mr. 146, past. mr. 63, lasu mr. 14, nieuż mr. 3; fol. Wałków gr. or. i ogr. mr. 206, łąk mr. 89, past. mr. 148, lasu mr. 84, nieuż. mr. 54. Wś S. os. 59, mr. 553; wś Wałków os. 38, mr. 425. Do dóbr S. należa ły przed 1860 r. dobra Krzętle. Na początku XVI w. siedzi tu częściowa szlachta, dająca pleb. w Ossyjakowio meszne po korcu żyta i owsa, zagrodnicy zaś po groszu Łaski, L. B. , II, 133. Według reg, pob. pow. wieluńskie go z r. 1552 wś S. , w par. Ossiaków, wła sność Zarembiny, miała 9 osad, , 8 łan. Pawiński, Wielkp. , II, 289. Br. CL Strobjehnen, wś, pow. rybacki fiszhuski, st. p. Gruenhoif. Stroblienen, wś, pow. darkicjmski, st. p. Wilhelmsberg. Strobów, wś i kilka fołw. nad rz. Łupią, pow. skierniewicki, gm. Dębowa Góra, par. Żelazna, odl. 5 w. od Skierniöwio; wś 100 mk. , 183 mr. włośc. ; folw. 138 mk. , 1080 mr. W 1827 r. S. wś, miał 14 dm. , 115 mk; S. kolonia 12 dm. , 90 mk. W 1887 r. fol S. lit. B, oddzielony od dóbr Strobów, rozl. mr. 128 gr. or. i. ogr. mr. 124, past. mr 2, nieuż. mr. 3; bud. drewn. 4. Fol. S. , w r. 1879 3oddzielony od dóbr Wólka Sirobowska, rozl. mr. 451; gr. or. i ogr. mr. 419, łąk mr. 25, past. mr. 2, wody mr. 5, nieuż. mr. 10; bud. mur. 3, drew. 16; płodozm. 9pol Na początku XVI w. S. należał do par. Żelazna, lecz łany km. dawały dziesięcinę pleb. w Makowie, zaś jeden zagr. do Żelazny Łaski, L. B, II, 287. Br. Ch. Strobowska Wólka, wś i folw. nad rzką Łupią, pow. skierniewicki, gm. Dębowa Góra, par. Żelazna, odl. 6 w, od Skierniewic, ma 33 mk. W 1827 r. 7 dm. , 66 mk. W 1882 r. fol. S. Wólka rozl. mr. 318 gr. or. i ogr. mr. 277, łąk mr. 29, lasu mr. 4, nieuż. mr. 8; bud. drewn. 7; pokłady torfu. W skład dóbr po przednio wchodziły wś S. Wólka os. 9, mr. 15; wś Strobów os. 26, mr. 289; wś Rzecz ków os. 11, mr. 156; wś Pruszkowo os. 9, mr. 145. Br. Ch. Strocłicice, wś, pow. sandomiorski, gm. i par. Sandomierz; leży tuż pod miastem i wchodzi w skład gminy sandomierskiej, ma 23 dm. , 141 mk. , 95 mr. włośc. W 1827 r. 12 dm. , 90 mk. Wspomina tę wieś Długosz, jako należącą do par. św. Pawła, lecz nie po daje jej opisu. Powstała ona na łanach miej skich i z czasem stała się przedmieściom San domierza. Br. Ch. Strochowo, wś, pow. słucki, w 3 okr. kopylskim, gm. llresk, ma 8 os; grunta lekkie. Strociszki, zaśc. szlach. , pow. łidzki, w 2 okr. pol. , o 45 w. od Lidy a 9 w. od Ejszyszek, ma 1 dm. , 17 mk. kat. Strockie, wś pryw. nad jez. Czeczel, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 65 w. od Dzisny, przy b. dr. poczt. z Wilejki do Dzisny, 6 dm. , 47 mk. prawosł. Stroczany, wś nad rz. Rudzicą, pow. miński, w 3 okr. polic. kojdanowskim; grunta szczerkowe, dobro, miejscowość lekko falista. Stroczewo, dobra, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Strzygowo, o 10 w. od Kobrynia. Stroczin, węg. Sttrocsin, wś, hr. szaryskie, nad rz, Ondawą, kościół kat. fil, 285 mk. Strocznie, wś, pow. wiłkomierski, gm, Subocz, o 64 w. od Wiłkoiniorza. Stroczno, Stręczno, jezioro w pasie je zior słupowskich, pow. bydgoski, o 10 1 2 klm na pln. zach. od Koronowa, w płn. części la sów mąkowarskich, 2 klm. długie, 0 4 klm. szerokie, łączy się na płd. z jez. Piasecznom 79 mt. npm. , a na płn. odpływa do Brdy, w Hamerni, o 13 klm. ku płn. od Koronowa. Nad odpływem, około 3 klm. długiem, znaj duje się leśnictwo Krówka Mapa sztab. z r. 1876. Oh. Słupowslie jezioro. E. Cal. Stroczuny, w spisie z 1827 r. Stroszuny, wś szlach. , pow. sejnoński, gra. Kudrany, par. Lejpuny, odl. 44 w. od Sejn, ma 17 dm. , 145 mk. W 1827 r, Stroszuny miały 11 dm. , 89 mk, Stroczyce, bialor. Stroczycy, wś i folw, nad Strobów Stroblienen Strobjehnen Strobin Strobice Strobehnen Strjeszyn Strjeszniewo Strjelki Strjelnikowo Strjelniki Strjelica Strobowska Wólka Stroga Stroebel Strodopol Strochikehmen Strodopol rz. Ptyczą, pow. miński, gra. StareSioło, par. kat. kalwaryjska, filia Wołczkiewioze o 3 w. , odl o 6 w. od st, dr. żel. moskiewskobrzeskiej Fanipol a 16 w od Mińska. W prześlicznej, mocno falistej okolicy, pełnej przedhistorycznych kurhanów, świadczących o starożytności osady. Gleba szczerkowoglinia sta, urodzajna, łąki piękne, zalewne, lasu dostatek. S. w XVIII w. i w początku bieżącego należały do Iwanowskich, właścicieli domin. Wolczkowicze. Antonina Iwanowska 1no voto Czeczotowa a 2do Kamińska, odprzedała S. w pierwszej połowie b. wieku Niemorszańskim do domin. Dworzyszcze. Józef Niemorszański zbył S. 1840 r. Julianowi i Kamilli ze Skokowskich Drzniewiczom; w ręku ich spadkobierców do dziś pozostaje. Ha rzecz włościan odeszło 13 włók, w cenie około 1300 rs. Nadział włościański wyniósł po 29 mr. na osadę. Gospodarstwo dworskie prowadzą dwie siostry Drzniewiczówny. Do domin. 8. należy fol Popowicze al, Ossolin. W obu folwarkach zasiew oziminy wynosi około 70 mr. ; siana zbiera się do 200 wozów. W S. sad owocowy ma przeszło 600 drzew. We dworze księgozbiór i zbiory zgromadzone przez Kazimierza Drzniewicza, podczas kilkakrotnych podróży do Chin i Japonii w charakterze lekarza okrętowego. Według iuwentaT7A 1831 r. fol S. miał 10 wł. 6 mr. i 298 pręt. ; fol. Popowicze 7 wł. 1 mr. 86 pręt. Włościanie, w liczbie 12 osad, posiadali wtedy U wł. 10 mr. 125 prct. Obecni pozostało dworowi około 22 wł. obszaru A. Jel. Strodopol, łotew. Strodapols, wś, pow. dynoburski, w 4 okr. pok. do spraw włośc, gm. i par. Wyszki; własność Skirmuntów. Strody, łotew. Strodi, wś, pow. dyneburski, w 4 okr. pok. do spraw włośc, gm. i par, Wyszki, własność Łabuńskich, Stroebel, ob, Strzebielów. Strochikehmen a. Berczienen wś, pow. stołupiański, it. p. Kattonau. Stroehofi dobra i wś, pow. trzebnicki, par ew. Massel, kat. Zirkwitz. W r. 1885 dobra miały 2 dm. , 31 mk 5 kat. , 102 ha; wś 6 dm. , 33 mk. 8 ew. , 8 kat. Stroepken, wś, pow. darkiejmski, st. p. Darkehmen. Stroga 1. pow. kalwaryjski, gm. i par. Udrya. Niepodana w najnowszych spisach urzędowych. Por. Strogiszki. 2. S. Hutna i S. Tarnupska, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Prony, odl. od Maryampola 29 w. S. Hutna ma 4 dm. , 49 mk. ; S. Tarnupska 2 dm. , 27 mk. W 1827 r. S. Hutna 2 dm. , 27 mk. ; S. Tarnupska 3 dm. , 13 mk. Strogiszki, folw. , pow. kalwaryjski, gm. i par. Udrya, odl od Kalwaryi 43 w. ; ma 5 dm. , 38 mk. W 1827 r. 12 dm. , 120 mk. Strogonowo, dobra, pow. suraski, w 2 pok. do spraw włośc, gm, Wieleazkowo, w 1863 r. 88 dusz rewiz. Strohany, dobra, gub. witebska. Tu mieszkał Aleksander Rypiński, autor dziełka p. t. Białoruś 1840 r. . Strolideich, wś pod Gdańskiem o 1 2 mili, pow. gdański miejski, par. kat. kościół św. Mikołaja w Gdańsku. Od r. 1888 posiada agenturę poczt. ; zakład dla budowania okrętów. W 1855 r. 66 dm. , 1048 mk. , z których na Stary Dwór przypada 12 dm. i 232 mk. Por. Nehrungscher Weg. Stroińce 1. wś, pow. jampolski, okr. pol i sąd Murachwa, gm. Pieńkówka, par. kat. Krasne, poczta Zmerynka, leży obok st. dr. żel. kijowskoodeskiej Jaroszynki, przy drodze z Krasnego do Pieńkówki, ma 110 osad, 582 mk, 738 dzies ziemi włośc, 1437 dwor. , 33 cerkiewnej. Należała do Jaroszyńskich, Rybczyńskich, dziś Krausego. 2. S. , wś nad Dniestrem, pow. olhopolski, okr. pol. Piszczanka, gm. i par. kat. Raszków, sąd Kamionka, ma 131 osad, 620 mk, 664 dz. ziemi włośc, 878 dwor. , 38 cerkiewnej; cerkiew p. w. św. Michała, wzniesiona w 1827 r. , ma 899 parafian. Mieszkańcy trudnią się szyciem obuwia. Wś otoczona jest skalistemi górami; rodzi się tu dobry winograd, z którego wyciskają do 2000 wiader wina, wartości 6000 rs. Własność dawniej Lubomirskich, potem ks. Piotra Wittgensteina, Trubeckich, ks. Dołgorukowa, dziś Zinowiewych. J. Krz. Stroińce, wioska nad Rakitną, dopł. Prutu, pow. chocimski gub. bessarabskiej, par. kat. Chocim. Strojców, wś, pow. dąbrowski, par. rzkat. w Bolesławie. Leży na praw. brzegu Wisty, wzn. 173 mt. npm. , w równinie podmokłej, ubezpieczonej wałami od wylewów. Mała osada, składa się z 31 dra. , 157 mk. , 151 rz. kat. i 6 izrael. Pos. wiek. hr. Potockich wynosi 25 roli, 4 łąk, 3 past. i 16 mr. lasu; pos. mu. 91 roli, 0 łąk i 78 mr. past. Oblana od asach. , płn. i wschodu przez Wisłę, graniczy na płd. z Pawłowem i Toniami. Mac. Strojec, w XVI w. Strad yecz, wś, os. i karcz. , pow. wieluński, gm. i par. Praszka, odl od Wielunia 25 w. , leży w okolicy wzn. do 737 st. npm. Posiada kościół drewniany, fil do Praszki Os. ma 15 dm. , 110 mk. ; wś 54 dm. , 309 mk. , szkoła początk, ; os. karcz. 1 dm. , 4 mk. W 1827 r. 64 dm. , 582 mk. Na początku XVI w. istniała tu par. z kościołem drewnianym, p. w. św. Katarzyny; plebana nie było, kościół stał pustkami Podobno miał być kiedyś złączony z kościołom w Kowalach. Przy kościele w S. był na początku XVI w. kielich srebrny, mszał i agenda pisane Łaski, L. B, IT, 123. Br. Ch. Strody Strojec Strojców Stroińce Strolideich Strohany Strogonowo Strogiszki Strojestie Strokatyn Strokąjły Strojówka Strojnów Strojestie Strojestie 1. al Strojesti, wś paraf. , pow. suczawski, 10 klm. na płd. zach. od Suczawy, po płd. stronie gościńca z Suczawy do Gury Humory. Graniczy od płn. z Kostyną, od płn. wsch. z Mihowenami, Bunińcami i Skeją, od wsch. ze Św. lilie, od płd, ze Zacharestiami, od zach. z Iliszestiami, Braszką i Balaczaną. Wzdłuż płn. zach. granicy płynie z płd. ku płn. pot. Iliszestie, prawy dopływ Suczawy; po płn. wsch. stronie wsi ma początek pot. Trepare, płynący do Somuszu. W r. 1869 obszar obejmował 2140 ha 12 ar. ; było 304 dm. , 1610 dm. ; w 1880 r. 392 dm. , 1788 mk. ; 1711 gr. nieun. , 43 kat. , 16 żyd. , 18 in. wyzn. ; 1727 Rumun. , 14 Rusin, , 39 Niem. , 8 in. narod. W miejscu par. gr. nieun. , z cerkwią mur. p. w. Narodzenia Maryi, zbu dowaną r. 1862 przez właściciela dóbr, Grze gorza Popowicza, przy współudziale parafian. Według szem. archidyec, gr. nieun. z r. 1885 liczyła ta parafia 480 rodzin, 1975 głów. Szkoła ludowa lklas. ; dzieci uczęszczało 119. Właściciel Grzegorz Popowicz i spadkobier cy Jana Popowicza. St. poczt. Suczawa. 2. S. Górne al. Gogolina, także Gogulina, niem. OberStrojestie, wś paraf, w pow. czerniowickim, na lew. brzegu Prutu, graniczy od płd. wschodu z Nowosielicą, a od płn. zach. z Lehuczenami Teutului; płd. zach. granicę od Multan tworzy Prut, a płn. wsch. pot. Rokitna, dopływ Prutu. R. 1869 obszar liczył 651 ha 75 ar. ; było 90 dm. , 454 mk. ; 1880 r. 92 dm. , 415 mk. , między nimi 39 kat. , 357 gr, .nieun. , 17 żyd. , 2 in. wyzn. ; 341 Rusin. , 13 Rumun. , 23 Niemc, 38 in. narod. Par. grnieun. w miejscu, z cerkwią drewn. p. w. św. Dymytra, zbudowaną r. 1833 z zapisu współwłaścicieli Dymytra i Anastazyi Grigorcea. Do par. należą Lehuczeny Teu tului i Nowosielica. W r. 1885 liczyła 246 rodzin, 1231 głów. Szkoła ludowa lklas. ; dzieci uczęszczało 35. Współwłaścicielami są Władysław i Teofil Gabryel Czerkawscy, Olga Hruszkiewicz i Jakub Blaukopf 1869 r. . St. p. Nowosielica. 3. S. Dolne, niem. UnterSirojestie, ob Nowosielica Br. G. Strojnów, wś, fol. , pow. stopnicki, gm. Drugnia, par. Pierzchnica, odl. 21 w. od Stopnicy, na lawo od drogi z Chmielnika do Rakowa. W 1827 r. 48 dm. , 374 mk. W 1884 r. fol. S. rozl. 1130 mr. gi. or. i ogr. 571 mr. , łąk 29 mr, , pastw. 1 mr. , lasu 510 mr. , nieuż. 19 mr. ; bud. mur. U, z drzewa 12; płodozm. 6 i l0pol, las urządzony, wiatrak, pokłady wapna. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. 27 os. , 408 mr. ; wś Podleś Moczydła 24 os. , 262 mr. ; wś Różanki 2 os. , 10 mr. ; wś Krauzów Holendry 5 os. , 79 mr. W połowie XV w. wś S. , w par. Pierzchnica, własność Jakuba Łubańskiego h. Grzymała, miała 6 łan. km. , z których dziesięcinę, wartości około 4 grzyw. , płacono vice scholastryi kieleckiej. Inne role i łany kmiece, które należały dawniej do fol. rycerskiego, płaciły dziesięcinę w Pierzchnicy; na 3 łanach mieszkało trzech dziedziców h. Grabie Długosz, L. B. , I, 451. Według reg. pob. pow. wiślickiego wś S. , Syszczyce i inne, własność Jadwigi Lubomskiej, płaciły 1508 r. 2 grzyw. 30 gr. 9 den. W 1579 r. Preszykoffów część miała 3 4 łan. ; Lubańska 5 os, , 2 1 2 łan. , 1 zagr. z r. , 1 kom. , 3 bied. Pawiń, Małop. 225, 488. Br. Ch. Strojówka al Wereśki, Mazunowo, kolonia, pow. radomyski, w 1 okr. pol, gm. Brusiłów, o 25 w. od Radomyśla, ma 65 rok Strokąjły, wś i fol, pow. klimowicki, gm. Nadziejkowicze, ma 29 dm. , 251 mk. Na fol znajduje się gorzelnia, zatrudniająca 6 ludzi, produkująca 222656 stopni spirytusu i dająca 983 rs. dochodu. Własność Sianożęckich. Strokatyn, osada, pow. ihumeński, własność rodziny Kolendów, ma 3 1 2 wł. A. Jel. Stroki, wś, pow. starokonstantynowski, darowana w 1753 r. przez ostatniego ordynata Ostrogskiego ks. Sapieże. Strokiszki, ob. Strakiszki. Stroków, wś nad Rastawicą, pow. skwir ski, w 2 okr. pol, gm. Czubińce, o 15 w. od Skwiry, a 10 w. poniżej Pawołoczy, ma 606 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. 700 mk. prawosł, i 27 kat. W 1741 r. było w S. 60 sadyb. Posiada cerkiew niewiadomej erekcyi, wzniesioną w 2 połowie zeszłego wieku na miejsce dawniejszej z 1717 r. , uposażoną 60 dzies. ziemi. Wś ta, podług lustracyi z 1616 r. , założona w 1615 r. należała do sstwa romanowskiego, miała 30 osiadłości bojarów, będących na posłudze pańskiej, podatków niedawała. W 1622 r. wś Strosków i Buki, przedtem ciągnęły do Skwiru, teraz wniwecz przez obóz i Tatary. W 1683 r. należała do Pawołoczy Jana Aleks. Koniecpolskiego. Na stępnie z przyległościami tworzyła oddzielne sstwo, będące w 1725 r. w posiadaniu Rze wuskiego, hetmana polnego koronnego, następnie ks. Józefa Lubomirskiego, podstolego litewskiego. W 1814 r. S. nabyty został na licytacyi przez Józefa Abramowicza, którego wnuk Stanisław od 1839 r. posiadał, oprócz S. , Buki i Czubińce, a od 1858 r. i połowę Pawołoczy. Należało do niego 6200 dzies, ziemi, a nadto rozległa wś Hałajki w pow. taraszczańskim. J. Krz, Strokowa Rzeczka, zaśc. nad rzką Stroką, pow. oszmiański, w 2 okr. pol, gm. Horodźki, okr. wiejski Kobylczyce, o 3 w. od gminy, a 48 w. od Oszmiany, ma 1 dm. , 9 mk. praw. i I kat. w 1865 r. 7 dusz rewiz; należał do dóbr Ciepaoiowszczyzna, Mokrzyckich. Strokiszki Stroków Strokowa Rzeczka Stroki Strombogłów Stromiany Strole Stromiec Strole, dwór, pow. poniewieski w 4 okr. pol, o 61 w. od Poniewieża. Strom, uroczysko leśne, pow. ihumeński, w gm. Pereszewska Słoboda, na pograniczu gm. Szack, od południa przytyka do obrębu leśnego HreskajaPierewałoka, ma kilkana ście wiorst obwodu. A. Jel. Strombogłów al. Strumbogłowa, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Urdomin, odl od Kalwaryi 18 w. ; ma 40 dm. , 322 mk. , 91 mr. ; wchodziła w skład dóbr Krasno wo. W 1827 r. było 2 dm. , 10 mk. , par. Kalwarya. Stromgniki, zaśc, pow. wileński, w 4 okr. pol, gm. Bystrzyca, okr. wiejski Bujwidy, o 13 w. od gminy, w 1865 r. 6 dusz rewiz. ; należał do dóbr Punokony Turcewiczów. Stromiany, ob. Strumiany. Stromiec 1. w XVI w. Stromyecz, wś i fol, pow. radomski, gm. i par. Stromiec, odl 30 w. od Radomia, około 10 w. na wschód od Białobrzegów, w dolinie Pilicy o 5 w. , w nizkiem położeniu. Na obszarze wsi do 100 mr. bagien. Posiada kościół par. drewniany, szkołę początkową, urząd gminny, w 1874 r. był na folwarku młyn parowy, gorzelnia i tartak. W 1880 r. 79 dm. , 644 mk. ; w 1827 r. 44 dm. , 390 mk. W 1874 r. fol S. rozl 1089 mr, gr. or. i ogr. 25 mr. , łąk 19 twr. , pastw. 6 mr. , wody 35 mr. , lasu 935 mr. , zarośli 47 mr. , w osad. 2 mr. , nieuż. 19 mr. ; bud. z drzewa 25, las nieurządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wśS. 82 os. , 1515 mr; wś Brzozówka 45 os. , 1497 mr. ; wś Ksawerów Stary 38 os. , 672 mr. ; wś Ksawerów Nowy 21 os. , 330 mr. ; wś Wola Stromiecka 41 mr. , 855 mr. ; wś Pietrusin 6 os. , 76 mt. ; wś Augustów 11 os. , 437 mr. ; wś Budy Augustowskie 16 os. , 333 mr, ; wś Gać 6 os. , 179 mr. ; wś Modrzewina 11 os. , 197 mr. ; wś Kępa Niemojewska 24 os. , 552 mr. ; wś Dąbrówka 13 os. , 371 mr. Jest to starożytna osada leśna, centr obrębu puszczy, ciągnącej się między Pilicą a Wisłą i zwanej puszczą stromiecką. Kazimierz W. w 1359 r. przekażując po swej śmierci ziemię płocką ks. Ziemowitowi, w tymże akcie ustępuje mu Territorium dictum Zapylcze, situm intor flumina Radomirzam et Pylczam Kod. Maz, str. 75. Na obszarze tym leżał Stromiec, w którym już 1242 r. miała być założoną parafia przez Konrada. Datę tę bez podania źródła, podaj autor wstępu do Ksiąg sądow, ziemi czerskiej. Według Lib. Ben. Łaskiego, stał tu na początku XVI w. kościół drewniany, p. w. Narodzenia P. Maryi i św. Jana Chrzciciela, uposażony przez ks. mazowieckicb, którzy mieli prawo patronatu. Ze szczegółowego opisu widać, iż kilka strumieni przepływało przez wieś i jej okolicę. Na nich stały młyny. Po lasach były liczne pasieki Proboszcz pobierał od 4 kmieci, osadzonych na 2 łanach kościelnych, prócz czynszu pieniężnego po dwa pokowy miodu L. B. , I, 670. Lustracya z 1566 r. podaje W tej puszczy dzieje się szkoda wielka; granic pewnych niema; wiele panów sąsiadów wcielają się w tę puszczę; już niektórzy posadzili wsi na gruncie król. Przechodzi też do tej puszczy zwierz sarny, jelenie z puszcz radomskich, ale jako się o nim dowiedzą panowie, wnet wygonią, zabijają, pan dzierżawca nie może im obronić. Mają też niektórzy panowie wol ne wręby do tej puszczy, którzy wielką szko dę czynią, przez J. K. Mość dzisiejszego pana dane na wieczność Lustr. , 4 74. Zygmunt August nadał kościołowi 40 sążni drzewa rocznie z puszczy. Jan III młyn ze stawem pod Niedabylem. Obecny kościół modrzewiowy, wzniesiony 1596 r. , został odnowiony i przyozdobiony w latach 1865 do 1868 przez dzie dziców wsi Górskich, Przy kościele dzwon starożytny. Według danych pomieszczonych w rubrycelach fundatorem kościoła miał być Jan ks. Mazowiecki 1426 r, , a obecny kościół został wzniesiony 1744 r. Stromieckio ststwo niegrodowe, w wojew. mazowieckiem, ziemi czerskiej, podług luatracyi z 1660 r. powsta ło z dawniejszego ststwa warszawskiego, i składało się z wsi Stromiec z fol. Woli Stromieckiej, Brzozówki al Brzozowicy z wybraniectwem. W 1771 r. posiadała jo Ma ryanna Puławska, opłacając zeń kwarty 422 złp. 28 gr. , a hyberny 917 złp. 20 gr. Po dług Woluminów Legum ostatnimi sstami byli Kazimierz i Katarzyna z Ruszkowskich małżonkowie Boscy. S. par. , dek. radomski dawniej jedliński, 5578 dusz. S. gmina ma 12854 mr. obszaru, w tem 5459 ziemi dwor. , 549 dm. 1 mur. i 4096 mk. Sąd gm. okr. III i st. p. w os. Białobrzegi o 10 w. W skład gm. wchodzą Andrzejów, Augustowskie Budy, Bobrek, Brześce, Brzeska Wola, Byki, Gabryelów, Grabowy Las, Kalinów, Ksawerów No wy, Ksawerów Stary, Maryjanki, Niedabyl, Piotrusiu, Pirog, Pochulanka, Pokrzywno, Stachów, Stara Wieś, Stromiec, Stromiecka Wola, Szczyty, Wincentów i Zachmiel. 2. S. Poduchowny, wś, pow. radomski, gm. i par. Stromiec, odl od Radomia 30 w. , ma 9 dm. , 93 mk. , 189 mr. dworskich, 96 mr włośc. Jest to dawno uposażenie parafii w Stromcu. Br. Ch. Stromiec, straż leśna, pow. kobryński, w 4 okr. pol, gm. Osowce, o 69 w. od Kobrynia. Stromiecka Wola, wś włośc, pow. radomski, gm, i par. Stromiec, odl. 32 w, od Radomia; ma 36 dm. , 279 mk. , 887 mr. W 1827 r. Stromiecka Wólka miała 20 dm. , 161 mk. Stromken, jezioro, w pow. szczycieńskim, ob. Kozłowskie dobra. Stromiecka Strom Stronawka SłtromowaSzyja, zaśc, pow. bobrujski, w 4 okr. pol. świsłockim, gm. Horodok, własność dość dawna Umińskich, ma oVg włók; grunta piaszczyste, miejscowość małoludna. A. Jel Stronawka, potok, powstaje na płd. wscb. stoku lesistej góry Huty 634 mt, w płn. zach. części gm. Stronny, w pow. Sambor skim; płynie na płdwschód doliną wązką, nad którą od płn. wznosi się dział Łopuszny 648 mt. z lasem Ratajem, a od płd. zach. dział górski ze szczytami Stoniański wierch 811 mt. , Rostoczna 838 mt. , Kochany dział 813 mt, Pusta 827 mi, Studenka 789 mt. , Wołosnata 798 mt. i Woronienka 810 mt. . Następnie przechodzi na obszar Pod bu za pow. drohobycki i u płn. stóp góry Woł czyny 528 mt. zwraca się na płn. i wpada z lew. brzegu do Bystrzycy Tyśmienickiej. Z praw. brz, przyjmuje pot. Semenów, Lew ków, Pstruhów i Babin. Długi 8 klm. Źródła wzn. 586, ujście 387 mt. npm. Br. G. Stroniatyn, wś, pow. lwowski, 16 klm. na płnwschód od Lwowa, 6 klm. na płd. wschód od urz. poczt. w Kulikowie. Na wschód leżą Wisłoboki, na płd. Podliski Małe i Sieciechów, na zach. Koszelów, na płn. Nowesioło i Sulimów 3 ostatnie w pow. żółkiewskim. Wzdłuż granicy płd. płynie pot. Niedzielczyna podmokłą doliną. Wzn. na płn. zach. 275 mt. , na płn. wsch. 281 mt. Własn. więk, ma roli or. 147, łąk i ogr. 68 mr. ; wł. mn. roli or. 485, łąk i ogr. 70, past. 181 mr. W r. 1880 było 62 dm. , 365 mk. w gm. , 3 dm. , 26 mk. na obsz. dwor. 368 gr. kat. , 19 rz. kat. , 4 izr. ; 360 Rusinów, . 31 Polaków. Par. rz. kat. w Kulikowie, gr. kat. w miejscu, dek. kulikowskiDo par. należą Podliski Małe. We wsi jest cerkiew z 1854 r. , szkoła fil. i kasa pożyczk. gminna z kapit. 2589 zł. W r. 1448 przykazuje Andrzej Odrowąż ze Sprowy, wojew. i ststa ruski, Jachnie, wdowie po Andrzeju Malechowskim, i jej córkom Katarzynie, zamężnej za Janem Korytko, i Jachnie, postarać się o potwierdzenie przywileju wydanego na S. przez Władysława Warneńczyka Arch. Bernard, we Lwowie, C, t. 2, str. 366. W r. 1555 wzywa król Macieja Góreckiego, namiestnika swego w ststwie Iwowskiem, ażeby ustąpił Marcinowi Herburtowi z Fulsztyna wś S. i inne 1. c, C, t. 32, str. 37. W r. 1606 pozwala Zygmunt III Stanisławskiemu Baltazarowi, podkom. sanockiemu, kuchmistrzowi kor. , ustąpić dożywocia przysługującego mu na wsi S. i t. d. na rzecz Kaspra Stanisławskiego, brata, i żony jego Anny 1. c, C, t. 361, str. 546. W r. 1704 pozwala August II Ludwice Dąbskiej i żonie z 3go małżeństwa Piotra Potockiego, ststy czerkaskiego, przenieść swe prawa do S. na rzecz męża swego l. c, t 482, str, 769. W r. 1727 nadaje August II Stefanowi Potockiemu, mar szalkowi nadwor. , generalnemu stście lwow skiemu, i jego żonie Teresie wieś S. 1. c. , C, t. 518, str. 871. Lu. Dz. Stronibaby, wś, pow. zloczowski, 28 klm. na płn. zachód od Złoczowa, 5 klm. od sądu, st. kolei, urząd poczt. i telegr. w Krasnem. Na wschód leży Zakomarze, na południe Pitrycze, Uciszków i Krasne, na zachód Krasne i Busk, na północ Busk i Humniska. Płd. zachodnią część wsi przepływa Bug. Zabu dowania wiejskie leżą na płn. zach. , nad rze ką. Własn. więk. ma roli or. 611, łąk i ogr. 314, past. 50, lasu 226 mr. ; wł. mn. roli or. 387, łąk i ogr. 1342, past. 78 mr. W r. 1880 było 71 dm. , 500 mk. w gminie, 17 dm. , 163 mk. na obsz. dwor. 502 gr. kat. , 135 rz. kat. , 26 izr. ; 502 Rusinów, 161 Polaków. Far rz. kat. w Busku, gr. kat. w Uciszkowie. We wsi cerkiew drewniana, szkoła etat. 1 klas. , młyn wodny o kilku kamieniach i gorzelnia; kasa pożyczk. gm. ma 391 złr. kapitału. Za cza sów Rzpltej należała wieś do dóbr koronnych, pow. buskiego. Wedle wykazu kwarty na r. 1770 były S. z Krasnem w posiadaniu Józefa Aleksandra ks. Jabłonowskiego, wojew. no wogródzkiego Prowent wynosił 10, 768 złp. W r. 1788 oddano obie wsi Wiktoryi Fran ciszce ks. Jabłonowskiej jako częściowy ekwi walent za dobra zajęto dla salin. Opis wsi podało Słowo Lwiw, 1862, Nr. 19. Ob. też Galicya w obrazach, zesz. 7 rycina z opi sem i rycinę w zbiorze rycin Pawlikowskie go we Lwowie Nr. 4891. Lu. Dz. Stronie 1. wś. pow. wadowicki, nad poi, dopływem Skawinki Cedronu z lew. brzegu, w okolicy podgórskiej, ze świerkowemi lasami, ma stacyą kolei państwowej, na linii Sucha Skawina 18 klm. od Suchej. Do wsi prowadzi gościniec z Kalwaryi. Par. rz. kai w Stryszowie. Wś zabudowana w dolinie potoku, graniczy na zachód z Zakrzewem a na wschód z Leśnicą. Na płn. podnosi się teren w wzgórze lesisto Bugaj 527 mt. , którego część płn. zajmuje klasztor i liczne kapliczki kalwaryi, na płd. wznosi się góra Chełm 604 mi, której wschod, stoki zasłaniają S. i dzielą od wsi Zachełmny. S. liczy 130 dra. i 756 mk. , 750 rz. kai i 6 izrael. Większej pos. nie ma; pos. ran. wynosi 614 roli, 28 łąk, 74 past. i 39 mr. lasu. Gleba glinkowa, urodzajna. Wś należała do barwałdzkiego zamku Długosz, L. B. , I, 88, II, 293, później do Jana Komorowskiego. W 1581 Pawiński, Małop. , 103 składała się z 8 łan. km. , 2 komor. z bydłem i 2 rzemieśln. 2. S. , wś, pow. liraanowski, na lew. brzegu Słomki dopł Dunajca, z wólką Wolicą. Należała za Długosza do par. w Podegrodziu L. B. , I, 551; II 301 ł obecnie zaś do par. w Przyszowy. W do Stroniatyn Stromowa-Szyja Stronibaby Stroniewice Stroniewice Stronik Stroniowice Stronisz Stronn kuraoiitach z 1313 i 1325 r. Kod. Małop. , II, str, 229 i 259 pisano wś Strone. Dziedzica wsi nazywa Długosz raz Janem Wcrnykiem h. Janina, drugi raz Janem Strońskim. Zbudo wana w równinie 458 mt. npm. , ma zabudo wania rozrzucone, składa się zaś z 90 dm. 70 w Stroniu, 14 w Wolicy a 6 na obsz. dwor. i 591 mk. ; 577 rz. kat. i 14 izrael. Więk. pos. Marszalkowiczów wynosi 244 roli, 18 łąk, 100 past. i 130 mr. lasu; pos. mn. ma 395 roli, 54 łąk i 90 mr. past. W 1581 r. Pawiński, Małop. , 128 S. , w par. w Podegrodziu, była własnością Sebastyana Strońskiego i miała 3 połłanki km. , 4 zagrody z rolą i 4 za grody bez roli; Wolica zaś dzieliła się na trzy części na Wolę Strońską Stanisława Rogow skiego, Sebastyana Strońskiego i na Wolę Królewską, dzierżawioną przez Garnisza. S. graniczy na zach. z Łukowicą i Zawadą, na wschód z Swirklą, na płd. z Zagórowem a na płn. z Owiccką. Mac. Stroniewice, wś, pow. łowicki, gm. Dąbkowice, par. Domaniewice, odl. 14 w. od Ło wicza, przy drodze do Główna; ma 32 dm. , 241 mk. , 727 mr. włościań, w tem 500 mr. ziemi ornej. W 1827 r. 32 dm. , 237 mk. Ks. Ziemowit, potwierdzając 1359 r. posiadłości arcyb. gnieźn. , wymienia S. w liczbie włości. We wsi było dawniej wójtowstwo i należał nieistniejący dziś fol Grabie. Na początku XVI w. z łanów sołtysich dawano plebanowi w Domaniewicach fertona, z kmiecych zaś za meszne po 1 1 2 korca żyta i tyleż owsa Ła ski, L. B. , II, 345. Br. Ch. Stronik, potok, powstaje w obr. Głębowic, pow. wadowicki, płynie na wschód przez Glerałtowiczki, gdzie zwraca się na płn. W tym biegu podąża przez Piotrowice i Przeciszów do Wisły, zabrawszy poprzednio wody potoku od Polanki Wielkiej. Długi 15 klm. Źró dło leży 256, ujście 224 mt. npm. Łożysko piaszczyste. Odlewa stawy we wsiach przez które płynie. Br. G. Stroniowice, wś, pow. przemyski, 15 klm. na płd. wscbód od Przemyśla, 10 klm. od sądu pow. , st. kol. i urz. tel. w Niżankowicach, 4 klm. od urz. poczt. w Miżyńcu. Na płn. leży Cyków, na wschód Tyszkowice i Boratycze, na płd. Miżyniec, na zach Drozdowice. Płd. zachod. granicy wsi dotyka pot. Wyrwa, praw. dopływ Wiaru. Na granicy płn. wznosi się wzgórze Liskowicc do 312 mt, znak triang. . Własn. więk. ks. Adama Lubomirskiego ma roli or. 38, łąk i ogr. 1, past. 13, lasu 51 mr. ; wł. mn. roli or. 388, łąk i ogr. 59, past. 31, lasu 1 mr. W r. 1880 było 52 dm. , 314 mk. w gminie, 1 dm. , 10 mk. na obsz. dwor. 319 gr. kat. , 1 rz. kat. , 4 izrael. ; wszyscy Rusini. Par. rz. kat. w Miżyńcu, gr. kat. w Drozdowicach. We wsi jest cer1 kie w p. w. św. Mikołaja. W r. 1496 poświad czają Jakub z Cieszaczyna, sędzia, i Rafał z Próchnika, podsędek ziemscy przemyscy, zamianę połowy wsi Bzianki Jana Amor z Tarnowa, kaszt. krak. , za dobra Struniewice i t. d. Jakuba Kamienieckiego Arch. ks. Lubartowiczów Sanguszków w Sławucie, Lwów, 1887, t. I, str. 109. S. wchodzi w skład ordynacyi utworzonej 1887 r. w domu ks. Lu bomirskich, obejmującej dobra Miżyniec, Boratycze. Byków, Drozdowice, Goleszyoe, Paćkowice, Pleszowice, Popowice, Stroniowice, Tyszkowice i Złotowice. Obszar tych dóbr wynosi 5832mr. 3284 mr. roli, 1897 mr. lasu. Oszacowane są na 384, 612 złr. ZłotaKsięga X, 201. Lu. Dz. Stronisz, os. leś. nad rz. Liswartą, pow. częstochowski, gm. Przystajń, 1 dm. , 6 mk. , 15 mr. dwor. Stronn, dobra i wś, pow. oleśnicki, par. kat. Celniki, ew. Stronn. W r. 1885 dobra miały U dm. , 197 mk. 14 kat. , 488 ha. Wś miała 61 dm. , 386 mk. 13 kat. , 578 ha. Kościół paraf. ew. starożytny, zbudowany z kamienia, przypomina stary zamek. W r. 1818 kościół był wewnątrz przebudowany. Na dużym dzwonie jest napis z datą 1439 r. We wsi szkoła ewang. Stronna 1. wś, pow. drohobycki, 23 klm. na zach. od Drohobycza, 3 klm. od sądu powiat. , urz. poczt. i tel. w Podbużu. Na płd. leży Zdzianna i Smolna, na wschód Podbuź, na płn. Podmanasterek, Łopuszna i Monasterzec, na płn. zach. Sprynia w pow, Samborskim, na zach. Niedzielna pow. staromiejski. W zach. stronie wsi powstaje pot. Semenów al. Stronna i płynie na wschód do Podbuża, gdzie pod nazwą Stronawki wpada od lew. brzegu do Bystrzycy. Stronnę zasilają w obrębie wsi od praw. brzegu potoki Czajki, Lewków i Pstruhów. Zabudowania wiejskie leżą na płn. wschód, głównie w dolinie Stronawki. Na płd. zachód wznosi się Stroński Werch 811 mt. , Kochany dział 813 mt. , Wołosnasta 798 mt. . Własn. wiek. ma roli or. 94, łąk i ogr, 67, past. 18, lasu 3819 mr. ; wł mn. roli or. 1933, łąk i ogr. 523, past. 28 mr. W r. 1880 było 275 dm. , 1232 mk. w gminie, 3 dm. , 9 mk. na obsz. dwor. 1213 gr. kat. , 5 rz. kat, 23 in. wyzn. ; 1224 Rusinów, 12 Polaków, 5 innej narodow. . Par. rz. kat. w Podbużu, gr. kat. w miejscu, dek. staromiejski, dyec. przemyska. Jan Kazimierz nadał a August II potwierdził parochom prawo wrębu w lasach skarb. Na mocy tego prawa pobiera paroch obecnie 18 sążni drzewa. We wsi są dwie cerkwie, jedna p. w. św. Mikołaja, założona w S. Dolnej r. 1872 a druga w S. Górnej, Jest też szkoła etatowa 1klas. Za czasów Rzpltej należała S. do dóbr koronnych ekonomii Samborskiej, krainy podbuskiej. W r. 1594 nadaje Zygmunt III Mi kołajowi Mityszowiczowi prawo wykupu soł tystwa we wsiach Stronna i Strońska Wola z rąk dotychczasowych posiadaczy Arch. Bernar. we Lwowie, C, t. 349, str, 638. Czyt. Lustr, ekonomii Samborskiej w rękop. Ossol. , Nr. 1255, str. 163 i w rkp. Ossol, Nr. 1632, str. 56. 2. S. al. Malczyce Małe, wś, pow. gródecki, 11 klm. na płn. wschód od są du pow. w Gródku, 4 Mm. od st. kol. , urzędu tel. i poczt, w Mszanie koło Bartatowa. Na wschód leżą Malczyce, na płd. wschód Załuże, na płd. Zawitno, na zach. Zuszyce, na płn. Wielkopole. Wzdłuż płd. granicy płynie Wereszyca. Własn. więk. ma roli or. 37, łąk i ogr. 10, past. 1 mr. ; wł. mn. roli or. 364, łąk i ogr. 35, past. 63 mr. W r. 1880 było 60 dm. , 349 mk. w gminie, 2 dm. , 9 mk. na obsz. dwor. 349 gr. kat. , 14 rz. kat. , 5 izrael. ; 343 Rusinów, 15 Polaków. Par. rz. kat. i gr. kat. w Powitnie. Lu. Dz. Stronno, urzęd. Stronnau, wś, nadleśnictwo królew. i leśniczówka, pow. bydgoski, o 9 klm. na wsch. płd. od Koronowa; par. kat. Wodzyń Wudschin, prot. Koronowo, poczta i st. dr, żel. Kotomirz Klarheim. W r. 1315 Jarosław z Płonkowa Plomicow sprzedał S. klasztorowi byszewskiemu; r. 1362 zamienił klasztor dziesięciny z S. na inne, płacone bi skupom włocławskim Kod. dypl. Pol. , II; r. 1583 były tu 2 łany osiadłe i 2 sołtyskie, 1 zagrod, i rzemieślnik. Rząd pruski zabrał tę posiadłość przy zniesieniu klasztorów. Wś ma obecnie 38 dm. , 275 mk. 123 kat. , 152 prot i 646 ha 536 roli, 56 łąk, 1 ha lasu. Nadleśnictwo składa się z leśniczówek Mo kre, Nowy Mostek, Aleksandrowo, Stronno, Białe Jezioro i Wolfsgarten. Cały okrąg ma 6 dm. , 45 mk. 11 kat. , 34 prot. i 4574 ha 60 roli, 13 łąk, 4270 lasu; właścicielem jest rząd pruski. E. Cal. Strońsk, dawniej Stronsko, wś i folw. , S. Poduchowne, kol. włośc, nad rz. Wartą, pow. łaski, gm. Zapolice, par. Strońsk, odl. 21 w. od Łasku a 7 w. od Widawy. Posiada kościół paraf, murowany Wś ma 23 dm. , 192 mk. ; folw. 5 dm. , 38 mk. ; osada probosz. 2 dra. , 13 mk. i kolonia poduchowna 8 dm. , 29 mk. W 1827 r. 19 dm. , 232 mk. W 1887 r. fol. S. rozl. mr. 503 gr. or. i ogr. mr. 292, łąk mr. 27, past. mr. 36, lasu mr. 92, nieuż. mr. 56; bud. mur. 2, drewn. 11; płodozm. 7 i 13pol. , las nieurządzony. Wś S. os. 33, mr. 188. Na obszarze wsi wznosi się wzgórze zwane górą Strońską około 300 stóp nad poziom Warty, a w XVI w. noszące nazwę Grodzisko. Z góry tej rozległy widok na okolice Sieradza i Warty. Podobno rząd pruski zamierzał wznieść tu fortyfikacye i w tym celu dokonane zostały szczegółowe pomiary. Od góry tej cią gnie się w kierunku płn. wschodnim trzymilowy pas wzgórzy, z których wyróżniają się Srebrna góra i Pecherzyna w Beluniu Tatarskie pod Wośnikami i Starościńskie w lasach Folkowa. Kościół w S. , p. w. 11, 000 Dziewic, istniał już w XIV w. zapewne. Je den ze Strońskich, dziedziców wsi h. Doliwa, wzniósł nowy murowany kościół 1458 r. Ko ściół ten został odbudowany i rozszerzony w 1726 r. przez dziedzica S. Kazimierza Wa lewskiego, kasztel, spicymierskiego. W ko ściele słynie z cudów obraz Przemienienia Pańskiego. Na cmentarzu stoi kaplica muro wana p. w. św. Krzyża. Dziesięcina z łanów kmiecych szła dla plebana, prócz tego dawali kmiecie po 2 gr. konopnego i po 1 gr. za kolędę, zagrodnicy za konopną dziesięcinę po 1 2 gr. Do proboszcza należała też, prócz ról i placów, rzeczka Grabia na przestrzeni od granicy Zapolic do młyna w Strońsku Łaski, L. B. , II, 475, 477. S. parafia, dek. łaski, 3215 dusz. Br. Cb. Strońsk, wyb. , pow. toruński, st. p. i par. kat. Podgórz; 113 ha 39 roli or. , 17 lasu; 1885 r. 3 dm. , 3 dym. , 31 mk. 2 kat. . Strońska Wólka, wś włośc, pow. rawski, gm. Regnów, par. Biała, ma 10 dm. , 81 mk. , 242 mr. W 1827 r. 8 dm. , 63 mk. Strony, uroczysko, pow. Słonimski, w 5 okr. pol. , gm. Luszniewo, o 36 w. od Słonima. Stronyszów, Stronyszowa, u Długosza L. B. , III, 426 i 436 wś opactwa mogilskiego, w par. Gdów, jest prawdopodobnie Stryszo wą, chociaż Długosz o Stryszowy osobno mó wi, O S. powiada Długosz; że oddawna za braną klasztorowi odzyskał opat Tomasz 1461 r. Prócz Stryszowy nie spotykamy wsi po dobnie nazwanej w par. gdowskiej ani w 1490 Pawiński, Małop. , 447, kiedy w spisie poradlnego Stryszowę zapisano jako Staszowę, ani 1581 ibid. , 61. Przy obydwóch wsiach wymienia wreszcie Długosz tę samą ilość ła nów i karczmę i zaznacza, że predium i dwo ru nie było. Mac, Stroop, jezioro, w pow. dyneburskim, na płn. wschód od Dyneburga. Bierze z niego początek rzka Liksnienka, dopływ Dźwiny. Stropiele, wś. pow. telszewski, w 3 okr. pol. , o 44 w. od Telsz. Stropieszyn 1. w XVI w. Sthropyeschyn i Stropiezino, wś i fol. , pow. kaliski, gm. Ceków, par. Kościelec, odl. od Kalisza 21 w. ; wś ma 38 dm. , wraz z wsią Bugaj 410 mk. ; folw. 9 dm. , 76 mk. W 1827 r. 23 dm. , 227 mk. W 1885 r. fol. S. rozl. mr. 1713 gr. or. i ogr. mr. 578, łąk mr. 15, past. mr. 37, lasu mr. 1030, nieuż. mr. 53; bud. mur. 7, drewn. 9; płodozm. 10 pol. , las urządzony, wiatrak. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś S Stropieszyn Stropiele Stroop Stronyszów Strońska Wólka Strońsk Stronno Stronno Stróż Stróża es. 38, mr. 229; wś Radzany os. 29, mr. 315; wś Bugaj os. 10, mr. 28. Na początku XVI w. S. dawał dziesięciny pleb. w Kościelcu. W 1579 r. płaci tu Wiktoryn Wolski od 2 1 2 łan. i 2 ogrod, i dwóch szlachciców siedzących na półłankach sołtysich Pawiń, Wielkp. , I, 114. W XVII w. wś S. przeszła w posiadanie jezuitów kaliskich. Po 1773 r. S. prze szedł w ręce prywatne. Maksymilian Celiński urządził w S. piękną rezydencyę i założył park por. Kosmów. 2. S. , wś włośc. , pow. pińczowski, gm. Czarkowy, par. Sokolina, ma 16 os. , 129 mr. ; wchodziła w skład dóbr Krzczonów. W 1827 r. było tu 11 dm. , 62 mk. W połowie XV w, S. , w par. Kazimierza Mała, miał łany km. , karczmy, zagr. , z których dawano dziesięcinę, wartości 6 grzyw. , bisk. krakow. Folw. rycerski płacił dziesięcinę 3 grzyw. pleb. Małej Kazimierzy Długosz, L. B. , II, 146, 419, 420. Według reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1579, we wsi S. Jan Chicki miał 6 osad. , 2 łany, 3 zagr. z rolą, 1 kom. , 2 biedn, Pawiń. , Małop. , 216. Br. Ch. Stropkowo, wś i folw. nad rz. Sierpienicą, pow. sierpecki, gm. Kossemin, par. Jeżewo, odl. o 12 w. od Sierpca, ma 26 dm. , 255 mk. W 1827 r. 8 dm. , 103 mk. Do włościan nale ży 81 mr. ; folwark w części rozparcelowany na kolonie 30 morgowe. W 1885 r. fol. S. lit. A obejmował 150 mr. S. wraz ze wsią Grzędowe wchodziło poprzednio w skład dóbr Jeżewo Kościelne. Br. Ch. Stropno, jezioro, w pow. kartuskim, sięga jedną odnogą w pow. bytowski. Leży na płd. od Parchowa, w malowniczem położeniu. Stroppen, ob. Stróża, Stroppen, 1253 Strupin. dobra i wś, pow. górski Guhrau, par. ew. Heinzendorf, kat. Seitsch. W r. 1885 dobra miały 6 dm. , 44 mk. 10 kat. , 208 ha. Wś 21 dm. , 87 mk. 31 kat. , 57 ha; wiatrak, gorzelnia. Stroppendorf, ob. Ostropa, Stropy, jezioro ob. Kartuzy, t. III, 885. Stroschwitz, 1534 Strosswitz, dobra i wś nad rz. Nissą, pow. niemodliński, par. ew. i kat. Loewen S. ; część Loewen miała 1 dm. , 4 mk. 2 kat, rozl. 82 ha. S. część Falkenberg 116 ha. Wś miała 60 dm. , 315 mk. 50 kat. , 307 ha. Strosówka al. Strusówka, Strosonka, wś, pow. czortkowski, 10 klm. na płd. wschód od Czortkowa sąd pow. , st. kol. , urz. poczt. i tel. . Na płn. leżą Szmańkowce, na wschód Szmańkowczyki i Kolendziany, na płd Zalesie, na zach. Uhryn. Strugi z obszaru S. spływają do Niczławy dopływu Dniestru. Przez wieś idzie gościniec z Czortkowa do Kolendzian. Na płd. zach. leży las Czernia. Co do obszaru ob. Szmańkotcczyki, z któremi S. tworzy jedną gminę katastr. W r. 1880 było 40 dm. , 236 mk. w gminie; 5 dm. , 43 mk na obsz. dwor. 217 gr. kat. , 39 rz. kat. , 23 izr. ; 217 Rusinów, 62 Polaków. Par. rz. kat. w Czortkowie, gr. kat. w Szmańkowcach. We wsi jest kasa pożyczk, gminna z kapit. 282 zł. w. austr. Lw. Dz. Stroszkic, folw. do Nekli, pow. średzki, o 3 klm. ku płd. od Nekli par. , poczta i st. dr. żel. , na praw. brzegu Źrenicy, dopł. Ma skawy; 5 dm. , 202 mk. Właściciel Teodor Żółtowski. W r. 1504 dziedziczył S. Maciej Starczanowski, r. 1578 Janusz Grudziński, kasztel, krzywiński, r. 1618 wojewodzina rawska, około r. 1793 Moszyńskie podstoli radomski. Między r. 1578 i 1618 było tu 4 1 4 śladów osiadłych. E. Cal. Strouski Wierch, szczyt górski, w pow. staromiejskim, nad pot. Niedzielnianką, wzn. 811 mt. Ob. Rostoczna. Strowy, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 38 w. od Nowoaleksandrowska. Strozdzie al. Stradzie, wś nad rz. Mussą, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Muśniki, okr. wiejski Narwidziszki, o 6 w. od gminy a 49 w. od Wilna, ma 6 dm. , 45 mk. kat. w 1865 r. 21 dusz rewiz. ; należała do dóbr Pomusze Kwiatkowskich. Stróż, najgroźniejszy z jampolskich porohów rzeki Dniestru, między Jampolem a wsią Porohami. Stróża, u Długosza Wiślica, zwana też Wiszniówką, Wyżnicą, Urzędówką, Rybitwą, rzeczka, prawy dopływ Wisły, powstaje ze źródeł, bijących ze wzgórzy we wsi Słodkowie, pod fol. Stróża, w pow. janowskim, na wsch. płd. od Kraśnika. Źródła te są tak obfite, że o pół wiorsty już tworzą staw duży, którego wody obracają koła młyna, a dalej rzeczka przebiega wzdłuż szosy kraśnickojanowskiej i pod Kraśnikiem, złączywszy swe wody ze strumieniami płynącemi z gór pod wsią Pasieką Księżą, tworzy staw Kraśnicki, na którym urządzono młyn amerykański. Dalej przepływa łąkami wzdłuż Piasków, przedmieścia Kraśnika, oddzielając takowe od wsi Suchyni i podąża przez wsi Wyżnicę, Wyżniankę, Dzierzkowice. W tej ostatniej przyjmuje z prawej strony Urzędówkę, z którą razem uchodzi do Wisły pod Józefowem. Ogólna długość biegu dochodzi 30 wiorst. Niekiedy S. nazywana bywa Urzędówką na przestrzeni od ujścia tej ostatniej. Prócz Urzędówki uchodzą do S. strumienie Wyżnica w Dzierzkowicach i Podlipie pod Prawnom. W dolinie S. znajdują się rozległe łąki. Stróża 1. wś włośc, pow. brzeziński, gm. Gałkówek, par. rz. kat. Kurowice, ewang. Nowosolna; ma 44 dm. , 485 mk. , 287 mr. Zdaje się, iż S, stanowiła pierwotnie jedną całość ze wsią Giemzów i należała do par. Rzgów. We Stropkowo Strouski Wierch Strowy Stroszkic Strosówka Stroschwitz Stroppendorf Stroppen Stropno Stropkowo Strozdzie dług reg. pob. pow. piotrkowskiego z 1552 r. wś Stroza dicta Giemzów, w par. Rzgów, należała do ststy krakowskiego, kłóry płacił od 11 osad. , 7 łan. Pawiń. , Wielkp. , II, 260. 2. S. , wś i folw. nad rzką Niecieczą, pow. noworadomski. gm. Rząśnia, pow. Chabiclice, odl. 25 w. od Radomska, posiada kościół fil. , krochmalnie, młyn wodny. Wś ma 26 dm. , 252 mk. ; folw. 8 dm. , 60 mk. W 1827 r. 21 dm. , 152 mk. W 1876 r. fol. S. rozl. 1869 gr. or. i ogr. mr. 693, łąk mr. 263, past. mr. 202, lasu mr. 635, nieuż. mr. 76; bud. mur. 16, drewn. 19; plodozm. 12pol. , las nieurządzony, pokłady torfu. Wś S. os. 33, mr. 145; wś Grabek os. 20, mr. 215; wś Scięgno os. 17, mr. 1. 34; wś Zabrzezie os. 32, mr. 70. Według podania pomieszczonego w Herbach Paprockiego S. należała do liczby wsi nadanych wychodźcy czeskiemu Wrszowcowi przez Bolesława Krzywoustego. W 1552 r. mieszka w S. Sicmkowski por. Siemkowice i płaci od 9 osad. i 5 łanów, młyna Pawiń. , Wielkp, II, 284. Łany kmiece dawały dziesięcinę arcyb. gnieźn. , folwarczne zaś plebanowi w Sulmierzycach. W 1690 r. Jan Koryciński, dziedzic S. , i jego żona Elżbieta z Koniecpolskich, wznieśli kościół drewniany, stanowiący początkowo filię Sulmierzyc, lecz nastąpnie przez arcyb. Radziejowskiego zamieniony na kościół parafialny. Do parafii należały wsi Stroża i Grabek. W 1715 r. Aleksander Walewski, dziedzic wsi, wzniosł nowy kościół drewniany, konsekrowany 1731 r. W wieku ubiegłym parafię tę zniesiono i przyłączono jako filię do Chabielic Łaski, L. B. , I, 537, przypisek. 3. S. , folw. , pow. opatowski, gm. Julianów, par. Gliniany, odl. od Opatowa 26 wiorst, 1 dm. , 21 mk. , piec wapienny. W 1827 r. 4 dm. , 27 mk. W 1885 r. fol. S. rozl. mr. 441 gr. or. i ogr. mr. 397, lasu mr. 26, nieuż. mr. 18; bud. mur. 3, drewnian. 2; pokłady wapna. Ob. Gliniany. 4. S. Bidzińska i S. Wojciechowska, dwie os. leśne, pow. opatowski, gm. Wojciechowice, par. Ożarów, odl. od Opatowa 21 w. S. Bidzińska ma 2 dm. , 14 mk. , 536 mr. ; S. Wojciechowska 1 dm. , 8 mk. , 164 mr. Należą do dóbr Bidziny i Wojciechowice. 5. S. , wś i folw. nad rz. Stróżą, pow. janowski, gm. Brzozówka, par. Kraśnik, odl. 3 w. od Kraśnika, 25 w. od Janowa. Posiada szkołę początkową, urząd gm. , browar z prod. roczną na 3606 rs. Na obszarze S. stoi kurhan, wysoki 2 sążnie; podanie niesie że to grób dowódcy Szwedów. W akcie nadania Goraja i Kraśnika 1377 r. przez Ludwika Węgierskiego braciom Dymitrowi i Iwanowi wymienioną jest wieś Sztroza, jako należąca do Kraśnika Kod. Małop. , III, 310. W połowie XV w. S. w par. Kraśnik, własność J. Rabsztyńskiego, miała sto łan. I km. , z których 40 płaciło dziesięcinę pieniężną scholastryi sandomierskiej po 6 gr. z łanu; 60 łan. płaciło dziesięcinę, po 6 gr. z łanu, pleb. w Kraśniku. Wszystkie łany dawały pleban. w Kraśniku miarki jęczmienia, owsa i żyta. Była tam karczma i zagr. bez roli Długosz, L. B. , I, 341. Wś dawniej należała do ordynacyi hr. Zamoyskich, od 1864 uwłaszczona. Gleba gliniasta urodzajna. Wś ma 38 osad, 240 mk. , 600 mr. ziemi włośc, w tem łąk 112 mr. Folw. , należący do dóbr ordynacyi hr. Zamoyskich, ma 720 mr. , w tem łąk 65 mr, , ziemi or. 624 mr. , nieuż. 21 mr. Do początku bieżącego stulecia był dworzec murowany, w którym długi czas przemieszkiwała Anna z Sapiehów Zamoyska, ordynatowa, wdowa po Andrzeju Zamoyskim, kanclerzu w. koron nym. Przyjmowała tu ona Stanisława Augu sta, powracającego z podróży do Kaniowa. Dla tej matrony zbudowano kaplicę murowa ną, dotąd znajdującą się przy folwarku, lecz zamienioną obecnie na spichlerzyk. Pod fol warkiem, ze stromych wzgórz biją źródła tworzące rzekę Stróżę, oraz staw zarybiony, a na nim młyn. We wsi dawniej mieścił się zarząd klucza stróskiego ordynacyi Zamoy skich, zniesiongo od 1865 r. i wcielonego do klucza godziszewskiego. Obecnie pozostał tyl ko zarząd leśnictwa stróskiego, obejmującego około 12, 000 mr. lasów ordynackich, nieurządzonych. 6. S. , wś nad rzką Karczewką, pow. lubelski, gm. Jaszczów, par. Biskupice, W 1827 r. 14 dm. , 112 mk. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 wś Stróża, w par. Biskupice, miała 4 łany, 1 łan wójtowski Pawiński, Małop. , 332, 363. . 7. S. Kozarzew ska, fol. , pow. lubelski, gm. Krzczonów, par. Bychawa. AL M. Br. Ch. Stróża, góra, w części lesista, w dziale Uklejny, na praw. brz. Raby, na obszarze gm. Stróży, w pow. myślenickim, na zach. od gó ry Śliwnika 620 mt. Wzn. 654 mt. npm. Tak na grzbiecie, jak na płd. zach. pochyłości tej góry, legły liczne grupy zabudowań wiej skich, wśród leśnych polan, jak Proskówka, Firkówka, Polakówka, Malakówka, Marytówka, Tatowa, Hajdukówka, Witkowka. Pa tykówka, Chmielówki i Talagówka. Wzdłuż płn. wsch. podnóża tejże góry płynie pot. Uklejna, a od płd. wsch. pot. Ziębówka, prawe dopływy Raby. Br. G. Stróża, potok, ma początek w gm. Porąbki, pow. limanowskim, płynie na płn. przez Stró żę, a w Raciborzanach wpada z praw. brz. do Stradomki. Długi 6 klm. Br. G. Stróża 1. Strzeszkiewicz, wś, pow. limanowski, par. rzym. kat. w Skrzydlnie, leży u źródeł potoka t. n. , dopł. Stradomki. W pobliżu wsi prowadzi gościniec od klasztoru w Szczyrzycach do st. dr. żel. transwersalnej Stróża Stróża w Dobry. Zabudowana nad potokiem, wzn. 420 rot. npm. , ma okolicę podgórską, z lasami bardzo przetrzebionemi. Liczy 71 dm. 5 dm. na obszarze większej pos. Maryi i Zygmunta Strzeszkiewiczów i 489 mk. ; 470 rzym. kat. i 19 izrael. Pos. większa ma 220 mr. roli, 9 mr. łąk i ogr. , 26 mr. past. i 68 mr. lasu; pos mn. 428 mr. roli, 82 mr. łąk, 130 mr. past. i 84 mr. lasu. Za Długosza L. B. , II, 130 była własnością Rafała Swieczki h. Półkozie i składała się z łanów km. i predium szlach. ; w 1581 Pawiński, Małop. 50 jedna część była Pieniążkowej, druga zaś Sebastyana Sikorskiego. Graniczy na płn. z Markuszową, na zach. z Skrzydlną, na wsch. z Wilkowiskiem, a na płd. z Porąbką. 2. S. , wś, pow. myślenicki, par. w Trzebuni, leży nad Rabą. 6 8 klm. na płd. od Myślenic, w okolicy górskiej i lesistej. Grunta dworskie, należące do klucza myślenickiego ks. Lubomirskich, rozciągają się na namulistem i równem porzeczu, gminne na działach i stokach górskich, przeważnie na lew. brzegu Raby, nad którą stoi drewniany młyn amerykański. Przez wś prowadzi gościniec wojskowy z Myślenic do Skomielny Białej i płynie pot. Trzebonia lewy dopł. Raby. Wieś otaczają od płd. góra Kotoń 846 mt. , od płn. Rychówka Góra 561 mt. . Najniżej położone części wsi wzno szą się 317 mt. S. ma 325 dm. 3 wiek. pos. i 1811 mk. 1781 rzym. kat. i 30 izrael. Ludność należy do szczepu góralskiego. Pos wiek. ma obszaru 114 mr. roli, 20 mr. łąk, 36 mr. past. i 697 mr. lasu; pos. mn. 1704 mr. roli, 189 mr. łąk, 392 mr. past. i 2331 mr. lasu. Role na porzeczu są urodzajne, na stokach górskich jałowe; pastwiska na kamieńcach; lasy świerkowe, dobrze utrzymane. . Zabudowania wiek. pos. murowane. Wś tę założył z polecenia Kazimierza W. dypl. z 2 lutego 1348 w Kod. Małop. , I, 268 szlachcic Pribco, w miejscu zwanem Stara Stroża. Król dał mu sołtystwo z 4 łanami, przeznaczył łan dla kościoła, łan na skotnicę czyli pastwisko gminne i 100 łanów na wieś. Osadnikom dano 20 lat wolności. Za Długosza L. B. , II, 179 należała do kasztelanii krakowskiej; w 1581 Pawiński, Małop. , 45 należała do par. w Myślenicach, miała 36 łan. km. , 7 zagród z rolą, 4 zagr. bez roli, 9 komor. z bydłem, 7 komor. bez bydła, 3 rybitew, 2 rzemieślników i dudę. Następnie przeszła wraz z wszystkiemi wsiami kasztelanii krak. na własność ks. Montlearta, w końcu ks. Lubomirskich z kluczem myślenickim. Graniczy na płn. z Bysiną, Myślenicami i Chełmem, na zach. z Trzebunią, na płd. z Pcimem. Od wschodu dzieli ją Okleina 677 mt. od Trzemeśny. 3. S. , wś, pow. niski, nad pot. Stróżańskim lew. dopł. Sanu, w równinie piaszczystej, wzn. 165 mt, npm. , przy gościńcu z Niska do Rudnika 3 7 klm. . Na zachód od wsi ciągną się sosnowe bory, dzielące ją od Nowosielca al. Pierunki, na płn. graniczy z Przędzelem, na płd. z Rudnikiem. Składa się z 65 chat, ma 412 mk. ; 381 rzym. kat. i 31 izrael. Pos, więk. ma obszaru 2 mr. roli i 10 mr. lasu; mniejsza pos. 406 mr. roli, 133 mr. łąk i 32 mr. past. Długosz L. B. , II, 363 zalicza tę wieś Strózowioze Lanki do par. w Bielinach, położonych naprzeciw Rudnika, na prawym brzegu Sanu; w spisach poborów z XVI w. nie jest zapisana pod tem nazwiskiem. Mac. Stróża, niem. Stroppen, 1253 Srupin, 1277 Strossa, mko i dobra pryw. , pow. trzebnicki, odl. 5 mil na płn. zach. od Wrocławia, posiada kościół par. ewang. , szkołę ewang. , szpital. W pobliżu miasta przechodzi linia dr. żel. wrocławskopoznańskiej. Miasto ma 104 dm. , 749 mk. 65 kat. z parafią w Heinzendorf i 10 żyd. . Do miasta należy 121 ha 92 ha roli. Dobra mają zamek, 4 dm. , 75 mk. 3 kat. , 234 ha 168 ha roli, 22 łąk i 33 lasu. Około połowy XIII w. osada ta otrzymała targi tygodniowe. Kościół paraf. założony był podobno 1330 r. Księgi kościelne zaczynają się od 1582 r. Miasto zajmowali i pustoszyli Szwedzi w latach 1639 43, cesarscy żołnierze 1644, pożar 1733, Kozacy 1759 1762. Szpital założony został 1727 r. Stróża 1. Górna, niem. Struse Ober, dobra i wś, pow. nowotarski, par. ew. Fuerstenau, kat. Lorzendorf. W r. 1885 dobra miały 3 dm. , 50 mk. U kat. , 285 ha. Wś 60 dm. , 356 mk. 124 kat. , 193 ha. ; młyn wodny, wiatrak. Kościół katol. nowo odbudowany na miejsce dawnego, który 1840 r. był w ruinie zupełnej. Należał jako filia do Piotrowic, obecnie do par. Lorzendorf. Szkoła ewang. od 1800 r. 2. S. Dolna, niem. Struse Nieder, dobra i wś, pow. nowotarski, par. ew. Piotrowice Wielkie, kat. Stróża Górna. W r. 1885 dobra miały 10 dm. , 158 mk. 66 kat, 333 ha. Wś 34 dm. , 229 mk. 67 kat. , 37 ha. Strożanka 1. potok, powstaje w gm. Szalowy, pow. gorlickim, płynie zrazu na płn. , a zwróciwszy się na zach. wchodzi na obszar Stróżny, w pow. grybowskim, następnie tworzy granicę gm. Bobowy a Wilczysk i Janko wy, wpada na obszarze Bobowy do Białej Dunajcowej. Od płd. nad doliną pot. wznosi się góra Stróże 409 mt. . Długi 7 klm. 2. S. , potok, wypływa na granicy gm. Kończyc i Rudnika, w pow. niskim, z błot w Czarnym lesie, płynie krętym biegiem na płn. , poczem przechodzi przez obszar wsi Stróży, a przepłynąwszy wś Przędzel wpada poniżej do Sanu z lew. brzegu. Przyjmuje od lew. brz. strugi Babkę i Olszynkę. Długi 12 I klm. Łożysko piaszczyste, a miejscami namu Stróża Stróża Strożanka Strożdziski liste. Źródło wzn. 176, a ujście 162 met, n. p. m. Br. G. Strożdy 1. wś włośc. , pow. kalwaryjski, gm. Kirsna, par. Urdomin, odl. od Kalwaryi w. , ma 37 dm. , 335 mk, 803 mr. W 1827 r. 27 dm. , 190 mk Wchodziła w skład dóbr rząd. Ludwinów. 2. S. , wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Giże, odl od Wyłkowyszek w. , ma 3 dm. , 32 mk W 1827 r. 3 dm. , 33 mk. Br. CL Strożdynie, os. , pow. wyłkowyski, gm. Wojtkobole, par. Grażyszki, odl. od Wyłkowyszek 27 w. , ma 4 dm. , 8 mk W 1827 r. 1 dm. , 11 mk. Należała w 1854 r. do dóbr rządowych Kalwarya lit. A. Strożdziski, os. , pow. maryampolski, gm. Szumsk, par. Maryampol odl. 4 w. , ma 3 dm. , 19 mk W 1827 r. 1 dm. , 20 mk Stróże 1. w XVI w. Straże Nagórne, fol. , pow. włocławski, gm. i par. Chodecz, odl. 27 w, od Włocławka, ma 4 dm. , 44 mk. W 1827 r. 9 dra. , 75 mk. W 1879 r. fol. S. rozl. 286 mr. gr. or, i ogr. 233 mr. , łąk 31 mr. , pastw. 10 mr. , lasu 6 mr. , nieuż. 6 mr. ; bud. mur. 4, z drzewa 4. Do włościan należy 1 mr. Według reg. pob. pow. przedeckiego z XVI w. wś drobnoszlachecka S. Nagórne, w par. Przedecz, płaciła od 2 łanów Pawiński, Wielkp. , II, 23. 2. S. , fol. dóbr Gliniany, ob. Stióża. Stróże, ob. Streże. Stróże, wzgórze polne, na granicy gm. Stióżny, Stróża Niźniego i Wilczysk, w pow. grybowskim, napraw, brz. Białej Dunajcowej, między pot. Stróżanką od płn. a Szalówką od płd. , dopływami Białej, wzn. 409 mt. npm. Br. G. Słróże 1. wś, pow. brzeski, nad potokiem wpadającym do Dunajca z praw. brzegu, o 5 3 klmna zach. od Zakluczyna par. rzym. kat. . Graniczy na zach. z Podbrzeziem i Filipowicami, na płd. z Wolą Stróską a na zach. i płn. z Wesołowem. S. składają się z 37 dm. z tych 6 więk. pos. Just. Benoe i 251 mk. ; 241 rzym. kat. i 10 izrael. Obszar wiek. pos. wynosi roli 373 mr. , łąk i ogr. 33 mr. , pastw. 23 mr. i lasu 271 mr. ; pos. mn. ma roli 66 mr. , łąk 16 mr. i past. 38 mr. Była to wieś królewska. Kazimierz Jagiellończyk 2 listopada 1478 Kod. Małop. , 508 w akcie polecającym rozgraniczenie wsi Charzewic, należącej do zamku melsztyńskiego, i Opatkowic, wspomina tę wieś. W spisie pobor. z 1581 r. Pawiński Małp. , 144. S. są wymienione jako własność Jana Spit, mające tylko 2 zagr. z rolą. 2. S. Niżne al. Okrągłe, wś, pow. grybowski, par. rzym. kat. w Wilczyskach. Leżą na praw. brzegu Białej dopł. Dunajca, przy gościńcu i kolei żelaznej z Bobowy do Grybowa 6 8 klm. . Graniczą na płn. z Wilczyskami i Stróżną, na wschód z Polną, a na płd. ze Stróżami Górnemi. Na płn. wznosi się góra, , Stróże 409 mt. . Wś ma 45 dm. i 290 mk. 279 rzym. kat. i 1l izrael. . Obszar więk pos. Ed. Zajkowskiego wynosi 203 mr. roli, 10 mr. łąk, 19 mr. past. i 73 mr. lasu; pos. mn. 158 mr. roli, 16 mr. łąk i 16 mr. pastwisk. O tej wsi znajdujemy wzmiankę w dypl. Łokietka z 9 lutego 1319 r. , przysądzającym opatom tynieckim zamek Golesz, w podejrzanym dyplomie tegoż króla z 1320 r. 20 lipca w sprawie tegoż zamku Kod. tyniecki wyd. Kętrzyńskiego, 79 i 81. W 1581 Pawiński Małop. 110 należały S. Dolne do Baltazara Gładysza i miały 2 łany km. , 2 zagr. z rolą, kom. z bydłem, kom. bez bydła i 2 rzemiośl. 2. S. Wyżnie, wś, pow. grybowski, par. rz. kat. Wilczyska. Leży na płd, od poprzedniej, ma st. kolei państwowej 31 klm. od Nowego Sącza, 58 kim. od Tarnowa, posiada 61 dm. 3 więk. pos. Ign. Koczmanowicza, 360 mk. 349 rzym. kat. , 2 Prot. i 9 izrael. . Pos. wiek, wynosi 179 mr. roli, 6 mr. łąk, 80 mr. past. i 90 mr. lasu; pos. mn. 244 mr. roli, 37 mr. łąk, 56 mr. past. i 12 mr. lasu. W 1581 Pawiński, Małop. , 110 posiadał tę wieś Wacław Podleski; miała 4 łany kmiece, 2 zagr. bez roli, 1 kom, z bydłem i 2 zagr. puste. Graniczy na płd. z Białą Niżna, od wschodu zaś świerkowe lasy na wzgórzu, którego szczyt Maślona Góra dochodzi 747 mt. 4. S. Małe i Wielkie, w XV w. Dupplex Stroscha, Strosze, dwie wsi pow. sanocki, na lew. brzegu Sanu, 3 7 klm. na płd. od Sanoka, nad potokami uchodzącymi do Sanu. Obie leżą na wsch. stoku pasma górskiego, pokrytego bukowym lasem, tworżącego dział wodny Sanoka i Sanoczka, mianowicie S. Małe bliżej Sanoka wzn. 351 mt, S. Wielkie na płd. od poprzednich wzn. 370 mt. . W S. Wielkich jest par. gr. kat. z cerkwią drewnianą. Patrzącemu z miasta Sanoka przedstawia się okolica obydwóch osad jako lekko ku połud. i zach. wznosząca się równina, sięgająca aż po Zagórz, obramiona lesistemi górami. S. Wielkie składają się z 59 dm. i liczą 365 mk. 353 gr. kat, 9 rzym. kat. i 3 izrael; S. Małe mają 47 dm. i 280 mk 274 rzym. kat. i 6 izrael. . Chaty w obydwóch wsiach są blisko siebie zabudowane, tworząc nieregularne. równoległe ulice. Pos. więk Józefa Rylskiego wynosi w obydwoch 28 mr. roli, 2 mr. łąk, 9 mr. past. i 575 mr. lasu; pos. mn. 699 mr. roli, 59 mr. łąk, 134 mr. past. i 3 mr. lasu. Do par. gr. kat. dyec. przemyskiej, dek. sanockiego należy też Zahutyń. Uposażenie probostwa wynosi 44 mr. roli, 14 mr. łąk, 20 sągów drzewa miękiego i 4 sągi twardego, 120 zł. dodatku do kongruy. O przeszłości wsi wiemy z zapisek AGZ. , Xl, że już w 1443 r. istnia Strożdynie Strożdy Strożdy Stróże Stróżewskie Holendry ly obydwie i należały do Jana Swynarskiego i jego żony Elżbiety iuxta literas Regales, którzy je odstąpili Mathiasowiczowi de Humpniska str. 212. Obie wsi dostawiają świad ków w różnych procesach, a w 1445 i 1448 naprawiają przełęcze w parkanie otaczającym zamek sanocki. Mac. Stróżek, os. , pow. lubartowski, gm. Niemce, par. Dyss. Należy do dóbr Kozłówka. W 1827 r. 1 dm. , 7 mk. Stróżewko, wś, pow. płocki, gm. Rogozino, par. Imielnica, odl. o 5 w. od Płocka, ma 10 dm. , 100 mk, 296 mr. 237 mr. roli. W 1827 r. 7 dm. , 62 mk. Stróżewo 1. fol. i S. Bytoń, wś i fol. , pow. nieszawski, gm. i par. Bytoń; odl. 34 w. od Nieszawy. S. Bytoń opisane pod wyrazem Bytoń ob. . S. al. Wojtówka, fol. oddzielony 1868 r. od dóbr Bytoń, ma 55 mk. , 278 mr. 227 mr. roli i 35 mr. łąk. Pokłady torfu. Do włościan należy 13 mr. W 1827 r. było 12 dm. , 55 mk Wymienione w liczbie posiadłości klasztoru w Strzelnie w akcie Kazimierza ks. kujaw. z 1249 r. Dok kujaw, i mazow. Ulanowskiego, No 12, str. 125. R. 1320 Jarosław, arcyb. gniezn. , pozwala klasztorowi sprzedać wsi Bytoń i S. Gerwardowi, bisk. kujawskiemu Kod. dypl. polski, IV, 216, 218. Według reg. pob. pow. radziejowskiego z 1557 r. wś S, w par. Bytoń, płaciła od 7 łan. Pawiński Wielkp. , II, 32. 2. S. , 1155 r. Scrisewo, wieś, pow, płoński, gmina Załuski, parafia Wrona, odl. o 16 w. od Płońska, ma 17 dm. , 163 mk W 1827 r. 14 dm. , 155 mk. W 1885 r. fol. S. rozl. 612 mr gr. or. i ogr. 565 mr. , past. 4 mr. , lasu 25 mr. , nieuż. 18 mr. ; bud. mur. 1, z drzewa 11; płodozm. 9 i 10pol. Wś S. 28 os. , 184 mr. W liczbie posiadłości klasztoru czerwińskiego, w dok. z 1155 r. , wymieniono wieś Scrisevo cum lacu. W akcie z 1254 r. powiedziano Scrissewo et lacum eins cum castoribus Kod. dypl. polski, I, 10 i 71. Wydawcy odnoszą tę nazwę do wsi Stróżewo w par. Wrony. 3. S. , fol. nad rzką Mokownicą, pow. lipnowski, gm. Chalin, par. Dobrzyń, odl. o 21 w. od Lipna, ma 3 dm. , 43 mk. W 1827 r. 6 dm. , 34 mk. W 1884 r. fol. S. , w 1873 r. oddzielony od dóbrDyblin, rozl. 317 mr. gr. or. i ogr. 294 mr. , ląk 7 mr. , past. 5 mr. , nieuż. 11 mr. ; bud. mur. 5, z drzewa 4; płod. 10 pol. , pokłady torfu. Wś włośc, ma 9 os. , 23 mr. Według reg. pob. ziemi dobrzyńskiej z 1564 r. wś Stróżewo, w par. Dobrzyń, miała 4 po siadaczy Stróżewskich, mających po pół łanu; płacono pob. 24 gr. Pawiu. , Wielkp. , I, 271. W 1789 r. właścicielami wsi byli Koziebrodzki i Czermiński. Br. Ch. Stróżewo 1. urzęd. Strozewo, wś, pow. chodzieski, o 7 klm, na płd. od Chodzieżą parafia, poczta i st. dr. żel. w Budzyniu; z karczmą Freischuetzenkrug, tworzy okrąg wiejski, mający 37 dra. , 261 mk 18 kat. , 243 prot. i 606 ha 496 roli, 50 łąk, 1 lasu. W 1577 r. było w S. 7 śladów osiadł. i 2 sołtyskie; w 1579 r. 5 osiadł. , 2 sołt. i 7 zagrod, , w 1618 r. 4 ślady os. i 7 zagrodn. Przy schyłku zeszłego wieku dziedziczył S. Zygm. Adam Grudziński, pan na Chodzieżu. 2. S. , ob. Stróżewskle Holendry i Strzyżew. E. Cal. Stróżewskie Holendry, urzęd. StrozewoHaulandy pow. chodzieski, o 7 1 2 klm na płd. zach. od Chodzieżą. Rozłożyły się kołem na zachód od Stróżewa, w lasach karczowanych; par. Chodzież, poczta i st. dr. żel. w Budzy niu; mają 92 dm, , 653 mk 54 kat, 599 prot. i 1180 ha 638 roli, 11 łąk, 177 lasu; czysty dochód z ha roli 627, z ha łąk 5 09, z ha lasu 1. 17 mrk. E. Cal. Stróżęcin, wś, pow. płoński, gm. Stróżęein, par. Gralewo, odl. o 19 w. od Płońska, ma 9 dm. , 82 mk. , 339 mr, W spisie z 1827 r. podana pod nazwą Strojęcin, miała 12 dm. , 87 mk. S. gmina należy do sądu gm. 1 okr. , ma 313 dm. , 3156 mk, 12808 mr. obszaru. W gm. znajdują się kościół, urząd gm. , 2 cegielnie, 7 wiatraków, 2 karczmy. W skład gm. wchodzą Bogucin, BorzewoKmiecie, BorzewoSzlacheckie, Chyczewo, CywinyKrajki, C. Litwiny, C. Dynguny, CGórne, CWojskie. Dobrska, Gralewo, Kiełbowo, Kiniki, Kozolin, Kowale, Kotlewo, Kwasieborzyno Sójki, K. Obrybne, Krasniewo, Ko szczewiec, Lutomierzyn, Łępinek, Łępino, Maława, MystkowoGrzymki, Niesiołowo, PęsyMałe, P. Duże, Parchale, Sałkowo, Stróżęcin, Szapsk, WitkowoMiłaki, W. Pawlaki, Wysochowo, Złotopole. Stróżki, przyl. fol. Jadwinów, w pow. warszawskim. Stróżna, wś nad pot. b. n. prawy dopł. Biały, pow. grybowski, w okolicy falistej, wzn. 285 do 324 mt. npm. Składa się z czterech osad, wsi S. i trzech wólek Koczanka, Nowej Wsi i Pułanek. Zachodnią część obszaru przecina tor dr. żel. państwowej, między stac. Bobową i Stróżami, i gościniec z Bobowy do Grybowa. Wszystkie cztery osady mają 134 dm. i 784 mk kat. , należących do par. w Bobowy. Na obszarze więk. pos. znajduje się 2 dm. i 32 mk. Obszar więk. pos, Majchrowiczów wynosi 719 mr. roli, 21 mr. łąk i ogr. , 7 mr. past. i 46 mr. lasu; pos. mn. ma 683 mr. roli, 59 mr. łąk, 242 mr. past. i 78 mr. lasu. Gleba glinkowa, urodzajna, lasy przaważnie świerkowe; lud nosi się i mówi po góralsku. Za Długosza była S. własnością Jakuba Trzecieskiego, miała łany kmiece i predium szlacheckie. W 158l r. Pawiński, Małop. , 109, Mikołaj Jordan płacił od 7 1 2 Stróżęcin Stróżna Stróżki Strożek Stróżek Stróżewko Stróżewo Strub łanów kmiecych, 6 zagr. z rolą, 7 komorn. z bydłem, 2 komorn. bez bydła i rzemieśl. Graniczy na płn. z Bobową, Siedliskami i Łużna, na płd. z Wilczyskami, Polną i Szalową. Mac. Stróżne Rostki, ob. Rostki 5. . StróżnyBerdechów, pow. grybowski, ob. Berdechów. Stróżówka, potok, ma źródło na obszarze gm. Bystrej w pow. gorlickim, płynie krętym biegiem na wschód, następnie przez obszar Stróżówki na płd. wsch. , dostawszy się na obszar Gorlic opływa to miasto od płn. i wpada do Ropy z lew. brzegu. Nad źródłami od płn. góra Markowa 427 mt. . Długi 6 klm. Br. G. Stróżówka, wś, pow. gorlicki, na płn. od Gorlic, przy gościńcu do Cięszkowic, nad potokiem dopł. Ropy. Mały las dzieli ją na zachód od Bystry, góra Markowa 427 mt. na północ od Zagorzan, na wschód odgranicza Ropa od Kobylanki, na płd. przypiera do Górki. Wznies. 357 mt. S. liczy 133 dm. i 856 mk. , 779 rzym. kat. par. w Gorlicach i 77 izrael. Pos. większa K. Łuniewskiego wynosi 18 mr. roli, 2 mr. łąk, 1 mr. past. i 89 nr. lasu; pos. mn. ma 628 mr. roli, 75 mr. łąk, 266 mr. past. i 95 mr. lasu. W 1581 r. Pawinski, Małop. , 114 była tenutą Przesława Pieniążka, który płacił od 3 1 2 łanów km. , zagr. bez roli, 8 komor. bez bydła i rzemieśl. Stróżyska, wś i fol. rząd. donacyjny, pow. stopnieki, gm. Grotniki, par. Stróżyska, leży przy drodze bitej z Korczyna do Buska, posiada kościół par. mur. , szkołę początkową, dom schronienia dla kalek fundusz. W 1827 r. było 62 dm. , 446 mk. Wieś ma 1237 mr. ; folw. , należący do majoratu rząd. Grotniki, 266 mr. S. jest to dawna wieś królewska, która w 1602 r. wchodziła w skład starostwa nowomiejskicgo korczyńskiego. Na aktach Kazimierza W. z 1370 r. , w Wiślicy sporządzonych, podpisał się Michałko. , haeres de Sthroziska Kod. Małop. , III, 246 i 247. W połowie XV w. wś królewska, miała kościół z kamienia p. w. W W. Św. , zbudowany przez Michała ze Strożysk h. Półkozic. Było tam 10 łan. km. , 2 karczmy z rolą, 2 zagr. z rolą, od których dziesięcinę snopową i konopną, wartości do 16 grzyw. , brała prebenda wiślicka, zwana od tej wsi Strozycką Stroziczka. Folw. królewski płacił dziesięcinę 4 grzyw. proboszczowi. Pleban był Jan Wątrobka ze Strzelcz, h. Oksza. Do plebanii należały dwór, ogród i niwy. Był też dom dla wikaryuszów i szkoła Długosz, L. B. , I 423, 11, 432, 434, 437. Według reg. pob. pow. wiślickiego z 1579 r. wś królewska S. miała 16 osad; 8 łan. , 3 zagr. z r. , 2 kom. , 2 biednych Pawiński, Małop. 213. Kościół ten dotąd się przechował; przy nim wieża z XV w. S. par. , dek. stopnicki dawniej wiślicki, 2539 dusz. Br. Ch. Strub al. Strib, ob. Stryb, Strubińce Plebanowce, wś, pow. grodzieński, w 3 okr. pol. , gm. Wołpa, o 70 w, od Grodna. Strubiniy 1. wś i fol. , pow. płoński, gm. Załuski, par. Zakroczym, odl. o 22 w. od Płońska, ma 6 dm, 67 mk. W 1827 r. par. Kroczewo, 7 dm. , 110 mk. W 1885 r. fol. S, rozl. 730 mr. gr. or. i ogr. 337 mr. , past. 5 mr. , lasu 375 mr. , nieuż. 13 mr. ; bud. mur. 3, z drzewa 4; płodozm. 12pol. , las urządzony. Wś S. 11 os. , 13 mr. 2. S. , wś i fol. , i S. Kroplin, fol. , pow. płoński, gm. Kuchary, par. Płońsk odl. o 6 w. . S. mają 14 dm. , 144 mk. ; S. Kroplin 2 dm. , 4 mk. W 1827 r. 13 dm. , 50 mk. S. , wś i fol, mają ogółem 382 mr. 34 nieuż. ; S. Kroplin, fol. , rozl. 131 mr. Strubiszki 1. wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 43 w. od Nowoaleksandrowska. Stanowiła sstwo niegrodowe strubijskie, położone w wwdzie wileńskiem, pow. wiłkomierskim. Podług spisów podskarbińskich z 1766 r. było w posiadaniu Józefa Kościałkowskiego, który opłacał kwarty 284 złp. 22 gr. , a hyberny 348 złp. 2 S. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 75 w. od Nowoaleksandrowska. Strubnica, wś, pow. wyłkowyski, w 5 okr. pol. , gm. Pieski, o 24 w. od Wyłkowyska. Posiada kościół paraf. katol. , p. w. św. Trójcy, w 1740 r. z drzewa wzniesiony przez Jerzego de Sienno Sienieńskiego i ks. Franc. Abramowicza, w 1790 9 r. przyozdobiony przez Jana Biszpinga, marszałka starodubowskiego. Zrestaurowany w 1841 r. przez prob. Grzymałłę i Adama Biszpinga, obecnie chyli się do upadku. Po prawej stronie wielkiego ołtarza znajduje się nowa, kształtnie urządzona kaplica. Parafia katol. , dekanatu wołkowyskiego, 1612 wiernych. Kaplica w Mosiewicach. W parafii powierzchnia nierówna, są lasy, pastwiska, bagna; gleba gliniasta, zwirowata, próchnica; przepływa rz. Zelwa. Strubowiska, wś, pow. liski, część gminy Kalnica, par. rzym. kat. w Wołkowyi a gr. kat. w Smereku. Leży w Beskidzie, u źródeł pot. Kalnicy, lew. dopł. Wetliny. Wznies, przy cerkwi 646 mt. Od płd. i płn. otaczają wieś lasy świerkowe, pokrywające wysokie góry, na zachód graniczy z Przysłopem, na wschód ze Smerekiem, Ma 36 dm. i 250 mk. 231 gr. kat i 19 izrael. . Pos. większa Adeli hr. Dawidów wynosi 7 mr. roli, 10 mr. łąk, 26 mr. past. i 1421 mr. lasu; pos. mn. ma 268 mr. roli. 180 mr, łąk, 100 mr. past. i 39 mr. lasu. Mac. Strucfon, niem. Strutzfon, dok. Sirutzewaine, Sturzwaine, Sturzwagen, Sturcuan 1706 r. , Srtróżne Rostki Strubnica Strubiszki Strubiniy Stróżyska Stróżówka Stróżny Stróżne Rostki Strucfon Strubowiska Struchów Struchów Struczkil wś, pow. chełmiński, par. kat. i st. poczt. Li sewo, o 3 4 mili odl. , 310 ha 266 roli orn. , 22 łąk. W 1885 r. 18 dm. , 34 dym. , 175 mk. 134 kat, , 41 ew. , szkoła ewang. Za czasów krzyżackich należała do wójtowstwa lipińskiego. Kś. Fr. Struchów ob. Lenie, mylnie za Strachoń, Strucówka, wś, pow. skwirski, w 3 okr. pol. , gm. Cbodorków, par. praw. Jaropowce o 8 w. , odl. o 60 w. od Skwiry, ma 34 mk. Podług Poccilewicza w 1863 r. było tu 86 mk. prawosł. i 18 katol. ; należała do Trzeciaka. W 1730 r. w parafii Byków, miała 1 sadybę. W pobliżu wsi S. i Szczeglijówki znajduje się uroczysko Hrubsk ob. . Struczki, wś włośc. nad rz. Wiatą, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. Przebrodź, okr. wiejski i dobra skarbowe Skakuny, o 36 w. od gminy a 45 w. od Dzisny, ma 5 dm. , 19 mk. praw, w 1865 r. 9 dusz rewiz. . Struczkil, góra lesista w Jaworowie, w pow. kosowskim, nad źródłami pot. Rybnicy i pot. Beżulką, dopływem Rybnicy. Wzn. 1000 mt. npm. Br. G. Struczkowskich Obelica, ob. Obelica 4. . Struczyna, góra, na granicy gm. Kopysna, w pow. dobromilskim, a Cisowy i Bryliniec, w pow. przemyskim, wzn. 470 mt. npm. U płn. podnóża płynie pot. Cisowa. Las od płn. wsch. zwie się Olesza, a od płd. Mochowisko Dolne. Na płd. od szczytu wznosi się goły wierch Kopystańka 545 mt. . Strug, chutor, pow. Słonimski, w 3 okr. pol. , gm. Kostrowicze, o 22 w. od Słonima. Strug, potok, ob. Ryjak, Struga, Siruha, Struga 1. fol. i wś, pow. sochaczewski, gm. Szymanów, par. Mikołajów; fol. ma 155 mk. , 534 mr. dwor. ; wś 10 mk. , 5 mr. W 1827 r. było 14 dra. , 193 mk. 2. S. , fol. i os. leś. nad rz. Wartą, pow. koniński, gm. Rzgów, par. Sławsk, odl. od Konina 10 w. Należy do dóbr Sławsk. W 1827 r. 3 dm. , 50 mk. 3. S. , os. , pow. iłżecki, gm. Dziurków, par. Ciepielów, odl. od Iłży 27 w. ; ma 4 dm. , 24 mk. , 2 mr. dwor. ; 21 mr. włośc. 4. S. Czarna, wś i os. młyn, , pow. będziński, gm. Żarki; wś ma 13 dm. , 70 mk. , 124 mr. włośc; młyn 2 dm. , 120 mr. dwor. 5. S. , os. , pow. pułtuski, gmina Somianka, parafia Barcice. Br. Ch Struga 1. wś i kolonia, pow. grodzieński, w 3 okr. pol. , gm. Gudziowicze, o 44 w. od Grodna. 2. S. , wś nad rz. Essą, pow. borysowski, w 1 okr. pol. , gm. Krasnełuki, ma 11 osad; grunta wzgórzyste, kamień narzutowy. 3. S. ob. Struha, Struga 1. Mała al. Strużka, wś rząd. nad rzeką Zwanem Werbową, dopł. Dniestru, pow. uszycki, okr. pol. Wierzbo wiec, gm. i par. kat. Struga Wielka, sąd Uszyca, ma szkołę początkową, 297 osad, 700 mk. , 1194 dzies. ziemi włośc, 68 cerkiewnej, 189 dzies, należących do Golicyna. Uprawa anyżu. Cerkiew p. w. św. Michała, murowana, z 1139 wiernemi; do par należy Bałabanówka. Są tu pokłady fosforytu. Poprzednio Czosnowskich i Stempowskich, od 1831 r. rządowa. 2. S. Wielka, wś rząd. , pow. uszycki, okr. pol. Wierzbowiec, gm. i par. katol. Struga W. , sąd Uszyca o 6 w. , przy trakcie z Letniowiec o 6 w. od Wierzbowca. Na płaszczyźnie położona, ciągnie się ulicą długą na kilka wiorst, ma 268 osad, 1396 mk. , 2311 dzies, ziemi włośc, 72 cerkiewnej. Posiada cerkiew mur. z 1853 r. , z 1672 parafianami, kościół katolicki murowany, p. w. Wszystkich Św. , w 1814 r. z muru wzniesiony przez dziedzica Stempowskiego, a przez biskupa Mackiewicza w 1816 konsekrowany; zarząd gminny. Par. katol, dekanatu uszyckiego, ma 1026 wiernych i oprócz S. obejmuje mko Olchowiec i wsi Bałabanówkę, Kuczę ze Słobódką, Stawczany i Strugę Małą al. Strużkę, W skład gminy wchodzą S. , Bałabanówka, Durniaki, Filonówka, Kucza ze Słobódką, Mokreńki folw. , Struga Mała al. Strużka, Szczerbowce ze Słobódką i Złotogórka, w ogóle 8 okręgów wiejskich starostw, 1322 osad, 8469 dzies. 5933 ornej ziemi włośc, 8025 mk. włośc. Oprócz tego w obrębie gminy mieszka 847 osób innych stanów i znajduje się 4606 dzies. 3023 ornej ziemi do nich należącej i rządowej; cały więc obszar gminy obejmuje 13075 dzies. 8956 ornej i 8872 mk. Położenie więcej górzyste niż równe, gleba czarna, glinkowata i piaszczysta. Wś ta istniała już w 1530 r. , ale zniszczona zupełnie deserta, podobnie jak i w 1540 r. W 1566 r. dobra królewskie, w posiadanie Sroczyckiego, Radeckiej, Sutkowskiej i Czołhańskiego, którzy płacili od 5 pługów. W 1566 r. trzymali ją Jarmoliński, Czohański i Sudkowski; zniszczona przez Tatarów, płaciła od 3 pługów. W 1578 r. Sudkowski, Czołhański i Jarmo liński płacili od 5 pługów i 4 ogrod, po 4 gr. Jabłonowski, Wołyń i Podole, 170, 198, 220, 295. Następnie należała do sstwa kamienieckiego. W lustracyi Humieckiego z 1616 r. czytamy Od potomków pani Bałabanowej na połowicę a na drugą od pana Kosakowskiego, której od pana Czołhańskiego dostał, także i od pp, Jarmolińskich. Ukazano przywilej króla ś. p. Zygmunta Augusta, de data Petricoviae in conventu generali feria sexta post dominicam cantate 1555. Tym przywilejem król August potwierdza dekret ziemski kamieniecki, który jest de data w Kamieńcu feria sexta post festum S. Stanislai Martyris, 1448. Za tym dekretem, który ex mandato regiae Mttis contra Theodoricum Struczyna Struga Struga de Buczac castellanum camenecensem et capitaneum Podoliae generalem urosł, poprzysiągł przez świadki, które w tym przywileju mia nuje, Siemko Wierzbowiecki, privilegium hello sibi esse reeeptum i adjudykacyę possessyi na tą przysięgę od tego czasu otrzy mał. Ukazano było na rewizyi przeszłej od Nadolskiej summę na tej majętności, której summy i nie mianują, i non constat quota et quanta, gdyż tę samą summę na Struze i na Letniowcach i na Wierzchowcu mianowano. Jednakowe do aktu swej possessyi dyspozyeye ukazują, z czego się wieczność ukazuje. Lustracyi nie podlega Jabłonowski, Lustracye, 6. W 1762 r. należała do Potockich i w tym roku Antoni Michał Potocki, wwda bełzki, sprzedał ją wraz kluczem husiatyńskim Ignacemu Potockiemu, sście czorsztyńskiemu. W ostatnich czasach Orłowskich, Stempowskich, od 1831 r. rządowa. Dr, M. Struga 1. potok leśny, wypływa z obsza ru Jaworzna, w pow. chrzanowskim, u zach. podnóża Grodziska 351 mt. , a u płn. stóp Bielanej Góry; płynie na zach. granicą Ja worzna i Jelenia koło Nowej Wieliczki, u płn. podnóża Rudnej Góry 309 mt. , przez mokre i bagniste lasy. Wpada do Przemszy z lew. brz. naprzeciw Dzieckowic. Długi 5 kim. 2. S. , nazwa górnego biegu Kropiwuika, dopł. Kłodnicy. 3. S. al. Struha, nazwa dolnego biegu Glińca. Br, G. Struga 1. wólka, w obr. gm. Tęgoborza, w pow. sądeckim, na lew. brz. Dunajca wraz z wólką Justem liczy 20 dm. , 155 mk. na obszarze włośc, a 10 dm. , 125 mk. 18 żyd. na obszarze dwor. W 1581 r. obie wól ki zwały się Jostową Górą, należały do par. w Tęgoborzu, były własnością Andrzeja Tęgoborskiego, z 3 łan. km. Pawiński, Małop. , 137. 2 S. al. Strugi, wólka w obr. gm. Chełmca Polskiego, w pow. sądeckim, na lew. brz. Dunajca. W 1880 r. było 12 dm. , 91 mk. Br. G. Struga 1. al. Leśna S. , rzeka, dopł. Baryczy, ob. Strzygowa, 2. S. al. Krzyżowa S. , dopł. Baryczki, ob. Strzyżewka, 3. S. , rzeczka, lewy przypływ Brdy, powstaje w pow, świeckim, pod Małociechowem, na stoku wyżyn łuszkowskich, o 5 klm. na płd. zachód od świecia; płynie ku zachodowi; ubiegłszy 2 1 2 klm. zwraca się ku płd. zach. , oblewa Pruszcz, rozgranicza na przestrzeni 1 2 klm. powiat świecki od bydgoskiego, mija Mroczyń Friedingen i Sienno, gdzie przecina bity trakt koronowski; oblewa Magdalenowo i Pyszczyn Ludwigsfelde; tu przecina tor drogi żelaznej bydgoskogdańskiej; w pobliżu Karczemki, na płd. wschd. krawędzi lasów Stronna, zasila się z praw. brzegu płynącą od Nieciszewa na Kotomirz strugą; pod Ostrowem przyjmuje z lewego brzegu Rybieniec; pędzi Młynek i Hamernię; uchodzi pod Łączyskiem Blumwiese, 9 klm. na płd, od Koronowa. Źródła wzn. 96 mt. npm. , spadek 87 mt. pod Pyszczynem, 70 mt. przy Młynku. Długa około 27 kl. , t. j. 6 1 2 w pow. świeckim, 1 2 na granicy i 20 w pow. bydgoskim. Tą Strugą zdaje się być Kotomirzyca Kothomersnycza, a dopł. jej Rybieniec Łokietnicą Lotkethnycza. Między temi rzeczkami, na lewem po rzeczu Brdy. rozciągały się lasy Trzyszczyńskie Trissinzka borra, o które prawował się w 1296 r. dziedzic Żołędowa z klasztorem byszewskim, odn. koronowskim Dokum. kujaw. Ulan. , str. 232. 4. S. Czekawa w 1559 r. , prawy dopływ Meszny czyli Powicznicy, z którą wpada do Warty, bierze początek pod Lipiem, w pow. gnieźnieńskim, o 2 klm. na północ od Mielżyna; płynie od płn. ku połd. na Mielżyn, Mielżynek, Brudzew, Staw, Czekuszewo, Krąbkowo, Graboszewo, Chwalibogowo i Wierzbocice; pod Kątami, na połd. od Słupcy, łączy się z Meszną, z którą oblewa Dziedzice, i wpada do Warty pod Polickiem, 4 1 2 klm. na zach. od Lądka. Do pow. wrzesińskiego wchodzi powyżej Brudzewa, a do królestwa polskiego między Chwalibogowem i Wierzbocicami; powyżej Brudzewa przyjmuje Rudkę z lewego brz. , a na wysokości Strzałkową Unię z praw. brzegu pod wsią t. n. obraca 2 młyny pod Brudzewem. Długość od źródeł do połączenia się z Meszną około 19 klm. ; ztąd do ujścia 4 klm. Niektórzy uważają S. za główną rzekę, a Mesznę za jej dopływ. 5. S. al. Młyńska Struga, dopływy Noteci, ob. Młyńska, 6. S. al. Młyńska Struga, prawy przypływ Polskiej Wody dopł. Baryczy, powstaje w pow. Ostrzeszówskim pod Bierzo wem, 2 klm. na północ od Kobylej Góry; płynie ku północy; w Bierzowie skręca ku zachodowi; mija Myślniów; wpływa do jeziora Jazy, które łączy z Jeziorem; wydobywszy się ztąd obraca młyn Krupę i wchodzi do Szląska, płynąc w kierunku półn. zach. , równolegle z Olszyną i Polską Wodą przez lasy międzyborskie i wysuszone jeziora Konin i Rudniczek; do pow. odolanowskiego wchodzi między Czarnym Lasem i Granówcem; tu spływa jednem ramieniem do jeziora Krzyżne, a drugiem zdąża ku zachodowi, odlewa staw granowiecki i uchodzi do Polskiej Wody pod Młynikiem, o 8 1 2 klm. na płd. zachód od Odolanowa. Długa około 24 klm. 9 w pow. ostrzeszowskim, 8 na Szląsku i 7 w pow. odolanowskim 7. S. al. Ner mylnie Rokułowa, rzeczka, lewy przypływ Prosny, w pow. pleszewskim, powstaje na łąkach między Kowalewem i Suchorzewem, o 6 klm. na zachód od Pleszewa, płynie ku północy minąwszy Suchorzew, Struga Struga Strugaj Strugi skręca ku wschodowi, oblewa Piekarzew, Baranów, Pleszew i Brzezie, obraca młyny Robak, Żmija, Kręsko, Wróbel i Przepadłe; zasila się z praw. brzegu dwoma strumykami od Taczanowa i Ludwiny, uchodzi pod Dębniakami, w pobliżu Rokutowa, o 10 klm. na wschód od Pleszewa. Długa około 20 klm. 8. S. , dopł. jez. Pszczewskiego, w pow. mię dzyrzeckim, wije się między Pszczewem i Stokami; uchodzi o 1 1 2 klm. na północ od Pszczewa. 9. S. al. Karmelitańska Struga, odnoga Warty, w Poznaniu, na Rybakach, łączy się pod bernardynami z drugą, która zamyka Groblę, pld. wschodnią część miasta na lewym brzegu Warty ob. Poznań VIII, 924. 10. S. , prawy dopł. Warty, ob. Struga, dopł. Meszny. 11. S. al. Dziewcza Struga, le wy dopł. Wełny, w pow. obornickim, powsta je na łąkach rogozińskich, o 2 1 2 klm. na połd. zachód od Rogoźna; płynie ku zach. wzdłuż półn. ws chod. krawędzi lasów wełnińskich Wełna i środkiem holendrów, tak że Dziewczą Strugą zwanych, uchodzi o 5 1 2 klm. na zach. połud. od Rogoźna. Długa oko ło 4 klm. E. Cal Struga, rzeczka, lewy dopływ Wietcisy, powstaje. z kilku strużek pod Braunsdorf, w pow. gdańskim, górnym; od Olszanki Ellerbruch aż do Świnich Bud tworzy granicę między pow. gdańskim górnym a kościerskim; potem wije się w płd. kierunku przy N. Wietcu i Szczodrowie i uchodzi przy Szczodrowskim Młynie do Wietcisy. Długa około 2 mil. Kś. Fr. Struga 1. wyb. do Lekbąda, pow. choj nicki, st. p. i par. kat. Czersk; 24 mk. 2. S. , wyb. do Męcikała, pow. chojnicki, st. p. i par. kat. Brusy; 2 dm. , 27 rak. 3. S. , wyb. i obwód domin. nadleśn. Cis, pow. chojnicki; 17 dm. , 132 mk. 4. S. , niem. Strugga, fol. , r. 1778 w wieczystą dzierżawę puszczony, pow. kościerski, st. p. Zblewo, 4 klm. odl, par. kat. Stara Kiszewa; z os. młyn. Dobrkiem obej muje 227 ha 168 roli orn. , 14 łąk, 14 lasu; 1885 r. 7 dm. , 14 dym. , 48 mk. kat. , 20 ew. S. leży nad małą Strużką, łączącą jeziora Wiechol i Wiele niem. Vielle. R. 1710 płacił Rakowski a Struga et Dobrek 1 kor. żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 125. R. 1772 należała S. do sstwa kiszew skiego, do nowych na wykarczowanem polu powstałych osad Neusasserei. Była wy dzierżawiona Janowi Kasprzykowi. Wysiew wynosił 20 kor. żyta, 2 jęcz. , 6 tatarki; czynsz 13 tal. 30 gr. , zresztą była wolna od podatków ob. Zeitsch d. Westpr. Gesch. Ver. , XV, str. 145. R. 1780 było tu 6 mk. W 1872 posiadali S. Wolscy. Kś. Fr. Struga, wś zaginiona pod Puckiem, pow. pucki, graniczyła 1342 r. z Darzlubiem; r. Słownik Geograficzny T. Xl. Zeszyt 126 1297 występujc comes Radosław ze Strugi ob. F. U. B. Y. Perlbach, str. 493. Kś. Fr. Strugaj, dok. Stroge, Stloge, niem. Waldmeister karczma, pow. toruński, st. p. Ostaszewo, par. kat. Świerczynki; 1 dm. , 8 mk. Strugajcie, wś i zaśc. , pow. szawelski, gm. Kurszany, o 22 w. od Szawel. Strugała, os. leś. , pow. wieluński, gm. Rudniki, par. Parzymiechy, odl. od Wielunia 25 w. Strugi 1. wś i fol. nad rz. Gągoliną, pow. sochaczewski, gm. i par. Szymanów, odl. 10 w. od Sochaczewa. Fol. ma 155 mk. ; wś 10 mk. W 1827 r. 14 dm. , 193 mk. , par. Miko łajew. Dobra S. składały się w 1881 r. z fol. S. i Maryanów, rozl. 816 mr. fol. S. gr. or. i ogr. 477 mr. , łąk 40 mr. , past. 1 mr. , lasu 2 mr. , nieuż. 41 mr. ; bud. mur. 13, z drzewa 18; płodozm. 5 i 6pol. ; fol. Maryanów gr. or. i ogr. . 242 mr. , nieuż. 13 mr. ; bud. mur. 3; pło dozm. 12pol. Wś S. 3 os. , 5 mr. ; wś Ale ksandrów 23 os. , 457 mr. 2. S. , kol. i fol. , pow. kaliski, gm. Zborów, par. Goliszewo, odl. od Kalisza 16 w. ; kol. ma 8 dm. , stano wi jedną całość ze wsią Złotniki Wielkie; fol. 2 dm. , 7 mk. 3. S. , os. leśna i obręb leśny w leśnictwie rządow. Zambrów, pow. ostrow ski, gm. Jasienica. Br. Ch, Strugi 1. w spisie z 1865 r. Struki, okoli ca szlach, nad rz. Lidzieją, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gra. i dobra skarbowe Lida o 2 w. , okr. wiejski Kołyszki, ma 5 dm. , 55 mk. w 1865 r. 16 dusz rewiz. . 2. S. , chutor, pow. Słonimski, w 2 okr. pol. , gra. Rożany, o 43 1 2 w. od Słonima. 3. S. Bobrowe, uroczysko, w pow. pińskim, w okolicy wsi Hlinna, wspo mniano w dokum. pod 1555 r. ob. Rewizya puszcz, str. 91. A. Jel. Strugi, wś, część gm. Chełmiec Polski, pow. nowosądecki, leży 3 7 klm. na północ od Nowego Sącza, nalew, brzegu Dunajca, przy gościńcu do Limanowy; składa się z 12 dm. , liczy 91 mk. rzym. kat. Na obszarze wsi znajduje się drewniany kościół p. w. św. Heleny, należący do par. w Nowym Sączu. Wś istniała w XV w. Długosz, L. B. , I, 562, 573 i była własnością klarysek w Starym Sączu. Nie miała łanów km. i zagród, lecz tylko folwark klasztorny. Robocizny na nim ibid. , III, 343, 345 wykonywali mieszkańcy Wyganowic, a do uprawy było trzy łany. Na tych łanach założono za Józefa II kolonią niemiecką Hundsdorf. Zbigniew Oleśnicki w erekcyi kolegiaty w Nowym Sączu w 1448 r. przeznaczył dziesięciny ze Strug kolegiacie. W 1581 Pawiński, Małop. , 127 w całym Chełmcu było 13 1 2 łan. km. ., 3 komor, z bydłem i 1 komor. bez bydła. S. graniczą na płd. z Małą Wsią i kol. niemiecką Hutweide, 27 Strugajcie Struha Strugienice Strugołany Strugów Strugowska Buda Struh Struhingiu Strhiowiec Struja Struje Strujebiszeczki Strujki Strukaczewo Struki Strugi na zach. z Biczycami, na płn. z Hundsdorfem al. Chełmcem Niemieckim. Mac. Strugi 1. fol. do Przygodzic, pow. odolanowski Ostrowo, o 9 klm. na zach. płn. od Miksztata, przy trakcie z Ostrowa do Ostrze szowa, nad strugą, która spływa do Baryczy, w okolicy wzn. 129 134 mt. npm. ; par. Kotłów, st. dr. żel. w Przygodzicach; 9 dm. , 93 mk. 2. S. , wś, pow. ostrzeszowski Kę pno, na płd. od Baranowa, zlała się z Smar dzami. E. Cal. Strugienice, w XVI w. Strzugyenycze, wś nad rz. Bzurą, pow. łowicki, gm. Bąków, par. Zduny, odl. 7 w. od Łowicza, posiada szkołę początkową, młyn wodny, 68 dm. , 564 mk. , 1685 mr. 878 mr. pastw, i 80 mr. nieuż. . W 1827 r. było 51 dm. , 353 mk. W 1369 r. arcyb. Jarosław Skotnicki, założywszy nowe wójtowstwo, zobowiązał wójta i następców jego do oddawania plebanowi zduńskiemu dziesięciny. Na początku XVI w. kmiecie dawali pleb. w Zdunach meszne jedynie Łaski, L. B. , 505 przypis, i 506. W 1576 r. S. , wś arcybiskupia, miała 24 łan. , 2 zagrod. , 2 karczmy dziedz. , 2 roczne. Wójtow, tamże 2 łan. , 4 komom, z bydłem, per grossos 4, zagrodn. ubodzy 2, rzemieślnicy 3, rzeźnik 1, osadników 45 Pawiński, Wielkop. , II, 92. W 1882 r. nadana wraz z innemi wsiami w. ks. Konstantemu. Należą one do księztwa łowickiego, ekonomii Bąków i klucza Zduny. Strugołany, wś nad jez. Miadzioł, pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. Kobylniki, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Dowojnów, Chomejki, o 9 w. od gminy a 53 w. od Święcian, 2 dm. , 11 mk. w 1865 r. 14 dusz rewiz. . Strugów, fol. , pow. sandomierski, gm. i par. Wiśniowa, odl. od Sandomierza 35 w. ; 1 dm, , 3 mk. , 1162 mr. dwor. Strugowska Buda, sioło nad rzką Pokońką i Strugowcą, pow. suraski gub. czernihowskiej, o 25 wiorst od Suraża, ma 220 dm. , 1503 mk. Struh dwa zaśc, pow. miński, gm. Stare Sioło, w okolicy Tarasowa, o 4 w. od st. dr. żel. moskiewskobrzeskiej Ratomka. Jeden z nich, zwany inaczej Jedlin, ma około 7 włók, należy do Juźwikiewiczów, miejscowość falista, grunta szczerkowe, urodzajno. E. Cal. Struh al. Struha, rzeczka, w pow. skwirskim, lewy dopływ Rosi, bierze początek na gruntach wsi Rybczyńce, mija Kalennę, pod którą przybiera od lewego brzegu strugę Kalenną, płynącą od Tatarynówki, Czepiźyńce, Kapustyńce i pod Mormolijewką ma uj ście. Długa przeszło 18 w. Płynie początko wo w kierunku płd. wschodnim, następnie po łudniowym. J. Krz, Struha, Struga 1. wś i dobra nad rozlewami rz. Czaków, dopł. Lwy, pow. piński, w 3 okr. pol. stolińskim, o 5 w. na południe od mka Stolina, w gm. Cierebieżowo Terębeżów, o 19 w. od st. dr. żel. poleskowo łyńskiej Widybor. Niegdyś własność Olizarów, obecnie Komornickich. Wś ma 26 os. , 160 mk. ; cerkiew paraf. p. w. św. Michała Arch. , z drzewa wzniesiona w 1768 r. przez Olizarów, ma około 400 parafian i z dawnych zapisów 1 1 2 włóki gruntu. Dobra 5524 dzies. ; grunta lekkie, nieco faliste, dość urodzajne, łąk obfitość; lud rolniczy i flisaczy. 2. S. , ob. Struga. A. Jel. Struha 1. pot. łączny, powstaje w płn. stronie Hrusiatycze, pow. bobrecki, płynie na płd. granicą wschodnią tej gminy, poniżej dworu łączy się z potokiem b. n. i tworzy potok Hupałówkę. 2. S. , ob. Gliniec. 3. S. , ob. Strug, Struga. Br. O. Struhingiu, wólka w obr. Banilli Mołdaw skiej, pow. storożyniecki. W r. 1880 było 13 dm. , 63 mk. Dr. O. Strhiowiec Maly al. Stnuweć Mały, po tok, ma źródło w obr. Banilli Mołdawskiej, pow. storożyniecki, niedaleko źródła Sołońca Małego. Ubiegłszy 4 klm. wpada do Seretu Małego z lewego brzegu. Br. G. Struja, struga pod Górami, pow. turecki, gm. Skotniki. Struje, wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Plissa, okr. wiejski i dobra, dawniej Potrykowskich, następnie Kamieńskich, Mniuta, o 12 w. od gminy a 46 w. od Dzisny, ma 3 dm. , 20 mk. kat. w 1865 r. 12 dusz rewiz. . Strujebiszeczki, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 45 w. od Nowoaleksandrowska. Strujki al. Strujkie, wś i dwór, pow. rossieński, gm. Pojurze, par. Szyłele, o 70 w. od Rossień. Dwór w 1863 r. należał do Kulikowskich, Strukaczewo al. Strukaczów, wieś, pow. rohaczewski, gm, Rassochy, ma 106 dm. , 560 mk. Struki 1. wś nad rzką Zujką, pow. wilej ski, w 3 okr. pol, gm. Parafianów, okr. wiej ski Ankudowo, o 8 w. od gminy a 70 w. od Wilejki, ma 16 dm. , 22 mk. prawosł. i 134 kat. w 1865 r. 76 dusz rewiz. ; własność Dubeltów. 2. S. , wś włośc, pow. wilejski, w 3 okr. pol, gra. Wołkołata, okr. wiejski Kuryłowicze, o 7 w. od gminy a 64 w. od Wilejki, ma 4 dm. , 50 mk. kat. w 1865 r. 21 dusz rewiz. , młyn wodny; należy do dóbr skarbowych Zawlicze. 3. S. , pow. lidzki, ob. Strugi 4. S. , wś, pow. poniewieski, w 2 okr. pol, o 69 w. od Poniewieża. 5. S. , wś, pow. rohaczewski, gm. Koszelew, ma 38 dm. , 257 mk. J. Krz. Struki grupa domów w Kamionce Woło Strukowa góra Struktyszki Strumiany Strumianka Strumbogłów Strułów Strulejki Strukowa góra skiej w części wsi Krzywe Kamioneckie, pow. Rawa Ruska. Strukowa góra, wyniosłość na obszarze pól miejskich Kałusza. Cmentarzysko przedhistoryczne ob. t. III, 723. . Struktyszki, pow. władysławowski, ob. Spruktyszki. Strulejki, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 44 w. od Nowoaleksandrowska. Strułów, mylnie, ob. Struńków, Strumbogłów al. Stromboyłowa, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Urdomin, odl. 18 w. od Kalwaryi, ma 40 dm. , 322 mk. W 1827 r. były tu dwie części, z tych jedna miała 12 dm. , 171 mk. ; druga 12 dm. , 106 mk. Strumianka Płonka, ob. Płonka 2. . Strumiany 1. wś włośc. , pow. błoński, gm. i par. Kaski, ma 56 os. , 390 mk. , 959 mr. W 1827 r. 30 dm. , 233 mk. Wchodziła w skład dóbr Kaski. 2. S. Dąbrówha, wś i kol. nad rz. Świnna, pow. łódzki, gm. Dzierzązna, par. Zgierz. Wś ma 21 dm. , 132 mk. , 132 mr. włośc. Dziewięć kolonii oddzielnych mają 12 dra. , 76 mk. , 215 mr. Wś S. wcho dziła w skład dóbr Lućmierz. Por. Dąbrówha i Malice, 3. S. al. Wielga Wieś, dobra i dwie wsi włośc, nad rz. Wartą, pow. łaski, gm. Dąbrowa Widawska, par. Burzenin, odl. 28 w. od Łasku. S. lit. A mają 18 dm. , 137 mk. ; S. lit. B 9 dm. , 123 mk. W 1827 r. 10 dm. , 98 mk. Dobra S. lit. B cz. I al. Wielga Wieś B, cz. I składały się w 1873 r. z folw. Wiel ga Wieś B. cz. I i Józiuchna z os. cegielnia, Charlowa góra, rozl. mr. 1307 gr. or. i ogr. mr. 535, łąk mr. 36, wody mr. 4, lasu mr. 688, w os. mr. 4, nieuż. mr. 40; bud. mur. 4, drewn. 13; las nieurządzony, pokłady wapna, cegielnia, piec wapienny. W skład dóbr po przednio wchodziły wś S. lit. A os. 21, mr. 139; wś Wielga Wieś lit. A os. 13, mr. 21; wś Bagno os. 7, mr. 86; wś Izydorów os. 6, mr. 140; wś Józiuchna os. 2, mr. 5. W 1881 r. fol. S. lit. B al. Korzeń rozl mr. 797 gr. or. i ogr. mr. 136, łąk mr. 16, past. mr. 43, lasu mr. 222, w odpadkach mr. 330, nieuż. mr. 50; bud. drewn. 4, las nieurządzony. Wś S. lit. B 08. 9, mr. 152. W skład dóbr wcho dziły wś Korzeń os. 8, mr. 52; wś Wielga Wieś B os. 26, mr. 102. 4. S. al. Dzierlin, kol. , pow. sieradzki, gm. i par. Charłupia Ma ła, odl. 6 w. od Sieradza, ma 5 dm. , 17 mk. Powstała na obszarze Dzierlina. 5. S. , wś, pow. mazowiecki, gm. Dzięciel, par. Dąbrowa Wielka. W 1827 r. 42 dm. , 267 mk. 6. S. , pow pułtuski, ob. Borze. Br. Ch. Strumiany al. Żery Pilaki, ob. Pierlejewo t VlII, 98. Strumiany, wioska, w pow. wielickim, na płn. wschód od Wieliczki, graniczy na płn. z Kokotowem, na wschód z Węgrzcami, na płd. z Śledziejowicami, od zach. otoczona lasem. Składa się z 28 dm, , liczy 168 mk. , 161 rz. kat. i 7 izrael. Mac. Strumiany 1. Stromiany w r. 1580, wś i folw. , pow. średzki, tuż pod Kostrzynem par. , poczta i st. dr. żel. . S. były własno ścią franciszkanek gnieźnieńskich; zabrane przez rząd pruski, wcielono do domeny Swa rzędz. Wś ma 8 dm. , 66 mk. 49 kat. , 17 prot. i 166 ha 151 roli, 4 łąk. Folw. , urzęd. Strumin, tworzy odrębną domenę królewską; 7 dm. , 94 mk. 81 kat. , 13 prot. i 292 ha 243 roli, 31 łąk chów bydła i owiec. Ob. Stawiany pod r. 1298. 2. S. al. Jeżwskie Holendry, Stromiany w r. 1793, pow. szremski Gostyń, o 3 1 2 klm. na zach. od Borku par. prot. i st. dr. żel, na trakcie gostyńskim; par. kat. Jeżewo; 39 dm 256 mk. 81 kat. , 175 prot. i 185 ha 173 roli. E. Cal. Strumień al. Strumiel, rzką, właściwie Io wa odnoga Prypeci, w pow. pińskim, poczyna się od wielkiego jeziornego jej rozlewu, zwa nego Nobel i zlewa się jednem łożyskiem do Piny pod Pińskiem, drugiem do Jasiołdy pod Kaczanowiczami. Łączy się tez ze Styrem za pomocą odnogi zwanej Prostyr. Por. Omyt, Prypeć i Stochód, A. Jel. Strumień 1. folw. , pow. święciański, w 4 okr. pol. , o 84 w. od Święcian, 1 dm. , 8 mk. 5 prawosł. , 3 kat. . 2 S. , okolica szlach, i przystań nad rz. Soż, pow. rohaczewski, gm. Korma, ma 76 dm, 399 mk. , z których 60 zajmuje się furmaństwem. Wchodziła da wniej w skład ststwa nicgrodowego Nawiłówka, w dawniejszym pow. rzeczyckim ob. t. IX, 689. J. Krz. Strumień, nazwa nadawana także potokowi Jaworznikowi al. Kozibrodowi, w okolicy Sierszy, w pow. chrzanowskim. Ob. Jaworznik, Strumień, niem. Sräwarsivassep, z przedmieściem Strumieniem Zamkowym Burgrecht i os. Poddany, miasto, w pow. bielskim, obw. sąd. strumieńskim, na lew. brz. Wisły, nad granicą Szląska pruskiego. Graniczy od wsch. z Zaczynami i Frelichowem, od płd. wschodu z Zabłociem Zablacz, od płd. z Drahomyślera, a od zach. z Baką i Zbytkowom. Wzn. 259 mt. npm. Wisła płynie tu naprzód z płd. na płn. opływa miasto od wsch. , poczem skręca się na płn. wschód, tworząc granicę od Szląska pruskiego. W r. 1880 było 182 dm. , 1751 mk. , z czego na S. Zamkowy przypada 41 dm. , 361 mk. , a na os. Poddany 14 dm, 89 mk. ; co do religii było 1674 rz. kat, 28 prot. , 29 żyd. ; 1458 Polaków, 16 CzechoSzląz. , 257 Niemców. Kościół par. p. w. św. Barbary. Do par. należą wsi Bąka, Chybie, Frelichów, Mnichy, Zabłocić i Zbytków. Według szem. duch. z r. 1885 było w parafii 5680 rz. kat. , 340 prot. , 46 żyd. Jest tu Strumiłowo Strup szkoła ludowa 4 klas. męzka i 3klas. pryw. kat. szkoła żeńska. St. p. w miejscu. S. należy do dóbr arcyks. Albrechta. Siedziba sądu obwodowego, do którego należy 14 wsi i 1 miasto, t. j Bąka. Chybie, Drahomyśl, Frelichów, Ilownica, Landek, Mnichy, Ochab Wielki, Pruchna, Rudzice, Strumień miasto, Zabłocie, Zaborze, Zarzyce i Zbytków. w całym obw. sąd. 1720 dm. , 13, 862 mk. Br. G. Strumień niem. Stremming, odnoga rzeki Redy ob. . Strumieńskie Pomarzany, ob. Pomarząny 4. . Struiniewszczyzna mylnie, ob. Struniewszczyzna. Strmiliszki, dobra, pow. rossieński, gm. Kielmy, o 32 w. od Rossień. Strumiłłowa Kamionka, ob. Kamionka Sirumiłłoiüa. Strumiłówka, os. , pow. mławski, gm. i par. Unierzyź, odl. o 25 w. od Mławy, ma 1 dm, 7 mk. , 8 mr. Należała do dóbr KuskowoKmiece. Struuiiłówkaj wś, pow. żytomierski, przyległa do Krasnopola; własność Oskierkowej. Wchodziła w skład dóbr Mołoczki. Strumiłowo pow. kolneński, ob. Kołaki S. 7. . Strumin, pow. średzki, ob. Strumiany, Strumyk, kol. , pow. koniński, gm. i par. Kramsk, odl. od Konina 18 w. ; ma 18 dm. . 127 mk. , 330 mr. W 1827 r. 6 dm. , 49 mk. Wś ta wchodziła w skład dóbr Jabłk 3w. Struna 1. rzeczka w pow. święciańskim, prawy dopł. Strany prawego dopł. Wilii. uchodzi pod wsią Olszewo. Podług Narbuta S. oddziela ludność litewską od słowiańskiej. 2. S. , rzeczka w pow. kowieńskim, prawy dopływ Niewiaży, do której uchodzi pomiędzy Strabą a Wejoną. Przybiera od lew. brzegu strumień Algupi. . Struna, folw. nad rzką t. n. . pow. święciański, w 1 okr. pol, o 8 w. od Święcian, ma 1 dm. , 30 mk. kat. , gorzelnia i młyn wodny. Struna ob. Boriatyn, mylnie, zamiast Struha al. Gliniec. Br. G. Struń 1. 1, wś i dobra skarb. , pow. połocki, składają się z fermy Strun i Stary Dwór i mają 7775 dzies, obszaru. 2. S. 2, wś skarb, pow. połocki, o 3 w. na wschód od Połocka, przy trakcie pocztowym, posiada cerkiew i zarząd gm. Dobra, składające się z fermy Strun i 20 wsi, mają 4471 dzies. Niegdyś własność i rezydencya arcybiskupów połockich, którzy tu mieli piękny 2pię trowy pałac murowany, wystawiony w 1749 r. przez metropolitę Floryana Hrebnickiogo; podług planu architekta Glaubicza, z galeryą obrazów i obszernemi ogrodami. Był też tu kościołek murowany, wzniesiony podobno na wzór jerozolimskiego, z kilkunastu kaplicami Kalwaryą. Strunga, szczyt lesisty w granicznym grzbiecie Karpat wschod. , dziale skolskodelatyńskim, na płd. od szczytu Kruhłej Młaki 1261 mt. , dochodzi 1180 mt. npm. Br. G. Strungi, wś, pow. szawelski, gra. Żagory, o 59 w. od Szawel. Strunia, rzeczka, w pow. połockim, prawy dopływ Dźwiny, wypływa z jeziora leżącego przy wsi Mosiejanki Łańcużne, przepływa jez. Sosny Łańcużne, kierunek ma płd. aż do osady Kaziuki, ztąd się zwraca na płd. zach. płynąc przez Zbrodowicze, Arciuchy, i wo wsi Matu sówka uchodzi do Dźwiny. Strunie wszczyzna, mylnie Strumiewszczyzna II, 166, wś nad Drujką, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 72 w. od Nowoaleksandrowska. Strunka, wś, pow. sokólski, w 1 okr. pol, gm. Kruglany, o 19 w. od Sokółki Strunki, wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 84 w. od Poniewieża. Strunojcie, mko, folw. i wś nad stawem i ruczajem Kuną, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. michajłowska, okr. wiejski Sory Strunojcie, o 5 w. od gminy, 6 w. od Święcian a 94 w. od Wilna, ma 21 dm. , 227 mk. kat. , CO starow. , 11 żyd. , 2 prot. w 1865 r. 72 dusz rewiz. . Mko w 1880 r. miało 28 mk. Kościół par. kat. p. w. św. Piotra i Pawła, z muru wzniesiony w 1847 r. przez Masłowskiego. Par. kat. , dek. święciańskiego, 2903 wiernych. Należały do dóbr Sory, niegdyś Białozorów, następnie Masłowskich, Sołtanow, Goldnerowej, gen. Łabieńcowa, obecnie z Łabieńcowych Jerzowej Komarowej. Strunz Alt i S. Neu, dobra i wś, pow. głogowski, par. ew. i kat. Alt Strunz. W r. 1885 S. Alt dobra, miały 11 dra. , 72 mk. 12 kat. , 1056 ha. Wś 113 dm. , 672 mk. 60 kat. , 873 ha, zamek, 2 folw. , dziedziczno spltystwo, kat. i ew. szkołą, 2 młyny wodne, 3 wiatraki, browar. W r. 1742 został otwarty ewang, kościół, przerobiony z młyna. W r. 1776 poświęcony obecny kościół. Kościół kat. filial około 1840 r. , obecnie zaś parafialny. S. Neu, dobra, miały 2 dm. , 22 mk. 5 kat. . Wś 60 dm. , 269 mk 7 kat. , 355 ha; ewang. szkoła, wiatrak. Strup, jezioro, w pow. mozyrskim ob. t. VI, 759. Strupczewo Duże i S. Male, dwie wsi i folw. , pow. lipnowski, gm. Brudzew, par. Sobowo, odl. 25 w. od Lipna. S. Duże ma 7 dm. , 75 mk, 395 mr. ; S. Małe 8 dm. . 130 mk. , 362 mr. ; S. Wymvslin 1 dm. , 7 mk. , 90 mr. W 1827 r. S. Duże miało 16 dm. , 120 mk. ; S. Małe 10 dm. , 76 mk. Mieszka tu przeważnie drobna szlachta, do włościan należy tyl Strumiłłowa Kamionka Strmiliszki Struiniewszczyzna Strumieńskie Pomarzany Strumień Strunojcie Strumień Strupczewo Strunki Strunka Strunie wszczyzna Strunia Strungi Strunga Strumyk Strumin Strusen Strupejki ko 26 mr. Według reg. pób. ziemi dobrzyńskiej z r. 1564 wś S. , major w par. Sobowo, własność Strupczewskich Dobków, płaciła od pól łana. S. minor miało 7 posiadaczy Strupczewskich, posiadających od 1 4 do 1 łanu. Płacono poboru 9 fl. 9 gr. Par. Sobowo płaciła 15 fi. 13 gr. 2 solid. Pawiński, Wielkp. , I, 277. W 1789 r. mieszkali tu Paproccy, Bojanowscy, Łukoski i Chlebowscy. Br, Ch. Strupejki, wś, pow. orszański, wchodziła niegdyś w skład slstwa krasnowskiego al. kraśnickiego. Strupiany, w spisie z 1827 r. Stmmiamj, wś, pow. ostrołęcki, gm. Czerwin, par. Goworowo. W 1827 w 4 dm. , 22 mk. Strupice, wś i folw. , pow. opatowski, gm. Boksice, par. Waśniów, odl. od Opatowa 17 w. , ma 28 dm. , 263 mk. , 414 mr. dwor. , 426 mr. włośc. W 1827 r. 10 dm. , 42 mk. Fol. S. wchodzi w skład dóbr Chocimów. W akcie uposażenia kościoła w Chybicach, r. 1370 przez Swicsłąwa oficyała krakowskiego i Mateusza kanclerza dobrzyńskiego, kanoników, nadano kościołowi dziesięcinę z ról dworskich w S. Kod. Małop. , III, 242. W połowie XV w. wś S. , w par. Waśniów, własność Jakuba i Piotra h. Syrokomla, miała 5 łau. km. , z których dziesięcinę, wartości 5 grzyw. , płacono prepozyturze kieleckiej. Folw. rycorski dawał pleb. w Chybicach Długosz, L. B. , I, 441; II, 474. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1508 wś S. i Swiaszkowice, własność Jakuba Swłaszkowskiego, płaciły pob. 1 grzyw. 10 gr. Część S. należąca do Bernarda Jamskiego 5 grzyw. W r. 1578 Albert Męciński płacił od 8 osad. , 4 łan. , 2 zagr. z rolą, 2 komor. biednych Krzysztof Swieskowski od 3 osad. , 1 łanu, 3 zagr. z rolą, 1 kom. Pawiń. , Młp. , 195, 458, 461. Br. Ch. Strupiechów 1. wś i folw. , pow. grójecki, gm. Rykały, par. Przybyszew, odl. 21 w. od Grójca, ma 143 mk. W 1827 r. 17 dm. , 137 mk. W 1883 r. fol. S. rozl. mr. 625 gr. or. i ogr. mr. 420, łąk mr. 29, past. mr. 3, lasu mr. 159, nieuż. mr. 14; bud. drewn. 13; płodozm. 10pol. , las nieurządzony. Wś S. os. 16, mr. 150. 2. S. wś włośc, pow. węgrowski, gm. Borze, par. Czerwonka, ma 13 dm. , 95 mk. , 738 mr. W 1827 r. 16 dm. , 77 mk. W 1476 r, siedzą tu częściowi właściciele Jakub, Piotr i wdowa Katarzyna Kod. Maz. , 273. Br. Ch. Strupin, wś, pow. chełmski, gm. Krzywiczki, par. Chełm odl. 3 w. . Z połączenia kilku osad włościańskich powstał tu folwark włośc, mający 146 mr. 1886 r. . W 1827 r. 35 dm. , 171 mk. Strupin L st. poczt. nad rz. Pyrrą, w powiecie grodzieńskim, w 4 okr, pol. , gm. Skidcl, o 24 w. od Grodna, o 1 w. od wsi Huszczyce. 2. S. , folw, i dobra, tamże, w 4 okr. pol, gm. Żydomla, o 23 w. od Grodna; własność Puciłowskicgo, Włościanie wnieśli 123 rs. wykupu za wydzieloną im ziemię. Strupino, jezioro pod Piechowicami, na płd. od Kościerzyny, pow. kościerski. W 1290 r. nadane przez pomorskiego Mestwina wraz z 8 innemi wojew. Mikołajowi z Kalisza ob. P. U. B. V. Perlbach, str. 121. Ob. Kiszewa Stara. Kś Fr. Strupki 1. zaśc. szlach. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol, o 59 w. od Dzisny, 2 dm. , 11 mk. 1 prawosł. , 10 starow. . 2. S. , wś, pow, witebski, około 1660 r. własność Antoniego Chrapowickiego, wwdy witebskiego. Strupków, wś, pow. nadworniański, 24 klm. na płn. wschód od Nadworny, 26 klm. na płn. wschód od Delatyna sąd pow. , 5 klm. od st kol, urzędu peczt. i tel. w Ottynii. Na wschód leżą Hołosków i Mołodyłów, na płd. Bednarówka i Majdan Średni, na płd. zach. Glinki, na zach. Gawryłówka, na płn. zach. Winograd, na płn. Ottynia i Babianka, na płn. wsch. Uhomiki 4 ostatnie w pow. tłumackim. Przez wieś płynie pot. Opraszyna i zabiera od praw. brzegu pot. Brabenki, od lewego pol. Czarny. Zabudowania wiej skie leżą w dolinie Brabenki i Opraszyna. Wzn. wynosi na płn. 340 mt. , w płd. zach. stronie 354 mt. Własn. więk. ma roli or. 407, łąk i ogr. 133, past. 349, lasu 487 mr. ; wł. mn. roli or. 1130, ląk i ogr. 869, past. 47, lasu 6 mr. W r. 1880 było 129 dm. , 783 mk. w gminie, 11 dm, , 127 mk. na obsz. dwor. 838 gr. kat. , 22 rz. kat. , 36 izr. , 14 in. wy znań; 847 Rusinów, 14 Polaków, 49 Niem ców. Par. rz. kat. w Ottynii, gr. kat. w miej scu, dek. tłumacki. Do par. należy Babianka. We wsi jest cerkiew, szkoła fiłial. i kasa po życzk. gm. z kapit. 690 złr. Lu. Dz. . Strupni, wś nad rz. Plisą, naprzeciwko ujścia do niej rzki Jelnicy, pow. borysowski, gm. Hlewin, około 2 mil od Borysowa, 10w. od st. dr. żel. moskiewskobrzcskiej Żodzin, ma 13 osad; okolica mało ludna, grunta lek kie, łąki dobre. A, Jel. Strupowe, jezioro w kotlinie Prypeci, pow. mozyrski, o 1 1 2 w. na zach. od wsi Zahorany, w obrębie gm. SkryhałowskaSłobo da; ma 1 2 w. długości i szerokości. A. Jel. Strupy, wś, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Szaki, odl. od Władysławowa 22 w. , ma 42 dm. , 431 mk. W 1827 r. 28 dm. , 208 mk. Strus, niem. Strussmuehle, młyn do Wiel kiej Łąki, pow. brodnicki. Istniał już około r. 1667 ob. Wizyt. Strzesza, str. 44. Por. Muehlenthal Ks. Fr. Strusen niem. , ob. Strużany. Strushorod, dawna nazwa mczka Buki, w pow. humańskim. Strupejki Strupiany Strupice Strupiechów Strupin Strupino Strupków Strupni Strupy Strus Strushorod Strusinek Strusto Strusów Strusiu 1. al. Strusino wś, pow. płocki, gm. Żągoty, par. Bonisław, odl. 18 w. od Płocka, ma 3 dm. , 63 mk. , 287 mr. W 1827 r. 7 dm. , 32 mk. 2. S. , wś nad rz. Sonią, pow. ciechanowski, gm. i par. Sońsk, odl. o 10 w. od Ciechanowa, ma 9 dm. , 120 mk. , 146 mr. W 1827 r. 16 dm. , 108 mk. Wchodziła w skład dóbr Gołotczyzna. Strusina, mylnie Stryszówka, potok, ma źródło na płd. krańcu wsi Łękawki, w pow. tarnowskim; płynie na płn. wschód przez Łękawkę i Łękawicę, a dostawszy się na obszar Skrzyszowa wpada do Wątogu z lew. brz. W Skrzyszowie pot. Wątog zowią. Skrzyszówką. Długi 8 klm. Br. G. Strusina, przedmicścio Tarnowa. Na ob szarze S. znajduje się dworzec kolei arcyk. Karola Ludwika i państwowej tarnowskolc luchowskicj. Przedmieście ma 436 dm. ka mienic, dworków i chat i liczyło 1880 r. 5430 mk. 2530 męż. , 2892 kob. ; ma osobną szko łę ludową. Płd. część nie różni się niczem od wsi a mieszkańcy są rolnikami. Obszar wię kszy ks. Sanguszki składa się z 251 roli. 31 iąk i 37 mr. past. ; obsz. mn. z 1130 roli, 76 łąk i 68 mr. past. S. na zach. a w części i na płd. oblewa Biała a od obszaru przed mieścia Terlikówki oddziela gościniec z Tar nowa do Tuchowa. Mac. Strusinek, folw. , pow. ciechanowski, gm. i par. Sońsk, odl. o 19 w. od Ciechanowa, ma 2 dm. , 19 mk. Folw. ten, w r. 1883 oddzielo ny od dóbr Gołotczyzna, rozl. mr. 425 gr. or i ogr. mr. 326, łąk mr. 41, past. mr. 53, nieużyt. mr. 6; bud. drewn. 7. Strasów 1. wioska, pow. mohylowski, okr. pol. i sąd Jaryszów, gm. Wendyczany, par. kat. Łuczyńcc, ma 14 osad, 103 mk. , po większej części jednodworców. Własność Buszyńskich. Porów. Niemircze. 2. S, , las w pow. Winnickim, par. Łuka. Strusów miasteczko, pow. trerabowelski, o 8 klm. na płd. zach. od Trembowli, pod 49 20 płn. szer. , a 43 17 wsch. dłg. od F. ; urz. poczt. w miejscu. Na płn. wschód leżą Warwaryńce i Łoszniów, na wsch. Krowinka, na płd. Trembowla, Ruzdwiany i Bernadówka, na zach. Zazdrość. Środkiem osady płynie Seret dopł. Dniestru. Ze wschod, krańca obszaru strugi podążają do Gniczny dopł. Seretu. Własn. więk. hr. Włodzimierza Baworowskiego ma roli or. 718, łąk i ogr. 39, past. 38, lasu 3396 mr. ; wł. mn. roli or. 1463, łąk i ogr. 82, past. 171 mr. W r. 1880 było 366 dm. , 2683 mk. w gminie, 23 dm. , 150 mk. na obsz. dwor. 1243 rz. . kat. , 743 gr. kat. , 610 izr. , 237 in. wyzn. ; 1531 Rusinów, 1166 Polaków, 112 Niemców, . 20 in. narod. . Na obszarze dwor. piękny pałac, stadnina koni arabskich. Par. rz. kat w miejscu, dek. trembowelski. Par. istniała podobno już przed r. 1534. W r. 1767 uposażył ją Franc. Salezy Potocki, a w r. 1816 powiększyła dotacyę Ludwika z Rzewuskich hr. Lanckorońska. Ko ściół pobazyliański, murowany, wzniesiony w r. 1767, p. w. św. Mikołaja. Do par. należą Bernadówka, Barachów, Nałuże, Pantelicha al. Neutitschein, Ruzdwiany, Tiutków, War waryńce i Zazdrość. Par. gr. kat. w miejscu, dek. trcmbowelski; do par. należą Bernadów ka, Ruzdwiany i Zazdrość. Szkoła etat. 4klasowa i kasa pożyczk. gm. z kapit. 1033 zł. w. a. Osada ta zwała się dawniej Podboho rodyczynem Petruszewicz, Swodnaja hałycko ruskaja litopys, od 1600 do 1700, w Lite ratur. Sbornyku z r. 1872 i 1873, Lwi w, 1874, str. 395. Miasteczko założyli w XVI w. Strussowie li, Korczak. Ostatni z nich Mi kołaj, ststa halicki 1627, zostawił córki Helenę, za Kalinowskim, gener. podolskim, i Zofię, za Jakubem Sienińskim. W później szych czasach posiadali tę majętność Potoccy i Lanckorońscy. Dawniej głośne były cybu chy tu wyrabiane. Lu. Dz. Strussow niem. , ob. Struszewo. Strusto al. Strusty, jezioro, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 50 w. od Nowoaleksandrowska. Długie do 4 w. , szerokie do 5 w. , ma 14 w. obwodu. Znajduje się na niem 5 wysepek. Łączy się od płn, z jez. Snudy, od płd. zaś z jez. Bolejcie i Cno, Wody jeziora ściąga rz. Drujka, lewy dopł. Dźwiny. Strusto, wś i dobra, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 50 i 51 w. od Nowoaleksandrowska. Dobra, wraz z Dudziszkami i Landiszkami, mają 458 dzies. ziemi dwors. Należały dawniej do Dryswiat, Łopacińskich, około 1802 r. przeszły do Aleksandrowiczów, w ręku których do dziś pozostają. Strusy, wś, pow. siedlecki, gm. Tarków Wielki, par. Mordy, ma 32 dm. , 227 mk. , 941 mr. W 1827 r. 34 dm. , 181 mk. , par. Kożuchówek. Struszewo, 1780 r. Stryszewo, niem. Strussow, wś w Pomeranii, pow. bytowski, par. kat. Ugoszcz; 834 ha 476 roli or. , 63 łąk, 189 lasu. W 1885 r. 36 dm. , 47 dym. , 273 mk. 2 kat. . R. 1435 odnawia Łukasz v. Lichtenstein, wójt bytowski, przywilej na tutejsze sołectwo Henningowi Wolder, w wojnie z Hussytami r. 1433 bowiem list ten był zaginął; Wolder dostaje 3 włóki na prawie chełmińs, , 2 wolne i 1 czynszową ale bez tłoki, jako i 2 mr. łąk, trzeci fenik kar sądowych, dużych i małych, wyjąwszy sądy drożne Za to mają on i jego spadkobiercy nam służyć jako i inni sołtysowie. Mieszkańcy zaś wsi mają posiadać 19 włók czynszowych i od każdej na św. Marcin płacić po pół grzyw. monety i po 2 kury, kosić po pół morga łąki, Strusin Strusina Strusy siano w kopki zgrabić i przywieść; sołtys zaś, który od kośby jest wolny, będzie za to płacił 1 łut pruskich feników. Z szczególnej ła ski użyczamy temuż sołtysowi i jego potom kom wolne rybołówstwo dla własnego stołu małemi narzędziami w jez. Borzetuchomskiem i w strudze przy wsi. Przywilej ten potwier dza książę Barnim sołtysowi Markowi Lab buhn r. 1580 a r. 1638 Władysław IV ob. Gesch. d. Lauenburg und Buetow v. Gra mer, II, 198. R. 1437 obejmowało S. 20 wł czynszowych, każda czynszowała pół grzyw, i 2 kury; od każdej włóki byli osadnicy zobo wiązani zbierać siano z pół morga łąki; 2 wł. były puste; za nadmiar płaciła gmina 7 grz. ; ogrodów było 12, z których sołtys posiadał 3; każdy czynszował 1 korzec żyta, 1 k. jęcz mienia, 1 k. owsa i 10 kur; jeden z tych 12 ogr. był pusty; ogólna suma pieniędzy XV grz. , zboża 7 korcy, kur półtorej kopy i 12 tamże, str. 298. R. 1780 liczyła wieś tu tejsza 3 kat. i 159 ew. ob. Wizyt. Rybiń skiego, str. 23. Ks. Fr. Struszylce, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 72 w. od Nowoaleksandrowska. Strutyn 1. karczma w Borkach Wielkich. w pow. tarnopolskim. 2. S. , wś, pow. zło. czowski, 5 klm. na płd. wschód od Złoczowa sąd pow. , st. kol. , urz. poczt, i tel. . Na płn. leżą Bieniów i Zazule, na wschód Łuka i Zarwanica, na płd. Ryków i Snowicz, na zach. Złoczów. środkiem obszaru płynie Złoczówka dopł. Bugu i zabiera w obrębie wsi strugę od lewego a drugą od praw. brzegu. Na płd. lesistym krańcu wznosi się wzgórze do 440 mt; na wsch. góra Krawiecka 330 mt. . Zabudowania wiejskie leżą na lewym brzegu Złoczówki, na płd. wschód od nich leży grupa domów Kiejków. Własn. więk. Tytusa Kiolanowskiego ma roli or. 501, łąk i ogr. 137, past. 135, lasu 416 mr. ; wł. mn. roli or. 618, łąk i ogr. 233, past. 387, lasu 19 mr. W r. 1880 było 86 dm. , 554 mk. w gminie, 24 dm. , 157 mk. na obsz. dwor. 496 gr. kat. , 148 rz. kat. , 63 izr. , 4 innych wyzn. ; 329 Polaków, 378 Rusinów, 4 Niemców. Par. rz. kat. w Złoczowie, gr. kat. w miejscu, dek. złoczowski. Do par. należy Zarwanica. We wsi jest cerkiew i szkoła etat. 1klas. od 1856 r. , z językiem wykładowym ruskim. Na obszarze dwor. gorzelnia. Opis wsi podało Słowo Lwiw, 1875, Nr. 49. 3. S. Niżny, wś, pow. doliński, 10 klm. na płd. wschód od Doliny, 3 klm. na zach. od sądu pow. i urz. poczt. w Rożniatowie. Na płn. leżą Raków i Swaryczów, na wschód Rożniatów, na płd. Jasienowiec, na płdzach. Strutyn Wyżny, na zach. Dolina. Przez wieś płynie Czaczawa al. Czeczwa dopł. Łomnicy i przyjmuje od lew. brzegu pot. Dubowę. Na płd. od Czeczwy płynie pot. Syhły dopływ Duby. Zabudowania wiejskie leżą na praw. brzegu Czeczwy a na lewym Syhłego. W płn. stronie obszaru leży las Werchosnyk szczyt 449 mt. . Własn. wiek. rządowa ma łąk i ogr. 11 mr. ; wł. mn. roli or. 651, łąk i ogr. 1990, past. 575 mr. W r. 1880 było 316 dm. , 1628 mk. w gminie 1584 gr. kat. , 8 rz. kat. , 36 izrael, ; wszyscy Rusini. Par. rz. kat. w Rożniatowie, gr. kat. w miejscu, dek. perehiński. We wsi jest cerkiew p, w. św. Mikołaja i szkoła etat. 1klas. Jest też tartak wodny o jednym gatrze i 2 piłach zwyczajnych, przerabiający corocznie 1600 mt. kub. drzewa świerkowego i jodłowego a produkujący 1020 mt. kub. desek, brusów i łat. Opis wsi podało Słowo Lwiw, 1875, Nr. 140. 4. S. Wyżyny, wś pow. doliński, 8 klm. na płd. wschód od Doliny, 7 klm. na płd. zach. od Roźniatowa sąd pow. i urz. poczt. . Na płn. wschód leży S. Nizny, na płd. wschód Jasienowiec, na płd. zach. Spas, na zach. Łopianka, na płn. zach. Dolina. Przez zachodnią część wsi płynie Czeczwą. We wsch. części wsi małe strugi płyną do Czeczwy, a potok Syhły do Duby. Zabudowania wiejskie leżą na praw. brzegu Czeczwy. Na płd. wschód leży las Czarny. Na płd. zach. , na lewym brz. Czeczwy a na prawym pot. Sokol dopł. Czeczwy leży las Sokol, ze szczytem 544 mt. własn. wiek. ma roli or. 161, łąk i ogr. 220, past. 10, lasu 189 mr. ; wł. mn. roli or. 636, łąk i ogr. 1132, past. 249 mr. W r. 1880 było 207 dm. , 799 mk. w gminie, 6 dm. , 31 mk. na obsz. dwór. 787 gr. kat. , 30 rz. kat. , 13 izrael; 799 Rusinów, 17 Polaków, 14 Niemców. Par. rz. kat. w Dolinie, gr. kat, w miejscu, dek. perehiński. We wsi jest cerkiew, szkoła etat. lklasowa i młyn. Kolędę śpiewaną w tej wsi zapisał Wagilewicz Bibl. Ossol. , Nr. 2411, t. II, str. 154. O salinie, która tu niegdyś była, czyt. Jahr. d. geolog. Reichsanst. , t. 26, str. 180. W S. Niżnym i Wyżnym leżą nad Czeczwą rozległe torfowiska, zajmujące 668 mr. , a grubość pokładu wynosi 6 mt. Są to prawdziwe torfy mszyste o formie wypukłej, zupełnie wykończone. Torfowisko spoczywa na plastycznym ile, masa torfu ciastowata, tłusta, na materyał opałowy bardzo przydatna. Powierzchnia porośnięta rzadką karłowatą sośniną. Za czasów Rzpltej należał S. do dóbr koron. ststwa do lińskiego, w pow. zydaczewskim. Według dustracyi z r. 1665 rkp. Ossol. , Nr. 2834, str. 140 Zasiadła wieś na łanach 8. Teraz siedzi na łanach 4. Czynszu z łanu dają po złp. 4; owsa po mac 2. Za stróżę i hajduka zł. 60, za młyn i karczmę 100. Gęsi z łanu 2, trzecia na pana podstarościego; kur z łanu 4, dwie Struszylce zosobna na pana podstarościego; jajec z łanu kopa, drew wozów 0. Dziesięciny owczej 208ta owca. Owiec nie mieli. Dziesięciny pszczelnej 10ty pień, teraz się dostało piiiów trzy. Dziesięciny świiuiej od świń 36 po 3 gr. Sarnę jedną dają; kolędo łanu po gr. 24. Stóg siana zrobić powiuui. Pop czynszu daje zł. 2. Suma prow. z tej wsi iacit zł. 340 gr. 12. W inwentarzu z r. 1727 rkp. Ossol. , Nr. 1420, str, 29 nu. czytamy Ta wś osia dła na łanach 5V2Osiadłośó poddanych tej wsi 52 wymienieni po nazwisku. W lej wsi jest mielnik, ten jest przy młynie, który jest przyłączony do arendy zamkowej. Powinno ści poddanych tej wsi pieniędzy czynszo wych z łanu jednego zł. 40; owsa z łanów SYa mac 10, gęsi 10, kur 28, jajec kop SVsPodstarościemu na sustentamcnt należy z ła nu gęś jedna i kur 2, a drew na opal, co po trzeba. Osobliwie drew z łanu należy wozów 4. Za stroźę i hajduka z łanów 4 zł. 120; za 3 stogi siana, któro zrobić powinni, zł. 186 osobliwie na rozchód dworski stóg jeden. Kolędnych pieniędzy zł. 6 gr. 12. Rybacz ny eh pieniędzy złp. 15; za 2 sarny zł. 4; pi snego ogółem złp. 4Z gruntu do cerkwi należącego zł. 12. Osobliwie tti wieś według nowego postanowienia płaci za robociznę zł. 180. Zobacz także inwentarz ststwa dolińskiego z r. 1758 rkp. Ossol. , Nr. 1419, str. 11, 34 i 41. LilDz. iStrułynka 1. wś, jpow. balcki, okr. pol. i sąd Sawrań, gm. Baksza, par. prawosł. Nedełkowa, kat. Krzywejezioro, ma 48 os. , 116 mk. , 182 dz. ziemi włośc, 284 dwor. Należa ła do Denisków, następnie Sewastyanowych. 2. S. , wś nad rzeczką Szeroką Rudą, do1 pływ Sobu, pow. lipowiecki, na pograniczu pow. bracławskiego, w 2 okr. pol. , gm. Lipoj wiec o 6 w. , par. prawosł. Kamionka o 2 w, na wschód, ma 715 mk. W 1863 r. było tu 545 mk. ; w 1868 r. 102 osad. Założona przez hr. Strutyńskiego, w 1863 r. należała do Bodakowskich 523 dzies. , 122 dusz rew. , Gałęzowskich 232 dz. , 50 dusz, Moczarskich 239 dz. , 37 dusz, Kozieradzkiej 73 dz. , 22 dusz, Delsaala 54 dz. , 14 dusz i Gzałowskiej 13 dusz. W zeszłym wieku istniała tu oddzielna cerkiew, zamknięta później z po wodu braku uposażenia. J Krz. Strutyński potok, ob. Zloezówha, StruwitZj 1298 Strohlz, wś, pow. nissański, par. ew. Nissa, kat. Boesdorf. W 1885 r. do bra miały 40 dm. , 184 mk. kat. , 259 ha. Struwuo, nazwa nadana przez Konstante go Porfirogenetę ósmemu porohowi dnieprowskiemu, t. zw. Liszny; ob. JJniepi t. II, 47. Struzikówka. grn a zabudowań w guj. Olszówccj pow. limanow. lt; ki. lh G, StTum niem. Stmsal, wyb. do Chełmży, pow. toruński, 1 dm. , 29 mk. Striizaiiy dawniej Strusen, łotcw. Sünäam wś i dobra, pow. lucyński, w 4 okr, pok. do spraw włośc. , gm. Domopol, ar. Strużany, w 1863 r. 186 dusz rewiz. ; własność Benisławskich. Kościół kat. p. w. Zwiastowania N. M. P. , fundowany w 1780 r. przez Dominika Ryka, dziedzica rozległych dóbr drycańskich i wielońskich. S. wraz z Drycanami i Pilcynami otrzymał w 1563 r. od Zygmunta Augusta Ernest de Ryk. Dobra te pozostały w męzkiej linii jego potomstwa do 1825 r. Dziś własność Ernesta Dalwica, obejmują 6588 dzies, ziemi dwor. Była tu dawniej stacya pocztowa. Struźka, pow. uszycki, ob. Struga Mula. Strużka 1. rzeczka, ma źródło w obr. gm. Peterswaldu, pow. frysztacki, na Szląsku austr. , płynie na płn. wschód przez Pcterswald, a pod Orłowem, zabrawszy potoki od płd. wsch. i wschodu płynące, zwraca się na pll. , potem w Porębie na płn. zach. , zrasza obszar Rychwałdu i wpada w obr. Pudłowa do Odry z praw. brzegu. Długa 15 klm. Pę dzi kilka młynów i zasila stawy w Porębie i Rychwałdzie Wdłuź potoku ciągnie się tor kolei żelaznej orłowskobogumińskiej. 2. S. , potok, dopływ Olszy, pow. frysztacki, ob, Rychwałd. Br. C Strużka, rzeczka, prawy dopł. Wrześnicy dopł. Warty, pow. wrzesiński, powstajc na łąkach kaczanowskich, o 5 klm. ku płd. od Wrześni; płynie ku płn. przez sam środek Kaczanowa; uchodzi między Bierzglinkiem a Nadarzycami, ubiegłszy 2 1 2 klm. E Cal. Strużka, rzeczka w pow. brodnickim, dopływ rz. Wel ob. Lldzlmrh, V, 218. Strużka, wyb. do Ralcowic, pow. lubawski. Strużki 1. wś włośc, pow. sandomierski, gm. Tursko, par. Niekrasow, odl. od Sandomierza 35 w. , ma li dm. , 84 mk. , 96 mr, włośc, i 2 dwor. We wsi urząd gm, 2. S. , pow. ostrowski, gm. Długosiodło, par. Lubiel. , Strużnica, Strusnitz na map. sztab. , rzecz ka, lewy dopł. Głomnicy Głumia, powstaje w pow. wyrzyskim, pod Rudną, o 41 2 klm. na zach. od Wysokiej, płynie ku płn. zacho dow i; tworzy jez. Stare 94 mt. npm. , mija wieś t. n. i na granicy pow. złotowskiego wpływa do jeziór Głubczyńskich 92 mt. npm. ; wyszedłszy ztąd przyjmuje z praw. brzegu strugę Głubczyńską; uchodzi o 8 klni. na zach. płd. od Krajenki. Długa około 41 2 klm. w pow. wyrzyskim i przeszło 5 klm. w pow. złotowskim. E. CaL Strużyny, niem. Flussvorwerk, ztąd Struż ny Folwark, folw. do Grońska, pow. międzyrzecki, o 4 klm. na zach. płd. od Bledzewa, na praw. brzegu Ponikwy. dopł. Obry; przy Strutynka Strwiąż końcu zeszlego wieku należał do Bogusława Bukowieckiego. W 1871 r, 1 dm. , 28 mk. ; w najnowszych Spisach urzęd. niewykazany. Strwiąż, rus. Strywihor, rzeka, powstaje z połączenia dwóch pot. górskich Strwiążyka i Równi, na zachodnim krańcu Ustrzyk Dolnych, w pow. liskim, Strwiążyk wypływa z pod Magóry 731 mk. , w obrębie Strwiążyka, i płynie na pld. wschód górską doliną, nad którą od płn. wznosi się Kamień Laworta 769 mt. , a od płd. połogie wzgórze Korolik Mały 642 mt. ,. Równia zaś napływa od płd. , z pod działu Żukowa, we wsi Równi. Potok ton stanowi główne ramię źródlane Strwiąża. Od połączenia się tych strumieni płynie S. na płn. wsch. przez Ustrzyki Dolne, Bercchy Dolne i Krościenko, doliną wązką i górską, nad którą od pła. zach wznoszą się Kamień Ławorta 769 mt. , Kiczera 632 mt. i Klewa 581 mt. , a od płd. wsch Kużmień 624 mt. i Oratyk 642 mt. Od Krościenka podąża w kierunku wchod, aż po Terło, gdzie u płd. wschod. stóp Woroniowa 567 mt. zwraca się na płn. a od Starzawy na płd. wschód aż po Chyrów. Od Starzawy dolina S. , zwarta działami górskiemi, od płn. Stawnym lasem ze szczytem Ilmo 626 mt. i Magórą 564 mt. a od płd. Walińskim wierchem 595 mt. , poczyna się rozszerzać, a rzeka rozlewa się w szerokie kamieńce, dzieląc się na liczne ramiona. Minąwszy Chyrów podąża w kierunku wschod, w krętym biegu doliną coraz szerszą przez wsi Posadę Chyrowską, Słochynię, Polanę, Grodowice, Laszki Murowane, popod Fulsztyn, przez Zasadki, Janów i Czaple, opierając się prawym, t. j. płd. brzegiem o północne podnóża działów górzystych, będących płn. kończynami podgórza karpackiego. Odtąd podąża w kierunku płn. wsch. aż do ujścia, okolicą płaską i moczarowatą, tworząc liczno zakręty i zraszając obszary Ilumieńca, Nadyb, Wojutycz, Baskowie, Babiny, granicą Brzegów i Winian, następnie przez Czernichów i Koniuszki Siemianowskie. Tu łączy się od praw. brzegu z Dniestryczką por. Blożewka, ramieniem Dniestru, u płd. podnóża góry Naleśników, i zwraca się na płd. wsch. , przepływając obszary Chłopczyc i Dołobowa, poniżej którego wpada do Dniestru z lew. brzegu. Dolina rzeki jest podłużna poprzecznie z kierunkiem wszystkich innych rzek, po Chyrów górska, dalej zaś nizinna, szeroka, styka się z doliną Dniestru. Wody S. są górskie, łoże kamieniste, wzbiera nagle a blizko ujścia wylewa szeroko, przedewszystkiem w okolicy wsi Babiny. Według rewizyi ekonomii sambotskiej z r. 1760 żaliła się gmina babińska, że często woda z rzeki S. i młynówka od Dniestru szkodę jej czyni i grunta wraz z łąkami zatapia. Z dawnych lat pamiętną jest powódź z r. 1738, gdy S. i Dniestr przez czę ste ulewy niemal całą okolicę i wieś Babinę zatopiły, przez co ta od Dniestru całkiem się usunęła ku S. Nowszemi czasy straszne by ły powodzie w r. 1864, 1866, 1867. Zabiera S. od obu brzegów mnóstwo górskich poto ków i wody rozległych blot Samborskich, a mianowicie wpadają doń z praw. brzegu; Ja siońka, Łuh, Stebnik, Maksymów, Rudawka, Zabola, Borsuki ze Smereczną, Suszyczanka, Tarnawka, Solenny, Seredny, Jasienica, Dą brówka z Rudnym potokiem; od lewego zaś brz. ; Łodynka, Łodyna z Karaszyncm, Strantura, Łopusznica al. Moczar, Głęboki, Piekliska i Struga. S. mógłby być spławnym już od Krośnienka, ale spław nie chodzi na nim. Wody gościnne bywają na S. w czerwcu i lipcu a niekiedy także na św. Michał. Po obu brzegach loży 26 wsi i dwa miasteczka. Na górnym biegu znajdują się wielkie i pięknie utrzymane lasy. Długość wynosi 98 klm. Spad wód podają liczby 453 mt. kościół w Ustrzykach Dolnych, 398 mt. poniżej Krościenka, 374 mt. poniżej ujścia Borsuków, 366 mt. górny koniec Starzawy, 353 mt, ujście Suszyczanki, 340 mt. most pod Chyrowem, 318 mt. pod Laszkami Murowanemi, 280 mt. na wsch. granicy Babiny, 268 mt. ujście. Doliną S. ciągnie się tor drogi żelaznej państwowej od Ustrzyk Dol nych po Maksymowice, jako też gościniec bi ty od Ustrzyk Dolnych do Sambora. Z ryb żyją tu brzana, karp, miętus, ukleja, okoń, sum i szczupak Br. G. Strwiążyk, wś, pow. liski, nad pot. lew. dopł. Strwiąża, o 37 klm. na płn. zachód od Ustrzyk Dolnych, wzn. 537 mt. npm. Cerkiew drewniana, lilia par. gr. kat. w Ustrzykach i 39 chat. Na płn. podnosi się teren do 769 mt. , na płd. do 642mt. a na zach. do 7gl mt. , ku płd. na 500 mt. w Ustrzykach do 453 mt. . Wraz z obszarem większej posiadłości Klo tyldy Niesiołowskiej liczy S. 248 mk, , 216 gr. kat 8 rz. kat. i 24 izrael. Graniczy na płn. z Łodyną, na płd. z Ustyanową a na wschód z Ustrzykami. Mac. Stryb al. Strib, Strub, szczyt w granicznym grzbiecie Karpat wschodnich, w dzialo dukielskoskolskim, nad źródłami Solinki, w obr. gm. Solinki, w pow. lisicckim, na płd. od działu Hyrlaty, z którą łączy się za pomocą Kiczurki wierchu 909 mt. ; i014 mt. npm. Strybeż, wś nad rz. Cną Tną, pow. żytomierski, na płn. od mka Cudnowa, niegdyś we włości cudnowskiej. Uroczysko nosi nazwę Kuźmiński Ostrów. Stryby, wś, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Kucewiczo, okr. wiejski Olany, o 8 w. od gminy a 14 w. od Oszmiany, ma 3 dm. , Strych 27 mk. kat. podług spisu z 1865 r. 12 dusz rewiz. ; należała do dóbr Olany, Waźyńskich. Strycli, wś i folw. , pow. garwoliński, gm. i par. Maciejowice, ma 25 dm. , 249 mk. , 452 mr. włośc, i około 400 mr. folw. W 1827 r. było 23 dm. , 162 mk. Fol. S. wchodzi w skład dóbr Maciejowice. Wedługreg. pob. pow. stężyckiego z r. 1569 wś Strych, w par. Ko chów, własność Syczcńskiego, miała 5 półłanków Fawiński, Małop. , 333. i gt; . Ch, Strych, niem. Strich, wś, pow. starogardzki, gm. Dreidorf, st. p. Frankenfelde, par. kat. Zblewo. Zawiera 4 gburskic posiadła i 6 zagród; 248 mr. W 1885 r. 15 dm. , 148 mk. Strychalc, wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. i okr. wiejs. Eohiń, o 5 w. od gminy, 10 w. od Dzisny, 3 dm. , 57 mk, 20 dusz rew, . Strycliańcct ob. Siryhance, Strychanka, ob. Strykauka. Strycliolec, pole na obszarze w i Przyiarni, pow. chojnicki. Strycliowacz al. Stn chowalec, folw. i młyn w Rudnie, pow. lwowski. StryclloWCCy mylnie Strachowce, wś, pow. uszycki, okr. pol. i sąd Dunajawce o 20 w. , gm. i par. kat. Sołodkowce, poczta i tel. Jarmolińce o 16 w. , st. di żel odesskowoło czyskiej Dorażnia o 40 w. , przy drodze pro wadzącej do Malejowiec. Ma 123 osad, 684 mk. 58 jednodworców, 580 dzies, ziemi wło ściańskiej, 954 dworskiej, 26 cerkiewnej; cer kiew p. w. św. Michała wzniesiona z muim w 1850 r. , ma 711 parafian. Fabryka cukru akcyjna, założona w 1872 r. na gruntach są siedniej wsi Tarasówki zwana Strychowiecką, o 10 dyfuzorach na 1230 wiader, przera bia do 120, 000 berkowców buraków; w r. 1886 7 wyprodukowała 107, 887 pudów cukru. Grunta górzyste, miejscami zapadłe, gleba czarna i piaszczysta. Jest tu kamień wapien ny i glina. Stara osada, już w 1491 r. zni szczona przez Tatarów, należała do ststwa smotryckiego, następnie skutkiem zamiany na Jarugę, własność Potockich, od których nabyli dzisiejsi właściciele Chełmińscy. Do klucza strychowieckiego należą Andryjówka i Tarasówka. Lr. M. Strychowice, ob. Stnjczowlce. Strychowiec, folw. , pow. nowoaleksandryjski, gm. Celejów, par. Klementowice. Znajduje tu się urząd gm. i dwa młyny wodne. W 1827 r. 3 dm. , 24 mk. Folw. należy do dóbr Celejów. Strycliowo, wś i dwór, pow. gnieźnieński, o 7 kim. ku zach. od Gniezna poczta i st. dr. żel. , par. Dębnica. Około r. 1510 rozgraniczano S. z Oborą i Braciszewem Akta ziem. gnieźn. ; r. 1523 składało sig S. z łan. km. i dziedzicznych; łan. km. było 4 w 1580 i 3 w r. 1616; dziedzicami ówczesncmi byli Jerzy j Latalski i Andrzej Rej, późniejszymi Kazi mierz Gądkowski, Andrzej Twardowski i w nowszych czasach Chylewscy. Wś ma 7 dm. , 41 mk. 34 kat. , 7 prot. i 90 ha 66 roli, 9 łąk. Dwór z Nową Wsią 3 dm. , 41 mk, tworzy okr. dworski, mający 13 dm. , 159 mk. 147 kat. , 12 prot. i 506 ha 420 roli, 36 hik, 41 lasu. E. CaL Strycliowskie Holendry, urzęd. Striche Jlauland, pow. międzychodzki Skwirzyna, o 7V3 kim. na zach. półn. od Międzychoda i 4 kim. na północ od wsi Strychy, nad strugą, spływającą do Warty; par. Międzychód, po czta w Przy toczni Prit tische, st. dr. żel. w Międzyrzeczu Meseritz o 24 kim. ; z Łączną Karczmą tworzą okr. wiejski, mający 16 dm, , 119 mk. 3 kat. , 116 prot. i 349 ha 187 roli, 43 łąk, 40 lasu, It tniały już przed r. 1793 i należały do dworu Strychy. E, CaL Strychy dawniej Stri ch i Strich, urzęd. Striche, wś i dwór, pow. międzychodzki Skwirzyna, o 7 kim. na zach. połd. od Mię dzychoda par. kat. i prot. ; poczta w Wierz bnie Wierzebaum, st. dr. żel. w Międzyrze czu o 21 kim. W r. 1564 było w S. 16 łan. osiadł. , z których płacono bisk. pozn. po 3 gr. ; r. 1580 było 9 łan. os. , 3 zagród. , 4 ko mor. , pasterz i 35 owiec. S. z obszarem, na którym powstały Holendry Strychowskie, należały niegdyś do Unrugów; z nich Balta zar w r. 1699 spalić kazał 2 kobiety posą dzone o czary; przy końcu zeszłego wieku dziedziczył 8. Bogusław Unrug, później Wę gierscy. Wś ma obecnie 39 dm. , 377 n k. i tworzy okr. wiejski z osadami Pietrzak, Stę pa. Wierzchabno holendry i Wierzchabno osada; cały okr. ma 64 dm. , 565 mk. 131 kat. , 428 prot. , 6 żydów i 472 ha 263 roli, 34 Jąk, 47 lasu. Dwór ma 10 dra. , 90 mk. 53 kat. , 37 prot. i 724 ha 343 roli, 20 łąk, 270 lasjl; gorzelnia parowa, chów bydła holen derskiego i owiec Rambouillet. E. CaL Stryczek, w pow. bydgoskim, ob. Strztjżki. Stryczowice, w spisie z 1827 r. Strxyazo wice, 1579 i Strychowice i Striczowlcc, wś włośc, pow opatowski, gm. Boksice, pai. Momina, odl. 44 w. od Opatowa, ma 28 tlm. , 204 mk. , 816 mr. Wchodziła w skład dóbr Kossowicc. W 1827 r. 19 dm. , 127 mk. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 Mikołaj Radziwiłł płacił tu od 9 osad. , 4V3 łan. , 2 kom. , 4 biednych Pawiński, Ma łop. 187. . . Lr. CL Sirygalc, fol. pow. telszewski, w 2 okr. pol. , o 46 w. od Telsz. Strygaliszki, wś nad pot. Ilgis, pow. święciański, w 2 okr. pol, o 27 w. od Święcian, 9 dm. , 89 mk. 82 kat. , 7 żydów. Strygi, ob. Strzygi. CCy Strygi Strygi wś, pow. sieński, gm. Moszkany, ma 20 dm. , 115 mk. Strygoja, szczyt lesisty w dziale t. n. , w Karpatach bukowilńskich, w obr. gm. Putny, pow. radowieckim, na płn. zach. od działu górskiego Oglindy al. Oględy, na lew. brzegu rz. Putny. Wza. 906 mt. npm. Br. G. Strygowa, dopł. Baryczy, ob. Strzegowa, Strygowska Woda al. Wystrzyca, lewy dopływ Wystrzycy, lewego dopływu Odry. Stryguny, sioło nad rz. Worsklą, pow. graj weroński gub. kurskiej, o 32 w. od mta powiat. , przy trakcie poczt, biełgorodzkim. ma 200 dm. , 3004 mk, , 2 nieznaczne jarmar ki, 4383 dzies, ziemi 1375 dz. dworskiej. Własność hr. Szeremetiewycb. Stryliaike 1. wś, pow. brzeżański, 16 kim. na płn. zach. od Brzeżan sąd pow. . 10 kim. na płn. wsch. od urzędu poczt, w Narajowie. Na płn. leży Rekszyn, na wsch. Dworce, na płd. Wierzbuw, na płd. zach. i zach. Narajów. Granicy płn, wscli. dotyka Złota Lipa, do niej też struga b. u. uprowadza wody z całego obszaru. W stronie zach. leży grupa domów Dąbrowa. Wznios, obszaru dochodzi na wsch. do 330 mt. , na płd. do 405 mt. Własn. wiek. ma roli or. l67, łąki ogr. 100mr. mr. , pastw. 72 mr. ; wł. mn. roli or. 708 mr. , łąk i ogr. 511 mr. , past. 98 mr. W 1880 r. było 100 dm. , 622 mk. w gmin. , 1 dm. , 1 rak. na obsz. dwór. 524 gr. kat. , 79 rzym. kat. , 20 izr. ; 585 Rusinów, 38 Polaków. Par. rz. kat. w Narajowie, gr. kat. w miejscu. Do par. należy Rekszyn. We wsi jest cerkiew p. w. św. Mikołaja, szkoła etat. lklas. , młyn, tartak i gorzelnia. 2. S. al. Strychance, wś, pow. stryjski, 15 kim. na płn. wsch. od sądu pow. w Stryju, 8 kim. od urz. poczt, w Daszawie. Na płd. lezą Daszawa i Gelsendorf, na płd. zach. Chodowice, na płn. zach. Kawczykąt na płn. Kawczykąt, na wsch. Pczany, Pokrowce i Jusyptycze 3 ostatnie w pow. żydaczowskim. Płn. zach. częścią wsi przepływa Stryj, płd. wsch. część Zyzawa praw. dopł. Stryja. Zabudowania wiejskie leżą w środku obszaru. Własn. wiek. ma roli or. 104 mr. , łąk i ogr. 224 mr. , pastw. 85 mr. , lasu 501 mi; wł. mn roli or. 372 mr. , łak i ogr. 535 mr. , past. 45 mr. , lasu 72 mr. W 1880 r. hyło 60 dm. , 338 mk. w gmin. , 5 dm. , 29 mk. na obsz. dwór. 335 gr. kat. , 3 rz. kat. , 26 izr. , 3 innych wyz. ; 363 Rusinów, 4 Pola ków. Par. rzym. kat. w Kochawinie, gr. kat. w Ciiodnowicach. We wsi jest cerkiew p. w. św. Mikołaja, szkoła filialna, młyn, tartak i gorzelnia. 3. S. , wś, pow. tłumacki, 20 kim. na płn. zach. od Tłumacza, 14 kim. na płn. od sądu pow. w Tyśmienicy, 10 kim. od urz. tel. i st. kol. w Jezupolu, urząd poczt, w miejscu. Na płn. leży Dołhe. na wsch. Bukowna, na pld, Rożniów na zach. Pobereże i MaryampoL Środkiem wsi płynie pot. Korosilna, praw. dopływ Dniestru. W dolinie potoku lezą zabudowania wiejskie. Na wsch. wznosi się Soredny horb do 320 mt. Na płd. wsch. leży las Pilipiu Haj z leśniczówką i las Krakmaw ze wzgórzem 327 mt. wzn. Własn. wiok. ma roli or. 381 mr. , łąk i ogr. 82 mr. , pastw. 78 mr. , lasu 620 mr. ; włas. mn. roli or. 982 mr. , łąk i ogr. 106 mr. , past. 70 mr. , lasu 8 mr. W 1880 r. było 150 dm. , 924 mk. w gminie, 18 dm. , 90 mk. na obsz. dwór. 934 gr. kat, 51 rz. kat. , 29 izr. ; 934 Rufinów, 80 Polaków. Pai rzym. kat. w Tyśmienicy, gr. kat. w miejscu, dek. uścieński. Do par. należy wś Dołho. We wsi jest cerkiew p. w. św. Trójcy, szkoła etat. lklas. , kasa pożyczk, gra. z kapit. 1427 złr. i młyn. Szczegóły o stosunkach geologicznych podaje Formacya gipsu na zachpłd. krawędzi płaskowzgórza podolskiogo p. M. Łomnickiego Kosmos, VI, 190. Znajdują się tu ogromne łomy pięknego gipsu i alabastru, ale nie są eksploatowane. Wapno łamią i wypalają od dawna na wielką skalę. O tutejszem źródle siarczanem i o źródłach żelaznych podał krótką wiadomość L. Hodoly Kosmos, VI, 236. Poi też Hodolego Mały przyczynek do wierzeń i podań ludowych o zwierzętach i roślinach we wsi S. Zbiór wiadom. antropol. kraj. , VI, 1882, 318 Lu. Dz. Strylianiecj wś, uroczysko i fol. , pow. kobryński, w I okr. pol. , gm. Rohoźna, o 26 i28 w. od Kobrynia. Stryhanka al. Stnjchanka wś, pow. kamionecki. 15 kim. na płn. od Kamionki Strumiłowej. 5 kim. na płn. zach. od urz. poczt, w Dobrotworze. Na płd. i płd. wsch. leży Dobrotwór, na płn. wsch. Tyszyca, na płd. Sielec obie w pow. sokalskim, na zach. Reklinieć pow. żółkiewski. Wzdłuż granicy wschód, płynie Bug i lewy dopł. Bugu, pot. Sarneezek. Zabudowania wiejskie leżą na granicy wschód. Zach. część obszaru prze ważnie lesista. Płd. zach. część moczarzysta Bukowe błoto, Homowa. Wznieś, w środku obszaru sięga 218 mt. Własn. wiek. ma roli or. 19 mr. , łąk i ogr. 99 mr. , pastw. 131 mr. , lasu 2243 mr. ; wł. mn. roli or. 317 mr. , łąk i ogr. 69 mr. , pastw. 29 mr. , lasu 1 mr. W 1880 r. było 106 dm. , 631 mk. w gmin. 497 gr. kat. , 130 rz. kat. , 4 izr. ; 492 Rusinów, 139 Polaków. Par. rz. kat. i gr. kat. w Do brotworze. We wsi kaplica p. w. św. Onu frego i szkoła filialna. Lu. I gt; z. Strylii, pow. sieński, ob. Kosowiec. StryliJn, ob. Stv jhóit Strybnica zaśc. , pow. borysowski, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. Witunicze, par. Strychów kat. Kiemleszewioe; miejscowość wzgórzysta, lesista. A. Jel, Strycliów, w spisie z 1886 r. Stvylwi, sioło, pow. Słonimski, w 1 okr. pol. , gm. Pieski, o 81 w. od Słonima. na płd. wschód od Beryzy Kartuskiej. Stryhowo, wś i dobra, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Stryhowo, o 10 w. od Kobrynla, 14 w. od Czerwaczyc okr. pol. , a 210 w. od Grodna. Stryj, wś, pow. garwoliński, gm. Kleczew, par. Żelechów; ma 34 dm. , 290 mk. , 883 mr. W 1827 r. było 27 dm. , 183 mk. Należała do ststwa stężyckiego w 1564 r. Według reg. pob. pow. stęźyckiego z r. 1569 wś królewska Stryj, należąca do starostwa stęźyckiego, miała 24 łan. , 2 zag. Pawiński, Małop. , 340. Br. Ch Stryjj rzeka, ma źródło na obszarze Wyżłowa, w pow. stryjskim, w wschod, stronie obszaru gminy, na polanie Moniczkowcj, pod Herbem Męczołowskim Minczół, 981 933 mt. , na pła. stoku Jawprników Wielkich 1123 mt. , w Karpatach Wschod. , dziale dukielsko skolskim. Płynie zrazu na płd. , potom na zach. i płd. zach. wązką dolinką, a dosiągnąwszy chat Wyżlowa, przepływa tę wieś, wygina się ku płn. zach. i w krętym biegu podąża po Wysocko Wyźtiie, ztąd aż poniżej Tirki na płn. , dalej po Isaje na pln. wsch. , ztąd po Kropiwnik Nowy na wsch. , odtąd po Synowódzko Niżaio na płd. wsch. , ztąd zwraca się wreszcie na płn. wsch. podąża do Dniestru, do którego uchodzi z praw. brzegu poniżej Żydaczowa, naprzeciw Zalesiee. Od źródeł aż po Turkę płynie poprzecznym górskim wyłomem, początkowo od Wyźłowa aż po Iwaszkowce prawie równolegle do granicznego grzbietu Karpat, ze szczytami Korna 882 mt. i Kozakowa Polaczka 905 mt. ; od strony wschod, zaś wzbiły się ponad wyłomem stryjskim działy ze szczytami Jabłonką 909 mt. , Obnohą 1111 mt. , Staneszczą 1158 mt. , Płajem 1157 mt. , Berdem 1199mt; , Waleczńiną 1184 mt. , Woukowem Czerteżom 1077 mt. , Markowem 833 mt, Kiczorą 958 mt. , Senim Kamieniem 888 mt. . Doboszem 1044 mt. i Hostyłowcm 1013 mt. . Ze wschód, górskiego obszaru spływają do S. liczno potoki, jak Rostoka Wyżłowska, Czarny, Rostoka Żupańska, Jazestrów, Klimczanka, Kremenianka i Kudawiec. Ód Iwaszkowiec aż po Isaje górski ten wyłoni rozszerza się miej scami w dolinę mniej lub więcej rozwartą, jak pod Matkowem, Wysockiem Wyźniem, Komarnikami. Wysockiem Niżniem i poniżej Turki. Miejscami atoli przypierają przedgórza karpackie bezpośrednio do brzegów rzeki, tworząc urocze, ale niedostępne przejścia. Od Iwaszkowiec począwszy wznoszą się od wschodu lesiste i bezleśne działy górskie, i tak między Iwaszkowoami a Matkowem szczyty Prutucz 1000 mt. , Bukowenesta 972 mt. i Kiczera 959 mt. . Od Matkowa aż po Isaje wznoszą się szczyty Hreszowa góra 834 mt. , Magóra 1013 mt. , Zełenie 877 mt. , Zubowiec 783 mt. , Sepliwka 771 mt. , Wołcza 893 mt. , Ostra góra 825 mt. , Z wierzyniec 930 mt. , Studenagóra 972 mt. , Zimna góra 765 mt. i Zwihonka 796 mt. . Od zuch. wzbiły się nad S. działy Wyżniański wierch 902 mt. , Kirtynowatka 853 mi, Holioa 784 mt. , Krokosza 800 mt. , Jasiowiec 834 mt. , Wilchowaty Boryński 799 mt. , Zwianków 812 mt. , Szymonka 814 mt. , Petryków 732 mt. i Kijowiec 785 mt. . Od Isaja pod Synowódzko poprzeczny ten wyłom przechodzi na wyłom podłużny, zachowując atoli jeszcze charakter górski i dziki. Tu od płd. wznoszą się Bukowska 1001 mt. , Jaworzyński 838 mt. , Kruhły 1029 mt. , Szeroki wierch 1181 mt. , Jasieniec 885 mt. , Kobyła 809 int. i Dobrzany 824 mt. . Od płn. zaś legły dalelco niższe działy ze szczytami Isąjską górą 817 mt. , Szczerbiuem 824 mt. , Tołstą 884 mt. , Kiczera 714 mt. i Komarnickim wierchem 685 mt. . Pod Synowódzldem na ujściu Oporu dolina rzeki nagle się rozszerza, a poniżej Rozhurcza wypływa S. na obszerne równiny, tworząc znowu dolinę poprzeczną, która od Żydaczowa aż po ujście staje się po obu brzegach rzeki podmokłą na przestrzeni około 20 kim. Ujście S. do Dniestru leży na granicy Żydaczowa i Zalesiee. Między Żydaczowem a Międzyrzycami tworzy S. liczne zakręty, odsypując ruchome zaspy mułu i kamieniska na ujściu, przez co dolina jego i Dniestru coraz wyżej się podnosi a główny war rzeki traci swą głębokość. Rzeka ta przyjmuje liczne dopływy po obu brzegach. Z praw. brzegu wpadają Rostoka Wyźłowska, Czarny, Rostoka Żupaiiska, Jazestrów, Klimczanka, Kremenianka, Kudawiee, Smorzanka, Butelski potok, Zawadka, Łapszyn, Jasionka, Miolniczny, Bukowice, Smrekowaty, Rybnik, Krzywice, Łaźny, Jasinów, Sopot, Dalanowski, Zarzecze, Kruszelnioa, Riczka. Opór, Tyszownica, Głęboki, Młynówka, Rostoczka, Zyzawa, Bereźnica. Z lew. zaś brzegu Jaśniuka, Husny z Krywką al. Hustnik, Libuhorka, Bóg, Truskawlec, Łazek, Ilnyła, Borynia, Raki, Łokieć, Mielniczny, Jabłonka z Litmirzem, Jaworski pot. , Isajski pot. , Świdnik, Schodnica, Peroprostyna, Szczepnik, Leśny, Zaniów, Urycz, Jamielnica, Zdzenny, Seredny, Głęboki, Stynawka, Kiernica, Tejsarówka. Stryj jest największą i zeką, jaką Dniestr zabiera na całej przestrzeni swojego Stryj biegu. Długość jego wynosi 221 klm. blizko 30 mil, a obszar dorzecza 900 klm. kwadr. Spadek wód wskazują liczby 1020 mt. źródło. 818 mt, ujście Jaśniuki, 776 mt. u zach. podnóża Jabłonki, 745 mt. most na gościńcu węgierskim, 726 mt. płn. kraniec wsi Kar lsdorfu, 690 mt. ujście potoku z Iwaszkowiec płynącego, 677 mt. u stóp Bukowenesty, 630 mt. ujście Libuhorki, 608 mt. poniżej Komarnik, 596 mt. ujście Hnyłej, 552 mt. ujście Jabłonki, 539 mt. ujście Jaworskiego pot. , 523 mt. wyspa powyżej ujścia Łapszyna, 451 mt. poniżej Dołhego, 436 mt. ujście Sopotu, 400 mt. pod Korczynom, 378 mt. ujście Oporu, 367 mt. ujście Tyszownicy, 366 mt. pod Źulinem, 304 mt. pod mostem kolei stryjskiej, 298 mt. pod Stryjem, 256 mt. pod Źydaczowem, 250 mt. ujście. S. poczyna być splawnym bardzo wysoko, bo już od Matkowa 660 mt. a pod Międzybrodami przyjmuje spław Oporu. Żeglownym mógłby być od Żydaczowa i to tylko dla małych statków, ale pod wodę byłoby trudno żeglować dla nagłego spadku Spławy wychodzące z pod Matkowa dla miejscowych zawad na rzece stają w Międzybrodach dnia trzeciego, ztąd do Dniestru idą zazwyczaj dwa dni, a zatem dziennie około 35 klm. Średnia głębia wód 30 do 45 ctm, jest najodpowiedniejsza do spławu. Spławy na S. składają się zwykle z 7 okrąglaków, razem zbitych; te ładują dopiero deskami, gontami i tarcicami. Główną zawadą spławu jest na górnym biegu bardzo nagły spadek wód; następnie częste prądowiny, łomy drzewa i skał, poniżej jazy rybackie i liczne mielizny, a na dolnym biegu ruchome zaspy, osadzone w korycie rzeki, wreszcie częste i nagle zawroty. Po obu brzegach S. od źródeł aż do ujścia leży 43 wsi i 2 miasta. Od źródeł po Karlsdorf należy do pow. stryjskiego na przestrzeni 19 1 4 klm. ; odtąd aż po Jasionkę Masiową do pow. turczańskiego na przestrzeni 75 klm. ; ztąd po Dolhe do pow. drohobyckiego na przestrzeni 26 klm. , odtąd aż do Kawczego Katu znowu do pow. stryjskiego na przestrzeni 67 klm. ; wreszcie od Kawczego Katu po Międzyrzecze do pow. żydaczowskiego na przestrzeni 30 klm. ; odtąd po ujście tworzy granicę pow. żydaczowskiego i bobreckiego na przestrzeni 31 4 klm. Dolina S. zaludniona aż po samo źródła rzeki. Mieszkańcy na górnym jego obszarze należą do rodu Bojków. Trudnią się głównie chowem bydła, wyrąbem lasu, spławem i przewozem soli warzonki. Na średnim biegu między Łastówkami a Rozhur1 czem legły dość obszerne przestrzenie orne, a nawet pszeniczne grunta, które dozwalają, prowadzenia gospodarstwa rolnego. Wreszcie na dolnym biegu zajmują się mieszkańcy uprawą roli, cierpią wiele przez wylewy S. W czasie większych powodzi, mianowicie w okolicy Siemiginowa, Żulina, Koniuchowa, Dulib, mta Stryja i w ogóle na całej przestrzeni od Żydaczowa aż po ujście doznają mie szkańcy dotkliwych klęsk. Wody gościnne bywają na S. w czerwcu i z końcem sierpnia. Od Siemiginowa począwszy aż po Zydaczów koryto S. dzieli się na wiele ramion, tworząc pomiędzy niemi liczne kępy. Od mta Stryja aż do ujścia jego ciągną się tłuste pastwiska, znane pod nazwą pasz naddniestrzańskich. Wody tej rzeki pod względem ryb, od Turki począwszy aż po ujście przedstawiają krainę brzany, od Klimca aż po Stryj krainę pstrą ga, na dolnym biegu krainę leszcza, od Tur ki po Rozhurczo przychodzi obficie lipień. W szczególności zaś w wodach S. żyją ryby; babka, bzdyrka, głowacz, jaź, jelec, karaś, karp, kózka, marena, minog, okuń, podusta, pstrąg, śliz, szczupak, ukleja. Doliną S. cią gnie się gościniec cesarski, począwszy od wsi Husnego Niźniego aż do Komarnik, potem od Synowódzka do miasta Stryja. Br. G. Stryj, miasto powiat, w Galicyi, 56 klm. na płd. ode Lwowa, między 49 15 a 49 20 płn. szer. i między 41 27 a 41 33 wsch. dłg. od P. Na płd. leżą Duliby, na płd. zach. Grabowiec, na zach. Nieżuchów i Brigidau, na płn. zach. Kawsko, na płn. wsch. Dobrzany, na wschód Dobrowlany i Dobrzany, na płdwscliód Wiorczany. Miasto leży w równinie. Płd. wsch. część obszaru przepływa Stryj od pld. zach. na płn. wschód a część płn. zach. dopływ Dniestru Kłodnicaijej prawoboczne dopływy pot. Święty i Łomnica. Zabudowania leżą przeważnie w płd. części obszaru, a mianowicie w dolinie Stryja, po obu bokach gościńca miasto właściwe z obszernym rynkiem, a dokoła niego przedmieścia Łany Dolne i Górne, Podzamcze, Szumlańszczyzna, Wójtowstwo, i grupy domów Marcynówka, Szwaby, Zapłatyn, Zwarycze, Basiówka, Brzegi i Dąbrowa. Najwyższe wzniesienio obszaru wynosi na płd 303 mt. , najniższe na płn. 283 mt. Powierzchnia miasta obejmuje 5347 mr. W r. 1880 było 1184 dm. , 12625 mk. 6315 męż. , 6310 kob. ; 2900 obrz. rz. kat. , 3923 gr. kat, 5245 izrael. , 557 in. wyznań; 8081 Polaków, 3869 Rusinów, 573 Niemców, 16 in. narodowości. Par. rz. kat. w miejscu, dek. stryjski, archid. lwowska. Par. ta istniała już w r. 1396 Liske A. G. Z. , t. III, str. lis, obejmowała cały ówczesny powiat stryjski i należała do dyec. przemyskiej. . Później zajęli arcybiskupi haliccy Bernard i jego następca Jakub nieprawnie w swój zarząd pow. stryjski. Toczył się o to spór, który się skończył dopiero w r. l398, kiedy z polecenia papieża Bonifacego IX bisk. krakow Stryj ski rozgraniczył obie dyecozye i pow. stryjski napowrót przyłączył do dyec. przemyskiej Liske, A, G. Z. , t. VII, str. 38 nn. . Do parafii należała jako dotacya wś Chodowice, nadana przez Władysława Jagiełłę wr. 1427 na prośbę proboszcza Alberta, a w mie ście niektóre grunta przedmiejskie, zwane przedmieściem proboszcza. Od magistratu pobierał pleban tytułem pensyi 16 złp. na mocy kontraktu zawartego z końcem XVI w. a zatwierdzonego przez króla. Prócz tego miał altarysta kościoła paraf. we. wsi Nieżuchowie zapewnioną dziesięcinę, która w pierwszej połowie XVII w. zamienioną została na daninę 40 złp. , faskę masła, kopę serów, wieprzaka, beczkę piwa i 16 fur drzewa. Nad to nadał Zygmunt III przywilejem z d. 16 września 1595 r. proboszczowi prawo wolnego wrębu w lasach starościńskich drzewa na opał i budulec Bostel, Z przeszłości Stryja i starostwa stryjskiego, w Przewod, nauk. i liter. , Lwów, 1886, str. 613. Bo par. stryjskiej należą następujące wsi Chromoborb, Dobrowlany, Dobrzany, Dołhołuka z Błoniami, Duliby, Grabowiec Stryjski, Hołobutów, Hurnie, Kawczy Kąt, Kłodnica, Koniuchów, Lisiatycze, Lubieńce, Monasterzec, Nieżuchów, Pietniczany z Wolicami, Pukienicze, Stynawa Niżna, Stynawa Wyżna, Synowódzko Niżne, Tejsarów, Uhersko z Łęgami Chodowickiemi. Wola Dołhołucka, Wolica, Wównia i Zawadów. Kościół paraf, murowany, konsekrowany p. w. Narodz. N. M. P. , dość mały, ma wieżę z zegarem. Nad głównem wejściem znajduje się napis D. O. M. IIlustrissimus ac magnificus Dominus Christo phorus de Koniecpole Koniecpolski, supremus vexillifer regni, Stryensis etc. capitaneus ad laudem ad gloriam Dei omnipotentis et B. Mariae V. et omnium sanctorum hoc suis sumptibus opus o fundamentis erexit et ecclesiam renoTavit anno Domini 1642. W nawie kościelnej po prawej ręce jest wmurowana tablica ze złotym napisem. Umieścił ją Prus Kiciński, kasztelan polaniecki, a poświęcił pamięci swej żony Franciszki z Cieci szewskich, urodz, w Ozorowie d. 3 paździer. 1765 a zmarłej na Szumlańszezyźnie d 19 marca 1802 r. Na zewnętrznej ścianie kościoła jest następujący napis. D. O. M. Wawrzyniec Wojtaszkowicz rajca stryjski oddał ducha Bogu podczas powietrza w 1646 r. 9 Aug. Tę pamiątkę uczynili mu smętni potomkowie. Boże bądź miłościw duszy jego. W czasie ogromnego pożaru, który d. 17 kwietnia 1886 r. zniszczył przeważną część miasta, padł ofiarą płomieni także kościół parafialny. Odnowiono go w następnych latach. Prócz kościoła paraf. powstał w Stryju w drugiej połowie XVII w. klasztor franciszkanów z kościołem Maryi Magdaleny Encyklopedya kościelna, V, 574 a z początkiem XVIII w. kaplica N. Maryi P. Do stryjskiego dekanatu łacińskiego należą parafie Kochawin a, Mikołajów, Rozdół, Sokołów, Stryj, Źulin, Źurawno, Źydaczów; kapelanie Felizienthal, Skole i ekspozytura Machliniec. Par. gr. kat. w miejscu, dek. stryjski, archidyec, lwowska. Dawniej podlegali Rusini w sprawach kościelnej subordynacyi władyce przemysko samborskiemu i mieli tu wówczas 5 cerkwi, upośledzonych pod względem wyposażenia i skazanych tylko na wsparcie swoich wyznawców. Na prośbę mieszczan Rusinów przyrzekł Krzysztof Koniecpolski, ststa stryjski, w r. 1643 skryptem, wstawić się u króla, aby przywilejem zaopatrzył cerkwie które żadnych praw ani przywilejów nic mają. Ale dopiero w r. 1650 wystawił Jan Kazimierz, za wstawieniem się magistratu, przywilej wyjmujący cerkwie stryjskie 1 Narodzenia N. P. M. , położoną od rzeki za bramą; 2 Wniebowzięcia N. P. M. ; 3 monaster w polu od rzeki; 4 cerkiew za bramą lwowską leżącą, Koziełućką zwana, św. Ducha; 5 p. t. Narodz. N. P. M. , z rąk i rządzenia duchownych tamecznych, podając jo i inkludiijąc tylko samym bractwom miasta. Pierwszej przyznał jeszcze ogród z domostwem, leżący pod dworzyskiem starosty, i kramicę miejską w rynku. Nadto przychylając się do pokornej prośby ich, warujemy im tym przywilejem naszym, aby im wolno było z dzwonkiem, gdy z Sakramentem idą, osobliwie do chorych, chodzić, procesye w święta wielkanocne podług zwyczaju religii greckiej odprawować. Ciężarom żołnierskim i stanowiskom żadnym duchowni tameczni religii greckiej nie mają i nie powinni podlegać, cerkwie toż od oddawania czynszu wolne być mają. Duchowni tejże religii greckiej podczas Bożego Ciała procesyi odprawowaó nie mają, ale podług starodawnych zwyczajów religii greckiej ceremonie odprawowac Bostel, 1. c. , str. 614 Obecnie są w S. dwie cerkwie, jedna parafialna w mieście, druga jej filia, na przedmieściu Łany. Do gr. kat dekanatu stryjskiego należą parafie Bereznica, Bratkowce, Chodowice, Daszawa, Dobrzany, Dołhe, Duliby, Falisz, Hołobutów, Hurnie, Koniuchów, Lisiatycze Górne, Lubieńce, Łukawica Niżna i Wyżna, Olekszyce, Podhorce, Pokrowce, Ruda, Siemiginów, Stryj, Strzalków, Stynawa Wyżna, Tejsarów, Uhersko, Wola Dołhołucka. Za czasów polskich istniała w Stryju niezawodnie szkoła paraf. W r. 1783 założył rząd austryacki 4klasową szkołę ludową, t. zw. Kreishauptschule. W r. 1853 przyłączono do niej pierwszą, w r. 1854 drugą a w r. 1856 trzecią klasę niższej szko ły realnej. W r. 1872 założono państwową wyższą szkołę realną, do czego i gmina znacznie się przyczyniła, a otworzono ją jako 4klasową wr. 1873. Odtąd przybywała co rok jedna klasa aż do 7mej. Szkoła ta mieściła się zrazu w wynajętym budynku. W r. 1880 stanęła jedna część budynku, do którego przesiesiono część zakładu, w r. 1885 skoń czono budynek kosztem 75, 000 złr. i odtąd mieściła się cała szkoła we własnem piętrowem zabudowaniu. Gdy frekwencya uczniów poczęła się zmniejszać, zaczęto od r. 1881 przeistaczać stopniowo szkołę realną na gimnazyum wyższe, co też ostatecznie nastąpiło w r. 1888. Pożar zniszczył w r. 1886 cały budynek i wszystkie zbiory naukowe do szczętu, poczem gimnazyum mieścić się znowu musiało czas jakiś w domu wynajętym. Ze szkół ludowych istnieją 4klasowa etat. męzka, 4klas. etat. żeńska i etat. 1klasowa na Łanach. S. jest siedzibą starostwa i urzędu podatkowego, sądu powiat, , urzędu poczt, i telegr. , rady szkolnej okręgowej, wydziału powiatowego. Ludność miasta zajmowała się częścią handlem, częścią rzemiosłem; przedmieszczanie uprawiali rolę i niewiele różnili się od włościan. Handel polegał głównie na sprowadzaniu wina węgierskiego, do czego S. , leżący przy jednym z głównych traktów do Węgier, był bardzo odpowiednim, dalej na pędzeniu wódki, warzeniu piwa, syceniu miodów i propinacyi temi napojami. Według ordynacyi cechów miasta Stryja z r. 1635 istniało tu 6 cechów szewcki liczył 7 braci, garncarski 3, krawiecki 8, kuśnierski 12, tkacki 5, kowalski i ślusarski 8. Prócz tych byli jednak i inni, nietworzący cechów 1 postrzygacz, 1 kołodziej, 6 piekarzy, 7 przekupniów, 1 słodownik, 1 bednarz, 1 cyrulik zwany także chirurgiem Bostel, 1. c, str. 612. W r. 1652 ustał ruch rzemiosł w skutek wojny kozackiej, głodu i zarazy. Jedni rzemieślnicy opuścili swoje warsztaty i wyszli z miasta, drudzy wymarli podczas zarazy, inni doprowadzeni do ostatecznej nędzy nie byli w stanie płacić podatków. Podatki płacą w tym roku tylko 1 szewc, 1 krawiec, 3 kuśnierze, 1 rzeźnik, I kowal, 7 piekarzy i przekupniów, 1 łaziebnik. Obecnie, po pożarze z r. 1886, przemysł dopiero w zawiązku. Na wymienienie zasługują tartak parowy i warsztaty kolei państwowej. Pod względem handlowym ma S. bardzo korzystne położenie. Wybiega ztąd kolej w 4ch kierunkach do Lwowa, do Stanisławowa, do Sambora i przez Skolo, Ław oczne do Munkacza na Węgrzech. Istnieje tu fundusz pożyczkowy dla przemysłowców i rękodzielników, założony przez radę miejską w r. 1861. Majątek zakładowy wynosił z końcom r. 1886 złr. 2693. O założeniu miasta nie mamy wiadomości. Według podania była tu niegdyś pustelnia wśród lasów, następnie powstał kościół, dokoła niego z czasem osada. Ponieważ pustelnik był założycielem osady, więc też i miasto ma w herbie pustelnika. Pierwsza historyczna wzmianka o mieście sięga r. 1396. D. 29 lutego tegoż roku wyrokuje Jan, archidyakonlubelski, z polecenia papieskiego, w sprawie spornej o młyn w Zboiskach pomiędzy Janem Rusinem, rektorem parafii N M. P. , a miastem Lwowem, a z wstępnych słów tego dokumentu dowiadujemy się, że już wówczas istniał w Stryju w dokum, czytamy Stryg kościół parafialny Liske, A. G. Z. , III, 115. Drugą wzmiankę o pow. stryjskim districtus StrigensiB znajdujemy w dokumencie z d. 24 września 1398 r. , którym Piotr, biskup krakowski, odgranicza biskupstwo przemyskie od arcybiskupstwa halickiego Liske, A. G. Z. , VII, 41. Stryj i pow. stryjski był królewszczyzną. W r. 1403 nadaje tę królewszczyznę Władysław Jagiełło swemu bratu Świdrygielle; tenże nie przyjął jednak tej posiadłości Długosz, X, 554. Następnie uległo miasto niezawodnie zupełnemu zniszczeniu, skoro Władysław Jagiełło w r. 1431 wydaje przywilej zezwalający ażeby waleczny rycerz Zaklika, zwany inaczej Tarło ze Szczekarzewic, na nowo miasto osadził. Osiadających obdarza król prawem niemieckiem, przeznacza grunta w przestrzeni mili drogi powyżej i tyleż poniżej rzeki, z wolnym połowem ryb w tejże rozległości; zapewnia wolny wrąb w lasach na budowanie domów, pozwala wystawić sukienice, golarnie na wzór innych miast; uwalnia mieszkańców na lat 10 od czynszów, danin i poborów; zaprowadza targ w sobotę, jarmarki w pierwszą niedzielę po Bożem Ciele i na św. Bartłomiej, po tygodniu trwać mające; pozwala tychże miar i wag co i we Lwowie używać, wielkierze stanowić; zakazuje ażeby w przestrzeni gruntów miastu nadanych, nikt się nie ważył rzemiosłem zajmować i karczem zakładać Baliński, Star. Polska, II, 628. Dokumentem wydanym we Lwowie d. 3 kwietnia 1460 r. nadaje Kazimierz Jagiellończyk miastu Stryjowi ponownie prawo magdeburskie, a mieszczan uwalnia od juryzdykcyi wojewodów, kasztelanów, starostów i innych urzędników a poddaje sądownictwu wójta miejskiego, odpowiedzialnego jedynie przed sądem królewskim Arch. kraj. we Lwowie, T. , t. 14, str. 373. W skutek tego poczęli do S. napływać osadnicy, a miasto leżące na drodze do Węgier, zaczęło prowadzić ruchliwy handel. Ponieważ Lwów posiadał przywilej zniewalający wszystkich kupców, a więc i stryjskich, by przejeżdżali z towarem przez to miasto i towar swój tam Stryj Stryj na sprzedaż wystawiali, to też 1460 r. wystąpili kupcy stryjscy wraz z innymi wobec Kazimierza Jagiellończyka ze skargą na mieszczan lwowskich o tamowanie wolności handlu, ale bez skutku Liske, A. G. Z. , t. VI, str. 55 nast. . Podniesienie S. do rzędu niezależnych grodów w połowie XV w. musiało wpłynąć pomyślnie na rozwój miasta, ale z owego czasu brak nam danych. Po zniesieniu sądu grodzkiego w S. przez Zygmunta I w r. 1527, zeszło miasto do rzędu zwykłej tenuty królewskiej, a skutkiem tego ustaje dawny ruch i nastaje powolny upadek. Zygmunt August 3 grudnia 1549 r. potwierdza przywilej Kazimierza Jagiellończyka z roku 1460, zwalniający mieszczan od wszelkich myt i ceł targowych we wszystkich miastach i miasteczkach w promieniu 12 mil Arch. kraj. we Lwowie, T. Leop. , t. 14, str. 372. W r. 1592 nawiedza miasto pożar i niszczy większą część domów z dobytkiem. Zygmunt III uwalnia w skutek tego 1593 r. wszystkich, którzy przez ten pożar szkodę ponieśli, na lat 4 od podatków Bostel, 1. c, str. 610. Wiek XVII rozpoczyna się ponownym pożarem, a Zygmunt III uwalnia znowu przywilejem z d. 12 paźd. 1605 r. poszkodowanych od danin i podatków na lat 4. W czasie wielkiego napadu Tatarów na Rus Czerwoną w r. 1620 uległo miasto spustoszeniu. Dowiadujemy się o tem z lustracyi z r. 1621 Staroż. Polska, II, 1401. W 5 lat później spalili znowu Tatarzy przedmieście, a miasto poniosło tak dotkliwe straty, że król uwolnił je od podatków na 4 lata Bosiel, 1. c, str. 611. Mimo tych klęsk i najazdów nieźle przedstawiał się S. w drugiej ćwierci XVII w. Samo miasto składało się z rynku i kilku ulic i otoczono było wałem; poza tym rozciągały się przedmieścia. W r. 1630 posiadał S. z przedmieściami 6 domów większych propinacyjnych, z których podatek wynosił po 2 zł. , i 362 mniejszych. Nadto przytykało do miasta wójtowstwo, stanowiące osobną dzierżawę i nienależące do, urysdykcyi miejskiej; na obszarze wójtowstwa było 28 domów. Na czele miejskiej administracyi stal proconsul i 4 burmistrzów, mających u boku do prowadzenia ksiąg pisarza. Sądowniczą władzę dzierżył wójt miejski z ławnikami, mający prawo życia i śmierci. Przedmieście miało osobnego wójta, osobne jurydyki tworz ły także grunta Wężowszczyzna i Szumlańszczyzna, nachodzące się w aktach dopiero w drugiej połowie XVII w. a należące do szlacheckich właścicieli, oraz grunt Pilećzyzna, oddzio lony rzeczką Łomcem od Nieżuchowa, należący z początkiem XVIII w. do kaplicy rz. kat. N. P. Maryi. Ludność była praważnic ruska; świadczą o tem imiona i nazwiska burmistrzów i rzemieślników wymienionych w ordynaoyi, przeważnie ruskie. Przedmieścia były wyłącznie ruskie. Prócz Rusinów mieszkali Polacy i żydzi. O ilości mieszkańców tylko drogą kombinaeyi można dojść do prawdopodobnych danych. Jeżeli przyjmiemy dla 6 większych domów po 10 dusz, a dla 362 niniejszych po 5, to wypadnie około 1800 mk. Bostel, 1. c. str. 611 do 613. Wojny kozackie zadały S. cios dotkliwy. W mieście i na przedmieściach zniszczało i spustoszało 200 domów, zostało zaś zamieszkałych i płacących podatek 166. Łany miejskie leżały pustką gdyż poddani pouciekali z powodu spustoszenia od nieprzyjaciela i zabrania wszystkich sprzętów domowych i całego dobytku. Rzemieślnicy jeden za drugim opuszczali miasto. Następstwem tej wojny hylj głód i zaraza. W r. 1652 stają dwaj rajcy stryjscy w imieniu gminy przed aktami grodzkiemi zydaczowskiemi i zeznają że miasto Stryj zniszczone zarazą, grasującą w niem tak, że ledwo nie wszyscy po wymierali, nie może płacić poboru, uchwalonego na ostatnim sejmie warszawskim. W 1655 r. manifestują się znowu mieszczanie stryjscy przeciw poborcy czopowego, że miasto zniszczone napadem Kozaków i Tatarów, dalej zarazą, przez częste pobyty i przechody wojsk i wyduszanie nadzwyczajnych danin, oraz ogniem do polowy zniszczone, doprowadzone zostało do najwyższej nędzy. Więcej niż połowa mieszkańców, z których znaczniejsza część podatków płynęła, wymarła Bostel, I. e. , str. 698. Wr. 1657 miał tu Rakoczy swoją główną kwaterę i wówczas przybyło do niego poselstwo od miasta Lwowa celem zawarcia ugody czyt. Grondzki Historia belli cosaccopolonici, str. 383 i Chodyniecki Kronika msta Lwowa, Lwów, 1829, str. 158. . Powoli zaczął się S. podnosić z upadku, ale do stanu z przed wojen kozackich już nie powrócił. W r. 1672 uległ znowu zniszczeniu przez pożar w czasie wielkiego napadu Tatarów. W r. 1681 bawił jesienną porą Jan III, rozrywając się polowaniem. Towarzyszyli królowi hr. do Maligny, brat królowej, markiz de Vitry, posoł francuski, hr. Zierowski, rezydent cesarski, wojewoda krakowski, Dymitr Wiśniowiecki, kasztelan wołyński, Jerzy Wielhorski i wielu innych panów llclcel Listy Jana Sobieskiego do Maryi Kazimiery, Kraków, 1800, str. 330. Cierpiało też miasto wielo z powodu wylewów Stryja, ponawiających się prawie rokrocznie. Wylewy te musiały przybrać groźne rozmiary, skoro d. 25 listopada 1696 r. ułożyli mieszczanie siryjscy przysięgę w grodzie żydaczowskim, że miasto nie może płacić podatków, gdyż jest prawie z gruntu Stryj zrujnowane przez rzekę Stryj, która ogrody, sady, gumna, grunta miejskie zalewa, monaster od rzeki cale zniosła i dalej ku całemu miastu, kościołom, cerkwiom co dzień to gorzej zbliża się, rujnując miasto Bostel, 1. c, str. 709. Z powodu wzrastającego ubóstwa zapożyczało się miasto i mieszczanie u szlachty, a nie mogąc spłacić długów, zostawiali w rękach wierzycieli grunta i dwory dawane w zastaw. Pod koniec XVII i z początkiem XVIII w. podkopują byt miasta ciągłe przemarsze i stacye wojsk, ponawiające się pożary, morowa zaraza i wylewy rzeki. Klęski szły szybko jedna po drugiej i doprowadziły do tego, że Taryfa ziemi przemyskiej z r. 1716 podaje w S. z przedmieściami i wójtowstwem tylko 133 8 dymów opłacających podatek. Następnie poczęło miasto ożywiać się, podnosić i wzrastać cokolwiek. Pożar r. 1743 przyniósł miastu znaczną szkodę tak, że otrzymało uwolnienie od połowy czopowego. Lustracya z r. 1764 podaje następne ważniejsze szczegóły Miasto posiadało propinacyę gorzalczaną i wszelkich lik worów na municyą tegoż miasta, podnawianie fos, stawianie parkanów, tudzież na zapłacenie sługom miejskim; wolne jest od wszelkich danin i powinności, prócz niżej specyfikowanej do zamku stryjskiego należytości; czynszu rocznego od mieszczan katolików zł. 50, od piekarzów 12, od szewców 17, od garncarzów 4, od rzeźników 60, z jatki rzeźniczej i z zamkowej arendy 40 zł. , 282 mac owsa, 3 ośmaki, 6 garnców. Z łanów górnych i dolnych przedmiejskich podług rewizyi zasianych pól, 1694 zł, 18 gr. 21 2 szel. Szarwarki, do repiiracyi młynów stawowych, grobli, naprawiania dróg przedmieszczanie odbywać powinni, w czasie potrzeby zaś wszycy, tak mieszczanie katolicy jako i żydzi, tudzież przedmieszczanie o odwrócenie wody z rzeki Stryja, ku miastu wdzierającej się, staranie mieć mają. Młynów do arendy miejskiej należących wylicza lustracya 5 1 na wysokich brzegach; 2 na młynówce dobrzańskiej; 3 pod zamkiem; 4 pod folwarkiem na Kierniczynie wszystkie po dwa kamienie; 5 na Kierniczynie o 1 kamieniu. Z tych 5 młynów roczna intrata wynosiła 2600 złp. , od mielników pierwszego młyna jeszcze nadto 100 złp. Ze słodowni, przedtem na gruncie wójtowstwa będącej, a teraz na innem miejscu, sumptem zamkowym pobudowanej, arendę złp. 480. Cerkwi liczył S. 4, które gruntów żadnych nie mają. Podzamcząnie pańszczyzny nie robią, do wycierania tylko zamkowych kominów co tydzień kolejno przysyłają; czynszu rocznego płacą ogółem 200 złp. Bostel, 1. c, str. 716. Znaczną część mieszkańców stanowili zdawna żydzi. Jeszcze Słownik Geografiezny T. Xl Zeszyt 126. w r. 1576 otrzymali od Batorego przywilej, a w r. 1577 mandat do magistratu i pospólstwa, dozwalające im wolnego pobytu w mieście i równające co do praw z mieszczanami. Ruchliwie sprytni, zajmowali się handlem, propinacyą, wydzierżawianiem myt, folwarków starościńskich, wypożyczaniem pieniędzy i t. d. , ciesząc się przytem zwykle opieką rządu. Zawiść mieszczan w drugiej połowie XVII w. doszła do szczytu kulminacyjnego. Zabiegom magistratu udało się uzy skać od Jana Kazimierza przywilej, zakazujący żydom zamieszkiwania i budowania w mieście. Ale żydzi, otaczani łaską i opieką Krzysztofa Koniecpolskiego, ststy stryjskiego, nie opuścili miasta. Oburzenie mieszczan wzrastało, lecz było bezsilne wobec starosty. Po śmierci Koniecpolskiego wnieśli magistrat i gmina stryjska wr. 1660 do grodu żydaczowskiego protest, że żydzi wbrew przywilejowi Jana Kazimierza w mieście mieszkają, nowe domy budują, wszystkie handle i kupiectwo sobie przywłaszczyli a nadto warzą sobie miody, inne likwory i piwa, i niemi szynkują. Sprawa się zaostrzała. Następca Koniecpolskiego na starostwie, Jan SobieSiki, wziął jednak żydów w opiekę i wydał w r. 1663 skrypt, mocą którego stosując się do ich przywilejów, zachowuje ich całkowicie przy ich prawach. A że ciż żydzi obawiają się niektórych pogróżek od ludzi napaśnych, tedy owych zastępuję, aby nikt nie ważył się na nich porywać i złości wyrządzać pod winą zamkową. W r. 1664 stanęli po stronie żydów i lustratorowie, przed którymi skarżyli się mieszczanie o szynki, że w nich przeszkodę ponoszą, także i o to, że bóżnicę de 7iova radice zbudowali, czego byli czynić nie powinni. Lecz wezwani przez nich żydzi produkowali przywileje. Wzajemne skargi nie ustawały i później. W końcu wziął się Jan Sobieski energicznie do uspokojenia waśni. Z ramienia jego 5 komisarzów wydało w zamku stryjskim d. 8 marca 1670 r. wyrok w tej sprawie Na skargę żydów, że magistrat zmusza ich do dawania poborów, do czego w myśl konstytucyi z r. 1667 nie byli obowiązani, wyrokują, że żydzi, z uwagi, iż przyjęci do miasta i zupełnie zrównani zostali co do praw i przywilejów z mieszczaństwem, które im dozwoliło i budowę bóżnicy i gruntu na okopisko, mają ponosić te same ciężary i płacić odtąd od każdego całego domu poboru po 7V9 groszy. Wzamian jednak za to mają. mieć żydzi zupełną wolność szynkowania, czego miasto pod winą zamkową bronić im nie ma, z propinacyi mają opłacać czopowe, jak mieszczanie. Że zasię panowie mieszczanie mimo woli Pana Marszałka kor. i Jmci Pana Wójta stryjskiego szynku żydom na 28 Stryj rogach miasta wywołali, za to z pokłonem JW. Pana Marszałka deprekować mają. Co do innych podatków winni je żydzi opłacać według obrachowania z miastem w takim stosunku, że na 100 złp. miejskich przypadać ma 9 złp. żydowskich, wrazie zaś wybierania podymnego na 100 złp. miejskich tylko 7 zł. od żydów Bostel, I. c, str. 701 do 705. Po zajęciu Rusi Czerwonej przez Austryą otrzymał S. tytuł miasta Jego Ces. Król. Apost. Mości. Magistrat, sądy i administracya zostały na razie te same. Później wprowadzono nowe urządzenia. S. był głównem miastem cyrkułu stryjskiego a po zaprowadzęciu podziału na powiaty jest miastem powiato wem. D. 19 kwietnia 1886 r. wybuchł w S. pożar przy ulicy Kazimierza, tuż obok cerkwi ruskiej a przy silnym wietrze szerzył się z taką szybkością, że ratunek stał się niemożliwy. Budynków miejskich spaliło się 646. Pożar zniszczył rynek, 3 4 ulicy Łacińskiej, ulicę Kościuszki, Sobieskiego, Szkolną, Gołuchowskiego, część Kolejowej, Zborową, Wałową, Blacharską, Bednarską i Podzamcze. Spalił się sąd, magistrat, starostwo, kasa zaliczkowa gminna, gimnazyum, szkoły ludowe, starożytny kościół łaciński, ewangielicki i synagoga, bank dla handlu i przemysłu, magazyn obrony krajowej, urząd podatkowy i rada powiatowa. Po katastrofie zabrano się raźno do odbudowy miasta, przyczem przestrzegano pilnie uregulowania ulic. Nowe budynki są kryte ogniotrwałym materyałem. W samem mieście, na zachód od rynku, znajduje się mały gaik, t. zw. Olszynka, urządzony jako ogród spacerowy. W Oiszyncc stoi pomnik kamienny z napisami niemieckim i polskim, wzniesiony przez oficerów stryjskiego pułku na pamiątkę żołnierzy poległych w r. 1859 w bitwie pod Magenta i Solferino w liczbie 488. Dokładny obraz dawnego zamku podaje nam inwentarz dokonany przy oddawaniu dzierżawy stryjskiej Andrzejowi Tęczyńskiemu w r. 1588Był to gmach okazały i obronny. Znajdowało się w nim nie licząc 3 kuchni i piekarni 61 pokojów, świetlic, komnat, komór i alkierzów, z których jeden pokój był o 9 oknach, dwie izb malowane po 8 okien, a kilka po 4. Dawniej obliczony pewnie na stały pobyt starosty, na pomieszczenie licznego dworu, czeladzi i załogi, teraz połowa prawie komnat miała drzwi bez zamków i ani ab, okna bez szyb i błon, walące się piece i kominy. Skarbiec pomimo żelaznej kraty w oknie miał drzwi bezzamku. W komnatach wszędzie prawie biegły ławy około ścian, gdzieniegdzie znajdowały się i stoły. Nad bramą mieszkał podstarości zamkowy. Sześć baszt strzegło zamku. Dokoła rozlewała się fosa, a przystęp do zamku umożliwiał zwód okowany z wrzeciądzami. Dla obrony było 18 hakownic, między którymi na kształt śmigownic, rusznic staroświeckich 30, 3 beczułki prochu i 48 kul do 3 dział. Jedno z nich na 2 kołach okowanych, drugie okowane na 2 kołach w bramie, trzecie działo polne, na 2 kołach nieokowane. Z zamku wiodła furtka do folwarku, poza obrębem fosy i wału; obok niej łaźnia, dalej browar. Na folwarku była stajnia nowo zbudowana, a koło niej z chrustu pleciona wołownia, przykryta słomą; druga stajnia z di zewa, pobita gontem. Około folwarku jeżył się ostróg. Na podwórzu stał dom z kilku izbami i komorami, spiżarnia dla sypania zboża, słomą pokryta, gumno, 2 stodoły; na oborze 3 chlewy, 2 z chrustu, 1 z drzewa. Pod piekarnią była studnia piwniczna, dostarczająca zamkowi wody Bostel, 1. c, str. 608 i 609. Dawny zamek rozebrano za czasów austryackich i zbudowano z niego baraki. Siady dawnego okopu zachowały się dotąd. Nazwę Stryj wyprowadza Kawczyński od wyrazu Stryjos, ze źródłosłowu stru, znaczącego ruch wody, wodę. Co znaczy nazwa Stryj, w publikacyi wydanej we Lwowie, p. t. Dla Stryja w r. 1886. Według rękopisu znajdującego się w Bibl. Ossol. Nr. 2836 znajdują się w metryce kor. następujące dokumenty dotyczące Stryja Decretum inter halicenses et stryenses consules ab una et consules leopolienses ab altera partibus ratione commertiorum, z r. 1502 str. 10 rkp. ; Libertatio oppidi Stryj a contributionibus ad octo annos, z r. 1517 str. 39; Libertatio civium stryjensium a solutione census, z r. 1518 str. 43; Confirmatio locationis oppidi Stryj jure theutonico magdeburgensi cum hac clausula, ut eomes a Tarnow, Capitaneus Stryensis, fundos civitatenses a fundis aliis regalibus distinguat, z r. 1549 str. 100; Confirmatio litterorum magistratus Stryensis ex ocasione venditionis ecclesiae ruthenicae z r. 1554; Confirm. privilegii locationis oppidi Stryj, z r. 1563; Concordia inter cives et parochum Stryensem ratione tabernae in fundo ecclesiastico sitae, z r. 1578; Privillegium oppido Stryj serviens super depositorium, z r. 1578; Privilegium oppido S. serviens cum facultate aedificandi in eadcm civitate 20 tabernas, z r. 1585; Confirmatio articulorum contubernii pistorura civitatis S. , z r. 1627; Confirmatio jurium et privilegiorum oppido S. servientium z r. 1766; Confirmatio jurium pro parte Judaeorum oppido S. servientium, z r. 1766. Stryjski powiat w atlasie Kummersbcrga karty 31, 38, 39, 42, 43; szt. gen. Z. 8, C. 29, 30; Z. 9, C. 28, 29, 30; Z. 10, C. 28, 29; Z. 11, C. 29 leży między 48 43 a 49 23 płn. szer. i między 40 48 a 41 47 wsch. dłg. od F. Na zach. leży pow. turczański i drohobycki, na płn. pow. drohobycki, na wschód pow. źydaczowski i doliński, na płd. zaś królestwo węgierskie. Do Węgier przypiera powiat na przestrzeni 42 klm. Leżą tu następujące wsi od zach. ku wsch Karlsdorf, Klimiec, Żupanie, Wyżłów, Oporzec, Chaszczowanie, Wołosianka, Jelenkowate i Rożanka Wyżna. Obszar powiatu wynosi 1928118 klm. kw. Odległość krańca powiatu najdalej na płn. wysuniętego płn. krawędź Pietniczan od krańca na płd. zach. krawędź Wyżłowa wynosi w prostej linii 90 klm. ; w kierunku od zach. ku wsch. kraniec Urycza odl. jest od wsch. krańca Muchlińca przeszło 50 klm. Stryj leży w płn. części powiatu, o 20 klm. , od krańca pln, 20 klm. od kranca wsch. , 70 klm. od krańca płd. zach. , 30 klm. od krańca zach. Cały pownat leży w dorzeczu Dniestru za pośrednictwem jego dopływów. W obrębie powiatu, na granicy węgierskiej, w płd. krańcu wsi Wyżłowa nastaje Stryj i płynie na płn. zach. i płd. zach. przez Wyżłów, poczem skręca znowu na płn. zach. , płynie przez Żupanie i Klimiec i wchodzi do Iwaszkowiec w pow. turczańskim. Przepłynąwszy w tym powiecie w kierunku zrazu płn. przez Iwaszkowce. Mochnate, Wysocko Wyżne, Komarniki, Wysocko Niżne, Unik, Łosianiec, Turke i Jawcze, wchodzi do Isajów, tu skręca na wschód, płynie dalej w tym kierunku przez Jasionkę Masiową, poczem wchodzi do Łastówki w pow. drohobyckim. a przepłynąwszy jeszcze Kropiwnik Stary, Kropiwnik Nowy, gdzie płd. wsch. przybiera kierunek, i Dołhe, wchodzi znowu w granicę powiatu stryjskicgo. Tu płynie na płd, wsch. przez Podhorodce i Kruszelnicę, na wschód przez Korczyn, Synowódzko Wyżne i Niżne, a nareszcie na płn. wsch. przez Rozhurcze, Sicmieginów, Źulin, Bratkowce, Duliby, Stryj, Wiorczany, Dobrzany, Tatarsko, Chodowice, Stryhańce i w końcu wchodzi do Pokrowiec w pow. żydaczowskim. W obrębie powiatu przyjmuje Stryj od praw. brzegu dopływy Czarnypotok w Wyżłowie; Roztokę w Żupaniu; Jazestrów na granicy Żupania i Klimca Klimczankę i Połonio w Klimcu. W obrębie powiatu powstają prócz tego a wpadają za obrębem powiatu Kremenianka, powstaje w Klimcu a wpada w Iwaszkowcach; Smorzanka, powstaje w Smorzem, a wpada w Mochnatem. Za powrotem w granice pow. stryjskiego przyjmuje S. od praw. brzegu Sopot na granicy wsi Sopotu i Podhorodce; pot. Dulanowski w Podhorodcach; pot. Zacisze na granicy Podhorodec i Kruszelnicy; Rzeczkę w Korczynie; Opór, zasilony licznemi dopływami z obu boków, na granicy Synowódzka Wyżnego i Niżnego Tyszownicę w Synowódzku Niżnem; potok Głęboki, Młynówkę i Roztoczkę w Rozhurczu; Zyzawę w Stryju. Z lewego boku Stryj dopiero za powrotem w granice powiatu przyjmuje znaczniejsze dopływy Urycz i Jamielnicę w Podhorodcach; pot. Zdzenny i Berezowiec w Serednym; Stachne i pot. Głęboki w Synowódzku Wyzn. ; Stywnawe w Rozhurczu. Wody z płn. zach. rąbka powiatu zabiera Kłodnica dopł. Dniestru, zwana w dolnym biegu Niezachówką al. Nieżuchówką. Wchodzi od pld. zach. ze wsi Uliczna w pow. drohobyckim do Ilołobutowa, a płynie na płn. wsch. przez Nieżuchów, wzdłuż granicy Brygidau i Stryja, przez płn. zach. krawędź Stryja, między Kawskiem a Dobrzanami, Wownią i wchodzi do Bilcza w pow. drohobyckim. W obrębie pow. stryjskiego przyjmuje Kłodnica z praw. brzegu Selankę w Hołobutowic, pot. święty i Łomnicę w Stryju; a z lew. brzegu Stupnicę al. Suche w Kawsku. Płn. wschod. krawędź powiatu przepływają dopływy Dniestru Bereźnica, płynąca na płn. wsch. przez Morszyn, Dołhe, Boreźnicę, Łotatniki, Jaroszyce. Oleksice i Daszawę do Juseptcz w pow. żydaczowskim; Krechówka, nastaje w Łotatnikach, a płynie na płn. wsch. przez Siechów do Izydorówki w pow. żydaczowskim i dopływ Krechówki Machliniec nastaje w Jaroszycach a płynie na wschód przez Oleksice i wzdłuż granicy Daszawy z jednej a Siechowa z drugiej strony do pow. żydaczowskiego; Świca, wchodzi od płd. z Czołhan pow. doliński, płynie między Dzieduszycami Wielkiemi a Małemi i przez Sokołów do pow. żydaczowskiego. Lewy dopływ Świcy, Sukiel, wchodzi z Zaderewacza pow. doliński, a płynic przez Dzieduszyce Wielkie i Sokołów. Większa, południowa część powiatu obejmuje górski obszar Beskidu i jego przedgórza. Część płn, wschodnią zajmuje równina Stryja. Znaczniejsze wyniosłości na granicy węgierskiej są Jawornik Wielki 1123 mt. w Wyżlowie, Horbok 1061 i Wysoki Tyn 1014 w OporCu, Jawornik Mały 1017 w Chaszczewaniu, Błyszcze 1222 w Jelenkowatem, Czorna Repa 1288 w Rożance Wyżnej. Najniżej opada grzbiet Beskidu w Klimcu do 841 mt. , w Wyżłowie do 837 i w Żupaniu do 834. Na praw. brzegu Oporu wznoszą się między Oporem a pot. Sławsko Maradykiw 890 mt. , Jałenki 913, Bukowec 926, lisa Mohyla 1066, Pliszki 1038, Pohar 949. Między pot. Sławsko a Jelenkowatym Tlłyniszcza 1151, Błyszcze 987. . Między Sławskiem, . Telenkowatym. Oporem a Rożanką Tousty Żolob 1258 mt. , Hnyłyszcze 1218, Pliszka 1027, Wysoki al. Ostry Werch 1245, Kozanowec 987, Szpylek 839, Domkowec Stryj Stryj 824, Kiczerka 845, Wysoki Horb 845. Na praw. brzegu Rożanki Dychtowiec 1098 mt. , Olszanowec 1043, Sekul ze szczytami Sekul Wielki 1275, Czyrak 1283, i Sekul Mały 1215; Tatarówka 1151, Serednycia 954, a w dalszym ciągu na praw. brzegu Oporu Osowne 878, Dankowec 808, Bukowiec 1171 i długie pasmo Zełemianka, ze szczytami Daszkowiec 1128, Matachin 1220, Czarna góra 1215, Za Zyroką 1265, Neu Mudy 1261, Kodrawiec 1244 i Zełemin 1177. Ztąd począwszy obniżają się wzgórza zwolna w dolinę Stryja. Na lewym brzegu Oporu wznoszą się między Oporem a Hołowczanką Horb Męczołowski szczyt 981 mt. , Obnoha szczyt 1111, Racenowa 953, Ragosza werch 869, Orszoweo 1134, Trościan 1235, Menczeł 1014, Sałaszyszcze 1074, Klewa 1069, Pliszka 1019, Makówka 953; między Hołowczanką a Orawą ostry 1026, Kiczera 1000 Jarowiszcze 909, Salagem 949, Omneha 1068, Kobylec 1026, Kreminny 1137, Kijowiec 1064; między Orawą a Stryjem Zwinin ze szczytem Magurą 1122, Krzemieniec 1228, Perekop 1217, Korczanka 1180, Paraszka 1271, Szeroki werch 1181, Jasieniec 885, Kobyla 809, Dobrzany 827, Szpyn 689. W płn. zach. stronie obszaru lewego brzegu Stryja Turków 852, Kobura 773, Komarnickie 685. W płd. zach. części powiatu na praw. brzegu Stryja Staneszcza 1158, Płaj 1157, Berdo 1199, Walecznina 1184, a dalej na płn. Dobusz 1044 i Dauszki szczyt 1058 mt. . Gmin katastralnych jest w powiecie 94 42 w okręgu sąd. Skole a 52 w okr. sąd. Stryj; gmin administracyjnych 103 52 w okr. Skole a 51 w okr. Stryj; obszarów dworskich 81 37 w okr. Skole, 44 w okr. Stryj. Obszar rozpada się na 50, 535 ha 74 ar. roli, 37, 903 ha 96 ar. łąk, 1, 067 ha 35 ar. ogrodów, 25, 824 ha 91 ar. pastw. , 335 ha 57 ar. hal, 71, 023 ha 23 ar. lasów, 17 ha moczarów, 5561 ha 78 ar. innych gruntów. Lasy wysokopienne liściaste zajmują 21, 45124 ha, szpilkowe 40, 96136 ha, niskopienne 7, 55040 ha, pastwiska zarosłe w części lasem 10166 ha, nieużytki zdolne pod uprawę leśną 481 43 ha. Gospodarstwo leśne systematycznie urządzone obejmuje 1, 67240 ba, nieurządzone 68, 29060 ha W 1880 r. było w powiecie 6, 606 koni, 51, 661 sztuk bydła, 19, 157 owiec, 2, 043 kóz, 9, 497 świń, 3, 058 uli. Na 1 klm. wypadało 3 konie, 26 sztuk bydła, 90 owiec, 1 koza, 4 świnie, 2 ule; na 100 mk. 8 koni, 63 sztuk bydła, 23 owiec, 2 kozy, . 11 świń. 3 ule. W tymże roku było w powiecie 14, 352 dm. , 81, 193 mk. 40, 758 męż. , 40, 435 kob. a mianowicie w okręgu sąd. Skole 6, 848 dm. , 34, 343 mk. , a w okr. Stryj 7, 504 dm. , 46, 850 mk. Na 1 klm. kw. wypadało 41 mk. Do najludniejszych gmin należą, prócz Stryja i Skolego 2365, następujące wsi w obrębie sądu pow. Skole Pławie 1341, Podhorodce 1411, Pławsko 1287, Synowódzko Wyżne 1833, Wołosianka 1144, a w obrębie sądu pow. Stryj Bratkowce 1154, Duliby 1014, Dzieduszyce Wielkie 1285, Hurnie 1432, Kawsko 1289, Lisiatycze 1784, Siechów 1181. Pod względem wyznania było 60, 266 gr. kai, 7, 357 rz. kat. , 10, 382 izrael. , 3, 188 in. wyznań. Pod względem języka używanego w mowie potocznej rozpada się ludność na 12, 459 używających języka polskiego, 62, 945 jęz. rusińskiego, 5, 328 jez. niemieckiego, 81 innych języków. Rusińska ludność należy do rodu Bojków, zwanych także Wierzchowińcami Werchowynci. Pośród Bojków osiedlił się pomniejszy ród Tucholców w dorzeczu Oporu i Orawy, w krainie zwanej Tuoholszczyzną. Umiejących czytać i pisać było 11, 275 7, 087 męż. , 4, 188 kob. ; umiejących tylko czytać 1, 851 1, 122 męż. , 729 kob. ; nieumiejących ani czytać ani pisać 68, 067 32, 549 męż. , 35, 518 kob. . Według sposobu zarobkowania zajmuje się na 100 osób rolnictwem 7624 górnictwem 024, Przemysłem 897, handlem 474, przy komunikacyach ma zajęcie 080, na urzędników, duchownych, nauczycieli, zakłady publiczne, ich rodzinę, domowników i służbę przypada 355, na adwokatów, notaryuszów, arcbitektów, inżynierów i lekarzy 038 właścicieli domów, rentierów i ich rodziny l58, na robotników ze zmiennem zajęciem, na służbę dochodzącą i ludność niewiadomego zatrudnienia 344. Śmiertelność na 1000 mk. w 1878 r. 27, w 1879 r. 425, w 1880 r. 446, w 1881 r. 39, w 1882 r. 332; średnia śmiertelność z 8 lat 37 4. Oprócz szkół wymienionych przy opisie Stryja istnieją szkoła etat. 2klas. w Skolem; etatowe 1 klas. mają wsi Bratkowce, Daszawa, Dobrzany, Dołhołuka, Duliby, Dzieduszyce Małe i Wielkie, Felizienthal, Hurnie, Hutar, Jamelnica, Jelenkowate, Kalne, Karlsdorf, Kawsko, Klimiec, Korczyn, Kruszelnica, Libochora, Lisiatycze, Lubieńoe, Ławoczne, Oporzec, Orawa, Pławie, Pobuk, Podhorodce, Siechów, Siemiginów, Sławsko, Smorze, Sokołów, Stynawa Niżna i Wyżna, Synowódzko Niżne i Wyżne, Tarnawka, Tuchla, Tuchołka, Urycz, Wołosianka, Wyżłów, Zawadów, Źulin i Żupanie. Szkoły filialne mają Bereźnica, Kaw czy Kąt, Komarów, Koniuchów, Koziowa, Łukawica, Olek sińce, Podhorce, Rozhurcze, Stańków, Stryhańce, Strzałków, Truchanów, Uhełna, Uhersko i Wierczany. Szkoły niezorganizowane mają wsi Annaberg, Dołhe, łlołowiecko, Orawczyk, Różanka Wyżna i Niżna. Prywatne ewangielickie istnieją 2klasowa w Brygidau, lklas. w Gelsendorfie i Grabowcu. W 1888 9 r. było w okręgu szkolnym 63 szkół z jez. wykład, ruskim, 5 z jez. wykład, polskim, 3 z jez. niemieckim. Dzieci obowiązanych do uczęszczania na naukę od 6 do 12 lat wieku było 10, 538 5, 427 chłop. , 5111 dziew. ; uczęszczało 5, 881 3, 371 chłop. , 2, 510 dziew. . Ilość dzieci obowiązanych do uczęszczania na naukę dopełniającą od 12 do 15 lat wieku wynosiła w tymże roku szkolnym 3077, uczęszczało zaś 1819 1, 107 chłop. , 712 dziew. . W roku szkolnym 1888 9 było w szkołach ludowych 72 nauczycieli 55 ze świadectwem kwalifikacyjnem, 6 ze świadectwem dojrzałości, 11 bez kwalifikacyi, 1 praktykant; 13 nauczycielek 8 ze świadectwem kwalifikacyjnem, 4 ze świadectwem dojrzałości, 1 bez kwalifikacyi i 2 praktykantki. Według stanu z d. 1 stycznia 1884 r. istniały w powiecie następujące przedsiębiorstwa fabryczne i rękodzielnicze fabryka żelaza 1 w Pobuku, hamernia 1 w Skolem fryszerka 1 w Skolem, odlewarnia żelaza 1 w Stryju, kowali było 76, ślusarzy 9, blacharzy 9, kotlarz 1, mosiężników 2, złotników 5, fabryka maszyn rolniczych 1, kołodziejów 30, zegarmistrzów 7, cegielni 4, wapniarek 2, tartaków parowych 2 w Dulibach i Skolem, tartaków wodnych zwykłych 20, gąciarz 1, bednarzy 30, stolarzy 29, tokarzy 3, garbarzy 5, białoskórnik 1, rymarzy i siodlarzy 6, tkaczy 27, sukienników 5, farbiarz 1, powrozników 5, krawców 46, kuśnierzy 21, szewców 105, rękawicznik 1, kapeluszników i czapkarzy 6, introligatorów 4, młynów wodnych amerykańskich 7 w Bratkowicach 3, w Dołhołuce, Stryju i w Wierczanach 2, młynów wodnych zwyczajnych 127, młyn pływak 1, piekarzy 25, cukiernik 1, rzeźników i masarzy 57, browarów 4 Słobódka, Lubieńce, Stryj, Podhorodce; gorzelni 6 Łukawica Niżna, Podhorce, Nieżuchów, Łotatniki, Stanków, Sokołów, destylarni spirytusu 4, miodosytnia 1, fahr, octu 1, olejarni 2, aptek 3 w Stryju 2 i Skolem, fabryk krochmalu 3, fabr. farbki do bielizny 1, fabryk czernidła 2, fabryk zapałek 3 Skole, Smorze, Stryj, fabryk mydła 3, murarzy 17, cieśli 7, szklarzy 7, malarzy pokoi 4, kominiarzy 4, drukarnia 1 w Stryju. Ze Stryja wybiega gościniec na płn. ku Pietniczanom i prowadzi do Lwowa; na płd. przez Staiików i Morszyn do Bolechowa; na płd. zach. doliną Stryja do Synowódzka a ztąd doliną Orawy przez Koziowę, Pławie, Tuchołkę i Klimiec do Węgier; na płn. za chód przez Nieżuchów do Drohobycza. W tym samym kierunku co gościńce biegną cztery drogi żelazne. Droga wiodąca do Węgier idzie aż do Skolego obok gościńca, poczem wchodzi w dolinę Oporu i przez Hrebenów, Tiichlę, Ławocznę, Beskid prowadzi do Węgier. Dawny stryjski ohwód czyli cyrkuł, obejmował dzisiejsze powiaty polityczne doliński, kałuski, stryjski i źydaczowski. BihUografia w Rozmaitościach, LwóWę 1825, Nr. 21, umieścił Zawadzki Al. artykuł p. t. Rzut oka na osobliwości we względzie historyi naturalnej Karpat w obw. stryjskim i stanisławowskim; tamże, 1835 r. str. 263 Statystyka obwodu stryjskiego; Bydło gór stryjskich p. Pietruskiego w, , Rozprawach galicyjs. Tow. gospod. , t. II, Lwów, 1847, str. 128 162; O fabrykach żelaz. w Stryjskiem S Przyjaciel Ludu, 1843, str. 162; Botanische Ausfluge in die Karpaten des Stryer u. Samborer Kreises v. Hueckl, w XY tomie, , Roczników Tow. zool. botan. w Wiedniu rok 1865; Zipser Rośliny stryjskie w, , Sprawozdaniach Kom. fizyogr. , Kraków, t. I, str. 224; Wycieczka botaniczna w Karpaty stryjskie do źródeł Świoy p, Hueckla, w Sprawozd. Kom. fizyógr. , Kraków, t. II, str. 20; Uzdrowiska klimatyczne w pow. stryjskim, p. Merunowicza, ,, Przegląd Lekarski, 1881, Nr. 24; Wycieczka w stryjskie góry p. St. Smolkę, w Pamięt. Towarz. tatrzań. , 1878, str. 55. Starostwo stryjsMe. W pierwszej połowie XV w. należał S. do ziemi przemyskiej, pow. przemyskiego, a szlachta okoliczna podlegała jurysdykcyi grodu i ziemstwa przemyskiego. Za Władysława Jagiełły utworzono w S. osobne starostwo, a szlachta okoliczna miała przed niem odpowiadać w sprawach należących do kompetencyi starościńskiej. Być może, że Zaklika Tarło był pierwszym starostą. Po nim był ststą stryjskim i żydaczowskim w r. 1469 Jursza z Chodorostawu, po nim prowdopodobnie Paniowscy, za których Zygmunt I zniósł sąd grodzki w S, aktem d. 20 marca 1527 r. Bostel, 1. c, str. 606. Po Paniowskich dostało się starostwo Janowi Tarnowskiemu, kaszt, krak. , hetm. w. kor. Ten wyjednał u króla jeszcze za życia swego puszczenie tej dzierżawy i dożywocie na niej dla syna swego Jana Krzysztofa, kaszt, wojnickiego j 1567. Z rąk Tarnowskich przechodzi dzierżawa stryjska w r. 1570 do Mikołaja Sieniąwskiego, kaszt, kamienieckiego i hetm. pol. kor. ; po nim w ręce Hieronima Filipowskiego, a po jego śmierci 1587 nadaje ją Zygmunt III w r. 1588 Andrzejowi Tęczyńskiemu, wojewodzicowi krak. Do starostwa należały wówczas wsi Daszawa, Dobrzany, Duliby, Hurnie, Horowe, Kamionka, Koniuchów, Pobug, Styniawa Niżna i Wyżna, Synowódzko Niżne i Wyżne, Truchanów, Stryj Stryja Urycze, Wolica Wuwieiiska. Z tych poddani wsi obu Styniaw, Ilurncgo i Koniuchowa mieli starodawnym zwyczajem, sankcyonowanym przywilejami królem skiemi, ubezpieczone prawo wolnego wrębu w lasach królewskich horoskich gdyż dla odległości inszych puszcz bez tego obejść się nie mogą l ostel, 1. c, str. 609. ałkiem inne wsi należały za czasów Sieuiawskiego do starostwa stryjsldego od najdawniejszych czasów anŁl iussmts iemporil ua a mianowicie Stawisko, Koziowe, Tarnawka, Pławie, Komarniki i Lyskowy Ług. Prócz tego szlachta i chłopi, wsi Tuchla, Ilrcbieniów, Korostów, Skole, I Podhorajcze, płacili z dawniych czasów do, zamku stryjbkiego daniny i dziesięcinę z o wiec pasących się w lasach i na połoninach dóbr królewskich. Daniny te płacili jeszcze za Paniowskich Bostcl, 1. c, str. 607 i 608. W r. 1595 jest ststą Gabryel Tęczyński; w r. 1605 xVdam Stadnicki, kaszt, kaliski. Później był ststą Krzysztof Koniecpolski, woj. bełzki, po nim Jan Sobieski od r. 1660 Stryjensii Capitaneatus Sobiescio confertur, zob. Pisma do wieku i spraw Jana Sobieskiego zebrał i wydał Fr. Kluczycki, t. I, cz. I, str. 153. Otrzymał on starostwo na mocy dekretu Jana Kazimierza w Gdańsku d. 10 marca 1660 r. . Tymczasem Konstancya, wdowa po Krzysztofie Koniecpolskim, nie chciała ustąpić z tonu ty, wykazując się dawniejszym listem królewskim, źc jej była zapewniona dożywotnia dzierżawa. Sobieski musiał przeto przemocą wejść w posiadanie starostwa czyt. Zajazd Sobieskiego na ststwo stryjskie 1660 r. p. Fryderyka Papee, w wydawnictwie p. t. Ula włościan, Lwów, 1890. str. 18. Po śmierci Sobieskiego otrzymała ststwo jako ivyposazcnie od Rzpltej królowa Marya Kazimiera, po niej zaś 1723 przeszło na Mikołaja Adama Sieniawskiego, kaszt, krak. , hetm. w. kor. f 1726. Za życia królowej był tu przez cały czas ststą Andrzej Mikołaj Żebrowski. Po śmierci kasztelana Sieniawskiego była jeszcze w posiadaniu starostwa żona jego Elżbieta. Później przeszło na Stanisława Ciołka Poniatowskiego, ojca króla. W r. 1756 przeniósł on starostwo na swego syna najstarszego Kazimierza, podkora. kor. , i ten był ostatnim ststą z czasów Rzptej. Według inwentarza z r. 1768 wynosił pro w. 73, 365 złp. 10 gr. , z czego kwarta 18, 341 złp. 10 gr. Należały do ststwa miasto S. z przedmieściami Podzamcze, Podtargówka, Baszów ka i wójtowstwo i 20 wsi. Dożywocie ściągnięto d. 1 listop. 785 r. Miasto S. wkrótce po zajęciu starostwa rościło sobie pi etensyc na mocy przywilejów, które w późniejszych czasach pod zarządem starostów poszły w niepamięć. Przywilej Władysława Jagiełły z r. 1431 nadał miastu ziemię w okręgu jednej mili na własność. Inne zaś przywileje nada wały miastu prawo do lasów starościńskich. W celu załatwienia sporu zawarto umowę d. 3 września 1791 r. , na mocy której oddano miastu a wsi Duliby i Grabo wiec w warto ści szacunkowej 42, 351 złr. ; gt; były klasztor franciszkański w wartości szacunkowej 332 złr. ; c zamek starościński w wart. szacunk. 1, 303 złr. ; d drobniejsze wartości w mieście i wójtowstwo w wart. szacunk. 14, 899 złr. ; ogółem wszystko w wartości 58, 830 złr. Uucyzyą co do lasów pozostawiono na później szy czas. J asy starościńskie wokoło miasta stanowiły znaczny obszar, mianowicie KróIcwszczyzna 191 mr. 1, 325 sążni kw. i Haj do wszczyzna 244 mr. 1, 402 sąż. kw. Oddano zatem wedle aktu zdawczego z d. 15 lipca 1793 r. miastu na użytek i własność z Ilajdowszczyzny między Daszawą i Olcksicami część 241 mr. 1, 337 sąż. kw. , oraz dozwolono miastu z lasu dębowego, także Królewszczyzną zwanego, jednak do klucza komornickie go należącego, przy Podhorcach 217 mr. 253 sąż. kw. las I lrólewszczyzną zwany, do starostwa należący, wedle ugody z r. 1815 oddano gminie Daszawy, jako ekwiwalent za prawo tejże do lasów. Ponieważ ten obszar nie wystarczał na potrzebę miasta, zamyślało gubernium krajowe z lasu bolechowskiego Birza zwanego, 500 mr. miastu przydzielić, ale do tego nie przyszło. Ze wsi do ststwa należących pozbyto następne; Wownią, Wolicę, Dobrzany, Łotatniki, Strychaiicc, oddano Stanisławowi Broniewskiemu jako częściowy ekwiwalent za dobra pod saliny zajęte; llurnie, Stynawę Niźną i Wyżną, Synowódzko Wyżne i Niżne, Międzybrody, Tyszowicę, Truchanów, Pobuk, Kamionke oddano Fran ciszkowi Młockiemu za Cisów i Bubniszcze. Zawadów nabył na licytacyi w r. 1812 Ja kub Dziakowski za 29, 000 złr. Wsi pozosta łe Komorow, Jaroszyce, Oleksicc i Daszawę przyłączono do klucza bolechowskiego Czemeryński O dobrach koronnych, Lwów, 1870, str. 211. Lu. Dz. Stryja, wś włośc. pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Krajsk, okr. wiejski i dobra skarbowe Hryniewicze, o 4 w. od gminy, 91 dusz rewiz. StryjakiKarwowo, wś włośc, pow. kolneński, gra. i par. Jedwabno, ma 11 os. , 136 mr. ; wchodziła w skład dóbr Jedwabne. Por. Karwowo. Stryjańcze, wś wchodziła w skład ststwa pietniczańskiego, ob. Piatniczany. Stryje Paskowe, wś i folw. i S. Księże, kol. i folw. , pow. łaski, gm. Rałucz, par. Borszewice, odl. 7 w. od Łasku. S. Paskowe, wś, ma 13 dm. , 85 mk. ; folw. i os. 5 dm. , 53 mk. Lwów Strjje Stryje W 1827 r. 18 dm. , 143 mk. S. Ksieze, kol. , ma 11 dm, , 105 mk. ; folw. 2 dm. , 28 mk. W 1827 r. 19 dm. . 141 mk. W 1887 r. S. Paskowe rozl. mr. 435 gr. or. i ogr. mr. 363, łąk mr, 15, past. mr. 10, lasu mr. 32, nieuż, mr. 15; bud. mur. 2, drewn. 10. Wś S. Pa skowe os. 45, mr. 415; wś Budy Stryjowskie os. 9, mr. 107. Fol. S. Księże rozl. mr. 83 gr. or. i ogr. mr. 78, ląk mr. 3, nieuż. mr. 2. Wś S. Księże os. 34, mr. 428; wś Jabłonka os. 14, iwr. 169. Na początku XVI w. istnia ły S. Paskowy i Bartoszowy, dawały dziesię cinę z łan. km. i folw. pleb. w Borszewicach Borzyschovicze, tudzież po 2 gr. z łanu za dziesięcinę konopną i po groszu za kolędę Łaski, L. 1. , 1, 444. AYcdług reg. pob. pow. Szadkowskiego z r. 1552 wś Striye Paskowe miała 5 os. , öVa lt; i i Floryana 6 os. Wś S. Księże miała 5 os. Tomasz 2 os. , Lesz czyn 1 os. ; wspólnie mieli 4V2 i Pawiński, Wiclkp. , II, 242 i 243. Br. Ch Stryje 1. wś, pow. kobryuski, w 1 okr. pol. , gm. Podolesie, o U w. od Kobrynia. 2. S. , dobra, tamże, o 14 w. od Kobrynia. StryjeWOlFielkie i S. 3Icde al. Stri jewko, dwie wsi, pow. ciechanowski, gm. Grudusk, par. Łysakowo, odl. o 14 w. od Ciechanowa. S. Wielkie ma 20 dm. , 180 mk. , 348 mi W 1827 r. 18 dm. , 107 mk. 8. Małe ma 12 dm. , 89 mk. , 171 mr. ; 1827 r. 11 dm. , 116 mk. W obu wsiach mieszka diobna szlachta, S lt; ryjewo na mapie sztab. , jezioro, w po wiecie wyrzyskim, na płn. wschód od Łobżeiiicy, między Lubczą i Dzwierzchnem, 3 klui. długie, około 0 7 kim. szerokie, wzn. 102 mt. npm. Leży w pasie jezior pi zez które płynie Lubcza mylnie Lubsia, praw. dopŁ Łobżonki, poczynająca się w jez. Zakrzewskicm, wzn. 110 lnt. npm. , przypiera płn. wybrze żem do pow. złotowskiego. Lubcza w dal szym biegu wypływa z jez. Konieczno 109 mt. i zasilona wodociekiem z pod Biegodzina, tworzy granicę na przestrzeni 1 kim. między pow. złotowskim i wyrzyskim, za nim wcho dzi do jez. S. Wschodnią kończyną płn. wy brzeża zasila się to jezioro odpływem jeziora Borzyszkowskiego 105 mt. . Lubcza wypły wa z jez. 8. w JÖzwierzchnie Dreidorf i zdą ża do jez. Topolno 100 mt. npm. ; wybrzeża ma wzgórzyste. Według lustracyi z 1564 r. jezioro to było długie sznurów 6, szerokie 4V2 głębokie sążni 5. Posiadało ryby pospo lite Lustr. , y, 19. E. Cal Strjjewszczyziia L wś, w spisie z 1866 r. zaśc, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Zaleś, okr. wiejski Zaleś 2gi, o 6 w. od gminy a 38 od Dzisny, ma 1 dm. , 21 mk. prawosł. 2. S. BorJci, uroczysko, pow. sokolski, . w 3 okr. pol. , gm. Ostrów, o 30 w. od SokółI ki. 3. S Ujście, uroczysko, tamże, o 30 w. od Sokółki. Stryjki, wś włośc, pow. radzymiński, gm, Międzyleś, par. Posioliska, ma 9 os. , 77 mk. , 131 mr. W 1827 r. 6 dm. , 57 mk. Wchodziła w skład dóbr Chrzęsne. Stryj ko Wizna, os. , pow. nowomiński, gm. Dębe Wielkie, par. Pustelnik, Należy do dóbr Krubki. Stryjna, wś, iol. i dobra, pow. krasno stawski, gm. Rybczewice, par. Częstoborowice, odl. 28 w. od Krasnegostawu, ma 79 os. , staw, młyn, pokłady kamienia wapiennego. W 1827 r. 75 dra. , 506 mk. Dobra S. skła dały się w 1874 r. z fol. S. i Anusiu, attyo. Zdzisławek, Chojny, Janówka i Rudka, rozl. mr. 2064 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 628, łąk mr. 65. past. mr. 98, w ody mr. 18, lasu mr. 605, nieuż. mr. 43; bud. mur. 5. drewn. 25; płodozm. 8 i 11poL, las urządzony; fol. Aniisin gr. or. i ogr. mr. 386, łak mr. 24, past. mi 3, lasu mr. 172, nieuż. mr. 22; bud. mur. 3, drewn. 2, płodozm. 11pol. Wś S. os. 66, mr. 956; Władysławów os. 29, mr. 111. Wy mienia tę wś Długosz w opisie par. Piaski Wielkie, lecz nie podaje szczegółów L. B. , II, 548. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 wś 8. , w par. Piaski, miała 7 łan, Pawiński, Małop. , 353. W XVIII w. własaość Stryjeńskioh. Miejsce urodzenia Maryanny Stryjeńskiej, powieściopisarki, żyją cej w pierwszej połowie obecnego stulecia 1778 1848. Br. CL Stryjów, wś i fol. nad rzką Białką dopł. Wici rza, pow. krasnostawski, gm. i par. Tarnogóra, odl. 13 w. od Krasnegostawu, ma 53 os 57 dm. , 450 mk. W 1827 r. 35 dm. , 190 mk. W 1885 r. fol. S. rozl. mr. 1352 gr. oi. i ogr. mr. 706, ląk mr. 202, past. mr. 48, lasu mr. 351, w odpadkach mr. 22, nieuż. mr. 23; bud. mur. 1, drewn. 23; płodozm. 4 i lOpoL, las nieurządzony, cegielnia. Wś S. os. 53, mr. 434. Dobra S. i Zdżanne należały w ostatnich czasach do Alfonsa Smorczewskiego. Akt nadania ziemi bełzkiej Ziemowitowi, ks. mazowieckiemu, w 1396 r. wymienia 8. jako posiadłość Dymitra, marszałka kor. Kod. Maz, , 118. W 1552 r. S. zostawał w posiadaniu Jana Ocieskiego, kancl. kor. Lustr. , 4 40. Stryjów, zaśc, pow. ihumeński, w miejscowości odosobnionej, głuchej, w okolicy pomiędzy jez. Krasnoje i wsią Zabołocie, ma 2 osady. Stryjów 1. wólka w obr. Wyżyc, pow. bocheński, po płn. stronie drożyny do Woli Drwińskiej, wzn. 192 nit. npm. ; 6 dm. , 36 mk. 2. S. , os. w obrębie Branic, pow. krakowski, na płd, od wsi, na równi nadwiślańskiej; wzn. 199 J k. npm. , tuż przy Woli Kusieckiej, li czy 33 dm. , 183 mk. Br. G. Str Stryjowa, wś nad rzeką Smółką, pow. nowogradwołyński, gm. kijaniecka, ma 140 duszwłośc, 650 dz. dwors. , 936 dz. ziemi włośc. Należała niegdyś do dóbr zwiahelskich Lubo mirskich, przeszła następnie na Uwarowych, od tych do Kozarewiczów, dziś własność Sta roświedskich. L. R. Stryjówka 1 i 2, dwie wsi, pow. grodzieński, w 5 okr. pol. , gm. Jeziory, o 20 w. od Grodna. Stryjówka wś, pow. zbaraski, 10 kim. na płd. wschód od Zbaraża sąd pow. i urz. poczt. . Na płn. leżą Zbaraż, Ilrycowce i Łubianki Wyżne, na wschód J. acowce, na płd. wsch. Bogdanówka, na płd. Kuj dańce, na zach. Zarudzie i Wałachówka. Z płn. zach. części obszaru płynie kilka strug tworzących staw, z którego wypływa potok dążący do Gniezny. Płd. zach. część przepływa potok Rudka dopł. Gniezny. Wody ze wsch. czę ści zabiera pot. Samiec praw. dopł. Zbrucza. Zabudowania wiejskie leżą na zach. Na płd. wschód grupa domów Góra Stryjowiecka, na płn. od niej Karolówka, na płn. zach. Macimówka, a jeszcze dalej na płn. Czahary. W środku wsi wzgórze Monaster 408 mt. . Na płd. wschód Góra 393 mt. . Przez wieś idzie kolej. Wł. wiek. ma roli or. 1349, łąk i ogr. 154, past. 7 mr. ; wł. mn. roli or. 4795, łąk i ogr. 527, past. 131 mr. W r. 1880 było 298 dm. , 1580 mk. w gminie; 11 dm. , 47 mk. na obsz. dwor. 765 rzkat. , 774 gr. kat. , 88 izr. , 1018 Rusinów, 600 Polaków, 9 Niemców. Par. rz. kat. w Zbarażu, gr. kat. w miejscu, dek. zbaraski. Do par. należą Ochrymowce, Zarudzie i Wałachówka. We wsi jest cer kiew, szkoła etat. 2klas. , kasa pożycz, gm. z kapit. 2191 złr. i młyn. Lu. Dz, Stryjówka niem. Striowken, wś, pow. gru dziądzki, r. 1875 do Adamowa przyłączona, nad szosą z Grudziądza do Chełmna, st. p. Grudziądz, par. kat. Sarnowo; przedtem nale żała do pow. chełmińskiego; ma 27479 mr. magd. ;. 868r. 31 budynków, 13 dm. , 75 mk. , 1 kat. , 74 ew. Kś. Fr. Stryjowo, w dok. Ostryjów, wś nad rz. Ikwą, pow. dubieński, na zach. od Młynowa. Uroczysko nosi nazwę Tymoszyńskie Dworzyszcze. W 1570 r. Matyjasz Ostryjowski z Ostryjowa i z części Simonowskiej i Duliepskiej płaci od 32 dm. , 31 ogrod, po 2 gr. , 5 bojar, putn. , 2 kół młyn. , 1 koła. W 1583 r. Wasili Bolbas Rostocki z Ostryjowa płaci od 10 dym. , 8 ogr. , 10 ogr. , 2 bojar. , 1 popa Jabłonowski, Wołyń i Podole, 32, 106. J. Krz. Stryjowska Wola, wś i fol. , pow. łaski, gm. Bałucz, par. Borszewice, odl. 6 w. od Łasku. Wś ma 10 dm. , 38 mk. ; folw. 2 dm. , 17 mk. W 1886 r. folw. rozl. mr. 405 gr. or. i ogr. mr. 337, łąk mr. 11, past. mr. 47, nieuż. mr. 10; bud. drewn. 7. Wś ma os, 18, mr. 93. Stryjowskie Budy, wś, pow. łaski, gm. Bałucz, par. Borszewice; 8 dm. , 108 mk. , 116 mr. 107 mr. włośc. Stryki 1. wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Maleszę, o 7 w. od Bielska. 2. S. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 80 w. od Nowoaleksandrowska. Stryków, w XVI w. Striykow, w spisach pobor, i u Paprockiego Strejków, os. miejska, dawniej miasteczko i dobra nad rzką Moszczenicą praw. dopł. Bzury, pow. brzeziński, gm. Dobra, par. Stryków, Leży przy drodze z Łęczycy do Rawy, odl, około 2 mil od Brzezin, 6 mil od Rawy, 4 od Łęczycy, tyleż od Łowicza, z którym łączy osadę szosa wiodąca do Zgierza o 2 mile. Posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, 159 dm. , 2593 mk. , 1230 mr. ziemi należącej do mieszczan. W 1806 r. było 1250 mk. 800 żyd. , rzemieślników przeważnie; 1827 r. 141 dm. , 2022 mk. 1332 żyd. ; 1858 r. 171 dm. 4 muruw. i 2613 mk. 1744 żyd. , 88 Niemców. Dobra S. składały się w 1875 r. z folw. Tymianka, Lipie, Smolice, nomenkl. Cesarka, miasta Stryków, rozl. dominialna mr. 2197 gr. or. i ogr. mr. 1372, łąk mr. 132, past. mr. 17, wody mr. 7, lasu mr. 566, w osadach mr. 20, nieuż. mr. 49; las nieurządzony, bud. mur. 10, drew. 48; dwa młyny, pokłady torfu. W skład dóbr wchodziły wsi Tymianka os. 7, mr. 8; Smolice Sosnowice os. 65, mr. 705. S. jest jedną ze starszych osad w tej stronic. Kolonizacya posuwająca się z doliny Bzury wzdłuż jej dopływów wcześnie dosięgnęła tych okolic. Przy wzmagającem się zaludnieniu ziemiłęczyckiej i rawskiej, Stryków, jako stacya na drodze łączącej te dwie ziemie, stał się targowiskiem a następnie i miastem. Władysław Jagiełło nadaje r. 1394 w Brzezinach feria secunda infra octavas Ascens. Dni Dersławowi, podskarb. łęczyckiemu, ze Strykowa commutata Villa in oppidum grobelne po 4 den. od wozu i 3 den. od koni i bydła Lustr. , IV, 270. Dersław ten był zapewne Leliwitą, jak późniejsi dziedzice S. , którzy od siedziby przybrali miano Stryjkowskich Strejkowscy u Paprockiego. Jeden z nich Piotr był kasztelanem inowłocławskim 1457 r. i służył długi czas na dworze królewskim. On to może, czy jego ojciec, podpisał traktat w Brześciu z Krzyżakami zawarty 1436 r. Thulk de Strykow. Rodzina ta dosięgnąwszy dobrobytu i znaczenia w końcu XIV i XV w. , podupadła, zapewne przez ruinę materyalną, w XVI w. Rozproszywszy się po świecie poprzybierali od nowych siedzib inne nazwiska Piorunowscy. Zapewne już w końcu Stryjowa 650 936 r XV w. S. przeszedł w ręce Mikołaja. z Kurozwęk woj. lubelskiego, którego nieletni spadkobiercy po zgonie 1505 r. znajdowali się pod opieką Jana Łaskiego, arcyb, gnieźn, , i Jarosława, jego brata. Według Lib. Ben. Łaskiego dziedzicem S. jest Jarosław Łaski, wojew. sieradzki, który otlrzymał S. w posagu zapewne za Kurozwęcką. Przy działach z bratem Stanisławem 1531 r. w Krakowie, ustąpił mu S. z dobrami. Od Łaskich przeszedł S. w ręce Maskowskich. Według reg. pobor, z 1576 r. Maskowski płaci od młyna o 2 kołach, a Spicymierska od drugiego młyna Pawiński, Wielkop. , II, 91. W połowie XVII w. przeszły dobra w ręce Malińskich, a w XVIII do Czarneckich. Miasto musiało być dość ludne, gdy w 1459 r. dostarcza 6 pieszych żołnierzy na wojnę pruską. Po zniszczeniu przez pożar, Zygmunt I na prośbę Jarosława Łaskiego uwalnia 1520 r. miasto od różnych opłat na lat 15; w 1525 r. nadaje jarmarki, a 1543 r. znowa dla pogorzeli uwalnia od opłat, co powtarza 1563 r. Zygmunt August. W 1576 r. podają reg. pobor. , iż miasto płaci według dawnej stopy poboru 51 2 grzyw. , według nowej 111 2 z powodu pożaru jednakże dało fl. 8 gr. 24. Rzemieślnicy byli 5 rybaków, 6 szewców, 6 krawców, 3 kowali, 13 piekarzy, 2 garnc, 5 kuśnierzy, 2 bednarzy; płacili po 4 gr. Od 5 bań gorzałcz. po 24 gr. , od 3 rzeźn. po 12 gr. , od 2 przekupniów roznoszących towar po 6 gr. , od 2 przekupniów soli po 12 gr. , 2 komornicy po 6 gr. , przekupień chleba 12 gr. z 54 łanów po 20 gr. ratione decimae et possesionis, 6 łanów stało pustkami. Ogółem wpłynęło z miasta fl. 59 gr. 18. Czopowe w 1578 r. przyniosło 61 fi. w Brzezinach 732 fl a w Piątku sławnym z piwa 2585 fl. . Maliński, podkomorzy łęczycki, dziedzic S. uzyskał 1744 r. przywilej Augusta III na targi i jarmarki. Na początku obecnego stulecia S. należał do znaczniejszych miast, stał prawic na równi co do ludności z Brzezinami a przewyższał trzykrotnie Łódź i Zgierz. Później jednakże wzrost tych miast sprowadził upadek S. , którego ludność od 1856 r. przestała przyrastać a nawet się nieco zmniejszyła. Pierwotny kościół paraf. p. w. św. Michała założony został zapewne w XIV w. we wsi S. a po utworzeniu miasta wzniesiono w nowej osadzie kościół filialny p. w. Bożego Ciała i św. Marcina. Proboszcz z wikaryuszami przeniósł się do miasta, lecz miał obowiązek odprawiać nabożeństwo w dni świąteczne w starym kościele. Taki stan rzeczy spotykamy jeszcze w 1520 r. Z czasem, gdy stary kościołek runął, przeniesiono parafią do miasta. Arcybiskup Wojciech Jastrzębiec nadał kościołowi z dziesięcin swego stołu ze wsi Sulmierzyce i Wola Sulimierska 5 grzyw. , które arcyb. Łaski zamienił na dziesięciny ze wsi Kębliny i Biała w par. Gieczno. Proboszcz posiadał w S. pięć łanów i pobierał dziesięci nę z ról miejskich i dziedzica Łaski, L. B. , II, 392 395. Obecny kościół pochodzi z r. 1762. Wzniósł go Feliks Czarnecki, dzie dzic. Niemcewicz w 1812 r. znalazł jeszcze wał dawnego zameczku dziedziców S. Podr. Histor. , 129. S. par. , dek. brzeziński, 1610 dusz. Istniejący dawniej dekanat strykowski archid. warszawskiej miał 12 parafii Biela wy, Bratoszewice, Dmosin, Dobra, Główno, Koźle, Mąkolice, Oszkowice, Sobota, Stry ków, Szczawin, Waliszew. Br. CL Słryków, w XVI w. Strygkow, wś i folw. , pow. grójecki, gm. Borowe, par. Michałowice, ma 39 mk. , 711 mr. dwors. , 18 mr. włośc. W 1827 r. 3 dm. , 18 mk. Na początku XVI w. dziesięciny z łanów doór. i kmiec, pobierał pleban w Michałowicach Łaski, L. E. , II, 310. Stryków al. Strykowo, wś i dwór, pow. po znański, o 7 klm. na zach. płd. od Stęszewa poczta, przy trakcie grodziskim, na wsch. wybrzeżu jez. Strykowskiego; par. Modrze, st. dr. żel. w Buku o 13 klm. Miejscowość Seregew w dokum, z d. 17 lipca 1246 r. odno szącym się do sprzedaży Grodnicy Boreckiej, nie da się sprowadzić do S. Kod. Wielkp. ; w r. 1580 było tu 91 2 łan. osiadł. , półłanek, 7 zagr. , 1 kom. 5 po 2 osadników, rybaków i rzemieślników. W r. 1669 dziedziczyli S. StrykowscyKorzboki, później Skaławscy. Wś ma 33 dm. , 268 mk. 265 kat. , 3 prot. i 271 ha 263 roli. Dwór z Dębiną i fol. Strykówkiem tworzy okr. dworski, mający 16 dm. , 260 mk. 201 kai, 59 prot. , 1075 ha 664 roli, 77 łąk, 119 lasu; gorzelnia parowa i młyn, chów i tucz bydła. E. Gal Strykowice Górne i S. Dolne al. Błotne, al. Zablotne, dwie wsi i dwa folw. nad rzką b. n. dopł. Lucymi, pow. kozienicki, gm. Tczów, par. Zwoleń, odl. o. d Kozienic 22 w. S. Górne mają młyn, cegielnię, 62 dm. , 414 mk. W 1827 r. 26 dm, , 230 mk. S. Dolne al. Zabłotno mają gorzelnię, dystylarnię, 32 dm. , 319 mk. W 1827 r. 19 dm. , 124 mk. W 1884 r. fol. S. Górne rozl. mr. 496 gr. or. i ogr. mr. 318, łąk mr. 34, past. mr. 46, lasu mr. 83, nieuż, mr. 15; bud. mur. 2, drewn. 13; płodozm. 12polowy, las urządzony. Wś ma 48 os. , 520 mr. według urzęd. danych 848 mr. . S. Zabłotne fol. miał w 1873 r. rozl. mr. 482 gr. or. i ogr. mr. 408, łąk mr. 58, nieuż. mr. 16; bud. mur. 5, drewn. 18; płodozm. 10pol. Wś S. os. 30, mr. 377. W połowie XV w. S, , wś w par. Bałutów, miała 8 łan. kmiec, z których dziesięcinę, wartości 7 grzyw. , płacono klasztorowi św. Krzyża. Były tam karczmy, zagr. i folw. Długosz, L. B. , III, 244. Górne i S Stryków Być może iż Długosz mylnie oznaczył para fią, gdyż S. odległe są o 5 mil od Bałtowa pow. iłżecki, lecz śród mało zaludnionych puszcz parafie miewały często wielką rozle głość. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1508 Jan ze Strykowie płacił pob. 1 grzyw. 6 gr. W r. 15 51 we wsi S. major Górne, w par. Zwoleń, Symkowicze płacili od 1 łanu, Lenartowicz 1 2 łanu, Strykowscy 1 łanu, Żeleński 1 lanu, 1 kom. , Filip Strykowski 1 łanu, Stanisław Grocholski 1 łanu, Łukasz Strykowski 2 łany, 1 zagr. Wo wsi S. Zabłotnc S. minor Mikołaj Kmita od 1 łanu a Jakub Miłosowski od 2 łan. Pawiński, Ma łop. , 320, 475. S. w XVIII w. należały do Strzęboszów. Br. Ch. Strykowskie, jezioro, w pow. poznańskim, u 51 3 klm. na zach. od Stęszewa, 9 klm. dłu gie, 1 2 klm. szerokie, odpływa płd. kończyną jednem ramieniem do Mogilnicy, drugiem do kanału Obry, dawniej do Mosinki. Na wsch. wybrzeżu rozłożyły się Sapowice i Stryków, na zach. Słupia, Janusze wice i Zemsko ob. Kod. Wielkop. , n. 789. E. Cal Strykowskie, grupa domów w Toporowie, w pow. brodzkim. Strylcze, ob. Strzylcze. Stryliszki, wś, pow. telszewski, w 2 okr. pol, o 52 w. od Telsz. Stryłungi, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 2 okr. pol. , o 47 w. od Nowoaleksandrowska. Strym, Strymhorod, ob. Stremihorod, Strymba, mylnie Stremba, wś nad Jarem Fernatia, pow. balcki. okr. pol. i gm. Krutc, par. kat. Kodyma, sąd Aleksandrówka, w pobliżu linii dr. żel. kijowskoodeskicj i st. Krutc o 8 w. , odl. o 26 w. od Bałty, ma 107 osad, 544 mk. , 533 dz. ziemi włośc, 938 dz. dwors. , 41 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Dymitra, z 756 parafianami. Grunta wyniosłe, ziemia czarna, rzadka, miernie urodzajna. Należała do Czarnomskich dziś Abrandów. Strymba 1. rzeka, powstaje z połączenia się potoków Strymby Małej od wsch. i S. Wielkiej od zach. , na pld. wsch. krańcu miasta powiat. Nadworny. S. Wielka wypływa ze źródeł leśnych na płn. stoku góry Koniacza 953 mt. , na płd. obszarze gm. Pniowa i płynie na płn. przez obszary Pniowa, Strymby i Nadworny, gdzie od praw. brzegu łączy się ze S. Małą, która ma źródło na płd. obszarze gm. Strymby, na płn. stoku góry Czorteny 755 mi. Potok ten płynie również na płn. dolinką górską; nad którą od zach. wznosi się góra Stahoryszny 700 mt. a od wschodu Łysa góra 781 mt. . We wsi Strymbie przyjmuje od praw. brzegu potok b. n. , płynący z pod góry Strahory 885 mt. . Tak utworzona rzeka S. płynie na płn. wsch. płaszczyzną moczarowatą po wsch. stronie Nadworny, przez Tarnowicę Leśną, Przerosi, Wołosów, Kamienne, Ladzkio, Markowco, po pod Chomiakówkę, gdzie zwraca się na płn. a dostawszy się na obszar Tyśmienicy wpa da wśród tego miasta do Worony z lew. brz. Długa 46 klm. Spad wód wskazują liczby 450 mt. połączenie się obu Strymb, 359 mt. poniżej Przerosła, 288 mt. pod Ladzkicm, 252 mt. ujście. Od źródeł aż po Ka mienne płynie w niewielkiem oddaleniu od Bystrzycy Nadworniańskiej. Przyjmuje z le wego brz. pot. Uniawę. W wodach S. żyją babka, kiełb, pstrąg, strzebla, szczupak, śliz i świnka. 2. S. , potok górski, wypływa w obr. gm. Wyszkowa, w pow. dolińskim, na płn. obszarze tej gminy, płynie na płd. zach. i ubiegłszy 3 klm. wpada we wsi Wyszkowie do Mizunki. 3. S. , potok podgórski, w obr. Nowoszyna, pow. dolińskim, wypływa z pod Łysej Góry 1160 mt. , płynie na pln. wsch. i wpada z lew. brzegu do Luszcckicgo potoku. Długi 3 klm. Dr, G. Strymba al. Stremba, wś, pow. nadworniański, 6 klm. na płd. od Nadworny sąd pow. , urz. poczt, i tel. . Na wsch. leży Łojowa, na płd. Delatyn, na zach. Pniów. Zach. część wsi przepływa pot. Strymba Mała. We wsch. stronie nastaje pot. Worona i płynie do Nadworny. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie Strymby i jej dopływu. Najwyższe wzniosienie na płd. 876 mt. . Dolina Strymby wzn. średnio 502 mt. Przez wś idzie gościniec z Nadworny do Dclatyna. Własn. wiek. ma roli or. 15, łąk i ogr. 40, past. 1, lasu 250 mr. ; wł. mn. roli or. 283, łąk i ogr. 1062, past. 526 mr. W r. 1880 było 117 dm. , 574 mk. w gminie, 1 dm. , 12 mk. na obsz. dwor. 574 gr. kat. narodow, rusiń. , 12 izr. . Ludność należy do szczepu Hucułów. Par. gr. kat. w Nadwornie. We wsi cerkiew p. w. św. Mikołaja. Strymówka, wś nad rzką Suchą Taśminą, pow. czehryński, w 2 okr. pol. , gm. Aleksandrówka, par. praw. Sosnówka o 4 w. , odl. o 36 w. od Czchryna, ma 509 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było 532 mk. , 1257 dzies. Wo wsi znajdowała się niewielka cukrownia, założona w 1848 r. W 1863 r. wś należała do Jakuba Krasnosielskiego. Strymtura 1. al. Strimtara na spec. ma pie mon. austr. węg. Z. 15, Col. 33, Striptura, przys. gm. Wamy, w pow. kimpoluńskim, przy ujściu Mołdawy do Moldawicy, u płn. wsch. podnóża góry Barabuski 801 mt. . Ob. Wana, 2. S. , przys. gm. Prosekarcn, w po wiecie storożynieckim. Br, G. Strymyna, pasmo górskie w pow. liskim, na obszarze gm. Romanowa Wola ob. . Strynadki 1. al. Strenadki, w spisie zr. 1865 Strypadki, wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol, gm. Plissa, okr. wiejski Świła, o 9 w. od Strykowskie Strykowskie Stryndy gminy a 64 w. od Dzisny, ma 8 dm. , 47 mk. kat. w 1865 r. 16 dusz rcwiz, ; należała do dóbr Swiła, Januszkiewiczów. 2. S. , zaśc, tamże, w 1 okr. pol. , przy b. drodze poczt, z Wilejki do Dzisny, ma 4 dm. , 22 mk. Stryildy, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 72 w. od Nowoaleksandrowska. Strynik al. Slrywniki, potok, wypływa w obr. gm. Hoszowczyka, w pow. lisieckim, na pln. wsch. stoku działu Żukowa 762 mt. . Płynie na pln. wsch. przez Hoszowczyk, nastepnie przez zachodni obszar Hoszowa, a połączywszy się na granicy Hoszowa z Jałowem od praw. brzegu z Pastownikiem, tworzy pot. Jasienkę. Długi 41 2 klm. Br. G. Stryniszki 1. wś, pow. święciański, w 1 okr. pol. , ma 11 mk. kat. i 22 starowierców. 2. S. , wś, pow. nowoalüksandrowski, w 3 okr. pol. , o 59 w. od Nowoaleksandrowska. Strynsul al. Strinsul szczyt lesisty w Kar patach bukowińskich, na płd. wsc. ód od wsi Walcputny, w pow. kimpoluńskim, na wsch. brzegu rz. Putny, u źródeł Tyuiszu, dopł. Putny, wzn. 1377 mt. npm. Br. G. Stryntura al. Strintura, wzgórze lesiste na płd. od wsi Kostyńca, w pow, storożynieckim, na wsch. brzegu pot. Brusieńki dopł. Bruśni cy, 453 mt. npm. ; na płn. od riego szczyt Roptura 466 mt. , a na pld. zach. Obczyna 480 mt. Br. G. Stryntura al. Strintura, przys. gm. Kostyniec al. Kostestie, w pow. storożynieckim, na płn. pochyłości góry t. n. Lr. G. Strypa rzeka, powstaje ze zlewu 4 strug S. Małej, S. Głównej, S. Wołczkowieckiej i S. Wschodniej, w obr. gm. Zborowa, w pow. złoczowskim, a S. Blaht, al. Zachodnia wypływa wo wsi Rykowic, pow. złoczowskim, w lesie Szczurewie i płynie na płn. wsch. do Sławny, ztąd w kierunku płd. podąża przez Pleśniany, Urłów do Zarudzia; tu zwraca się na płn. wsch. i płynie przez Korszyłow na Prosowce, gdzie u wzgórza Mogiły 393 mt. wygiąwszy się na pld. wsch. łączy się na płd. od Zborowa z drugiem ramieniem S. Główną, b S, Główna ma początek wc wsi Iwaczowie, w pow. złoczowskim, płynie łączkami podmokłemi na płd. przez Meteniów, Grabowce, Młynowce i Zborów. Długa 16 klm. c S. Wołczkowiecka, powstaje na płn. obszarze gm. Wołczkowce, w pow. złoczowskim i płynie na płd. przez Wołczkowce i Kabarowce a opłynąwszy od zach. Złotą Górę 413 mt. , wpada w Młynowcach do S. Głównej. Długa 11 klm. d S. Wschodnia powstaje we wsi Moniłówce, zkąd płynie na płd. wsch. przez Beremowce do Hudynowiec. a zwróciwszy się tu na płd. zach. podąża popod Kudobińce do Tustogłów a ztąd do Zborowa do S. Głównej. Długa 13 klm. Do S. Wschod, wpada pot. Zgnita. Ramię S. Głównej zowią także Hrebelką, U zlewu S. Głównej i Wschod, rozpostarł się staw Zborowski. Od Zborowa płynie wazką między wzgórzysta doliną z pln. ku płd. wsch. na obszerne stawy, stawiska i częste podmokłe rudy popod wsi Cecowę, Krasne, Głinnę, Płauczę Małą, Złoczówkę, Kaplińce, Medowę, Budylów, Płotyczte i Denysów. Odtąd podąża takąż samą doliną wprost na płd. popod Kupczyńce, Dworzyska, Iszczków, Bohatkowce, Siemikowce, Bieniawę, Rakowiec, Sosnów, Chatki, Sokołów, Sokolniki, Złotniki, Burkanów, Hajworonkę, Wiśniowczyk, Sapowę, Kujdano w, Bobulińce. Osowce, Petlikowce Stare, Przewłokę, Żurawińec, Rukomysz, Dźwinogród, Podzamiczek, Nagorzankę, miasto Buczacz, Zyżnomierz, Rusiłów i Jazłowicc, Duliby, Skomorochy, Żnibrody i Sokulec. Wreszcie na granicy Hubina i Beremiau wpada z lew. brzegu do Dniestru. Okolica źródłowisk leży na płd. wsch. stoku gór Woroniak, przechodzących nieznacznie tutaj w pasmo gór podolskich zwanych Miodoborami; aż do Sokołowa płynie przeważnie doliną podmokłą. Rozległe stawy rozlewały się dawniej pod Zborowom, następnie od Cecowej do Glinny, od Płauczy Małej do Kapliniec olbrzymi staw Płotycki, staw sięgający od Kupczynicc do Siemikowiee. W ogóle odlewała S. wraz ze swemi dopływami 41 stawów. Dziś pozostały z tych stawów tylko ślady lub stawiska. Jedynie na uwagę zasługują, obok pomniejszych, stawy jak pod Zboroweni, Glinną, Kaplińcami, staw Płotycki i pod Bohatkowcami. Od Sokołowa dno S. staje się coraz twardszem a miejscami i piaszczystem. Od Wiśniowczyka płynie głębokim jarem pomiędzy znacznemi wzgórzami aż do swego ujścia. Dolinę S. charakteryzuje bardzo bujna roślinność. Bukowe i grabowe gaje stykają się tu z czarnemi dąbrowami a lipinki czepiają się często po ścianach jarów. Wody S. mają znaczny spadek i należą do żywych wód podolskich, tryskających ze skalistych pokładów. Ztąd też zaliczamy S. do nawpół górskich rzek. Spadek wód wskazują liczby 380 mt. źródło S. Małej, 387 mt. źródło S. Głównej, 396 mt. źródło S. Wsch. , 340 mt. Zborów, 335 mt. staw Gliński, 329 mt. staw Płotycki, 320 mt. Bohatkowce, 317 mt. Wiśniowczyk, 300 mt. Kujdanów, 256 mt. Żyznomirz, 182 mt. Żnibrody, 170 mt. ujście. O geologicznych stosunkach doliny i dorzecza S. czytaj a Das Gebiet des Strypaflusses, w. , Jahrbueh d. geol. Reichsanstalt, Wien, 1880; b Kosmos rocznik 1880 i 1881. S. przyjmuje nieliczne dopływy. Ważniejsze są z lew. brzegu Gniła, Hrcbelka, Wosuszka Str Strypadki al. Weszka, Zaruda i Olchowec. Prawe do pływy są nieznaczne. Wody S. przedstawia ją krainę leszcza. Z ryb żyjących w S. uwa gi godne są babka, czerwonka, karaś, leszcz, lin, okuń, płocica, piskorz, karp, szczupak. W r. 1880 puszczono do S. koło Glinny młode węgorze, W stawie Zborowskim żyją ryby karaś, lin, okuń, płocica i szczupak; w stawie Bohatkowieckim karaś, leszcz, lin, ukleja, okuń, płocica i szczupak. Br. G. Strypadki, ob. Strynadki. Strypejkij wś nad jez. Szymenis, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. Łyngmiany, okr. miejski i dobra w 1865 r. Białeckich Pietkuniszki, o 12 w. od gminy a 39 w. od Święcian, ma 8 dm. , 66 mk. kat. 30 dusz rewiz. . Strypiuszkij zaśc, pow. telszewski, w 1 okr. pol. , o 29 w. od Telsz. Strypiny wś, pow. telszewski, w 2 okr. pol. , o 43 w. od Telsz. Strypuny 1. wś i folw. , pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Kucewicze, okr. wiejski Strypuny, o 8 w. od gminy a 21 w. od Osz miany, ma 12 dm. , 128 mk. 44 praw. , 75 kat. i 9 żyd. . Podług spisu z 1865 r. w części Snadzkich było 21, w części Iwaszkiewiczów i Bereśniewiczowej 19, w części zaś Ważyńskich 22 dusz rewiz. Okrąg wiejski obejmuje wsi S. , Milewszczyzna i Stymonie, w 1861 r. 137 dusz rewiz. włościan uwłaszcz. 2. S. , wś włośc, pow. święciański, w 1 okr. pol. , o 31 w. od Święcian, ma 7 dm. . 94 mk. kat. 3. S. , Strzypuny wś nad jez. Strypuny, pow. wileński, w 1 okr. pol. , gra. i okr. wiejski Niemenczyn, o 6 w. od gminy a 28 w. od Wilna, ma 8 dm. , 118 mk. kat. w 1865 r. 58 dusz rewiz. ; należy do dóbr Czarnydwór Parczewskich. 4. S. , wś włośc, , pow. wi leński, w 4 okr. pol. , gm. Bystrzyca, okrąg wiejski i dobra skarbowe Preny, o 8 w. od gminy, 34 dusz rewiz. J. Krz, Stryszawa, wieś nad pot. Stryszawką, w pięknej górskiej okolicy, pow. żywiecki, obw. sąd. slemieński, graniczy od wsch. ze Suchą i Grzechynią, od płd. wsch ze Zawoją, od płd. zach. z Koszarawą, od zach. z Lachowicami, Kukowem i Krzeszowem, a od płn. z Tarnawą. Na płd. granicy ze Zawoją i Koszarawą szczyt Jałowiec 1110 mt. , z którego rozpościera się widok na całą grupę Babiej Góry i Tatry. Na szczycie rozlega się obszerna polana, ktorą od zach. i płd. otacza las Buczyna. Poniżej, ku płd. rozpościera się polana Sirska. Od tego szczytu ciągnie się ku płn. wschod. granica gminy działem górskim, oddzielającym dorzecze Stryszawki od Skawicy. W nim szczyty Czerniawa 807 mt. , Kioczora 901 mt. i Borsucka Góra 870 mt. . Płn. zach, stok działu od Jałowca po Borsucka Górę pokrywają lasy zwane Rozto kami i Huciskiem. Od Borsuckiej Góry wy biega ku płn. połogie pasmo wzgórzyste, Ma górką zwane, opadające do doliny Stryszaw ki. Od Jałowca ku płn. zach. na granicy Stryszawy, Koszarawy i Lachowic wznosi się szczyt lesisty Czarna Góra 838 mt. Ztąd ku płn. wsch. ciągnie się granica działem, od dzielającym dolinę Stryszawki od Lachówki; w nim szczyty Jaworzyna 848 mt. i Gro nie czyli Dzikasowa Góra 804 mt. . Na wsch. stoku Jaworzyny legła polana Lachówka, od niej na płd. zach. polana z zabudowaniami, Wsiorzem Wszarz zwana, tuż pod nią grupa zabudowań Bajkowskie. Obszar wsi S, zrasza pot. Stryszawką z dopł. Huciskiem i Czarną od praw. brz. i Lachówka od lew. brz. La chówka wchodzi tu z Lachowic i zrasza płn. obszar tejże gminy. Przez płn. część obszaru wiedzie gościniec bity ze Suchy przez Ślemień do Żywca. Między gościńcem a Stryszawką i Lachówka ciągnie się tor dr. żel. państwo wej. Zabudowania wiejskie legły w dolinie pot. Stryszawki, Huciska i Czarnej, oprócz tego na zboczach górskich. Ztąd dzieli się wieś na cztery części właściwą Stryszawę w dolinie Stryszawki, Hucisko w dolinie po toku t. n. , Czarną Cyrna w dolinie pot. t. n. i Zawodzie na płn. od Lachówki. Obszar wiek. pos. ma roli or. 16, łąk i ogr. 5, past. 44, la su 2467 mr. ; mniejszej zaś pos. roli or. 2226, łąk i ogr. 282, past. 1554, lasu 334 mr. W r. 1869 było 466 dm. , 3168 mk. 1541 m. , 1627 k. ; w 1880 r. 530 dm. , 3382 mk. 1619 m. , 1763 k, ; między nimi 28 żyd. Z ogólnej licz by przypada na Stryszawę 315 dm. , 1935 mk S. należy do dóbr Sucha. Przed r. 1530 nale żała S. do par. w Mucharzu, potem 1581 wraz ze Suchą, Krzeszowem i Kukowem do Zembrzyc, dziś do Suchej. W r. 1581 Pawiński, Małop. , 103 było tu i w Suchej 4 łan. km. , 14 zagród z rolą, 5 kom. z bydł. , 1 kom. bez bydła, 1 2 sołtyse, huta szklana, 1 tracz, 1 duda, 1 4 roli. W dawnych dokum, zwie się Sreszawą; lud zwie tę wieś dziś Sryszawą. St. poczt. Sucha. Br. G. Stryszawką, potok, powstaje w obr. Stryszawy, pow. żywiecki, ze źródeł leśnych, na płn. wsch. stoku działu górskiego ciągnącego się od Jałowca 1110 mt. po Czarną Górę 838 mt. , w lesie Roztokami zwanym. Płynie na płn. wsch. , a potem na płn. doliną między działem Jaworzyny 848 mt. od zach. a stryszawsko zawojskim od wschodu. Od praw, brzegu przyjmuje potoki Hucisko i Czarne; od law. brz. zasila się wodami Lachówki. Od ujścia tego dopływu zwraca się S. na wschód, a od ujścia dopł. Czarnej wchodzi na obszar Suchej; tu od płn. wznosi oię góra Lipska aI. Lenartowa 631 mt. a od płd. Makowica 605 mt. i Pykowica 512 mt. . Minąwszy zamek w Suchy i przeciąwszy gościniec wadowicko suski pod górą Mioduszyną, wpada do Skawy z lew. brzegu. Oprócz powyższych dopływów przyjmuje jeszcze z praw. brzegu pot. Zasepnicę, zwany też Czarną, a płynący od Pstrągami Suskiej; od lew. zaś brzegu wpadają Gołuszków i Błądzonka. Długość biegu 18 klm. Łożysko skalisto i kamieniste, płytkie ale szerokie. Z ryb żyją w niej; pstrąg, piskorz, głowacz i płoć. Spadek wód podają liczby 700 mt. źródło, 536 mt. gór ny koniec wsi Stryszawy, 370 mt. ujście Lachówki, 341 mt. ujście Zasepnicy, 330 mt. ujście. Br. G. Straszewo ob. Struszewo, Stryszora al. Steryszora, szczyt lesisty w Karpatach wsch. , dziale skolskodelatyńskim, na zach. granicy gm. Kosmacza, w pow. boho rodczańskim, nad źródłami pot. Bahoecia do pływu Pistynki. Na wsch. stoku tej góry biją źródła pot. Stryszory, który leśnym ja rem podąża na wsch. i ubiegłszy 3 klm. wpa da do Bahnecia. Stoki zach. góry opadają do doliny Prutecia dopł. . Prutu. Wznies. 1110 mt. npm. Na płd. szczyt Stewiora 1126 mt. . Na płn. zach. lesisty czubek Makowica 1155 mt. . Br. G. Stryszów, u Długosza Strzyschow, w XVI w. Striszowa, wś, pow. wadowicki, ma st. kolei państwowej, na przestrzeni Sucha 14 klm. Skawina 33 klm. , leży nad Strzyszawką praw. dopł. Skawy, 400 mt. npm. Oko lica podgórska, podnosi się ku płn. na 457 mt. , ku płd. w szczycie Chełm na 604 mt. Graniczy na wschód z Zakrzowem, na pln. z Barwałdem Górnym, na zach. z Łękawicą a na płd. z Dąbrówką. Wś składa się z 304 7 na obszarze wiek. pos. Jul. Gorczyńskiego dm. i ma 1694 mk. , 1676 rz. kat. i 18 izrael. Pos. więk. wynosi 346 roli, 21 łąk i ogr, 61 past. i 448 mr, roli; pos. mn. ma 1171 roli, 64 łąk, 196 past. i 182 mr. lasu. Starożytny mur. kościół paraf. został przebudowany i rozszerzony przez Juliana Górczyńskiego w 1840 r. a poświęcony w 1844 przez biskupa Wojtarowicza. Do par. dek. wadowickiego należą Dąbrówka, Zakrzów, Stronie, Leśnica i Marcówka. Za Długosza nie było tu ko ścioła i parafii a wieś L. B. , I, 83 i II, 232 należała do par. w Kleczy; z części wsi An drzeja Słupskiego płacili kmiecie dziesięciny wart. 3 fert. scholastykowi krakowskiemu. W 1581 r. Pawiński, Małop. , 103 S. miał parafią i był własnością Kacpra Suskiego, Jagniątkowskiego i Seb. Pisarzowskiego. Pła cili oni od 81 2 łan. km. , 7 zagr. z rolą, 1 czynszownika, 10 zagród bez roli, 1 komor. z bydłem, 3 bez bydła, 3 rzemieślników i 1 rzeźnika. Mac. Stryszowa al. Strzyżowa, w XV w. Stroyszowa. wś, pow. wielicki, na praw. brzegu Raby, nad pot. Kędzierzynką, w okolicy podgórskiej. Składa się z 65 dm. i liczy 335 mk. rz. kat. obszaru więk. posiadł, nie ma; pos, mn. wynosi 225 roli, 39 łąk, 47 past. i 5 mr. lasu. Par. rz. kat. w Gdowie. Za Długosza L. B. , I, 231 własność opactwa mogilskiego, składała się z 5 łan. km. i karczmy z rolą. W spisie pobor, z r. 1581 Pawiński, Małop. , 62 wymieniona S. jako własność Jana Wielopolskiego, puszczona Bekeszowi a składająca się z 23 4 łanów km. , 2 zagród z rolą, 1 rzemieślnika i 1 rzeźnika. S. graniczy na zach. z Kędzierzynką, na płn. zach. ze Stadnikami, na wsch. z Zręczycami, na płd. z Mierzeniem. Stryszówka, ob. Stryszawka. Stryszówka 1. potok podgórski, powstaje w obrębie Stronia, pow. wadowicki, płynie na płn. zach. przez obszar Stronia a następnie na zach. przez Zakrzów i Stryszów, gdzie zwraca się na płd. zach. , a przeszedłszy na obszar Dąbrówki zwraca się na zach. i wpada do Skawy z praw. brzegu. Dolina potoku górska nad którą od płd. wznosi się pasmo górskie Chełmem zwane, 604 mt. wys. Koryto kamieniste, prąd rwący. , Płn. zboczem doliny ciągnie się kręto droga kolei żel. państwowej z Kalwaryj do Suchy. Dług. biegu 9 klm. Pędzi kilka młynów i traczów, głównie w Stryszowie. 2. S. , potok ob. Łękawka i Łękawica, mylnie za Strusina. Stryź, wielkie błoto na płd. krańcu pow. słuckiego, na płd. od Deniskowicz, w obrębie gm. Kruhowicze; łączy się przez błoto Żernowo z błotem Hryczyn ob. . Rozległe około 10 w. kw. Wokoło miejscowość nizinna, bezludna; w lata suche kosi się tu ostra trawa. Stryżeń, w dok. Stryż, na mapach Stryżenka, rzką, w pow. i gub. czernihowskiej, prawy dopł. Desny lew. dopł. Dniepru, bierze początek pod wsią Roiszcze, uchodzi w Czernihowie. Stryżenka, ob. Stryzen. Stryżyno, wś włośc, pow. drysieński, par. Oświeja, okr. wiejskiS. , liczący w 1863 r. 1102 dusz rewiz. Dobra skarbowe S. obejmują fer my Dziedzina i Ostrykoniec, oraz wsi Bulionka, Dobyczewo, Dziedzinka 1 i 2, Hacichy, Iwańcowo, Karsunowo, Korkolec, KowalewoKozłowszczyzna, Krasnoje, Lipniaki, Łatyholewo. Maksymo wo, Medzwiedzie wo, Oso woje, Ostrów, Ostrykoniec, Plekowszczyzna, Polakowo, Połykowszczyzna 1 i 2, Radkowo, Sa lino, Siemianowo, Sołonino 1 i 2, Siniczyno, Stryżyno, Szelachowo, Szłyki, Szumanowo, Starasiele, Walejkowo, Warenki. Werchowce, Wielkielewo, Wysokie, Zastewole, Zadzieże i Żerebcowo. A. K. Ł. Strzakłow, ob. Strakłów. Stryszewo Strzakły Strzakły, wś, pow. radzyński, gm. Misie, par. Międzyrzec, ma 57 dm. , 1537 mk. , 1154 mr. W 1827 r. 60 dm. , 297 mk. Strzaliny 1. al. Strzały, niem. Strahlenberg, dok, 1337 Stanenher, Stranenberg, 1590 Stralemheryk, wś, pow. wałecki, w pobliżu Tuczna st. poczt. ; 965 ha 495 roli or. , 30 ha łąk. W 1885 r. 42 dm. , 81 dym. , 345 mk. , 319 kat. , 26 ew. Posiada szkołę kat. i kośc. kat. , filio do Mielęcina, pewnie przed r. 1744 zbudowany, gontami pokryty. O akcie sprzedaży 6 włók roli w r. 1306 przez Hassena dc Wedel, dzie dzica Tuczna, wspomina Raczyński II, 73. R. 1337 leżały S. pustką ze swemi 64 włóka mi. R. 1772 były S. przyłączone do klucza nakielskiego i należały do hr. Skoraczew. skiego, który tu utrzymywał dzierżawcę. Tenże miał wolne rybołówstwo dla własnego stołu w jez. Grossbart. Wo wsi mieszkał sołtys i młynarz, obaj wolni od tłoki. Gburzy zaś musieli od Zwiast. N. M. P. aż do św. Marci na co tydzień 3 dni z jednym koniem i 3 dni ręcznie tłokę czynić, od św. Marcina zaś aż do Zwiast. N. M. P. tak samo darmo 6 dni ob. Gesch. Dt. Croner Kr. v. Schmitt, str. 242 i Powiat wałecki w XVI w. p. Callicra, str. 51. 2. S. folw. do Sztybowa. iamże, 1885 r. 3 dm. , 99 mk. Ks. Fr. Strzała 1. wś, pow. siedlecki, gm. Niwiska, par. Siedlce, ma 47 dra. , 337 mk. , 1499 mr. W 1827 r. 22 dm. , 170 mk. Według reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1552 wś szlach. Strzała, w par. Siedlce, własność Siedleckiego, miała 43 osad Pawiński, Małop. , 402, 408. Wieś ta wchodziła w skład dóbr siedleckich i za książąt Ogińskich służyła im często za miejsce pobytu 2. S. , folw. nad rz. Bogusławką, pow. noworadomski, gm. Gidle, par. Pławno, 2 dm. , 16 mk. , 300 mr. W 1827 r. 2 dm. 15 mk. Strzała, wś i dobra, pow. słonimski, w 4 okr. pol, gm. Pacowszczyzna, o 10 w. od Zdzięcioła par. kat. i st. poczt. , 58 i 59 w. od Słonima, 32 w. od Nowogródka, 20 w. od NowoJelnej st. dr. żel. poleskiej i telegr. . O 1 w. od dworu znajduje się kaplica, w której spoczywają zwłoki Juliana Korsaka zmarłego 30 sierpnia 1855 r. w Nowogródku. Bobra, dawniej attyn. Żukowszczyzny, mają 943 dzies, ziemi dwór. W 1792 r. należały do Jana Kor. saka, szambelana króle w. , i Karoliny z Ordów, synem których był poeta Julian Korsak, urodzony tu w 1805 r. Dziś własność Józefy z Mackiewiczów Korsakowej, wdowy po Julianie. Strzałka, potok, powstaje na płn. zach. od folw. na Rudzic, w obr. gra. Suchostawu, pow. husiatyński, płynie na płd. wschód dolinką raiędzywzgórzystą i wchodzi na obszar Kopyczyniec, gdzie wlewa się w dość obszerny staw od płn. wsch. , do którego od strony pla. zach. uchodzi pot. Kręciłów, da jąc początek rzece Niczławie ob. . Długość biegu 8 kim. Br. G. Strzałka 1. kala, ob. OJcóio VII, 416. 2. S, 9 szczyt górski na obszarze wsi Jodłownika ob. , w pow. limanowskim. . Strzałki 1. wś i fol. , pow. gostyński, gra. Skrzany, par. Gostynin o 3 w. , ma 27 dm. , 513 rak. W 1827 r. 25 dm. , 217 mk. Na obszarże wsi nasyp, nazywany przez ludność Szwedzkim. W 1886 r. fol. S. rozl. mr. 657 gr. or. i ogr. mr. 530, łąk mr. 58, pastw, mr. 43, nieuż. mr. 26; bud. murów. 3, dre wnianych 12; płodozm. 14polowy. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 33, mr. 115; wś Sałki os. 12, mr. 10; wś Brzozówka os. 2, mr. 10. 2. S. , wś i folw. , pow. raw ski, gm. Gortatowice, par. Zdźary, odl. 14 w. od Rawy. Wś ma 14 dm. , 222 mk. ; folw. 6 dm. , 54 mk. W 1827 r. 17 dm. , 22 mk. W 1885 r. fol. S. rozl. mr. 764 gr. or. i ogr. mr. 611, łąk mr. 47, past. mr. 34, lasu mr. 51, nieuż. mr. 21; bud. mur. 4, drewn. 5; płodo zmian 4, 7 i pol. ; las nieurządzony. Wś S. os. 25, mr. 179; wś Sańborz os. 8, mr. 188. Fol. S. wchodził w skład dóbr Gortato wice. 3. S. , wś i folw. , pow. sieradzki, gra. Majaczewicc, par. Buirzenin, odl. 15 w. od Sieradza, ma 19 dm. , 208 rak. W 1827 r. 12 dm. , 137 mk. Dobra S. z rąk Porajów Burzeńskich przeszły 1638 do Pstrokońskich, 1771 do Korabitów Kobierzyckich, dostały się w posagu żony. Komornickiemu, potem sprzedawano kolejno Myszkowskiemu, Modrzojewskiemii, Siemiątkowskiemu, należą do Wolskiej. W 1887 r. fol. S. rozl. mr. 522 gr. or. i ogr. mr. 380, łąk mr. 78, past. mr. 32, lasu mr. 11, nieuż. mr. 21; bud. mur. , drewn. 10. W skład dóbr poprzednio wcho dziły wś S. os. 107, mr. 214; wś Maryanów os. 18, mr. 287; wś Kamillów os. 17, mr. 307; wś Ręszew os. 15. mr. 158. Na początku XVI w. dziesięcinę z łan. km. dawano kanonii gnieźnieńskiej, z trzech zaś dawnych folw. łanów pleban, w Burzeninie Łaski, L. B. , I, 227. Według reg. pob. pow. sieradzkiego wś S. , w par. Burzenin, miała w r. 1553 r. 6 łan. , w 1576 r. 8 łan. Pawiński, Wielkop. , II, 215. 4. S. , wś, pow. ostrołęcki, gm. Dylewo, par. Kadzidło, ma 762 mr. obszaru. W 1827 r. 15 dm. , 73 mk. Br. CL Strzałki al. Strjełki 1. wś, pow. orszański, gm. Lubawicze, ma 9 dm. , 51 mk. 2. S. , wś i dobra, pow. drysieński, przy trakcie z Połocka do Oświei, w 2 okr. pok. do spraw włośc, gra. Kochanowicze, w 1863 r. 251 dusz rewiz. ; 1782 dzies, ziemi dwor. Cerkiew p. w. Podwyższenia Krzyża Św. , której Aleksander Pociej, wwoda trocki, nadał włókę Strz Strzałki gruntu. Dziedzictwo Chrapowickich, z których Dominik w 1713 r. sprzedaje Dominikowi i Ewie z Chrapowickich Czechowiczom, później przechodzi do Szadurskich, dziś Moniki Benisławskiej. 3. S. Wielkie, wś nad rz. Rżawiec, pow. rohaczewski, gm. Horodziec, ma 80 dm. , 496 mk. , z których 4 zajmuje się wybijaniem oleju konopnego. 4. S. Małe, wś, tamże, ma 65 dm. , 359 mk. W obu wsiach około 30 mk. zajmuje się wyrobem wozów, sań i t. p. S. stanowiły niegdyś starostwo niegrodowe, położone w wdztwie mińskiem, pow. rzeczyckim. Podlug metryk litewskich powstało ono około r. 1623 z dawniejszego ststwa czeczerskięgo i obejmowało w 1664 r. dobra Strzałki, Nowosiołki, Babicze, Nawiłówkę i słobodę Nowosielską, które w różnych czasach posiadali Zienowiczowie, Sapiehowie, Terebessowie, Tyszkiewiczowie, Woj nowie, Potoccy, Wojdziewiczowie, Szpakowscy, Biszpingowie, Judyccy, wreszcie w r. 1761 Stanisław Niemczynowicz, z opłatą kwarty 603 złp. 2 gr. a hyberny 45 złp. 5. S. , ob. Slraiki Strełki, J. Krz. Strzałki al. StTzylki. , rus. Striłki, wś, pow. bobrecki, od zachodu przyległa do Bóbrki sąd pow. , st. kol. , urz. poczt, i tel. . Na płd. leżą Stoki i Lanki Małe, na płn. Wołowe, na wschód Świrz pow. przemyślański. Wieś leży w dorzeczu Dniestru za pośrednictwem pot. Biała al. Biały, lew. dopływu Boberki. Przy wsi leży fol. Miarki i karczma Pohulanka. Płn. wsch. część obszaru lesista. Naj wyższe wznieś, na zach. 353 mt. . Własn. wiek. ma roli or. 326, łąk i ogr. 130, past. 46, lasu 993 mr. ; wł. mn. roli or. 340, łąk i ogr. 120, past. 22 mr. W r. 1880 było 71 dm. , 509 mk. w gminie, 6 dm. , 53 mk. na obsz. dwór. 382 gr. kat. , 122 rzym. kat. , 34 izrael. , 24 in. wyzn. ; 488 Rusinów, 31 Pola ków, 43 Niemców. Par. rz. kat. w Bóbrce, gr. kat, w miejscu, dek. bobrecki. Do parafii należą Stoki i Lanki. We wsi cerkiew p. w. Narodź. Chr. Pana, szkoła fil. i kasa pożycz, gminna z kapit. 682 złr. Lu. Lz. Strzalków 1. wś, fol. i dobra, pow. turecki, gm. Strzałko w, par. Lisków, odl. 18 w. od Turka, posiada kościół drewniany, filjalny, 42 dm. , 604 mk. , wielką gorzelnię parową. W 1827 r. było 33 dm. , 250 mk. Dobra S. składały się w 1885 r. z fol. S. i Nadzierz, rozl. mr. l521 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 564, łąk mr. 203, pastw. mr. 55, lasu mr. 169, w odpadkach mr. 7, nieuż. mr. 23; bud. mur. 9, z drzewa 28; fol. Nadzierz gr. or. i ogr. mr. 266, łąk mr. 55, pastw. mr. 62, lasu mr. 70, w odpadkach mr. 29, nieuż. mr. 18; bud. mur. 1, z drzewa 2, las nieurządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 73, mr. 457; wś Pyczek Stary os. 4, mr. 57; wś Pyczek Nowy o. 11, mr. 92; wś Młynisko os. J, mr. 47; wś Madalin os. 20, mr. 233; iblKropkowski os. 2, mr. 21; wś Swidle os. 4, mr. 58; wś Józefów os. 6, mr. 93; wś Tomaszów os. 10, mr. 72; wś Swoboda os. 24, mr. 160; wś Zalesie os. 2, mr. 2; wś Łuby os. 3, mr. 70; wś Tepcery os. 4, mr. 35; wś Dębniałki os. 10, mr. 75; wś Małgów lit. A. os. 8, mr. 26; lit. B. os. 11, mr. 47; lit. C. os. 4, mr. 26; lit. D. os. 14, mr. 104; lit. E. os. 3, mr. 2; wś Będzicchów lit. A. os. 11, mr. 59; lit. B. os. 14, mr. 209; lit. C. os. 7, mr. 22; lit. D. os. 2, mr. 5; wś Groblice os. 7, mr. 5. Dobra S. od Zarembów przeszły w ostatnich czasach do Dzierżanowskich. Na początku XVI w. S. dawało pleb. w Liskowie dziesięcinę z łanów dwór. , zaś z kmiecych tylko meszne Łaski, L. B. , II, 62. Tutejszy kościołek drewniany wzniesiony został w XVIII w. Według reg. pob. pow. kaliskiego z r. 1579 we wsi Stralkowo, w par. Liskowo, J. Zaremba miał 6 łan. , 1 zagr. , 1 kom. , 2 rzem; w części Stanisława 6 łan. , 2 zagr. , 1 kom. , 2 rzem. Pawiński, Wielkp. , II, 122. Strzałków gmina należy do S. gm. okr. IV w Tokarach, st. poczt. w Cekowie. Gm. ma 9437 mr. obszaru, 426 dm. , 4650 mk. Składa się przeważnie z drobnych kolonii i małych folwarczków. 2. S. j wś i fol, , pow. Boworadomski, gm. Gidle, par. Radomsk odl. 4 w. . Posiada kościół mur. fil. , 78 dm. , 595 mk. ; 1827 r. 54 dm. , 360 mk. Zabudowa nia wiejskie rozłożyły się w pobliżu wielkiego stawu, nad którym znajdiije się os. Wrony, z młynem wodnym. W 1876 r. fol. S. , w r, 1869 oddzielony od dóbr Gidle, z os. młynarskiemi Wrony i Brylisko rozl. mr. 713 gr. or. i ogr. mr. 427, łąk mr. 70, pastw. mr. 84, nieuż. mr. 25, nadto os. mł. Wrony mr. 37, Brylisko mr. 70; bud. mur. 5, z drzewa 12. Wś 8. ma 71 os. , 855 mr. ; os. leś. ma 1 dm. , 1446 mr. lasu. Jan z Tenczyna h. Topór, kaszt, krakowski, w 1402 r. 20 grudnia wś Strzałków, w ziemi sieradzkiej, wraz z 300 grzyw, groszy praskich, oddaje Jaśko wiz G rodzina opoczyń. za Zielenice w Krakowskiem; mimo to w roku następnym 1403 r. 3 marca na temże Strzałkowie zabezpiecza dotalicium żonie swojej Katarzynie Star. praw. pol. pom. Helcia, II, 144. W pierwszej połowie XV w. S. przeszedł w ręco Poraitów, Leonard Strzałkowski zbudował tu kościół 1411 r. , a uposażywszy go, utworzył probende katedry gnieźnieńskiej. Po śmierci fundatora prebcndarzami byli zwykle prałaci lub kanonicy, którzy tu na letnią rczydencyę przyjeżdżali, a stale zamieszkujący w S. kaptan odprawiał trzy msze tygodniowo za spokój duszy ś. p. fundatora, pro bono Respublicae i, . pro remissione peccatorum. Jednym ze sławnicjsz jch prebendarzy był w XVI w Marcin Rusiecki al. Izbieński z Izdebna h. Ró ża, scholastyk krakowskie kan. gnieźn. , któremu, . gdy posłał król biskupstwo poznańskie, a chciał od niego aby dał dziesięć tysięcy, nie chciał biskupstwa przyjąć, powiadając, że się tego kupować nie godzi. Paprocki, 467. On chylącą się ku upadkowi pierwotną świątynię podźwignął, tak bowiem należy rozumieć słowa Paprockiego w Strzałkowie na prebendzie w wojow, sieradzkiem kościół zbudował. Dbały o dobro powierzonej sobie świątyni, nie pozwolił uszczuplić jej posiadłości, ztąd liczne wzmianki w latach 1546 i 1570 w aktach grodu piotrkowskiego o rozgraniczeniu S. od sąsiednich włości. Niesiecki podaje, że w r. 1521 dziedzicem S. był Janusz z Kalinwy Zaremba IV, str. 685. Zdaje się, że dawniej S. składał się z 2 części królewskiej i duchownej. Spisy pobor, z 1552 i 1564 r. podają Strzałko w i Strzałko wiec. Część królewska ma w 1564 r. 8 kmieci, na 8łan. i 1 ogr. Owsa stacyjnego dają po 2 korce. Dochod wynosił 29 fl. 5 gr. 19 sol Lustr. , Y, 200. W r. 1661 należy S. do dzierżawy tenuty radomskiej, liczy kmieci osiadłych sześciu Akta podksarbiń. . Uposażenie prebendy składało się z wsi Strzałkowa, z połowy wsi Szczepocic i sołtystwa we wsi królewskiej Orzechów, z młynem do sołtystwa należącym. Rząd pruski posiadłość tę inkamerował; za księztwa zaś warszawskiego klucz S. , należący do dóbr ekonomii gidelskiej, sprzedany został w r. 1809 przez licytacyę dla umorzenia pożyczki, zaciągniętej na utrzymanie wojska. Nabywcami byli RawiczeBiedrzyccy. Według wykazu urzędowego do klucza S. należały wś Strzałków, pustkowie Sucha Wieś czyniące razem intraty 3009 złp. 22 gr. , wś Grzebień, Wygoda, Orzechów część, Szczepocice, pustkowie Papierniak, fol. w Strzałkowie intr. 2581 złp. 4 gr. , fol. w Szczepocicach, propin. w Strzałkowie intr. 2123 złp. , młyn Wrony, młyn Brylisko, młyn Kamionka. Czyniły one intraty rocznej w ogóle 11, 948 złp. U gr. licytacya rozpoczęła się od 18 razy wziętej intraty, Dzien, depart. kalis. , 3. Od 1884 r. S. jest własnością Henryka Siemiradzkiego, znanego malarza. Ozdobą wsi jest kościół murowany w kształcie krzyża, p. w. Nawiedzenia N. Maryi P. Pokryty dachówką i sklepiony, posiada marmurową posadzkę. Duży olejny obraz zawieszony na ścianie przedstawia klęczącą postać fundatora w polskim stroju, trzymającego w rękach kościół; naprzeciw podłużny portret kobiety, w stroju z XVI w. Obraz ten na pół zniszczony od wilgoci, tradycya miejscowa podaje jako wizerunek narzeczonej fundatora, zmarłej w młodocianym wieku. Malowania al fresco, pokrywające wnętrze świątyni, powstać musiały pod koniec XVIII w. ; dowodzi tego portret umieszczony po nad łukiem presbiterium, z napisem Franciscus Kobielski Episcopus Bresten Benefactor. Krasicki o nim mówi w dopełn. Niesieckiego, iż to był mąż wielkiej gorliwości apostolskiej. Pochodził z poblizkiej wsi Kobiele i wiele czynił dla tutejszej świątyni, obok niego widzimy postać rycerza w zbroi, z kościołem w ręku, poniżej napis Leonardus Strzałkowski. Fundator et Donator loci lujus. Z późniejszych pomników znajdują się Ksawerego Biedrzyckiego, b. posła ziemi radomskiej 1843, Edwarda i Maryi z Rzeszotarskich Biedrzyckich. Rząd pruski wyznaczył za zabrane dobra prebendarzowi w S. około 16, 000 złp. rocznie, do roku zaś 1865 tenże prebendarz pobierał z kasy powiatowej rocznie dla siebie i organisty pensyę złp. 1554, obecnie wypłata ustała i prebenda przestała istnieć. Kościół pozostawiony bez funduszów utrzymuje się z ofiarności publicznej. Ze S. pochodził Walenty Lapczyńskig sołtys miejscowy, który był kunsztu drukarskiego, a odznaczywszy się w wojnie za króla Stefana, w nagrodę męztwa uzyskał szlachectwo, przypuszczonym będąc w r. 1581 do h. Jelita przez Jana Zamoyskiego Paprocki, Herby, 281. M. Emo. Wit 3 S. , wś i fol. nad rz. Radomką, pow. radomski, gm. Wolanów, par. Mniszek, odl. od Radomia 14 w. , ma 30 dm. , 215 mk. W 1827 r. było 26 dm. , 152 mk. W 1885 T, fol. S. rozl. mr. 596 gr. or. i ogr. mr. 419, łąk mr. 52, pastw. mr. 46, lasu mr. 59, nieuż. mr. 20; bud. mur. 3, z drzewa 11, las nieurządzony. Wś S. os. 35, mr, 372; wś Zablocie os. 9, mr. 227. W połowie XV w. S. należy co do łanów kmiecych, do par. w Kowalskiej Woli dziś Wolanów, co do obszaru fol. do par. Mniszek. Łany kmiece dają dziesięcinę snopową i konopną klasztorowi w Wąchocku. Długosz twierdzi, iż pierwotnie dziesięcina należała do pleb. w Mniszku i klasztoru św. Krzyża, lecz przez zamianę wsi Mniszek na Jeżów między klasztorami dokonaną klasztor łysogórski utracił dziesięciny ze 8. Długosz, L. B. , II, 535. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1508 część S. , należąca do Stan. Zasady, płaciła pob. 9 gr. 9 den. W r. 1569 wś S. , w par. Mniszek, miała 13 posiadaczy, mających od 1 4 do 1 łana i 10 zagrodn. Pawiński, Małop. , 318, 471, 4. S. , os. młyn. nad rz. Czarną, pow. opoczyński, gm. Wielka Wola, par. Żarnów, odl. od Opoczna 21 w. , ma 2 dm. , 7 mk. , 49 mr. W 1827 r. 2 dm. , 8 mk. 5. S. , wś i fol. , pow. stopnicki, gm. Szczytniki, par. Janina, odl. 5 w. od Stopnicy, posiada piec wapienny, cegielnią, pokłady wapienia. W 1827 r. 18 dm. , 102 mk. W 1885 r. fol. S. rozl. mr. 1142 gr. or. i ogr. mr. 514, łąk mr. 43, pastw. mr. 10, lasu mr. 553, nieuż. mr. 22; bud. mur. 13, z drzewa 6, Strzałków Strzałków las urządzony. Wś S. al. Zasadzie os. 42, mr. 188; wś Ruczynów os, 46, mr. 218. W poło wie XV w. wś S. , par. Janina, własność Jana Zabierzowskiego h. Ostoja, miała łany km. , karczmę z rolą, zagr. , z których płacono dzie sięcinę, wartości około 10 grzyw. , pleb. w Ja ninie Długosz, L. B. , II, 380. Według reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1508 wś S. , wła sność Strzałkowskiego, płaciła pob. 12 gr. ; Buczliniów i część S. , własność Baryczki, płaciły pob. 1 grzyw. 12 gr. W r. 1579 Stan. Ligęza miał 1 os. , 1 2 łanu, 2 zagr. , 2 kom. , 2 biednych, Jan Kołaczkowski 2 os. , 1 łan, 2 zagr. Pawiński, Małop. , 232, 486, 490. 6. S. al. Strzałkowo, wś i fol. nad rzką Dunajec, pow. mławski, gm. i par. Stupsk, odl. o 13 w; , od Mławy, ma 29 dm. , 311 mk. , posterunek stra ży pogranicznej. W 1827 r. 33 dm. , 241 mk. W 1885 r. fol. S. lit. A rozl. mr. 807 gr. or. i ogr. mr. 594, łąk mr. 132, lasu mr. 58, nieuż, mr. 23; bud. mur. 4, z drzewa 7; płodozm. 10pol. ; las nieurządzony. Wś S. os. 46, mr. 354; wś Murawy os. 6, mr. 31. Fol. S. lit. B. al. Mu rawy, oddzielony od dóbr Strzałkowo, rozl. mr. 328 gr. or. i ogr. mr. 229, łąk mr. 23, pastw. mr. 7; bud. z drzewa 3, las nieurzą dzony. Br. Ch. Strzałków, po rus. Strilkiw, wś, po. w. stryjski, 5 klm. na płd. od Stryja sąd pow. , st. kol. , urz. poczt. i tel. . Na płn. leżą Wierczany i Podhorce, na wsch. Łotatniki i Bereśnica, na płd. Falisz, na zach. Bratkowce. Część obszaru płn. wsch. lesista las Dębina. Zach. krawędź wsi przebiega kolej żelazna. Włas. , więk. hr. Alberta Brunickiego ma roli or. mr. 169, łąk i ogr. 158, pastw. 50, lasu 339; wł. mn. roli or. 477, łąk i ogr. 255, pastw. 349 mr. Wr. 1880 było 117 dm. , 601 mk. w gminie 570 gr. kat. , 16rzym. kat. , 11 izr. , 4 innych wyznań; 572 Rusinów, 14 Polaków, 15 Niemców. Par. rzym. kat. w Żulinie, gr. kat w miejscu, dek. stryjski; we wsi jest cerkiew p. w. św. Mikołaja, szkoła filialna i kasa pożyczk, gminna z kapit. 3042 złr. Lu. Dz. Strzałków 1. al. Strzałkowo, dawniej Strzalkowice, urzęd. niekiedy Stralkowo, wś kośc. i dwór, pow. wrzesiński, o 8 klm, ku płd. od Mielżyna, 18 klm. na wschód od Wrześni, na trakcie poznańskowarszawskim, przy granicy pow. słupeckiego Król. polskie, wprost Słupcy o 41 2 klm. ; w miejscu par. , szkoła, poczta i krańcowa stacya linii dr. żel. Poznań Strzałków; par. prot. w Witkowie. S. jest siedzibą komisarza obwod. , urz. stanu cywil, i głównego urzędu celnego. Kościół p. w. św. Doroty istniał już 1397 r. ; w tym czasie pojawia się w aktach Boksza, pleban strzałkowski Ak. grodz, wielk. , II, nr. 1061; dzisiejszy, z drzewa, poświęcony 1645 r. , stanął kosztem Świętosława, archid. poznańs. Słownik Geograficzny T. W Zeszyt 126 Altaryę p. w. N. M. Panny fundowali w r. 1460 Strzałek i Marcin. Strzałkowscy. Do probostwa należał dawniej las Wieleń Vylyen, ob. Łaski, L. B. , I, 316 8; czytaj tak że ustęp Kanonia fundi Strzałkowo i Sufragania w ks. J. Korytkowskiego Prałaci i ka nonicy, I, 175 6. Par. , liczącą 630 dusz, składają Łężec, Pospolno i Strzałków, da wniej Kownaty, Ostrów, Radłów, Sieraków i S. Ostrów tworzy obecnie odrębną parafię. Główny urząd celny, z urzędem pomocniczym w Wójcinie, obejmuje 13050 klm. długości granicy. Na Strzałków wprowadzono w r. 1876 z król. polskiego 53, 500 hektol. pszeni cy, 200, 977 żyta, 3, 859 jęczmienia, 31, 739 owsa i 3, 630 owoców strączkowych, 6, 703 centn. rapsu i rzepaku, 127 koniczyny, 6, 454 siana, 5, 282 słomy, 253 włosia i pierza, 3, 383 wełny, 2, 059 surowych skór i futer, 1, 350 kości, 3, 009 płatów, 2, 942 torfu, 200 węgla brunatnego, 1, 313 masła, 276 mąki, 1, 124 jaj, 5, 012 drobiu i zwierzyny; 538 metrów kubicz. drzewa opałowego; 196 ton drzewa bu dulcowego i porządkowego, 554 sztuk koni, 13, 735 nierogacizny i 7, 181 owiec. S. jest gniazdem Strzałkowskich Porajów; ztąd pi sali się Piotr r. 1363 6; Bronisław, kanonik gnieźn. , r. 1371 6; Strzałek, Wincenty, Sta nisław, Dzierżysław r. 1390 9; Jan, podko morzy pozn. , r. 1432; Wincenty, kanon, gnie źnieński, r. 1476 i inni. Między r. 1418 i 1589 rozgraniczano S. z osadami sąsiedniemi tudzież z nieistniejącą już Wolą Pieruszową Akta grodz. pyzdrskie. S. wchodził dawniej w skład pow. pyzdrskiego; w r. 1578 posia dali tu Stanisław i Wawrzyniec Strzałkow scy 21 2 ślad. os. i 5 zagrodn. , Bartosz z swo jej i z części Goliszewskiego 31 2 ślad. os. , 4 zagr. , 1 komor. ; r. 1618 20 składał się S, z 3 działów Stanisław i Wawrzyniec Strzał kowscy, z przydomkiem Sapała, mieli po 11 4 ślad. os. i 2 zagr. , a spadkobieiercy po Bartoszu i Piotrze Strzałkowskich 31 2 ślad. os. , 4 zagr. i komor, bez bydła. Około r. 1793 dzie dziczył tę majętność Teodor Węsierski, w no wszych czasach siedzieli tu Korytowscy. Wś ma 121 ha 113 roli, 41 dym. , 462 mk. 318 kat. , 79 Prot. , 65 żyd. . Dwór ma 10 dm. , 227 mk. 194 kat. , 33 prot. i 591 ha 569 roli, 7 łąk, 4 lasu; czysty dochód z ha roli 10 57, z ha łąk 2585, z ha lasu 587 mrk; chów bydła holenderskiego; właścicielem jest Louis Schultz. , 2. S. , dok. Strzalcowo, jezio ro, w okolicy Łekna pow. wągrowiecki, na dane w r. 1. 370 klasztorowi łekneńskiemu Kod. Wielkp. , n. 1624. 3. S. , ob. Strzdkowskie Holendry. E. Cal, Strzałkowce, białoruskie Stralkoucy, wieś u źródeł Naczy, dopł. Berezyny, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopieniokim, gm. 29 KiszczynaSłoboda, ma 6 osad; miejscowość mocno wzgórzysta i kamienista. A. Jel. Strzałkowce, po rus. Strilkiwci, wś, pow. borszczowski, 5 klm. na płd. zach. od Borszczowa sąd pow. i urz. poczt. . Na płn. i wschód leżą Piszczatyńce, na płd. Korolówka urząd tel. , na zach. Bilcze. Wś leży w do rzeczu Dniestru, za pośrednictwem Niczławy, która wchodzi z Piszczatyniec, a płynie na płd. do Korolówki. Zabudowania wiejskie le żą w dolinie Niczławy. Własn. wiek. ordynacyi Czarkowskich ma roli or. 637, łąk i ogr. 114, past. 6, lasu 65 mr. ; wł. mn. roli or. 1192, łąk i ogr. 183, past. 124 mr. W r. 1880 było 194 dm. , 1078 mk. w gm. , 9 dm. , 41 mk. na obsz. dwor. 903 gr. kat. , 193 rz. kat. , 19 izrael. , 4 in. wyzn. ; 1053 Rusinów, 65 Polaków. Par. rz. kat. w Borszczowie, gr. kat. w miejscu, dek. kudryniecki. Do par. należą Piszczatyńce. We wsi cerkiew i kasa pożycz, gm. z kapit. 392 złr. Lu. Dz. Strzałkowice, część gm. Soboniowice, po wiat wielicki, przy drodze z Wieliczki do Swoszowic, składa się z 33 dm. i 188 mk. rz. kat. Mały dopływ Wilgi z praw. brzegu od dziela ją od Soboniowic; na wschód graniczy z Baryczem, na zach. z Wróblowicami. Za Długosza II, 25 miał w tej wiosce część Burkartb, łan jeden ibid. , I, 96 kapituła kra kowska. W 1490 r. Pawiński, Małop. , 457 płacono poradlne z 2 tanów. S. są miejscem urodzenia 16 stycznia 1793 r. gen. Henryka Dembińskiego. Mac. Strzałkowice, wś, pow. samborski, 5 klm. na płd. zach. od Sambora. Na płn. wschód leży Powodowa. przedmieście Sambora, na płd. zach. Waniowice, na płn. zach. Dąbrówka; północny narożnik wsi dotyka Biskowic. Wzdłuż granicy płd. płynie Dniestr. Półn. część obszaru przepływa dopływ Dniestru Dąbrówka. Środkiem obszaru idzie gościniec, a na płn. od niego leżą zabudowania wiejskie, między niemi kościół, plebania i szkoła. Własn. mn. ma roli or. 927, łąk i ogr. 77, past. 112 mr. W r. 1880 było 260 dm. , 1167 mk. w gminie 1105 rz. kat. , 43 gr. kat. , 19 izrael. ; 1142 Polaków, 25 Rusinów. Par. rz. kat. w miejscu, dek. Samborski, dyec. przemyska. Należą do niej Dąbrówka, Mrozowice, Torhanowice i Waniowice. Rok erekcyi parafii niewiadomy; wspominana w aktach biskupstwa przemyskiego pod r. 1494. W r. 1589 otrzymali parafią mansyonarze Samborscy. Pierwotny kościół był drewniany. Napad tatarski zniszczył go w r. 1624. Następnie stanął murowany, który konsekrował p. w. WW. SS. i św. Wojciecha Ludwik Załuski, bisk. kijowski i sufragan przemyski, d. 22 maja 1692 r. , jak świadczy napis nad drzwiami od zakrystyi. W r. 1830 został kościół rozszerzony i odnowiony przoz proboszcza ks. Staszkiewicza. W r. 1883 dano nowy dach. Zasługuje na uwagę stara, rzeźbiona, drewniana chrzcielnica, dawny zabytek, i starożytny kielich pięknej roboty, srebrny, wyzłacany. Kościół obsadzony lipami. Bliższe szczegóły odnoszące się do parafii i jej wyposażenia znajdują się w archiwum parafialnem samborskiem, w księdze p. t. Copiae jurium. Par. gr. kat. w Waniowicach. We wsi szkoła etat. 1klasowa. Ludność trudni się zdawna tkactwem. Założenie wsi odnieść należy do końca XIV w. Świadczy o tem przywilej lokacyjn, wydany w r. 1395 przez Spytka z Melsztyna, zapisany w metryce kor. rkp. Ossol, Ńr. 2837, str. 86, 87 A. 1395 in octava decollationis Sti Joannis Baptistae. In Oszuiny. Magnificus Spytko do Melsztyn, Samboriensis haeres, provido Nicolao Serdiczko, dat facultatera locandi villam Strzałkowice. In qua ad Scultetiam duos laneos, tertium pro dote Ecclesiae, quartum pro biforibus via pecudum, qua vulgariter dicitur Skotnik, cum molendino in rippa fluvii dicti Niestr, cum suis emolumentis extruendo, cumque taberna, uno sutore, sartore, macellis carnium, pistore, fabro in eadem villa Scultetialibus, piscinisque erigendis, tum pratis, secundum sculteti necessitatcm, de censu laneali sexta marca, de rcliquis dationibus sexta parte; de re judicata tertio denario, assignat. Q uam villam juro raagdeburgensi gaudere vult, insuper incolac coram Sculteto aucupari, venari animalia parva, obligantur. Ratione quorum Scultetus tempore belli solus cum uno sagittario servire obstringitur. Cujus per Vladislaum regem facta confirmatio. In Hotwian, feria tertia ante festura Sancti Bartholomaei A. D. 1442. Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr koron. ekonomii Samborskiej, klucza zadniestrzańskiego. W lustracyi z r. 1686 rkp. Ossol. , Nr. 1255, str. 47 czytamy Łanów w tej wsi 15 1 2, facit ćwierci 60. Plebańskich 3 wolnych. Powinności robią z ćwierci dzień jeden, do orania sprzęgają się z półłanka, po parze bydła z ćwierci dając. Kosić, grabić, prząść, nawóz w pole wozić, podwody, drwa pokładać i inno drobiazgi tak, jako Czukwianie odprawują. Czynsze płacą z 0Biadłych ćwierci z każdej po złp. 6, z pustych zaś, na których pasają, po złp. 3. Stawek pod Dąbrówką bywał, który spustoszał; jednakże łąki są na tem miejscu, które poddani koszą i dają za to kur 15 do dalszej zamku Samborskiego ordynacyi. Pan Marcin Łoziński wójtowskich ćwierci trzyma 4, nic z nich nie daje do skarbu. W inwentarzu z r. 1760 rkp. Ossol. , Nr. 1632, fol. 141 czytamy Ta wieś ma w osiadłości łanów 15 1 2, co czyni ćwierci 62, videlicet roboczych gro Strzałkowce Strz madzkich 24, arendowych 38; zosobna plebańskich ćwierci 3, wójtowskich 4. Chleba ad praesens gromadzkiego 137. Czynsze tej wsi Z ćwierci arendownych, których ad praesens znajduje się 38, po zł. 6 facit 228 zł. Stawek pod Dąbrówką bywał, który spusto szał jednakże; łąki są na tem miejscu, które poddani koszą i dają za to kur 15, po gr. 71 2 każda kura, facit zł. 3 gr. 221 2 Powin ności robią z ćwierci dzień jeden od rana do wieczora, do orania sprzęgając się, z półłanku parę bydła z ćwierci dając, przychodzi na tydzień folwarkowi zadniestrskiemu dni ro boczych 22, a na wójta pańszczyźnianego, ktorysłuży temuż folwarkowi, na tydzień dni dwa. Kosić, grabić, prząść sztuk 15, nawóz w pole wozić, podwody dawać, drew fur 30 do roku pokładać i inne drobiazgi tak jako Czukiew odprawować mają. Wójtowstwa w tej wsi posesorem Jraci Pan Jan Popiel i Konstancya z Bieńkowskich małżonkowie, na któ re prawo produxerunt, vigore którego hibernę na gardekurów Jego Król. Mości i inne onera fundi ferre tenetur. Budynek oficerski z drzewa w węgieł budowany, słomą pokry ty, w nim sień, izba z alkierzem, w których okien cztery w drewno oprawnych, drzwi tak do izby alkierza, jako z alkierza do sieni na zawiasach i hakach żelaznych; po drugiej stronie izba, w niej okno jedno, także w dre wno oprawne, drzwi na zawiasach żelaznych. Podle izby komora i kuchenka, w tyle komo ry, stajnia do komory przystawiona, z chru stu grodzona, pod jednym dachem, w niej żłób i drabina, okien po jednej stronic ma łych szklannych w drewno oprawnych dwa. W aktach grodz. ziem. i. VIT, str. 63, Lwów, 1878 podany jest dokument ruski, wysta wiony d. 21 stycznia 1422 r. w Pohoniczach t. j. w Samborze, którym Staszko z Dawi dowa, ststa Samborski, rozgranicza dobra Striłkowci od dóbr władyctwa przemyskie go. W tłumaczeniu polskiera 1. c, str. 64 podano nazwę Strzałkowce a w objaśnieniu nazwano Strzałkowicami. Zdaje się, że doku ment ten odnosi się do wsi Strzyłki w pow. staromiejskim. Lu. Dz. Strzałkowo, białorus. Strałkoioo, zaśc, po wiat borysowski, przy drożynie ze wsi Szweple do wsi Ostrów w pow. dzisieńskim, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm, i par. kat. Dokszyce, ma 4 osady; Boczarsoy posiadają tu około 23 4 włóki. A. Jel. Strzałkowo, ob. Strzalków. Strzałkowska Striełkowska Kamionka, wś, pow. rohaczewski, gm. Horodziec, ma 31 dm. , 203 mk. Strzałkowskie Holendry, urzęd. Strzalkowo Hauland, pow. wrzesiński, pod Strzałkowem, mają 14 dm. , 152 mk. 73 kat. , 68 prot. , U żyd. i 191 ha 183 roli. Striałkowskie MIsiewko, ob. Miszewko i. . Striały, ob. Strzaliny. Straaty, wś, pow. włocławski, gm. Baruchowo, par. Grabkowo, odl. 28 w. od Włocławka, ma 10 dm. , 93 mk. , 168 mr. ziemi włośc, i 20 mr. dwór. W 1827 r. 5 dm. , 41 mr. Striały Strjely, wś, pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. Ilino, okr. wiejski Balejki, o 6 w. od gminy a 29 w. od Wilna, ma 6 dm. , 66 mk. kat. w 1865 r. 23 dusz rewiz. ; należała do dóbr Taborzyszki, Ważyńakich. Strzebel al. Strzebla, Strzeble, mylnie Zdrzehel, szczyt lesisty w dziale Lubonia, w Beski dach skawiańskorabczańskich, na granicy gm. Tenczyna pow. myślenicki a Kasinki i Glisnego pow. limanowski, na zach. od do liny rz. Raby, między nią a doliną Krzeczówki od wsch. , dopływu Raby; przedstawia się jako góra stożkowa, wznosząca się łagodnie od zach. , tylko przy szczycie bardzo stroma. Pokrywają ją lasy świerkowe, na szczycie skarłowaciałe buki. Wznieś. 977 mi npm. Według Echarda Siarczyński znajdowano tu kiedyś złoto. Br. G. Strzebicko, niem. Strehitzko, dobra i wś, pow. mielicki, par. kat. Freyhan, ew. Strzebicko. Kościół par. ewang, istnieje od 1748 r. W r. 1885 dobra miały 11 dm. , 106 mk. 24 kat. , 858 ha; wś 61 dm. , 455 mk. 81 kat. , 313 ha. Szkoła ew. i kat. , wiatrak, cegielnia. Strzebiczyzna, grupa zabudowań w Skorodnom, pow. liski. Br, G. Strzebielinko, niem. Fredrtchsrode, dobra ryc. na Kaszubach, pow. wejherowski. Leżą nad granicą pomerańską, st. poczt. Mierzyno w Pomeranii 85 klm. odl, par. kat. Żarno wiec; 403 ha 312 roli or. , 14 łąk, 69 lasu. W 1885 r. 5 dm. , 15 dym. , 114 mk. , 27 kat. , 87 ewang. Kś. Fr. Strzebielino, mylnie Strzebielno, dok. Trsebon, Trsebelin niem. Strebielin, dobra rycer, u źródeł rz. Redy, na Kaszubach, niedaleko granicy pomerańskiej, pow. wejherowski, st. poczt, i kol. Boże Pole 47 klm. odl, par. kat. Luzino. Z wyb. Fichthof zawierała 1869 r. 9 działów szlach. , 1 zagrodę, 1235 ha 447 roli or. , 54 łąk, 141 ha lasu. W 1885 r. 48 dra. , 82 dym. , 392 kat. , 96 ew. , razem 488 mk. Szkoła kat. R. 1885 byli dziedzicami Jan Józef Sychowski, Stan. Bern. Zelewski, Jan Dąbrowski i Aug. Dąbrowski, Od r. 1381 należało S. do wójtowstwa rairachowskiego. R. 1407 napotykamy w gdańskich tablicach woskowych Czestomara i Jakuba z Strzebielina jako ręczyciell. 11. zaś 1409 kupuje Jakub z S. ósmą część dóbr tutejszych za 20 grzyw, ob. Zeitsch. des Westpr. Gesch. Ver. , Strzałkowo XI, 59. R. 1416 są wymienieni w woskowych tablicach kopenhadzkich Szesław Czesław i Woyzech Wojciech ze S. Za czasów polskich należało S. do pow. mirachowskiego. Według taryfy z r. 648 płacili tu possessores od 6 włók folw. , młyna i 3 ogrod. 7 fl. 6 gr ob. Roczn. T. P. N, w Pozn. , 1871, str. 193. Podług taryfy na symplę z r. 1717 płacili tu Jerzy Chmieliński 4 gr. , Jan Dąbrowski 8 gr. , Jan Tryla 4 gr. , Joachim Strzebieliński 4 gr. . By chow Strzebieliński 12 gr. , Pobłocka wdowa 4 gr. , sędzia Lemburski 4 gr. , od młyna cała wś 15 gr. ob. Cod. Belnensis w Peplinie, str. 100. Mesznego pobierał prob. luziński ztąd 4 korce żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 30. R. 1780 siedzieli tu Michał Bychowski, Antoni Pobłocki, Michał Swichowski, Jan Jakub Zelewski. Jan Swichowski, Franciszek Bychowski, Jan Dąbrowski, Michał Zelewski i Michał Freza. Ludność wynosiła koło 200 dusz 193 kat. ; mesznego dostawał prob. 3 korce żyta i tyleż owsa; młynai z nic nie płacił ob. Wizyt. Rybińskiego, str. 205 i 187. Strzebielów, niem. Stroebel wś, pow. świdnicki, par. ew. Rogów, kat. Gorkau. W r. 1885 było 42 dm. , 392 mk. 41 ew. , 214 ha. Przy końcu XII w. należy do klasztoru na Piasku we Wrocławiu i daje dziesięcinę kościołowi na górze Sobótce ob. t. VIII, str. 657, 662. Strzebień al. Strzebin, dobra i wś, pow. toszeckogliwicki, par. ew. Ludwigsthal, kat. Kosięciii. W r. 1885 dobra miały 6 dm. , 80 mk. 4 ew. , 416 ha; wś 133 dm. , 895 mk. 15 ew. , 595 ha. Szkoła kat. Do S. należały Laasen Lasy, Prądy, Kurzychowo. Striebieszów, w XVI w. Strzebyeschow, wś włośc, pow. łowicki, gm. Dąbkowice, par. Domaniewice, odl 15 w. od Łowicza, na prawo od drogi do Główna, ma 54 dm. , 346 mk. , 1180 mr. ziemi włośc. Wś rozpada się na trzy części. W 1827 r. 39 dm. , 274 mk. Na początku XVI w. łany kmiece i sołtysie dawały kościołowi w Domaniewicach meszne po 11 2 kor. żyta i tyleż owsa z łanu a zagrodnicy po 1 2 gr. Łaski, L. B. , II, 345. S. zdawna należał do klucza Chruślin, dóbr arcyb, gnieźnieńskich. W 1822 r. , jako wś rządowa, wcielony do księstwa łowickiego. Br. CL Strzebiołki, grupa zabudowań w Przysietnicy, pow. sądecki. Strzebla, ob. Strzebel Strzeblew, w XVI w. Strzeblovo majus i minus, folw. i dobra nad rz. Bzurą, pow. łęczycki, gm. Piaskowiec, par. Ozorków, odl. 12 w. od Łęczycy, ma 3 dm. , 27 mk. W 1827 r. 46 dm. , 327 mk. Dobra S. składały się w 1882 r. z folw. S. i Konstancya, rozl. mr. 440 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 320, łąk mr. 16, past. mr. 4, nieuż. mr. 13; bud. mur. 3, drewn. 7; fol. Konstancya gr. or. i ogr. mr. 62, łąk mr. 11, lasu mr. 9, nieuż. mr. 5; bud. mur. 2, drewn. 12. W skład dóbr poprzednio wchodziły msto Ozorków os. 419, mr. 1198; wś Bugaj os. 53, mr. 175; wś Konstancya os. 55, mr. 242; wś Biedaszków os. 8, mr. 47. Na początku XVI w. Strzeblów i Strzeblówek należały do par. Solca i dawały tamecznemu plebanowi dziesięcinę z łan. km. i dworskich Łaski, L. B. , II, 334. Według reg. pobor, pow. łęczyckiego z r. 1576 wś S. major, w par. Solcza, własność Stan. Sokołowskiego, miała 12 łan. , 4 zag. , 1 karczmę, 1 młyn, pół łanu pustego, ćwierć roli karczm. , 14 osad; S. minor miała 5 łan. Pawiń. , Wlkp. , II, 59. Strzebnica, ob. Strzyhnica, Strzebniów, kol, pow. wielkostrzelecki, ob. Gogolin, Strzebowiec mor. Trzebowice, niem. Strzebowitz, miasteczko w pow. opawskim, ob w. sąd. klimkowickim, na Szląsku austr. , na le wym brz. Opy Opawicy, dopł. poblizkiej odry, nad granicą Szląska pruskiego, wznies. 230 mt. npm. , na płn. od Swinowa Schoenbrunn i Poręby Poruba, na wsch. od Pustkowca Puskowetz, a na płd. od Marcinowa Martinau. Wraz z Marcinowem tworzą S. dobra alodyalne, należące do Józefa Stonawskiego. Obszar ich ma ról 31167, łąk 5448, ogr. 362, pastw. 225, lasów 2668, wód 49, dróg i zabud. 7 61, nieuż. 258 ha. Ekonomia, 2 gorzelnie, potażarnia. W r. 1880 było w S. 79 dm. , 655 mk. ; między nimi 638 rz. kat. , 11 prot. , 6 żyd. ; 590 CzechoSzląz. , 47 Niem ców, 18 Polaków. Szkoła ludowa. St. poczt, i telegr. Świnów. Br. G. Strzebula, wś włośc, pow. radzymiński, gra, Rudzienko, par. Wiśniew, ma 121 mk. , 210 mr. Strzecha, nazwa dawana niekiedy rzeczce Cieni, w pow. sieradzkim i kaliskim, od młyna zwanego Strzecha, w pow. sieradzkim, w dobrach Jasionna. Strzechówka, struga w pow. grodzieńskim, dopływ Niemna pod Polnicą. Strzeczna w spisie urzęd. Strocznie, por. Subocz, Strzeczona, niem. Stretzin, struga pod wsią t. n. , w pow, człuchowskim, dopł. Głdy. Wypływa z jez. Człuchowskiego. Kś. Fr. Strzeczona, niem. Stretzin, wś kośc, folw. i młyn niedaleko strugi t. n. , pow. człuchowski, st. p. Pruski Frydląd; 2224 ha 1898 roli or. , 50 łąk, 146 ha lasu. W 1885 r. 93 dm. , 144 dym. , 836 mk. 163 kat. , 663 ew. , 1 dysyd. , 9 żyd. . Szkoła 2klas. bezwyznaniowa 2 naucz. , 168 dzieci. R. 1358 nadaje Paweł Stange słudze swemu i jego spadkobiercom sołectwo w S. o 6 włók. i 4 mr. za Strzebielów Strzegocice Strz to ma służyć na koniu zbrojnym ob. Odpisy Dregera w Peplinio, str. 156. Wilhelm Folkolt, komtur człuchowski 1392 1402 nadaje Mik. Claus Ring i jego spadkobiercom młyn w S. z 21 2 włók. roli na prawie chełm. Mieszkańcy z Heinrichswalde i Strzeczony tylko tu zboże mleć mają; czynsz wynosi 6 łasztów zboża ob. tamże, str. 36. Krzyżacy mieli tu także swój folw. Tutejszy kościół fil. , tyt. św. Wawrzyńca, jest drewr iany. Wizyt. Jezierskiego z r. 1680 87 donosi, że wś tutejsza należy do ststwa człuchowskiego; kościół był drewniany, niedawno pobudowany, jeszcze nieposwięcony ani konsekrowany; do prob. należały 4 wł, które były wydzierżawiono, i ogród. Fabryka kośc. miała 3 włóki, za które płacono po 8 fl. dzierżawy. Prowizorami kośc. byli Jerzy Kunther i Marcin Arnt. Proboszcz frydlądzki dojeżdżał tu co drugą niedzielę ob. str. 23. Ks. Fr. Strzegocice, 1328 r. Stregoczicz, u Długo sza Strzigorzicze, Strzegoczicze wś, pow. pilzneński, nad pot. Czepiną lewy dopł. Wisło ki. Przez S. idzie gościniec z Pilzna 4 klm. na płd. do Brzostka. Na płn. od wsi rozpościera się równo urodzajne porzecze, wzn. 209 mt, npm. , na płd. podnosi się teren powoli szczyt Dęborzyn 341 mt. . Wś ma 49 dm. i 287 mk. 272 rz. kat. i 15 izr. . Na obszarze wiek. pos. 5 dm. , 62 mk. 11 izr. . Do S. na leżą osady Myszówka 5 dm. i Zaszkarpie 1 dm. . We wsi szkoła ludowa; par. rz. kat. w Pilźnie. Obszar wiek. pos. Wikt. Komarnickiej wynosi 476 roli, 42 łąk i 13 mr. past. ; pos. mn. ma 142 roli, 12 łąk, 26 past. i 1 mr. lasu. S. graniczy na zach. ze Słotową, na wsch. z Bielowym, na płd. z Zagórzem a na pln. z Pilznem. W akcie z 1328 r. opat tyniecki Michał powiada Stregoczicz in fluuio i quod dicitur polonice Czepina Kod. Małop. , I, 211. Tyczące się S. dokumenty podane w Kod. tynieckim z r. 1288, z 1354 d. 24 lutego. i 9 paźdz. 1354, str. 71, 115 i 120 są interpolowane w XV w. lub nawet podro bione. Na dokumenty te jednak zdaje się po woływać Długosz L. B. , III, 202, 217, 219 mówiąc, iż S. według przywileju papierowego były własnością opatów, ale za jego czasów do opactwa nie należały. W 1536 r. Pawiń. , Małop. S. , wś królewska, należąca do tenuty pilzneńskioj, miała 7 służebnych zagrod. , karczmę płacącą 4 grzyw, i dającą dwa ka mienie łoju, młyn, sadzawkę, dwór, dobre predium i dosyć łąk. W 1581 r. było 9 za gród z rolą, 4 komor. z bydłem, 8 komor. bez bydła i rybak. Po pierwszym rozbiorze Pol ski zamieniono S. na wieś kameralną a nastę pnie sprzedano. Mac. Strzegocin 1. wś, dwa fol. i dobra nad rz. Bzurą, pow. łęczycki, gm. Witonia, par. Strzegocin, odl. 14 w. od Łęczycy, posiada kościół par. mur. , szkołę początkową, gorzelnię 1870 r. , olejarnię, trzy wiatraki, cegielnię, 28 dm. , 379 mk. W 1827 r. S. ma 33 dm, , 296 mk. a Strzegocinek 4 dm. . 22 mk. Dobra S. lit. B składały się w 1870 r. z fol. S. , Julinki, Wierzyki, rozl. mr. 2049 fol. S. gr. or. i ogr. mr, 818, łąk mr. 112, past. mr. 15, wody mr. 8, lasu mr. 369, zarośli mr. 6, nieuż. mr. 38; bud. mur. 17, drewn. 21; płodozm. 17pol. , las urządzony; fol. Julinki gr. or. i ogr. mr, 393, past. mr. 14, nieuż. mr. 15; bud. mur. 2, drewn, 6; płodozm. 14pol; fol. Wierzyki gr. or. i ogr. mr. 252, past. mr. 1, nieuż. mr. 8; bud. mur. 4, drewn. 6; płodozmian 11pol. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś S. 08. 33, mr. 145; wś Julinka os. 12, mr, 18; wś Wierzyki os. 17, mr. 25. Gniazdo rodziny Strzegockich, którzy tu siedzą jeszcze w XVI w. Stanisław ze Strzogocina, sędzia płocki, podpisał traktat z Krzyżakami w Brześciu w 1436 r. Niesiecki. Kościół par. p. w. św. Bartłomieja istniał już w XV w. W 1677 r. stanął nowy z drzewa, nakładem dziedzica Grabskiego. Gdy ten podupadł, w 1867 wy stawiono dziś istniejący z cegły. Przeniesiono do niego ze starej świątyni 5 ołtarzy rzeźbio nych. Na początku XVI w. lany km. dawały dziesięcinę wikary uszom łęczyckim, zaś z fol warku, proboszczowi miejscowemu. Proboszcz posiadał dwie role karczemne z prawem wa rzenia w karczmach piwa Łaski, L. B. , II, 485. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 wś S. w części Mikołaja Gawrońskie go Urgielczyka miała 2 łany, trzeci pusty łan, 1 zagr. , 1 karczmę, 1 młyn, rzeźnika, 3 osady; Mikołaj Milienski, burgr. gnieźnieński, miał łan pusty, gr. 10, 6 osad; Stanisław Grodziński 1 łan; Jan Pstrokoński, wojski łę czycki, 1 łan Pawiński, Wielkp. , II, 85, 140. S. par. , dek łęczycki, 2541 dusz. 2. S. , wś i dobra, pow. pułtuski, gm. Gołębie, par. Szy szki, odl. około 10 wna zach. od Pułtuska, posiada kościół mur. poklasztorny. W 1827 r. 14 dm. , 198 mk. , par. Gąsiorowo. Franciszek Jan Junosza Bieliński ufundował kościół, przy którym osadził misyonarzy z pułtuskiego kollegium jezuitów, w skutek czego sejm z r. 1677 dobra te uwolnił na wieczne czasy od hyberny i ciężarów żołnierskich Złota Księ ga, t. X, 41. W 1776 r. dziedzice dóbr Weselowie osadzili tu bernardynów, którzy prze bywali do 1864 r. M. Wit. Br. Ch. Strzegocin, Strigotine, zaginiona osada nad rzką Regą, wymieniona w dok. Kazimierza, ks. pomorskiego, z 1170 r. Strzegom, wś i fol. , pow. sandomierski, gm. Osiek, par. Wiązowna, odl. od Sandomierza 35 w. , posiada kościół drewn. , fil. , 99 dm. , 672 mk. , 1824 mr. dwor. , 2026 włośc; S. , Poduchowny, fol. , 193 mr. ; S. sołtystwo, 1 dm. , 83 mr. W 1827 r. 67 dm. , 455 mk. W po lowie XV w. S. , wś królewska, między Osiekiem a Staszowem, miała kościół par. p. w. św. Andrzeja Apostoła. Lany km. dawały dziesięcinę snopową i konopną bisk. krakow skiemu. Fol. królewski płacił dziesięcinę plebanowi w Strzegomiu. Dwie karczmy z rolą opłacały czynsz plebanowi, z młyna dawano miarki Długosz, L. B. , II, 323. W 1578 r. było 29 osad. , 181 2 łan. , 3 chał. , 2 zagr. z ro lą, 4 kom. , 10 biednych, 4 rzcm, W części plebana 3 zagr. z rolą, 4 zagr. Pawiński, Małop. , 167. Kościół tutejszjy, założony oko ło 1404 r. , był parafialnym do 1600 r. nastę pnie par. złączona została z par. Wiązowna. S. par. , dek. sandomierski dawniej staszowski, 506 dusz. Br. Ch. Strzegowa, wś i fol. , pow. olkuski, gm. Pilica, par. Strzegowa, leży przy szosie z Pi licy do Wolbromia, tuż za Smoleniem, około 6 w. od Pilicy, 17 w. od Olkusza. Wś ma 57 08. , 511 mk. ; fol. należy do dóbr Pilica, ma piec wapienny, pokłady wapna. W 1827 r. 63 dra. , 440 mk. Na obszarze S. znajdują się piękne jaskinie w skalach pośród lasów por. Domaniowice, Dobra S. składały się w 1871 r. z fol. S. i Leśniczówka, rozl. mr. 1021 fol. S. gr. or. i ogr mr. 203, łąk mr. 23, wody mr. 1, lasu mr. 300, zarośli mr. 20, nieuż. mr. 62; bud. mur. 3, drewn. 7; fol. Leśniczówka gr. or. i ogr. mr. 51, lasu mr. 300, zarośli mr. 10, nieuż. mr. 51; bud. drewn. 3; las nieurządzony. Wś S. os. 60, mr. 768. Według reg. pob pow. krakowskiego z r. 1490 wś S. , należąca do zamku pilickiego, miała 10 łan. W r. 1581 wś kościelna S. ma w części Wilskiego 1 łan; część Padniewskiego 13 łan. km. , 2 kom. bez bydła, 1 rzem. Pawiński, Małop. , 76, 434. Kościół i par. erekcyi niewiadomej, istniał już 1581 r. S. należała prawdopodobnie do par. Dłużec przeniesionej następnie do Wol bromia. S. par. , dek. olkuski dawniej pilicki, 1336 dusz. Br. Ch, Strzegowa al. Strzygowa, Strygowa, Leśna Struga, niem. Waldwsser, rzeczka, lewy dopływ Baryczy dopł. Odry, powstaje w Ostrzeszowie, obraca młyny, wchodzi do pow. odolanowskiego powyżej Bledzianowa, płynie kn płn. zach. wśród lasów przez jez. Dąbnickie i Radziwiłł, z któremi uchodzi do Baryczy na wysokości Wielkiej Topoli, o 41 2 klm. na zach. od Przygodzic, w pow. odolanowskim. Długa około 23 klm. E. Cal. Strzegowa 1. al Strzegowo, urzęd. Strzegow, wś i dwór, pow. odolanowski Ostrowo, o 161 2 klm. na wsch. płn. od Ostrowa st. dr. żel, 8 klm. ku płd. od Kalisza, graniczy z Psarami, Śliwnikami, Węgrami, Chotowem, Gostyczyną i Lezioną; par. Gostyczyną, poczta Skalmirzyce. Między r. 1416 i 1427 rozgraniczano S. kilkakrotnie z Gostyczyną około r. 1423 układali się o sadzawki dziedzice tych majętności; r. 1584 rozgraniczono S. z Lezioną i nieistniejącem już Chrostowera. W aktach kalis. z r. 1416 1680 zachodzą różne czynności sądowe, odnoszące się do S. W r. 1419 układał się pleban gostyczyński o daniny zbożowe z Węgier i S. W r. 1579 dziedziczyli tę majętność Potworowscy; z nich Anna miała 8 łan. osiadł. i 4 zagr. a Mikołaj 6 łan. os. i 1 zagr; w r. 1618 20 posiadał Wojciech Domiechowski 10 łan. S. należała dawniej do pow. kaliskiego. Obecnie S. z Glapieńcem al. Gapieńcem, niem. Strzegower Krug, tworzy okr. wiej. , mający 18 dm. , 207 mk. kat. i 116 ha 112 ha roli. Dwór ma 5 dm. , 65 mk. 47 kat. , 18 prot. i 481 ha 441 roli, 28 łąk. 2. S. , ob. Skrzebowa. E. Cal Strzegowo, wś, fol. i dobra nad rz. Działdówką, pow. mławski, gm. Unierzyż, par. Strzegowo. Leży przy drodze bitej z Płocka do Mławy, odl. 25 w. na płd. od Mławy, po siada kościół par. drewniany, urząd gm. , szko łę początkową, st. poczt. , hutę szklaną o 3 w. od wsi 40 robot. , hamernię z prod. na 3000 rs. , tartak 600 rs. prod. , młyn wodny, ce gielnię, karczmę, 46 dm, , 510 mk. 80 żyd, , W 1827 r. było 25 dm. , 229 mk. Wś rozło żyła się po obu brzegach Działdówki. Kościół otoczony drzewami i parkanem stoi w pię knem położeniu nad rzeką. Dobra 8. składa ły się w 1883 r. z fol. S. i Augustów, rozl. mr. 3835 gr. or. i ogr. mr. 800 łąk mr. 255, past. mr. 91, lasu mr. 2566, nieuż. mr. 124; bud. mur. 13, drewn. 28; las urządzony, po kłady torfu. W skład dóbr poprzednio wcho dziły wś S. os. 42, mr. 227; wś Mdzewo os. 31, mr. 645; wś Prusocin os. 9, mr. 99; wś Budy Mdzewskie os. 6, mr. 120. W akcie ks. Bolesława mazow. z 1349 r. wymienione jest S. jako należące do kasztelanii płockiej a leźące na granicy kasztelanii wyszogrodzkiej Kod. Maz, , 60. Przydrożne i pograniczne położenie sprawiło, iż S. , choć nie zostało mia ste. , było drobnem targowiskiem. Kościół par. założony został 1532 r. ; obecny pochodzi z 1756 r. 8. par. , dek. mławski dawniej bieżuński, 1900 dusz. Br. Ch. Strzegowskie Budy, wś, pow. mławski, gm. Unierzyż, par. Strzegowo, odl. o 21 w. od Mławy, mają 4 dm. , 44 mk. , 120 mr. Mieszka tu drobna szlachta. Strzelanka, uroczysko około Borek, pow. kowelski. Strzelbice po rus. Strilbyczi, wś, pow. staromiejski, 4 klm. na płn. wsch. od Staregomiasta sąd pow. , urz. poczt. , tel. , 10 klm. na płd. od st. kol. FelsztynGłęboka. Na płn. leżą Tarnawka, Laszki Murowane, Szumina Strzegowa i Starasol, na wsch. Sozań i Smolnica, na płd. wsch. Staremiasto, na płd. Terszów, na zach. Bilicz i Suszyca Wielka. Płd. część obszaru przepływa Jabłonka, dopł. Dniestru, od zach. z Bilicza na wsch. do Smolnicy i przyjmuje w obrębie wsi kilka strug, z których znaczniejsze Lewurda i Smolanka z lew. brzegu. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie Jabłonki 403 mt. Na płn. zach. leży. las Lewurda al. Lewurdsie, ze szczytem 498 mt. wzn. Najwyższe wzn. na płd. 684 mt. Na pld. wsch. wzgórze Woldicz 521 mt. . Płn. wsch. część wsi przebiega gościniec ze Staregomiasta do Chyrowa. Własn. więk. hr. Ludwika i Jadwigi Wodzickich ma roli or. 125 mr. , łąk i ogr. 18 mr. , pastw. 138 mr. , lasu 1714 mr. ; wł. mn. roli or. 2186 mr. , łąk i ogr. 292 mr. , pastw. 434 mr. , lasu 290 mr. W r. 1880 było 242 dm. , 1249 mk. w gm. 1146 gr. kat. , 35 rzym. kat. , 68 in. wyz. ; 1230 Rusinów, 12 Polaków, 7 innej narod. . Par. rzym. kat. w Staremmieście, gr. kat. w miejscu, dek. staromiejski. We wsi jest cerkiew murowana, postawiona w r. 1851, szkoła etat. lklas. , kas. pożyczk, gm. z kapit. 2580 złr. i tartak wodny o jednym gatrze i jednej pile zwyczajnej, spotrzebowujący rocznie 400 mt. sześć. drzewa jodłowego i świerkowego, a produkujący 250 mt. sześc. desek i brusów. W 1873 r. rozpoczęto tu poszukiwanie nafty i przebito warstwę naftową w głębokości 10 sążni. Najgłębszy szyb dochodził 80 sążni szybów było 21, a wszystkie razem dostarczały 865 cetn. ropy rocznie. Geolog Paul zwiedzał tę okolicę w r. 1881 i wyraził zdanie, ze pogłębione szyby nie doszły jeszcze do warstw rzeczywiście roponośnych Jahrb. dergeol. Reichsunst. , 1881, str, 161. Postać bogatego włościanina tutejszego upamiętnił Władysław Łoziński w obrazku p. t. Krezus Strzelbicki w Podkarpackiem Naddniestrzu Dziennik literacki, 1862, str. 170. Za czasów Rzpltej należała wieś do dóbr kor. , ekonomii samborskiej a krainy gwoździeckiej. Wlustracyi z r. 1686 Rk. Ossol. , 1255, str. 200 czytamy Ta wś ma łan. 44, z osobna łan. kniaźkich 4, popowski jeden. Czynsze na św. Marcin Zyrowszczyzny dają z łanu każdego 1 zl. 10 gr. , stróżnego płacą z łanu każdego po gr. 9, kuchennego z chlebników płacą po gr. 2 1 2; myta daje gromada na rok zł. 5; za sądy zborowe dają z każdego łanu dwiema raty zł. 10; owsa z łanu półmiarków 2, gęś 1, kur 2; drew powinni z łanu wywieść do żupy wozów 150, albo czynszu zapłacić zł. 110; kniaziowie z domów górnych dają z każdego, wiele ich będzie, po zł. 2; z domów kniazkich, które na dwóch łan. siedzą, dają zł. 6 gr. 12; z pustych łan. dają z każdego zł. 16; pop z popowstwa płaci czynszu zł. 1 gr. li; tenże z domów swoich płaci z każdego po gr. 24. Czynsze na św. Wojciech kuchennego od chlebników płacą po gr. 2 1 2; stróżnego z łanu po gr. w tem miejscu rękopis nieczytelny; jajec z łanu każdego po 18; za jagnię wielkanocne zł. 1; dziesięcinę owczą płacą albo od dwudziestu owiec barana, albo od każdej owcy po gr. 4. Powinność tej wsi orać powinni dzień jeden z łanu w rok; straż podczas jarmarku powinni odprawować po 3 ze wsi. Leśni siekiery zabrane do żupy oddawać powinni; kosarza jednego z chleba dawać powinni, żeńca także jednego. W inwentarzu z n 1760 Rkp. Oss. , Nr. 1632, str. 223 czytamy Ta wieś osiadła na łanach 44, videlicet sianych łanów 18, koszonych 18, pustych 8; z osobna kniazkich łan. 4, popowski 1. Chlebnika ad praesens znajduje się 158. Czynsze tej wsi wymienione szczegółowo wynoszą 1336 zł. 22 gr. Wójtowstwa górnego posesorki Krystyna Fryderyka de Bandre Oemhen i Karolina Alojzy a primo Hojerowa, ad praesens Dąbkowska, cześnikowa łomżyńska, siostry rodzone, na które prawo pokazały, vigore którego płacić powinno do kasy ekonomicznej czynszu inkorporowanego wmz z wójtowstwem w Biliczu będącem, które za jednym przywilejem possident, dwiema ratami, pierwszą na Boże Narodzenie, drugą na św. Jan in summa złp. 600, tudzież hibernę na gardekurów Jego Król. Mości i inne onera fundi vigore tegoż prawa ferre tenentur. Wojtowstwa dolnego posesor Imci Pan Antoni, Jan Dobrzyniecki, na które prawo producit, rigore którego płacić powinien do kasy ekonomicznej czynszu zł. 6 gr. 12, ad haec hibernę na gardekurów Jego Król. Mości i inne onera fundi. Powinności tej wsi orać powinni dzień jeden z łanu sianego raz w rok do folwarku starosolskiego, ad praesens wynosi pługów 18, oraz z chlebnika każdego kosarza jednego i żeńca jednego. Straż podczas jarmarku powinni odprawować po 3 ze wsi. Na posługi za ordynansem podżupkowskim chodzą. Drzewo rokowc do żupy starosolskiej z każdego łanu sianego dają łupanego dwoje, krokiew jedne, łat dwie, brus seu kostkowe jedno, gontów kop dwie, lub za kopę płacą po gr. 15. Leśni naznaczeni do attendencyi lasów, siekiery zabrane z lasów do żupy starosolskiej oddawać powinni. Jazy, młyny w tej wsi będące, tudzież i inne budynki skarbowe reparują. Stróżnego do żupy płacą do roku zł. 14 gr. 12. Opisanie młynów dolnych młyn dolny z drzewa, w którym na lewej ręce izba z piecem i oknami, młynnica także z drzewa dobra, kamienie spodnie dwa i wierzchnie dwa dobre; ten młyn słomą poszyty. Młyn drugi, także z drzewa, przy nim izba z piecem i oknami, przy izbie komora, w młynnicy kamienie dwa. Strzelbice Strzelce Strzelce Około tych młynów reparacyą czynić powin ni gromady wsi Dniestrzyka Hołowieckiego, Hołowiecka, Wiciowa etc. i nowe stawiać. Lasy tej wsi Zapust od Suszycy, nazwany Liwurda, rożnem drzewem jodłowem i bukowem zarosły. Chaszcze nazwane, Kiczurki, w których leszczyna, buczyna, miejscami je dlina. Las, ,od Sołwika nazwany, w nim drzewo laskowe, bukowe, jodłowe i inne. Chaszcze od granic staromiejskich, nazwane Tyssów i Janków. Chaszcze od Starejsoli, drobne, do grodzenia zgodne. Żaliła się gromada tej wsi, że im Imci Pan Konopacki, posesor klucza ternowskiego, zabrania w lesie drew rąbać tak na opał, jako i skarbową po trzebę. Taż gromada skarży się, że żyd trzy mający młyn, ćwierć pola gromadzkiego uży wa, z którego żadnego czynszu nie płaci, z której ćwierci czynszu pochodzi zł. 12. Łą kę podobnież przywłaszczył. Lu. Dz. Strzelce 1. wś, fol. i dobra, pow. kutnowski, gm. Sójki, par. Strzelce, odl. 10 w. od Kutna, przy szosie do Gostynina, mają kościół par. murowany, szkołę początkową, cukrownię od 1843 r. , przerabiającą po 100, 000 korcy buraków w 1880 r. zajmowała 235 robot. i wyrobiła cukru za 111, 700 rs. , gorzelnię parową, dwa wiatraki, wzorowe gospodarstwo, prowadzone od kilkudziesięciu lat przez rodzinę niemieckich właścicieli v. Treskow. Wielka owczarnia licząca do 8000 owiec Rambouillet. Jestto obecnie jedno z najpiękniejszych i najbogatszych gospodarstw na obszarze Królestwa. Pola orne wydrenowane; gospodarstwo leśne wzorowe. S. mają 60 dm. , przeszło 600 mk. W 1827 r. 31 dm. , 387 mk. Dobra S. składały się w 1888 r. ż fol. S. i Kozia Góra; rozl. mr. 2659 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 1322, łąk mr. 81, lasu mr. 590, nieuż. mr. 74; bud. mur. 37, z drzewa 11; płodozm. 17pol. ; fol. Kozia Góra gr. or. i ogr. mr. 566, nieuż. mr. 26; bud. mur. 13, z drzewa 1; płodozm. 18pol. las urządzony. Do włościan należy 104 morg. Akt nadania ziemi gostyńskiej ks. Annie w 1462 r. wymienia w liczbie wsi książęcych zapewne i Strzelce Kod. Mar. , 232. Strzeleckie sstwo niegrodowe leżało w woj. rawskiem, ziemi gostyńskiej, obejmowało dobra Strzelce, Lucień i Mysłownię, które w r. 1771 posiadał Szymon Działowski, opłacając kwarty złp. 499 gr. 15, a hyberny złp. 337 gr. 21. Na sejmie z r. 1773 75 stany Rzpltej nadały te dobra narodowe w posiadanie emfiteutyczne Maciejowi Łączyńskiemu. Od lat 50 przeszło zostają te dobra w posiadaniu pruskiej rodziny v. Treskow, która zaprowadziła tu i utrzymuje dotąd wzorowe gospodarstwo. Kościół i parafią założyć miał któryś książę mazowiecki, czy też bisk. poznański Dobrogost 1383 r. W r. 1389 tenże biskup nadał odpusty, wsi i dziesięciny temu kościołowi. Biskup Goślicki powiada w swej wizycie, że kościół był murowany, dachówką pokryty, p. t. św. Trójcy, w którym wszystko było w porządku. Istniała podówczas przy kościele szkoła z rektorem i kantorem Przegl. kat. z 1887 r. , Nr. 47. S. par. , dek. kutnowski, 2264 dusz. 2. S. Wielkie, w XVI w. Strzelcze, wś i fol. , pow. noworadomski, gm. Zamoście, par. Brzeźnica, odl. 21 w. od Radomska, leżą przy drodze z Brzeźnicy do Szczercowa, mają szkołę początkową. Wś ma 46 dm. , 520 mk. ; fol. 8 dm. , 18 mk W 1827 r. było 28 dm. , 197 mk. W 1887 r. fol. S. Wielkie i Andrzejów rozl. mr. 1362 gr. or. i ogr. mr. 790, łąk mr. 81, pastw. mr. 55, lasu mr. 391, nieuż. mr. 45; bud. mur. 5, z drzewa 21; płodozm. 9 i 11pol. ; las nieurządzony. Wś S. os. 50, mr. 570. Dziesięciny pobierała kanonia gnieźnieńska, pleban zaś w Brzeźnicy tylko kolędę po groszu z łanu Łaski, L. B. , I, 486. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1552 wś S. , w pan Brzeźnica, miała częściowych właścicieli Zamoyski miał 4 osad. , 1 łan, ; Krzywaniski 1 łan. ; Urbański i Pikart 1 łan. ; 2 posiadaczy po 1 2 łanu i 1 4 łanu Pawiński, Wielkp. , II, 281. 3. S. Małe, w XVI w. Strzelcze, wś i fol. , pow. noworadomski, gm. Masłowice, par. Chełmo, odl. 24 w. od Radomska. Wś ma 24 dm. , 274 mk; fol. 4 dm. , 17 mk W 1827 r. 28 dm. , 174 mk W 1885 r. fol. S. Małe rozl. mr. 865 gr. or. i ogr. 384, łąk mr. 61, pastw. mr. 23, lasu mr. 345, odpadki mr. 29, nieuż. mr. 23; bud. mur. 7, z drzewa 13; płodozm. 7pol. ; las urządzony. Młyn wodny we wsi Jaskółki. Wś S. Małe os. 26, mr. 294; wś Jaskółki os. 7, mr. 35. Kmiecie i zagrodnicy dawali dziesięcinę, wartości około 4 grzyw. , kollegiacie w Kurzelowie, a pleb. w Chełmie tylko kolędę, po groszu z łanu Łaski, L. B. , I, 556, II, 203. 4. S. , wś włośc. nad rzką Radońką dopł. Pilicy, pow. opoczyński, gm. Owczary, par. Podklasztor Sulejowski, odl. 21 w. od Opoczna, o 3 w. na wsch. od Sulejowa, ma 37 dm. , 276 mk. , 789 mr. włośc. W 1827 r. 17 dm. , 153 mk Wymieniona w akcie uposażenia klasztoru sulejowskiego z 1176 r. Kod. dypl. polski, I, 12. W potwierdzeniu posiadłości klasztoru sulejowskiego przez Grzegorza IX r. 1229 spotykamy possesiones de Strelci Kod. Mał. , II, 42. Wymienia je też potwierdzenie Władysława Łokietka z 1308 r. ib. , II, 213. W akcie z 1365 r. Kod. Mał. , I, 336 wspomniano, iż służy mieszkańcom prawo pastwiska bydła i trzody na żołędzi, na obszarze Dąbrowy dziś Dąbrówka. Według reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1577 wś S. , w par. Błogie, własność opactwa sulejowskiego, miała 4 1 2 łan. Pawiński, Małop. , 294. 5. S. , wś i fol. Strzelce nad rzką Schodnią, pow. stopnicki, gm. i par. Oleśnica, odl. 7 w. od Stopnicy, ma młyn wodny. W 1827 r. 35 dm. , 267 mk. W 1884 r. fol. S. rozl. mr. 775 gr. or. i ogr. mr. 423, łąk mr. 147, pastw. mr. 43, lasu mr. 9, wody mr. 5, w odpadkach mr. 111, nieuż mr. 32; bud. mr. 3, z drzewa 29; płodozm. 7 i 10pol. Wś S. os. 65, z gr. mr. 493. W połowie XV w. wś ta posiadała kościół paraf. , zapewne założony przez jednego z Oleśnickich, dziedziców wsi. Łany kmiece, karczma, zagrodnicy i fol. dawali dziesięcinę pleb. miejscowemu, wartości do 5 grzyw. Uposażenie proboszcza stanowiły trzy pola praedium, jedno zwane Strug, drugie pod miejscem zwanym Czarny Bród, trzecie za wsią Pieczeniegi. Dziedzicem wsi był Andrzej Oleśnicki. W skład parafii wchodziły wsi S. i Pieczeniegi Długosz, L. B. , II, 385. Zapewne dla braku funduszów parafia ta wcieloną została z czasem w końcu XVI w. do par. Oleśnica, a kościół uległ zniszczeniu. Według reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1579 wś S. własność kasztelana krakowskiego, miała 12 os. , 6 łan. , 3 bied. Pawiński, Małop. , 226. 7. S. , wś i fol. , pow. nowoaleksandryjski, gm. Drzewce, par. Bochotnica, odl. od Nowej Aleksandryi Puław 21 w. W 1827 r. było 15 dm. , 96 mk. W r. 1882 fol. S. , oddzielony od dóbr Nałęczów, rozl. mr. 393 gr. or. i ogr. mr. 366, łąk mr. 5, pastw. mr. 8. nieuż. mr. 14; bud. mur. 2, z drzewa 4; płodozm. 10pol. W r. 1887 z powyższej przestrzeni odprzedano i oddzielono hipotecznie mr. 60. Wspomina tę wieś jako Strzelce Jacobi Długosz L. B. , 11, 556. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 wś S. , w par. Bochotnica, miała częściowych właścicieli. Jeden z nich miał łan kmiecy, inni, jak Leonard 3 4 łan. , Bobowski 1 2 łan. , Sławek i Bartłomiej 1 łan, Kopanka 1 2 łan. , sami uprawiali Pawiński, Małop. , 357, 368. 8. S. , wś, fol. i dobra nad rz. Bug, pow. hrubieszowski, gm. Białopole, par. Strzelce r. gr. , odl. 22 w. od Hrubieszowa, posiada cerkiew par. drewnianą, szkołę początkową. Dobra S. al. Dubienka składały się w 1879 r. z fol. Strzelce, Horeszkowice, Teremiec, Janostrów i Starosiele, rozl. mr. 10, 724 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 629, łąk mr. 461, lasu mr. 1625, nieuż. mr. 82; bud. mur. 2, z drzewa 41; fol. Horeszkowice gr. or. i ogr. mr. 578, łąk mr. 344, pastw. mr. 57, lasu mr. 1547, nieuż. mr. 23; bud. z drzewa 3; fol. Teremiec gr. or. i ogr. mr. 519, łąk mr. 251, pastw. mr. 8, lasu mr. 1706, nieuż mr. 57; bud. mur. 4, z drzewa 12; fol. Janostrów gr. or. i ogr. mr. 412, łąk mr. 144, pastw. mr. 65, lasu mr. 837, nieuż. mr. 95; bud. z drzewa 13; fol. Starosiele gr. or. i ogr. mr. 257, łąk mr. 612, pastw. mr. 182, lasu mr. 134, nieuż. mr. 98; bud mur. 2, z drzewa 25; płodozm. zaprowadzony w folwarkach; lasy urządzono. W dobrach znajdują się 2 młyny wodne, tartak, krochmalnia, pokłady wapna. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś S. os. 66, mr. 1107; wś Janostrów os. 9, mr. 148; wś Starosiele os. 12, mr. 129; wś Bierozowice os. 4, mr. 254; wś Uchańka os. 57, mr. 1181 Dobra te wchodziły w skład ststwa Dubienka ob. Cerkiew i parafią pow tórnie erygował 1676 r. Jan III. Obecna po chodzi z r. 1847. 9. S. , wś, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Freny, odl. od Maryampola 42 w. , ma 24 dm. , 237 mk. W 1827 r. 8 dm. , 90 mk. Br. Ch. Strzelce Strielcy 1. wś włośc. nad rz. Solczą, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , gm. Aleksandrowo, okr. wiejski Rakliszki, o 8 w. od gminy, 57 w. od Lidy a 21 od Ejszyszek, ma 18 dm. , 148 mk. katol. w 1865r. 95 dusz. rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Polaszki. 2. S. , wś włośc. nad rz. Niemnem, pow. trockie w 3 okr. pol. , gm. Butrymańce, okr. wiejski Krużyńce, o 17 w. od gminy a 72 w. od Trok, ma 28 dm. , 209 mk. katol. w 1865 r. 52 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Punie. 3. S. , wś, pow. grodzieński, w 3 okr. pol. , gm. Łunna, o 35 w. od Grodna. 4. S. , wś, tamże, w 4 okr. pol. , gm. Skidel, o 34 w. od Grodna. 5. S. , wś, tamże, w 5 okr. pol. , gm. Jeziory, o 30 w. od Grodna. 6. S. , wś, pow. sieński, gm. Bóbr, w pobliżu błota Zimnik. J. Krz. Strzelce 1. Małe, wś, pow. brzeski, w równinie nadwiślańskiej, wzn. 186 mt. npm. , między Grabką, Wisłą i Uszwią, ma grunta namuliste, urodzajne i obszerne podmokłe łąki nad wymienionemi potokami. Nizkie położenie sprowadza częste zalewy. Wraz z wólką Zamoście 5 dm. i obszarem dwór. 6 dm. liczy wś 89 dm. i 461 mk. ; 446 rz. kat. i 15 izrael. Par. rz. kat. w Strzelcach Wielkich. Obszar więk. pos. wynosi 414 roli, 134 łąk i 86 mr. past. ; mn. pos. 184 roli, 89 łąk i 12 mr. past. Graniczy na płn. z Dąbrówką Witowską, częścią Dąbrówki Morskiej, na wsch. z Rząchową i Szczurowa, na płd. z S. Wielkiemi a na zach. z Barczkowem. Za Długosza L. B. , II, 172 należały S. do par. w Witowie, dziedziczył je Stanisław Wątróbka h. Oksza; były tu łany km. , karczmy, zagrody i predium szlacheckie a dziesięciny miały wartość do 4 grzyw. W 1490 r. zapłacono poradlne z 3 1 2 łan. Pawiński, Małop. , 443 a w r. 1581 ibid. , 10 S. Mniejsze, własność Stanisława Morskiego, składały się z 6 łan. km. , 4 zagród z rolą, 3 komor, z bydł. , 3 komor, bez bydła i ćwierci pustej. 2. S. Wielkie, w dok. z 1105 r. Scedech zapewne Sceclech, 1229 r. Steklecz, Steczlecz, a więc Ścieklec, wś par. , w tymże powiecie, na płd. od S. Małych, wzn. 188 mt. npm. Od zach. Strzelce Strzelce Strzelce otoczona łąkami nad Grabką, od wsch. łąkami nad Uszwią a od płd. sosnowym borem Bratucickim. Przez wś prowadzi gościniec z Cerekwi i z Bochni do Uścia Solnego, poprowadzony nad Wisłą do Uścia Jezuickiego u ujścia Dunajca do Wisły. Graniczy na zach z Uściem Solnem i Wrzępią, na wsch. z Rajskiem Małem i Wielkiem. Wraz z wólką Michale 5 dm. , 27 mk. , obszar, dwor. i karczmą Wygoda 6 dm. , 54 mk. liczą S. Wielkie 226 dm. i 1128 mk. 548 męż. , 580 kob. ; 1089 rz. kat. i 39 izr. Obszar więk. Ant. Broniszewskiego wynosi 439 roli, 341 łąk i ogr, , 255 pastw. i 1029 mr. lasu; pos. mn. 620 roli, 332 łąk i 60 mr. past. Gleba bardzo urodzajna, zabudowania dworskie piękno. Drewniany kościół par. stoi prawie w środku wsi, na wsch. brzegu stawu, na którego zach. brzegu wznosi się na cmentarzu mur. kaplica. Kościół zbudował w 1617 r. Andrzej Rawicz Gawroński, kaplicę w drugiej połowie bieżącego stulecia Antoni Boguszewski, właściciel S. Małych. Par. dyec. tarnowskiej, dekan. brzeskiego obejmuje S. Małe i Dąbrówkę Morską. Według interpolowanego przywileju kardynała Idziego z r. 1105, potwierdzającego posiadłości klasztoru tynieckiego Kod. tyniecki, wyd. Kętrzyńskiego, str. 2 istniała ta wś w XI w. p. n. Scedech. W interpolowanej bulli Grzegorza IX z r. 1229 ibid. , str. 22 S. noszą nazwę Steklecz, Steczlccz i Steczlacz, w 1391 r. posiadał S. Mikołaj Wątróbka, ststa krakowski Kod. m. Krakowa, 155 a za Długosza Stanisław Czarny h. Nowina. W 1581 r. Pawiński, Małop. , 9 część Rzorębskich miała pólianek km. , 2 zagrody bez roli, komor, z bydł. i komor. bez bydła, część Morskich 1 1 2 łan. km. , 7 zagr. z rolą, 6 czynszów, i 15 komor, bez bydła. Przed r. 1870 posiadali ją Lewartowscy. Mac. Strzelce 1. wś i fol. , pow. bukowski Grodzisk, o 2 1 2 klm. na płn. wscbód od Grodziska st. dr. żel. i poczta, nad strugą spływającą do Obry, wprost Grąblewa par. Ptaszkowo. Między r. 1388 i 1400 pisali się z S. Hejdan i Jaśko Strzeleccy. Siedziba innych Strzeleckich zachodzących w Aktach grodz, Wielkop. I i II jest wątpliwa. Około 1564 r. płaciły S. z 4 łan. osiadł 1 grzyw. fertonów biskupom pozn. ; w r. 1580 było tu 2 1 2 łan. osiadł. , 2 zagr. , 20 owiec i wiatrak; około r. 1793 należały do Bieczyńskich później do Żółtowskich, dziedziców Grąblewa. Wś obecnie ma 14 dm. , 95 mk. 88 kat. , 7 prot. i 115 ha 96 roli, 7 łąk. Fol. 6 dm. , 104 mk. wchodzi w skład okr. dwor. Grąblewo. 2. S. , wś i dwór, pow. bydgoski, na lew. brzegu Wisły, o 7 klm. na płn. od Fordonia par. i poczta; st. dr. żel. na Maksymilianowie 9 kim. . W r. 1424 król Władysław wynosząc Fordoń do rzędu miast, nadał mu wolne rybołówstwo na Wiśle od ujścia Brdy do granic strzeleckich Kod. Dypl Pol Rzysz. , II, 831. W r. 1583 siedziało na S. 3 Strzeleckich Gabryel miał 7 łan. osiadł. , 8 zagród. , 1 komor. i 4 rzomieśl; Andrzej 2 łany os. , 6 zagr. , 2 komor, i 2 rzemieśl; Maciej 2 łany os. , 3 zagr. i 1 rataja. Około r. 1840 dziedziczył S. Józef Moszczeński. S. składają się z Dolnych i Górnych. S. Dolne, urzęd. NiederStrelitz, wś, z os. Spalony Młyn tworzy okr. wiejski, mający 20 dm. , 146 mk. 30 kat. , 116 Prot. i 193 ha 130 roli, 29 łąk. S. Górne, urzęd. OberStrelitz, dwór, tworzy z Parawem okr. dwor. , mający 11 dm. , 199 mk. 107 kat. , 92 Prot. i 524 ha 408 roli, 18 łąk, 43 lasu; chów bydła holender. ; cegielnia i suszalnia buraków. 3. S. , urzęd. Strelitz, wś i dwór, pow. chodzieski, o 6 klm. na wsch. płn. od Chodzieża, nad Słomką dopł. Noteci; par. kat. , szkoła i st. dr. żel w Chodzieży Kolmar in P, ; par. prot. i poczta na Holendrach Zachodzkich Zachasberg. W r. 1577 istniały na S. 3 ślady osiadłe, a w r. 1618 1620 śladów 2 i młyn o 3 kołach. S. wchodziły w skład pow. kcyńskiego. Wś ma obecnie 2 dm. , 14 mk. 7 kat. , 7 prot. i 17 ha 9 roli, 4 łąk. Dwór z fol. Alyrode, Konstantynowo i Mirowo tworzy okr. , mający 15 dm, , 334 mk. 108 kat. , 226 prot. i 2538 ha 1050 roli, 623 łąk, 524 lasu; czysty dochód z ha roli 9, 57, z ha łąk 7, 86, z ha lasu 2, 79 mrk; chów bydła fryzyjskiego i owczarnia zaród. Rambouillet; gorzelnia, młyn i cegielnia. 4. S. Nowe, urzęd. Neu Strelitz, os. wiejska, pow. chodzieski, o 5 klm. na płn. wschód od Chodzieży, graniczy z Strzelcami; ma 22 dm. , 165 mk. 31 kat. , 134 prot. i 147 ha 70 roli, 70 łąk. 5. S. Wielkie al. Wielki Strzelcz, Strzelcze, wś kość. i dwór, pow. krobski Gostyń, dekszremski, o 5 klm. na wsch. od Gostynia, pod Piaskami, na trakcie do Pogorzeli; par. i szkoła w miejscu, poczta i st. dr. żel. w Piaskach Sandberg. S. leżą na wzn. 678 st. npm. W r. 1310 wchodziły S. w skład pow. ponieckiego, później kościańskiego. W r. 1580 było w S. W. 12 łan. osiadł. , 5 zagrod. , 1 komor. , 1 rzemieśl, 15 owiec i wiatrak; r. 1775 pisał się panem na Piaskach i S. Karol Leszczyc z Pierzchną Koszutski, ostatni kaszt, szremski. Około r. 1793 dziedziczą S. Koszutscy, Jaskóleccy. Bronisz i Rosenowa, później Zakrzewscy, w końcu Żółtowscy. Kościół p. w. św. Marcina stanął r. 1389; nowy, z cegły palonej, wystawił Uryel Górka, biskup pozn. , w r. 1487; przyozdobił go wieżą w r. 1862 Franciszek Żółtowski, dziedzic. W kościele znajdują się 2 pomniki Kacpra Miaskowskiego, poety 1622 r. 22 kwiet. i Barbary z Konarzewa Koszutskiej 1690. Napisy podał J. Łukaszewicz Opis kościołów paraf. , II, 601; Tyg. Illustr. z r. 1864, X, 308, zamieścił widok kościołaj z różnemi tiizczegółami co do Miaskowskiego. Księgi kościelne zaczynają się od r. 1721. Par. , liczącą 4988 dusz, składają Aleksandrowo, Antoniewo, Bielawy, Bodzewo, Dąbrówka, Godurowo, Grabonóg, Grodnica, Józefowo, Koszkowo, KrajewskiBór, Leciejewo, Lipie, Łódź, Michałowo, Piaski, Podrzecze, Smogorzew, Stefanowo, S. Małe i Wielkie, Szelejewo, Talary nie Tatary, Tanecznica, Ustronie, Wygoda, Zabrodnia Zabornia, Zacisze i Zalesie. Kaplice znajdują się w Szelejewie i Piaskach; szkoły paraf. w Bodzewie, Grabonogu, Michałowie, Piaskach, S. Wielkich, Szelejewie i Zalesiu. Szpital istniał już przed r. 1610. Wś ma obecnie 52 dm. , 340 mk. 302 kat. , 38 prot. i 327 ha 300 roli, 8 łąk. Dwór ma 8 dm. , 163 mk. 1 prot. i 375 ha 335 roli, 16 łąk, 11 lasu; czysty doch. z ha roli 1, 20, z ha łąk 24, z ha lasu 480 mrk; cegielnia; właścicielem jest Franciszek Żółtowski. 6. S. Małe al. Mały Strzelcz, Strzelcze, wś, pow. krobski Gostyń, o 5 klm. na wsch. płd. od Gostynia i 3 klm. ku płd. od Piasków. Graniczy z W. Strzelcami par. kat. , poczta i st. dr. żel. w Piaskach Sandberg; ma 32 dm. , 220 mk. 178 kat. , 42 prot. i 364 ha 345 roli, 4 łąk. W 1580 było w S. M. 11 1 4, łan. osiadł. i 6 komor. ; przy schyłku XVIII w. należały S. do Jaraczewskich, Bogdańskich i Stawowskich. 7. S. al. Strzelcze, przed r. 1580 Lubieszewo, dok. Llubessowo, Lubessowo, Lubeschewo, Lubessewo, wś kość. i fol. , pow. mogilnicki, dek. żniński, o 7 klm. ku płn. od Strzelna i Kwieciszewa, na zach. brzegu jez. Pakoskiego. Graniczy z Górą i Głogówcem; par. i szkoła w miejscu, poczta w Mogilnie, st. dr. żel. na Janikowie Amsee o 8 1 2 klm. Książę Bolesław uposażając benedyktynów mogilnickich 1165 nadał im między innemi wś Lubieszewo 2 połową jeziora, które wymienia też przywilej ks. Salomei, potwierdzony przez Mieszka w r. 1193; r. 1215 przysądzono klasztorowi w Strzelnie dziesięcinę z Lubieszewa, do której rościł sobie prawa bisk. kujawski Kod. Wielkop. , nr. 3, 33, 84. Villa sagitariorum w bulli Innocentego II z r. 1136 nie mogła być Lubieszewem, które dopiero w późniejszych wiekach nazwę swoją zamieniło na Strzelce. W r. 1249 Kazimierz, ks. kujowski i łęczycki, nadał klasztorowi w Strzelnie wś Bronisław z jez. Lubieszewskiem i połową Kwieciszewicy, rzeki rozgraniczającej Kujawy od Wielkopolski; r. 1580 było w S. 13 1 4 łan. osiadł. , 2 półłanki puste i 3 zagr. , a w 1618 20 r. 13 łan. os. puste, 1 ćwierć karczmarska, młyn o jednem kole, 4 zagr. i 1 rzemieśl. Po r. 1793 zabrał rząd pruski S. i utworzył z niej dome nę z os. Baba Mała i Wielka, Burgrabstwo, Bystrzyca i Chałupska. Kościół, stawiany z drzewa, p. w. Narodz. N. M. P. , miał już ist nieć w XIII w. Par. , liczącą 674 dusz, składają Dębina Amalienhof, Gadów, Głogowiec, Krzyżanna, Neumanowo, RatowoStrzelce. Wś z os. Louisenhof i Neumanowo tworzy okrąg, mający 39 dm. , 371 mk. 295 kat. , 76 prot. i 771 ha 644 roli, 33 łąk, 5 lasu. Folw. , przezwany Jaegerndorf, tworzy z Gadowem okrąg, mający 7 dm. , 177 mk. 145 kat. , 32 prot. i 615 ha 460 roli, 30 łąk; chów i sprzedaż bydła; cegielnia; wła ścicielem jest rząd pruski. E. Cal. Strzelce, niem. Heinrichsfelde, wś, pow. grudziądzki, st. p. Łasin, par. kat. Szynwałd; 13728 magd. mr. W 1885 r. 7 dm. , 48 mk. Powstała między r. 1800 17 jako folw. do dóbr szynwałdzkich, z których dożywocie pobierała wdowa po gen. Franciszku Rosenberg Gruszyńskim. Być może od jej syna Ludwika Henryka miejscowość ta wzięła swą nazwę niemiecką. Jako folw. istniały S. aż do r. 1842, potem wydane zostały 6 czynszownikom z Szynwałdu na własność ob. Gesch. d. Graudenzer Kr. v. Froehlich, I, 164. Kś. Fr. Strzelce, wś i dobra nad jez. Lewientyn, w pow. leckim, st. p. i tel. Lec; 329 ha, 14 dm. , 100 mk. Ks. Olbracht podaje r. 1557 do wiadomości, że Janek Strzelec otrzymał od ś. p. Fryderyka v. Heidek 5 włók między Wilkasami a Bogaczewem, oraz że tamże 2 włóki dokupił. Ks. Olbracht nadaje ten majątek prawem lennem i uwalnia Janka na czas życia od służby i tłoki. Potomkowie jego mają 1 służbę zbrojną czynić. R. 1651 dostaje strzelec czyli borowy Jerzy Kowalewski 7 1 2 włók położonych między Janikiem Strzelcem, t. j. Strzelcami a Bogaczewem. Strzelce 1. Wielkie al. Strzelca niem. Gross Strehlitz, miasto powiatowe na Górnym Szląsku, w regencyi opolskiej, pomiędzy Bytomiem a Opolem o 4 1 4 niili, pod 50 31 płn. szer. i 35 56 wsch. dłg. , na połowie dawnego traktu z Krakowa do Wrocławia o 15 mil odl. , leży na wznieś. 792 stóp paryz. npm. , śród płaskowzgórza, którego wody uprowadza Małapanew do Odry. Miasto składa się ze starego miasta, otoczonego jeszcze w 1842 r. murami, z dwoma bramami krakowską i opolską, tudzież z trzech przedmieść Krakowskiego. Opolskiego i Jemielnickiego. Posiada kościół par. katol. i dwa filialne, kościół par. ewang. od 1825 r. , progimnazyum, urząd poczt. , 262 dm. , 4113 mk. 2255 kob. , co do wyznania 3041 katol. , 630 ew. aug. , 441 żyd. 1880 r. . Do mieszczan należy 461 ha 370 roli, 36 lasu i 6 łąk; 1842 r. było 167 dm. . 2122 mk. 1720 kat. , 260 ew. , 140 żyd. . Przy Strzelce Strzelce mieście znajduje się starożytny zamek, własność hr. Renarda. W okolicy miasta łomy wapienia i zakłady żelazne kuźnice. S. były w 1234 jeszcze wioską. Prawo. miejskie otrzymały podobno w 1290 r. od Bolesława ks. opolskiego. Albrecht VII, syn Bolka I, ks. opolskiego, otrzymał S. z okręgiem jako swą dzielnicę 1303 1365. Onto prawdopodobnie zbudował tu zamek, nadał miastu 1362 r. prawo magdeburskie z apelacyą do Wrocławia, opasał miasto murami. Po jego śmierci księstwo przeszło na niemodlińską Falkenberg linię ks. opolskich, w osobie Bolesława III, po którym nastąpili Bolko i Bernard. Ten ostatni udzielił miastu przywilej na pobór opłaty drogowej. W 1447 r. nabyło miasto wś Czarkowice od Zygm. Krempskiego za 65 grzyw. gr. czeskich. Zdaje się, że dzisiejszy las miejski zajmuje obszar tej posiadłości. R. 1532 miasto wraz z ks. opolskiem dostało się pod zwierzchnictwo króla czeskiego. Dochody jednak z miasta i dzielnicy pobierał czas jakiś Jerzy, margraf brandeburski, któremu oddał ks. Jan opolski w zastaw za 183, 333 zł. czer. Margraf wprowadził tu reformacyę; jeszcze 1673 r. radę miejską składali ewangielicy. Z kolei to zastawne posiadanie przechodzi do Izabelli, wdowy po królu Janie Zapolyi, trzyma ona S. z dzielnicą od 1552 do 1556 r. Od 1574 r. przechodzi posiadanie w rodzinę Redern ow na Warkoczu, w 1637 r. przez linię żeńską do Kolowratów, 1638 drogą wiana w ręce Siegfrieda z Promnic na Pszczynie, później hr. Kolonna. W XVIII w. zniesiono fortyfikacye miejskie; 1808 r, wprowadzono nową ustawę miejską, która oderwała miasto od związku z dzielnicą. Herb miasta przedstawia pół orła i winną latorośl. W 1754 r. było 790 mk, a w 1783 r. 869. Najstarszy kościół p. w. św. Krzyża, stojący na przedmieściu Jemielnickiem, powstał podobno przed założeniem miasta. Kościół paraf. istniał już 1340 r. Proboszcz Jan nabył wtedy od miasta 5 włók roli za 25 grzyw. i przekazał kościołowi. Inny proboszcz Niklas nabył 1408 r. wś Adamowice i Brzezowice za 108 grzyw. i nadał kościołowi. Trzeci kościół p. w. św. Barbary znajduje się na przedmieściu Opolskiem. Par. katol. S. Wielkie 1869 r. obejmowała 6093 katol. , 563 ewang. , 450 izrael. Dekanat wielkostrzelecki, dyecezyi wrocławskiej, miał 1869 r. 32, 832 katol. , 1339 ewang. , 588 izrael. Dzielił się na parafie Dolna, Rosmierz, Kamień W. , Strzelce W. , Jemielnica, Jasiona, Odmęt, Izbicko, Wysoka. Powiat wielkostrzelecki, w regencyi opolskiej Górnego Szląska, obejmuje, z małemi zmianami, obszar dawnej dzielnicy strzeleckiej ks. opolskiego. Dobra stanowiące tę dzielnicę przeszły około 1860 w posiadanie hr. Renarda i akcyjnego towarzystwa Minerwa. Dołączono tylko przy tworzeniu powiatu okręgi Kamień W. , Odmęt, Chorullę, Obrowiec i Rozwodzę, wreszcie Ujazd Ujest. Obszar powiatu graniczy od płn. wsch. z pow. lublinieckim, od płd. wsch. z toszeckogliwickim, od płd. z kozielskim, od płn. zach. z opolskim. Powierzchnia obejmuje 1652 mil kwadr. al. 356, 271 mr. Jestto płasko wzgórze, które szosa krakowskowrocławska dzieli na dwie rożne połowy. Część północnowschodnia przedstawia się jako kraina lesista przeważnie, z glebą ubogą, nienadającą się do uprawy; część południowozachodnia, z wznoszącą się pośród obszaru bazaltową górą św. Anny 1232 st. , jest o wiele lepszą. Najżyzniejszą glebę ma obszar zajmujący płd. stoki góry św. Anny. Klimat łagodniejszy odbija się tu i na roślinność. Zachodnią granicą powiatu płynie Odra, środek przerzyna Jemielnicka Woda, dopływ rz. Małopany, płynącej przez płn. wsch. część powiatu. Płd. kraniec przerzyna Kłodnica. W 1860 r. połowa obszaru 155, 290 mr. zostawała pod uprawą rolną, lasy zajmowały mniejszą połowę 148, 311 mr. , łąk nie wiele 7, 998 mr. , na wody, drogi, nieużytki przypadało 38, 181 mr. , pastwiska 431 mr. , ogrody 2174 mr. W 1885 r. było na obszarze gmin wiejskich 23, 337 ha roli, 2047 ha łąk i 1063 ha lasu; na obszarze dóbr większej posiadłości 19, 955 ha roli, 1920 ha łąk i 32, 145 ha lasu. Do miast należało 1287 ha roli, 70 ha łąk i 79 ha lasu. Ogółem obszar ról. łąk i lasów wynosił 89. 515 ha. Z rolnictwem łączy się hodowla owiec, uprawa owocowych drzew i wina w niektórych okolicach Leźnica, Olszowa. Z bogactw mineralnych obszar powiatu posiada pokłady wapienia i rudy żelaznej. Ztąd rozwinął się tu przemysł żelazny liczne huty, walcownie, wielkie piece. Ludność tego obszaru wynosiła 1783 r. 13, 688 głów 1510. W miastach; 1861 r. było 56, 560 mk. 50, 044 Polaków, 6026 Niemców, 490 Czechów; 53, 588 katol. , 1986 ewang. , 986 żyd. ; 1870 r. 61, 261 mk 3832 na 1 milę kwadr. , w tej liczbie 94 katol. i 89 Polaków. Według ostatniego spisu z 1885 r. było ludności 64, 301 w tem 8177 w miastach Strzelce W. i Leźnica; co do wyznania 61, 909 katol. , 2558 ewang. i 834 żyd. Ostatnie dane urzędowe nie uwzględniają narodowości; prawdopodobnie można przyjąć 90 dla Polaków. 2. S. Małe al. Strzeleczki, niem. Klein Strehlitz, 1531 r. Parva Streletz, Klein Streletz, targowisko nad praw. , brzegiem Soleckiej Wody, pow. prądnicki, par. Strzelce Małe, odl 3 1 2 mili od Prądnika, 1 1 4 na wschód od Strzelic. Posiada kościół par. kat. , szkołę 3klas. , gorzelnię. Gmina wiejska ma Strzelce Strzelczyki Strzelczyńce Strzelczyska Strzelców Strzelciszki Strzelcza zapora Strzelcowizna Strzelcowo Strzelcy Strzelciszki Strzelcz 891 ha 738 ha roli i 97 łąk, 197 dm. , 1428 mk. 795 kob. , 1404 kat. , 17 ew. , 7 żyd. W ciągu roku 4 targi na bydło i rzeczy kramne. Par. S. Małe, dek. małostrzeleckiego, mia ła 1869 r. 2427 kat. , 22 ew. , 17 izr. Dek. małostrzelecki, dyec. wrocławskiej, miał 17, 229 kat. , 363 ew. , 87 izr. i obejmował 8 parafii Biedrzychowice, S. Małe, Kurnica, Komorni ki, Krapkowice, Kujawy, Racławice Polskie i Roznochów. 3. S. , niem. Strehlitz, dobra i wś, pow. oleśnicki, par. ew. Strzelce, kat. Oleśnica. W r. 1885 dobra miały 8 dm. , 88 mk. 8 kat. , 895 ha; wś miała 88 dm. , 555 mk. 20 kat. , 490 ha. Kościół założony zo stał w r. 1585 przez Klemensa Sacko z domu Graben, dziedzica S. Pierwszym pastorem był Andrzej Guenther, potem czas jakiś ko ściół w S. był filią par. Juliusburg. W latach od 1679 do 1770 r. kościół został zupełnie przebudowany. Posiada wiele nagrobków. 4. S. , niem. Strehlitz, 1193 Strelze, wś, pow. świdnicki, par. ew. Domanze, kat. Strzelce. W r. 1885 było 80 dm. , 675 mk. 86 ew. , rozl. 753 ha. Katol. szkoła, młyn wodny, browar, gorzelnia. Wspominane w dok. z 1193 r. w liczbie wsi należących do uposażenia klasztoru wrocławskiego na Piasku. 5. S. , niem. Strehlitz, 1359 r. Strelicz, wś w trzech częściach, pow. namysłowski, par. ew. Na mysłów, kat. Strzelce. Część I miała 1885 r. 94 dm. , 843 mk. 344 kat. , 1207 ha; część II 22 dm. , 197 rak. 45 ew. , 337 ha; część III 19 dm. , 189 mk 84 ew. , 189 ha. Obszar większej własności ma 6 dm. , 121 mk. 61 kat. , 238 ha. Część I obszaru z wolnem sołtystwem należy do miasta Wrocławia. Kościół par. kat. założony zapewne w koń cu XIII w. W 1359 r. wspominany z upo sażeniem 2 łanów. Par. S. , dek. namysłow skiego, miała 1869 r. 1721 kat. , 2692 ewang. , 21 izrael. Br. Ch. Strzelciszki, ob. Strzelczyszki. Strzelców, ob. Strzelczew. Strzelcowizna, wś rząd. nad Czarną Hańczą, pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Studzieniczna, ma 47 dm. , 302 mk. Ma tu być wzniesiony kościół par. dla ludu mieszkającego w lasach augustowskich, z powodu zbyt wielkiej odległości kościoła w Studzienicznej. Strzelcowo, zaśc. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra hr. Czapskich Łużki, o 10 w. od gminy, 5 dusz rewiz. Strzelcy, w spisie z 1865 r. Strjelica, wś, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Stefanpol, okr. wiejski i dobra, w 1865 r. Szyrynów Białydwór, o 20 1 2 w. od gminy, 28 dusz rew. Strzelcz i Strzelcze, ob. Strzelce. Strzelcza zapora, ob. Dniepr. Strzelczew al. Strzelców, wś i fol. , pow. łowicki, gm. Jeziorko, par. Łowicz kolegiata, odl. 3 w. od Łowicza, ma 16 os. , 158 mk. , 346 mr. folw. , 403 mr. włośc. We wsi staw. Rolki strzelczewskie, w granicach terytoryum miejskiego leżące, należały niegdyś do wójta, a wcielone do fol. Strzelczewskiego, noszą nazwę gruntów Strzelczewskich. W r. 1822 rozległość ich wynosiła mr. magd. 76 pręt. 94, w nowej mierze nowopols. mr. 34 pręt 271, inclusive mr. 41 pręt. 61 łąk. Generał Klicki na części tej roli zbudował pałacyk i założył ogród. Eolw. wraz z wsią wchodziły w skład dóbr księstwa łowickiego. Inwen tarz dochodów kolegiaty łowickiej z 1523 r. nazywa wieś Strzelcową Wolą Łaski, L. B. , II, 237, 512. R. Ocz. Strzelczyki 1. wś nad potokiem, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra w 1865 r. Jankowskich Polany, o 2 w. od gminy a 7 w. od Oszmiany, ma 9 dm. , 70 mk. kat. 27 dusz rewiz. w 1865 r. . 2. S. , wś, pow. sokólski, w 1 okr. pol. , gm. Grzebienie, o 29 w. od Sokółki. 3. S. , młyn, tamże, o 23 w. od Sokółki. Strzelczyńce, wś nad Bohem, pow. bracławski, okr. pol. i sąd Woronowica, gm. Łu ka, par. kat. Niemirów o 10 w. , ma 131 osad, 664 mk. , 744 dz. ziemi włośc. , dwor skiej 308 dz. Abramowiczów, 177 dz. Kuli kowskich i Antoniny Abramowieżowej. Posiada cerkiew; 2 młyny wodne murowane. Grunt górzysty i błotnisty, gleba piaszczysta i ka mienista. Tu d. 2 lutego 1828 r. urodził się Henryk Jabłoński, poeta, zmarły 1868 ro ku w Marsylii jako konsul francuski w Zan zibar ze. Dr. M. Strzelczyska, wś, pow. mościski, 4 klm. na płd. wsch. od Mościsk sąd pow. , st. kol. , urz. poczt. i tel. . Na płn. leżą Rzadkowice, Mościska i Lipniki, na wsch. Lipniki, na płd. Radenice, na płd. zach. Buchowice, na zach. Krysowice, na płn. zach. Zakościele. Półn. część obszaru przepływa pot. Siekanica al. Sieczna. W jego dolinie leżą zabudowania. Własn. więk. hr. Stanisława Stadnickiego ma roli or. 214, łąk i ogr. 42, past. 15 mr. ; wł. mn. roli or. 855, łąk i ogr. 123, past. 112 mr. W r. 1880 było 176 dm. , 997 mk. w gm. , dm. , 31 mk. na obsz. dwór. 1003 obrz. rz. kat. , 9 obrz. gr. kat. . 16 izr. ; 1013 Polaków, 12 Rusinów, 1 Niemiec. Par. rz. kat. w Mościskach. We wsi jest stary, niegdyś paraf. kościółek drewniany. Parafię która istniała przed r. 1397, wcielono w r. 1602 do par. mościskiej. Par. gr. kat w Mościskach. We wsi jest szkoła etat. 1klas. Przed kilkoma laty wykonała tutejsza gmina przekop Sieczny, mt. szeroki, 340. mt. długi a 2 mt. głęboki. Przekop ten skraca bieg rzeki o 200 mt. i zapobiega wylewom i zamulaniu przyległych pól. obok kościółka znajdują się ślady Strzelczew Strzelęcino Strzelczyszki obszernego okopu. Za czasów Rzpltej nale. żała wś do dóbr ststwa mościskiego. Lu. Dz. Strzelczyszki, wś, pow. wyłkowyski, gm. Pojeziory, par. Szumsk, odl. od Wyłkowyszek 17 w. , ma 25 dm. , 171 mk. W 1827 r. 4 dm. , 27 mk. , par. Wyłkowyszki. Strzelczyszki, wś, pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. Olkieniki, okr. wiejski Podzie, o 33 w. od Trok, ma 4 dm. , 51 mk. kat. w 1865 r. 30 dusz rewiz. . Strzele, Streli, wś, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Żytyn, o 35 w. od Brześcia. Strzelec, pustkowie, w pow. ostrzeszowskim, o 7 klm. ku płu. od Miksztata. Strzelecka dębina, las w pow. podhajeckini, ob. Litwinów. Strzelecka 1. Karczma, urzęd. StrelitzNetz krug, pow. chodzieski, o 5 staj ku płd. od Miasteczka, na lew. brzegu Noteci, wzn. 50 mt. npm. 2. S. ulica, Schnetzenhausstrasse, przedmieście Piły, w pow. chodzieskim, 11 dm. , 64 mk. A. Jel. Strzelecki Kąt al. Strzelecki Klucz, rus. Strileckyj Kut, Strileckyj Klucz, przys. Mamajowiec Nowych, w pow. i obw. sąd. czorniowieckim. na praw. płd. brzegu Prutu; w r. 1869 było 271 dm. , 1249 mk. w 1880 r. 282 dm. , 1344 mk; 1311 gr. nieun. , 1 kat. , 32 żyd. ; 1312 Rusin. , 32 Niem. Par. gr. uieun. w Rewnie. Własność funduszu religij. gr. nfeun. St. poczt. Łużany. Br. G. Strzelecki młyn, ob. Jaskółka. Strzeleckie Holendry, wś, pow. gostyński, gm. Sójki, par. Strzelce, mają szkołę początkową, 7 dm. , 144 mk. , 154 mr. Strzeleckie jezioro, w pow. międzyrzec kim i międzychodzkim Skwirzyna, na płn. zachód od Międzyrzecza, 2 klm. długie 08 klm. szerokie, bez odpływu. W r. 1485 król. Kazimierz nadając Międzyrzeczowi prawo nie mieckie, pozwolił mieszczanom łowić ryby zabrodniami na jeziorach S. i Linie Grasige See, Trawne jezioro. Jezioro S. zwało się zwykle i zowie się dotąd Głębokiem Glemboch; przejściowa nazwa Strzeleckiego prze chowała się w stawie, znajdującym się na napłn. wsch. wybrzeżu jez. Głębokiego. Je zioro to znane już w r. 1312 pod swą nazwą właściwą Glabok, Glambek, Glambeke, ztąd mylnie Głąbek; ob. Kod. Wielkop. sprzedał w r. 1390 Wincenty z Chycin klasztorowi zemskiemu bledzewskiemu; jakim zaś spo sobem przeszło na własność ststwa międzyrzeckiego, nie wiadomo. E. Cal. Strzeleckie Holendry, urzęd. StrelitzHau land, pow. chodzieski, o 6 klm. na zach. od Szamocina nad strugą Margonińską dopł. Noteci; par. kat. Chodzież, par. prot. i poczta na Holendrach Zacbodzkich Zachasberg, st. dr. żel. w Miasteczku Friedheim o 8 klm. , z młynem Christoph tworzą okr. wiejski ma jący 19 dm. , 162 mk. prot. 1 kat. i 488 ha 269 roli, 78 łąk, 10 lasu. E. Cal. Strzelenka, także Strzelinka, mylnie Strzelniczka i Strzelniki, niem. Trzelniki, Strzellnikbach, rzeczka, lewy dopł. Raduni; wypływa z jez. Tuchomka, w pow. kartuskim wzn. 140 mt. npm. , lecz ponieważ jezioro to na zach. połączone jest z poblizkiem jez. Tuchomiem 141 mt. , a to ostatnie na płn. zach. z jez. pod Kielnem 152 mt. , w pow, wejherowskim, dla tego można jej początku aż tu szukać. Wstapiwszy w pow. kartuski, płynie S. w płd. kierunku przy Borowcu i Baninie, wstępuje potem pod Rębiechowom Ramkau w pow. gdański i tworzy odtąd aż do swego ujścia do Raduni pod Lniską Ellernitz, ćwierć mili poniżej Żukowa, granicę pomiędzy pow. gdańskim a kartuskim, przerżnąwszy przedtem piękną okolicę między Pępowem a Czaplami. Długość biegu dochodzi 2 mil ob. Land und Leute des Landkr. , Danzig, str. 79. Kś. Fr. Strzelewo, Strzelno w r. 1299, dwór z ko ściołem dawniej paraf. , pow. bydgoski, o 12 kim. ku wsch. od Nakła, na trakcie bydgoskim, przy dr. żel. toruńskopilskiej, w oko licy wzn. 107 mt. npm. , par. Dąbrówka, szko ła, poczta i st. dr. żel. w miejscu. Z fol. Janin i Kamieniec i st. dr. żel. , zwaną urzęd. Strelau, ma 28 dm. , 414 mk. 392 kat. , 22 prot. i 1708 ha 941 roli, 392 łąk 251 lasu; gorzelnia parowa i mleczarnia, chów bydła szwajcarskiego i koni arabskich, angielskich i litewskich; właścicielem jest hr. Morsztyn. W r. 1229 scholastyk łęczycki Józef nadał kościołowi gnieźnieńskiemu S. , leżące w ziemi nakielskiej, na kresach Kujaw Kod. Wielk. n. 823. R. 1489 posiadali tę majętność Strze lewscy, a r. 1583 Piotr Gadkowski i Prokop Samostrzelski; pierwszy miał 8 1 2 łan. osiadł. , 1 zagr. i rzemieśl. , drugi 4 1 2 łan. i 2 zagr. ; później przeszło S. w ręce Bnińskich na Samostrzelu; ostatni z nich Konstanty zmarł przed kilkoma laty. Sprzedał on te dobra hr. Morsztynowi za 1, 120, 000 mrk. Stacya dro gi żelaznej Strelau leży o 3 klm. na wsch. płd. od wsi. E. Cal. Strzelęcino 1648 r. , niem. Strellentin, do bra ryc. w Pomeranii, pow. lemborski, st. p. i par. kat. Lębork, 8 klm. odl. , 447 ha 341 roli or. , 22 łąk, 61 lasu. W 1885 r. 7 dm. , 18 dym. , 116 ew. mk. R. 1437 płaciło S. Trselenezin jeszcze czynsz polski w naturaliach i to od 2 1 2 radła ob. Gesch. d. Lan de Lauenburg u. Buetow von Cramer, str. 292. B. 1780 był tu dziedzicem Magnif. Wetke; liczono 13 mk. 3 kat. . R. 1648 na leżało S. do par. brzeźnińskiej. Kś. Fr. Strzelczyszki Strzele Strzelec Strzelecka dębina Strzelecka Strzelecki Kąt Strzelecki młyn Strzeleckie Holendry Strzeleckie jezioro Strzelenka Strzelewo Strzelin Strzelica Strzelma Strzelic Strzelic Strzelic, wś kośc. ob. Mogilno VI, 584, mylnie, zamiast Strzelce. Strzelica 1. wś, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. Hermanowicze, o 37 1 2 w. od Dzisny, 5 dm. , 40 mk. katol. 2. S. , wś włośc. nad rz. Jaźnicą, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Jazno, okr. wiejski Kuryłowicze, o 7 w. od Dzisny, ma 2 dm. , 22 mk. w 1865 r. 8 dusz. rewiz. . 3. S. , folw. pryw. nad rz. Le biodą, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , o 31 w. od Lidy, 1 dm. , 33 mk. J. Krz. Strzeliczewo, Strzeliszczewo, Strzeliczew al. Streliczewo wś i fol. , pow. rzeczycki, w 1 okr. pol. jurewickim, gm. Chojniki, par. katol. Ostrohlady, o 1 milę na płd. od Chojnik, na od krytej równinie. Wś ma 64 osad; cerkiew p. w. św. Michała, drewniana, około 2000 parafian; ma z dawnych zapisów 4 1 2 włóki ziemi; ka plica w Hubarewiczach p. w. Narodzenia N. M. P. Folw. , jeden z lepszych w kluczu choj nickim, należał niegdyś do kn. Szujskich. Osta tnia z rodu Ludwika Szujska wniosła w posa gu S. i całą Chojniczyznę Karolowi Prozorowi, ostatniemu oboźnemu litewskiemu. W 1888 r. nabył Chojniki ze S. i innemi folwarkami od Konstantego Prozora kupiec z Odessy Abramow. A. Jel. Strzelin al. Strzelino, posiadłość około r. 1580, w pow. poznańskim, par. Sobota, w okolicy Obornik i Poznania Pawiński, Polska XVI w. , I, 36, przyp. 3. Strzelinko, niem. Klein Strellin, wś w Pomeranii, pow. słupski, par. kat. Słupsk, 468 ha; 1885 r. 28 dm. , 40 dym. , 197 mk. ew. Strzeliska 1. Nowe, po rus. Striłyska, miasteczko, w pow. bobreckim, 17 klm. ua płd. wsch. od Bóbrki st. dr. żel. , 15 klm. na płn. od Chodorowa sąd pow. ; urząd poczt. w miejscu. Na zach. leżą Hrusiatycze i Kniesioło, na płn. zach. Bakowce, na płn. i wsch. Strzeliska Stare, na płd. Lubcza pow. rohatyński. Wody płyną strugami do Boberki Własn. więk. ma roli or. 93 mr. , łąk i ogr. 10, pastw. 5 mr. ; własn. mn. roli or. 877, łąk i ogr. 73, pastw. 91 mr. W r. 1880 było 334 dm. , 2381 mk. w gminie, 2 dm. , 19 mk. na obsz. dwór. 833 gr. kat. , 89 rzym. kat. , 1478 żydów; 1606 Polaków, 762 Rusinów, 29 Niemców. Par. rzym. kat. w Podkamieniu, gr. kat. w miejscu, dek. bobrecki. Do par. należą Strzeliska Stare i Kniesioło. W miasteczku jest cerkiew i szkoła etat. 3klas. S. zwały się dawniej Strzelce. W r. 1513 dano mu przywilej na jarmark i targi tygodniowe Rkp. Oss. , Nr. 2836, str. 30, a w r. 1524 na postawienie mostu 1. c, str. 57. Dnia 24 kwietnia 1662 r. zezwala Jan Kazimierz miastu Strzeliskom, dziedzicznemu majątkowi ststy żydaczowskiego Jana Jabłonowskiego, na jarmark dwa razy do roku Arch. kraj. we Lwowie, C. , t. 414, str. 2505. Herb w niebieskiem polu lew złoty z podniesionymi łapami, złota koro na nad głową. 2. S. , Stare, wś, przyległa od strony wschodniej do S. Nowych urz. poczt. . Na zach. leżą S. Nowe, Bachowce i Trybuchowco, na płn. Lubeszka Wołochowa, na wsch. Tuczna i Przybyń obie w pow. przemyślańskim, i Mełna pow. rohatyński, na płd. Wyspa i Lubcza pow. rohatyński. Wzdłuż granicy płn. wsch. płynie pot. Świrz; zach. część obszaru przepływa Lubeszka praw. dopł. Świrza. Zabudowania wiejskie leżą na płd. zach. w dolinie Lubeszki. Płn. część ob szaru lesista najwyż. wznies. 409 mt. Własn. większa ma roli or. 502, łąk i ogr. 72, pastw. 70, lasu 1706 mr. ; wt. mn. roli or. 428, łąk i ogr. 94, pastw. 143, lasu 19 mr. W r. 1880 było 80 dm. , 459 mk. w gminie, 7 dm. , 52 mk. na obsz. dwor. 448 gr. kat. , 36 rzym. kat. , 27 izrael; 465 Rusinów, 19 Polaków, 27 Niemców. Par. rzymm. kat. w Podkamieniu, gr. kat. w S. Nowych. We wsi jest cerkiew, szkoła filialna i kasa pożyczk, gra. z kapit. 1667 złr. Lu. Dz. Strzelitowo, pustka, w dobrach Kadzidłowo, pow. łęczyckim. Strzelki według Kętrz. Strzelkowo niem. Strehlkau, wś włośc. na Kaszubach, pow kościerski, st. poczt. i par. kat. Stara Kiszewa; zawiera 5 gburs. posiadeł i 5 zagr. , razem 111 ha 95 roli or. , 6 łąk; 1885 r. 8 dm. , 7 dym. , 46 mk. ew. Za czasów pols. należały S. do sstwa kiszewskiego. Roku 1772 było tu według lustr, pruskiej komisyi katast. 3 włościan, Niemców i lutrów. Każdy posiadał 1 wł. i wysiewał 15 kor. żyta, 2 jęcz. , 7 owsa, 1 grochu, 1 tatarki. Mieli wolne drzewo opałowe i budulcowe, płacili czynszu każdy 26 fl. 20 gr. , 1 gęś, 2 kury i każdy był zobowiązany obrabiać 3 morgi i przez 2 dni mierzwę wozić. Zagłównego płacą 5 fl. , hyberny 7 fl. 20 gr. obaj razem wziąwszy ob. Zeitsch d. Westpr. Gesch. Ver. . XV, 139, Według wizyt. Rybińskiego z r. 1780 liczyły S. 12 mk. akatol. i 1 kat. męsznego pobierał prob. 1 kórz. 2 wiertle żyta i tyleż owsa ob. str. 406. Uwłaszczenie nastąpiło tu 1819 r. Strzelma, potok, wypływa w lesie t. n. , na zach. obszarze gm. Nidko, w pow. cieszyń skim, na Szląsku austr. , na granicy pow. cie szyńskiego i bielskiego; płynie na zach. i w Nidku łączy się z pot górskim, poczem skrę ciwszy się na płd. , poniżej kościoła nideckiego wpada do Głuchowy, praw. dopł. Olszy. Długi 4 klm. Br. G. Strzelma, niem. Strelma, przys. gm. Nidka, w pow. cieszyńskim, obw. sąd. jabłunkowskim, na Szląsku austr. , nad pot. Strzelmą, płynącym z pod Czantorego Wielkiego 995 mt. , łączącym się od praw. brzegu z pot. gór Strzelki Strzelitowo Strzeliska Strzelinko Strzeliczewo skim i uchodzącym do Głuchowy dopł. Olszy. W r. 1880 było tu dm. 65, mk. 455. W uzupełnieniu opisu Nidka t. VII, p. 37 dodać należy, że obszar Nidka dzieli się na wś Nidok 100 dm. i 752 mk. , na przys. Strzelmę 65 dm. , 455 mk. i Głuchowa 52 dm. , 360 mk. ; razem dm. 217, mk. 1567, prot. 1498, rz. kat. 30, żyd. 19; Polaków 1551, , Niemców 16. Należy do dóbr arcyks. Albre chta. Br. G. Strzelna 1. wś, os. leś. , pow. skierniewicki, gra. Słupia, par. Jeżów; ma 50 mk. , 25 mr. 2. S. , wś, pow. brzeziński, gm. Popień, par. Jeżów; ma 8 dm. , 66 mk, 293 mr. włośc. Strzelna, sioło i dobra, pow. kobryński, w 5 okr. pol. , gm. Janowo Iwanowo, o 78 w. od Kobrynia. Strzelnia, wś, pow. ciechanowski, gm. i par. Grudusk, odl. 17 w. od Ciechanowa, ma 14 dm. , 125 mk. , 600 mr. 20 mr. nieuż. . Miesz ka tu drobna szlachta. W 1827 r. 9 dm. , 138 mk. Br. Ch. Strzelnica, rzką i Strzelniczka rzka ob. Strzelenka. Strzelnik, dwór, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 85 w. od Poniewieża. Strzelniki, Strelniki, opustoszałe sioło we włości ostropolskiej, t. j. w południowej części dzisiejszego pow. nowogradwołyńskiego. W 1583 r. ks. w wda kijowski płaci od 3 dym. , 2 ogr. , 6 ogr. i 2 komorn. podsusidków Jabłonowski, Wołyń i Podole, 146. Strzelniki, urzęd. Strelniki, wś, pow. jampolski, okr. pol. i sąd Murachwa, gm. i par. katol. Krasne, poczta Rachny Lasowe, ma 137 osad, 1028 mk. , 1100 dzies. ziemi włośc. , 63 cerkiewnej, 1217 dzies. dworskiej, w częściach Mazurkiewicza, Peukera dawniej Dunina, Ledóchowskiego, Korczyńskiego, Siemiaszki i Łabędzkiego, dawniej cała Ledóchowskiego. Cerkiew p. w. św. Jana, wzniesiona w 1875 r. , ma 1090 parafian. Grunta pagórkowate, gleba urodzajna. Dr. M. Strzelniki, ob. Strzelenka. Strzelniki, wś, pow. jańsborski, st. poczt. Claussen; 1260 ha, 91 dm. , 444 mk Jerzy Ramung t. Ramek, komtur ryński, nadaje Michałowi Cwalinie Schwalina na prawie magdeburskiera, 50 włók w S. i młyn tamże wraz z 2 włókami, Dan w Rynie r. 1478. Roku 1643 nabywa Jan Lipiński z Pogorzela 3 włóki w S. od Jana Plagi. Por. Ryn t. X, 101. Strzelno, urzęd. Strelno, miasto dziś powiatowe w w. ks. poznańskiem poprzednio w pow. inowrocławskim, o 20 klm. na płd. zach. od Inowrocławia, 15 klm. na wschód od Mogilna i 12 klm. na zachód od Gopła, w okolicy wzn. 100 do 110 mt. npm. Ma kościół katolicki, kaplicę, kościół protest. , synagogę, klasztor po norbertankach, szkołę paraf. , szpital, ratusz, aptekę, 2 lekarzy, 4 jarmarki do roku, urząd poczt, trzeciorzędny i st. tel. ; jest siedzibą 2 komisarzy policyjnych, nadleśnictwa rządowego, t. zw. am tu Waldau i władz powiatowych od r. 1887. Część przyległych Bławat należała do miasta. Jedna z większych własności miejskich obejmuje 76, 22 ha. W r. 1885 liczyło S. 311 dm. i 3958 rak Herb msta wyobraża dwie na krzyż złożone białe strzały, między któremi krzyż złoty. Ludność zajmuje się rolnictwem, drobnym handlem i przemysłem. W r. 1565 1566 płaciło miasto 32 flor. soszu, 43 fl. 4 gr. czopowego, tudzież od 12, szynkarzy 9 fl. 18 gr. , od 4 szynkarek wódki po 6 gr. , od 5 przekupniów po 7 gr. ; od 2 rzemiosłu, po 4 gr. , od 7 pomocników rzemieśln. po 1 2 gr. , od wiatraka 5 gr. ; łanów uprawianych było 42 1 2. W r. 1788 liczyło S. 136 dm. i 835 mk. ; w 1811 r. 154 dm. , 1048 mk. ; w 1816 r. 157 dm. , 1183 mk. 340 prot. i 74 żydów; w 1831 r. 163 dm. , 1601 mk 862 kat. , 520 prot. , 119 żyd. ; w 1858 r. 2813 mk; w 1871 r. 258 dra. i 3315 mk Z miasta wychodzą bite trakty do Inowrocławia, Wronów i Kwieciszewa. Kościół parafialny, poklasztorny, p. w. św. Trójcy, pierwotnie św. Krzyża lub św. Anny, jest fundacyą Piotra Dunina Włostowicza. Nawę główną oddziela ośm arkad od naw bocznych, o połowę niższych. Krzyż równej wysokości z nawą główną i presbiteryum. W nawach bocznych krzyżowe sklepienie. Za ołtarzem absyda. Do nawy z prawej strony przypierają kaplice. Cztery ostrołukowe pola, sklepienia św. Barbary wspierają się na kolumnie z piaskowca. Facyatą o dwóch wieżach, równie jak wnętrze świątyni, rażą zepsutym smakiem XVIII w. ; niemniej kaplice i sam klasztor zakonnic. Po zniszczeniu przez Szwedów, odbudowano kościół przed r. 1728, staraniem proboszcza ks. Pawła Wolskiego. Następcy jego ks. Mikołaj Łukowski i Józef Łuczycki przystawiali kaplice, a wnętrze kościoła przystroili J. Łepkowski, O zabytkach Kruszwicy. .. , 177 nast. Architektonikę pierwotną badał szczegółowo Wł. Łuszczkiewicz ob. Kościoły i rzeźby Duninowskie w Strzelnie na Kujawach, Pąmiętn. wydziału filol. hist. filoz. Akad. Umiej. z r. 1876. Na ścianie płn. umieszczoną jost płaskorzeźba, na której przedstawiona św. Anna, trzymająca oburącz dziecię, po prawej stronie Piotr Dunin, oddający model kościoła pod opiekę św. Anny, po lewej zaś klęcząca zakonnica z księgą otwartą. Napis naokoło brzmi Te velut optaras hoc dono Petrus honorat virginis Anna pie mater veneranda Marie. Tablica ta służyła niezawodnie za tympanon portalu; ornamentacye jej stanowią zwoje gałęzi i liści. Kaplica św. Barbary przy kościele ma sklepienie gotyckie Strzelniki Strzelnik Strzelnica Strzelnia Strzelna Strzelno Strzelna Strzelno krzyżowe, wsparte na jednej kolumnie. Ta kolumna z ornamentacyą romańską, wykuta z kamienia piaskowego szarożółtawego, jest jedynym zabytkiem wewnętrznych ozdób, które pozostały z pierwotnej budowy. Posadzka kościoła ułożona w szachownicę z marmuru białego i czarnego. Z czarnego też marmuru są nagrobki niektórych proboszczów klasztornych, jak n. p. Samuela Sierakowskiego 1635, Pawła Wolskiego 1728 i innych. Nagrobek drewniany z dwoma wizerunkami książąt kujawskich i bałamutnemi napisami położony był w r. 1748; napisy te opiewają, że w r. 1124 ks. Aleksander sprowadził do S. norbertanów, których w r. 1254 ks. Kazimierz przeniósł do Wrocławia, a w miejsce ich ulokował norbertanki. W tym kościele złożone też były zwłoki żony ks. Kazimierza Dok. kuj. Ulan. , 123. Kościół posiada słynący cudami obraz N. M. Panny i krucyfiks, uznany za cudowny przez bisk. włocławskiego Jana w r. 1461. Liczne odbywają się tu odpusty na św. Trójcę, św. Annę, św. Norberta, Wyniesienie Krzyża św. i inne. Przy kościele zaprowadzono bractwa św. Anny, Różańcowe i Niepokal. poczęcia N. M. P. Na dziedzińcu stoi statua N. M. Panny z białego marmuru, kilkanaście łokci wysoka, wystawiona w r. 1635 przez Szymona Kołudzkiego, kan. gnieźn. Obok figury leżą trzy ogromne kamienie, zwiezione z pól strzelińskich; do jednego z nich, z wyciśniętym śladem koła, wiąże się podanie o św. Wojciechu. Kamień ten jest w wielkiem poszanowaniu u ludu, który mu przypisuje własności lecznicze. Kościół posiada znaczny zbiór relikwii. Są tu jeszcze spruchniałe rzeźby dębowe z XV w. , wyobrażające stacye męki Pańskiej. Parafię, liczącą 4200 dusz, składają Bławaty, Busewo, Łąkie, Miradz, Młyny, Naskrętne, Sławsko Małe, Strzelno, Wilamowo czy Wilhelmowo, Wronowo i Żegotki. Szkoły paraf. są w Młynach i w Strzelnie. Przy kościele stoi kaplica p. w. św. Prokopa, przeznaczona obecnie na spichrz i skład drzewa. Kościół ten ma nawę główną zbudowaną na podstawie koła średnicy 810 mt. . Na osi jego z zachodu ku wschodowi stoi od frontu okrągła, z boków spłaszczona wieża, z wnętrzem kolistem, z tyłu zaś presbiteryum kwadratowego planu, bez absydy. Wiązanie z kamienia i stała grubość ścian 110 mt. , wskazuje na jednolitość planu, któremu nic nie przydały późniejsze epoki; wzniesienie wieży, przybudowanie szkarpy, wybicie nowych otworów na wysokości piętra i przymurowanie łuku tęczy pochodzą z późniejszych czasów. W jednej z ścian kościoła wmurowana jest tablica erekcyjna bez napisu, przedstawiająca trzy postacie. W środku Chrystus siedzący na tronie, do którego Słownik Geograficzny T. XI. Zeszyt 126 zbliża się od prawej strony młodzieniec podający model kościoła, a od lewej nachylona zakonnica z księgą otwartą. Prócz tych zabytków z XII w. znajduje się jedna jeszcze tablica nad wejściem do dawnej furty klasztornej. Rzeźba ta, bardzo już starta, przedstawia N. M. Pannę, trzymającą na prawej ręce dzieciątko Jezus; w około są postacie ludzkie, z których dwie dolne wyobrażają, jak się domyśla Wł. Łuszczkiewicz, fundatorów ex voto, a reszta proroków. Kościół p. w. św. Bucha, o którym wspomina przywilej miejski z r. 1436 Kod. Dypl. Pol. , II, 865, znikł bez śladu. Kościół prot. i synagoga powstały w nowszych czasach. Przed r. 1772 nie było żydów w S. Par. prot. liczyła w r. 1860 w 40 osad. 3581 prot. obok 10, 382 katol. . Nowy ratusz stanął w r. 1728 staraniem Pawła Wolskiego, proboszcza klasztornego. Klasztor po norbertankach i budynki proboszczowskie pochodzą z nowszych czasów. Dzieje miasta. świadkiem przeszłości S. jest wykopany młot kamienny, z granitu, 22 cmt. długi, 9 szeroki, ważący 248 klgr. Podanie przechowuje pamięć o św. Wojciechu. Apostoł ten przybył do Gniezna w r. 997, zkąd Bolesław Chrobry wyprawił go do Gdańska. Gdy zdążał na Strzelno ku Wiśle, nieostrożny woźnica wjechał na ogromny kamień i wywrócił wóz, w którym siedział św. Wojciech. Wtedy to, mówi podanie, wycisnął się ślad koła na kamieniu, zwiezionym później na dziedziniec klasztorny. Na widownię dziejową wyprowadza osadę założenie klasztoru norbertanek odnoszone do lat 1124, 1133, 1148 1153 i 1190 około. Pierwszą z tych dat popiera podrobiony dokument, drugą Długosz i Damalewiez, trzecią przyjmuje ks. W. Knapiński św. Norbert i jego zakon, 161 7, a czwartą B. Ulanowski. Dok. Kujaw. i Mazow. , 36 9. Uważając za najprawdopodobniejszą datę r. 1133, przyjmujemy za fundatora klasztoru Piotra Włosta, zwanego Duninem, który nadał norbertankom to, co posiadał na obszarze ówczesnego S. Wprawdzie Mieszko Stary potwierdza w akcie z r. 1145, że Janusz, brat Trojana, nadał kanonikom trzemeszeńskim jakieś Strzelno, którego posiadłość w dwa lata potem zatwierdza papież Eugeniusz III Kod. Wielk. , II, 15. Jeżeli nawet odniesiemy ten zapis do naszego S. , to możemy przypuścić, że jak Dunin norbertankom, tak i Janusz ów darował kanonikom pewne części z obszaru Strzelna. Posiadłość zresztą kanoników, znikła potem bez śladu. Może norbertanki nabyły od kanoników dział Janusza. W r. 1212 Konrad mazowiecki ustanowił w 8. targi tygodniowe, uwalniając klasztor od nagabywań kasztelanów, poborców i komorników; r. 1231 było S. już miastem; dnia 25 lipca r. 1293 30 Strzelno Władysław, ks. kujawski i sieradzki, przychylając się do prośby zakonnic, uwolnił poddanych klasztornych Marcina i Dworzysza, synów Pyszczka, od pozwów i służebności grodu Dok. Kuj. Ulan. , 116, 122, 129, prawdopodobnie kruszwickiego. Władysław Łokietek bawiąc w S. d. 19 marca 1299 r. potwierdził sprzedaż wsi Słupi Kod. Wielk. , n. 807, leżącej nad Lutynią, pod Jarocinem. W 1381 r. pojawili się w Strzelnie wojewodowie wysłani przez króla Ludwika, celem wymierzania sprawiedliwości Pomn. dziej. Pol. , II, 697 i pojechali dalej, nie wymierzywszy jej nikomu. W r. 1419 gościł w S. król Władysław w przejeździe z Czerwińska do Poznania i poraz wtóry r. 1422, wracając od granicy Pras krzyżackich Długosz. S. rządziło się prawem, jakie ustanawiał klasztor. To prawo było snąć uciążliwe, a zastosowanie go przez rządców klasztornych i proboszczów wywoływało nie jedną skargę. Znalazł się przecież proboszcz, który chcąc pogodzić te prawa z obowiązkami mieszkańców Strzelna, zwołał w r. 1436 na dzień 21 sierpnia całą gminę, z którą wobec świadków spisano umowę, ustanawiającą zobopólne prawa i obowiązki. Tym proboszczem był Jan Łuka w. Przychylając się, mówi odnośny dokument Kod. Dypl. Pol. , II, 862 7, do słusznych prośb i żądań mieszkańców miasta naszego S. , zwalniamy ich od wszelkiego rodzaju pańszczyzn, a płacony nam rok rocznie podatek szesnastu groszy zamieniamy w sposób niżej określony. Dzień składania danin i płacenia czynszu ustanawia się na uroczystość św. Marcina. Płacić przeto będą 1 rolnicy miejscy z każdego łanu roli po grzywnie monety polskiej bieżącej, licząc 48 groszy grzywnę, i po 2 grosze poradlnego; 2 karczmarze po Jednym wiardunku od karczmy; 3 zagrodnicy bez roli po 3 gr. czynszu, tudzież ci, którzy uprawiać będą pustkowia, gdzie dawniej były ogrody; 4 rzemieślnicy wszelkiego rodzaju, gdzie tylko osiedli lub osiądą, po wiardunkn tejże monety; 5 rzeźnicy 2 kamienie łoju; prasoły, którzy rozwożą sól, składać będą od każdego wozu, wielkiego czy małe go, pół korca soli miary strzelińskiej; takim zaś wozom, które przybędą do miasta, nie wolno ani składać ani wywozić soli bez wiedzy urzędników klasztornych; 7 zwalniając mieszczan od wszelkiej pańszczyzny, klasztor zastrzega sobie dziesięciny snopowe i łano we, składane rok rocznie i zwożone do stodół klasztornych; rolnicy, karczmarze, zagrodnicy, oraz wszyscy ci, którzy o własny chleb się troszczą, płacić będą starodawnym zwyczajem po 4 trojaki ternarios kolędy; 9 klasztor waruje sobie, ażeby w dnie targowe mieszczanie nie zakupywali zwiezionych ży wności, zanim nie zaopatrzy się w nie klasztor, równocześnie atoli z służbą klasztorną wolno każdemu tyle zakupywać, ile mu potrzeba do utrzymania domu; 10 wrazie stacyi królewskiej winni mieszczanie, którzy uprawiają rolę, składać z każdego łanu po dwa korce owsa miary strzelińskiej, 2 grosze, pół kopy jaj, 2 kury, 2 gomułki sera i jedną miskę drewnianą; karczmarze zaś, którzy nie uprawiają roli, składać będą każdy po jednym groszu, 1 korcu owsa, 15 jaj, kurę, gomułkę sera i miskę drewnianą; rolnicy zaś miejscy, karczmarze i zagrodnicy, wspólnie z wsią Bławatami zwaną, dostawią 2 woły, ilekrotnie taka nadarzy się potrzeba; 11 zagrodnicy strzelińscy w danym razie robić będą, t. j. kosić i młócić na folwarkach klasztornych po zwykłej cenie; w dowód szczególnej łaski, dla naprawy ratusza i dla polepszenia stosunków miejskich, klasztor odstępuje czynszu wynoszącego 3 grosze od każdej osadzonej na Cegiełce zagrody; ci zagrodnicy na wezwanie robić będą dzień jeden, wyznaczony przez burmistrza i rajców, dla miasta; gdyby zaś jeden z nioh lub drugi chciał usunąć się od tej jednodniowej roboty, zapłaci zamiast czynszu 4 grosze kary; nadto przekazuje klasztor miastu na własność 4 zagrodników, mieszkających od strony wsi Młynów, tudzież wszystkich późniejszych tam zagrodników z wszelkiemi jak na Cegiełce czynszami; 12 tych zagrodników zastrzega sobie klasztor nieodzownie na zawsze dla pańszczyzny, oraz do żniw i młócki, wyjąwszy wszakże zagrodę z domem, danym Jakubowi Druchnie w zamian za posiadłość, gdzie klasztor zamierza wystawić kościół pod wez. św. Ducha, Jakuba zaś Druchnę uwalnia się na zawsze od pańszczyzny i od opłaty czynszu z tej zagrody; 13 rolnicy strzelińscy naprawiać powinni na przestrzeni 49 łokci, wymierzonych ich miarą i określonych znakami, groblę przy młynie na Mątwach i starodawnym zwyczajem to samo robić przy Kruszwicy 14 każdy łan miejski lub półłanek mieć będzie ogród, wolny od wszelkich czynszów, pańszczyzn i podatków; 15 mieszczanom wyznacza się poza obrębem ich ról wolne pastwisko dla bydła pod wsią Młynami, przy błoniu Rostkowcu, wśród błota zwanego Strugą, tudzież w lasach i dobrach klasztornych, lecz bez wyrządzania szkód; gdyby zaś w podobnym przypadku chcieli spędzać winy na pastucha, nie z nim lecz z mieszczanami rozprawiać się będzie klasztor; komorników miejskich zwalnia się od wszystkich podatków, wyjąwszy kolędy; 17 burmistrz z radą miejską ustanawia ceny napojów, stosownie do ich wartości i do cen bydgoskich lub innych; 18 klasztor na mocy praw cywil nych mieć będzie swoją łaźnię, w której wszyscy kąpać się będą; mieszczanom nie wolno mieć łaźni; 19 starodawnym zwyczajem mieszczanie posiadać będą swe role, jak długie i szerokie; 20 klasztor zwalnia mieszczan od składania gajowego owsa; 21 żaden mieszkaniec nie ma posiadać ani zakładać ogrodów na pastwisku miejskiem, przy błotach zwanych Czastrigewo, wyjąwszy zagrody młynarza; 22 natomiast wolno mieszczanom zakładać ogrody na własnych rolach; dla podniesienia zaś miasta przekazuje mu klasztor wszystkie dochody płynące od tych, którzy namioty swoje podczas targów stawiają przy ratuszu. Po tem wyłuszczeniu swobód i obowiązków następuje prawo karne. Wszystkie występki sądzić będzie wójt miejski według prawa magdeburskiego, stosownie do odwiecznych przywilejów klasztoru; gdyby zaś w danym razie władza wójta nie wystarczała, wtedy burmistrz wspólnie z radą miejską poskromić i karać będą przestępców. Doraźne bunty i opór stawiany klasztorowi sądzone będą przez króla lub prawowitych sędziów jego. Klasztor zastrzega sobie także pewien udział w sprawach cywilnych. Wybór burmistrza i rajców należeć będzie, według zwyczaju innych miast ziemskich, do klasztoru. Dokument ten, uzyskawszy potwierdzenie Zygmunta I w r. 1546, zaginął w pożarze miasta r. 1761. Klasztor wystawił potem nowy przywilej na dniu 1 paźdz. 1764 r. W 1458 r. dostawiło S. ośmiu pieszych na wyprawę malborską. Okólnik króla Zygmunta I z r. 1524, żądający podwód, wyinienia S. między miastami ziemi kaliskiej Kod. Wielk. , wyd. Racz. , 221, aczkolwiek położenie jego wskazuje na Kujawy. S. wchodziło w skład pow. kruszwickiego. Według lustracyi z 1564 r. proboszcz klasztoru daje do skarbu stacyi zł. 60. Danin żadnych miasteczko ani wsi, do klasztoru należące, nie dają co się z przywilejów pokazało. Należą do klasztoru w pow. kruszwickim wsi Książ, Młyny, Bielsko, Ostrów, Siedluchno, Cziącziwsko, Łąkie 1 2 winny są naprawować groblę albo gać w Kruszwicy. W pow. inowrocławskim zaś Bronisław, Rzodgwino, 1 2 Łąkie, Sławsko minor, Łojewo i pusta Bławaty, którą mieszczanie strzeleńscy najmem dzierżą Lustr. , V, 283. W r. 1624 srożyło się tu powietrze morowe; w klasztorze zmarło 14 zakonnic. W r. 1772 dostało się to miasto z ziemią nadnotecką pod panowanie pruskie; ordynacyę miejską otrzymało w r. 1838 d. 24 lutego; w ruchach 1848 r. czynny brało udział; od r. 1887 jest miastem powiatowem. Okrąg miejski składają osady Bławaty Małe 13 dm. , 109 mk, Bławaty Wielkie 5 dm. , 13 mk, Dąbek 3 dm. , 21 mk. , Jeziorki 16 dm. , 141 mk. , Laskowo 3 dm. , 31 mk. , Sophienhof 2 dm. , 16 mk. , Strzelno 311 dm. , 3958 mk, Tomaszewo 2 dm. , 15 mk i Wilhelmowo 3 dm. , 28 mk. . Cały okrąg liczy 9 os. , 358 dm. , 927 rodzin, 4332 mk 2069 męż. , 2263 kob. ; 2973 kat. , 927 prot. , 432 żyd. i 1775 ha 563 ha roli i 37 ha łąk; czysty doch, z ha roli 1606, z ha łąk 1567 mrk. W r. 1867 liczył okrąg 3504 rok. a w 1871 r. 3652 mk. 1786 męż. , 1866 kob. ; 2099 kat. , 986 prot. , 567 żyd. . Dzieje klasztoru. Piotr Dunin sprowadzić miał w r. 1124 do Chalna pod Izbicą kujawską norbertanki, które następnie przeniósł do Strzelna. Z tym rokiem 1124 wiążą się podrobiony dokument klasztorny Hugo, Sacri et can. Ordinis Praemonstr. Annales; A. J. D. Kraszewski, Życie Św. ; Ks. Kuapiński, Św. Norbert, 161 162, wiadomość o kościółku św. Prokopa, nagrobek w kościele poklasztornym i książę Aleksander, który do S. sprowadzić miał norbertanów. Odrzucając te błędne fakty, trzymamy się r. 1133. Między r. 1124 i 1133 stawiał Dunin w S. dla norbertanek kościół i klasztor, które wykończone poświęcił p. w. św. Krzyża i N. M. Panny na dniu 16 marca 1133 r. biskup kruszwicki Świdger w obecności założyciela i bisk. lubuskiego Bernarda Długosz, Damalewicz. O tej fundacyi donosi też Kronika Wielkopolska Pomn. Dziej. Pol. , II, 520; o niej świadczy Księga zmarłych klasztoru strzelińskiego, w której pod d. 17 kwietnia czytamy Magnificus dominus Petrus Donin fundator noster; za nią przemawia napis na rzeźbie wmurowanej w ścianę kościoła św. Trójcy. Z tej rzeźby możnaby wnioskować, że kościół stawiany był p. w. św. Anny; tytuł św. Krzyża i N. M. Panny podaje dokum. Konrada mazowieckiego z r. ok. 1212 Ulanowski, Dok. Kuj. . W r. 1216 na prośbę Krystyna, syna Wielkiego Piotra Dunina, biskup kujawski Bartko poświęcił kościół klasztorny p. w. św. Trójcy, N. M. Panny i wielu innych świętych Dok. Kuj. Ulan. , 134, 119; Cod. Dipl. Sil. , VII, pod r. 1216. Klasztor założony był dla norbertanek; norbertanie pełnili tam służbę kościelną; osobnego dla siebie gmachu nie mieli. To też powtarzające się w dyplomatach monasterium i conventus fratrum et sororum nie oznaczają dwóch odrębnych klasztorów, męzkiego i żeńskiego, Z założeniem klasztoru wiąże się uposażenie jego, składające się głównie z osady miejscowej. Norbertanki pobierały już od r. 1175 dziesięcinę z osad Strzelno, Węgierce, Dłutowo, Srodoń, Podrosowo, Sokolniki, Cięciwsko. Bielsko, Jeziora, Lubieszowo dziś Strzelce, Rzadkwin, Książ, Makowiska i Radomin; dziesięciny te, tudzież młyn Kwieci Strzelno Strzelno szewski, przysądzono im na mocy zeznań świadkówi wyrokiem delegatów wolborskich z r. 1215 przeciw uroszczeniom bisk. kujawskiego, któremu przyznano własność Otłoczyna i dziesięcinę z Łojewa Dokum. Kuj. Ulan. , 117. Pomieszanie własności z pobieraniem dziesięcin niepotrzebnego nabawiło kłopotu nowszych badaozów. Węgierce, nadane przez ks. Bolesława, który w r. 1195 poległ w bitwie nad Mozgawą, przeszły około czasu tego na własność norbertanek. Na r. 1192 przypada darowizna komesa Kałka, brata woj ew. Krystyna, męża Żmisławy z Ludziska, złożona z osad Chełm dziś Chełmno, Kupienin, Komorowo, Ostrów i Poddębic z przyległościami. Żmisława, córka Szymona z Ludziska, siostra dziedzica ludziskiego, wdowa po Kałku, wstępując do klasztoru, potwierdziła tę darowiznę, o którą długoletnie toczyły się spory, i którą na wiecu w Dankowie d. 20 czerwca 1238 r. przysądzono klasztorowi Dok. Kuj. , 123; Kod. Wielkop. , 211. Bullą z d. 9 kwietnia r. 1193 papież Celestyn II przyjął pod swoją opiekę Masakr, potwierdzając następujące posiadłości i dochody Sarbicko, Kłodawa, Ostrowite, Bielsko, Cięciwsko, Gopło wieś, Srodoń, Krośna, Radomin, Strzelno z karczmą, i dziesięcinę z tych osad, potem Łojewo, Bytoń, Strużewo, dziewiąty targ w Inowrocławiu, most i karczmy na Mątwach, dziewiąty denar z Kruszwicy i dziesiąty targ w Kwieciszewie. Przełożoną klasztoru była wówczas Beatryca Kod. Wielkop. , n. 32. Około tegoż r. 1193 córka Klemęty wstępując do zakonu, wniosła z sobą wś Otłoczyn, którą klasztor potem odstąpił bisk. włocławskiemu w zamian za młyn Kwieciszewski Kod. Dypl. Pol. , 23 p. r. 1240 i Damalewicz, Vitae. Odtąd snują się dalej dzieje klasztoru przeważnie na tle majątkowem. Zestawiamy tu, dodając rok najstarszego z odnośnych dokumentów, posiadłości, które były w różnych czasach albo jakiekolwiek przynosiły dochody Bieganów pod Radziejowem 1246, Bielsko, wś i jezioro 1193, Bławaty pod Strzelnem 1436, Boyme Borzymie pod Dąbiem lubrańskiem 1220, Bowytka, Bronisław pod Strzelnem 1231, Bronisław pod Radziejowem 1246, Bytoń pod Radziejowem 1193, Chełmno pod Dąbiem leczyckiem, przy ujściu Neru do Warty 1238, Cięciwsko Ciencisko pod Strzelnem 1193, Dąb Dabbo, Dambbe na lewym brz. Wisły wprost Dobrzynia 1220, Dłutowo w okolicy Strzelna i Kruszwicy 1215, Dulsk Dolsko pod Inowrocławiem 1315, Dziennice pod Inowrocławiem Zennica 1220, Głuszyn pod Piotrkowem żyd. 1246, Gopło, wś tuż pod Kruszwicą 1193, Jeziora pod Wilczynem 1215, Imielno Jemelino, Gemelino pod Kutnem 1220, w Inowrocławiu dziewiąty taw r. 1193, Kącik Kłodawa 1193, może Głodowo pod Goliną konińską, Komorowo w okolicy Dąbia łęczyckiego 1238, Krosna 1193, może Wola Wapowska dawniej Chrośną zwana, w Kruszwicy dziewiąty denar, Książ pod Strzelnem 1215, Kupienin pod Dąbiem łęczyckiem 1238, w Kwieciszewie dziesiąty targ 1193, połowa Kwieciszewicy, lewego dopł. Noteci, o ile sięgały granice księstwa kujawskiego w r. 1249, Kwieciszewakie młyny 1215 i 1312, Łąkie ok. r. 1557, Łojewo między Inowrocławiem i Kruszwicą 1193, Lubieszewo dziś Strzelce pod Strzelnem 1215, Makowisko dziś Steindorf pod Solcem kujawskim 1215, karczma, most i myto na Mątwach nad Notecią 1193 i 1234, Mirosławie w okolicy Strzelna i Ostrowa wójcińskiego 1220, Młodojewo 1216 graniczyło z Młynami, Młyny pod Strzelnem 1231, Niemojewo p. Chodczem na Kujawach 1299, Oscovo w r. 1220 zdaje się być Ostrowem wójcińskim, Osikowy młyn w par. Rzadkwin ok. r. 1583, Ostrów pod Dąbiem łęczyckiem 1238, Ostrów wójciński ku południowi od Strzelna 1220, Ostrowite Kapitulne pod Kleczewem 1193, Otłoczyn pod Raciążkiem 1240, Podabe w r. 1238 jest albo częścią Dąbia łęczyckiego, albo nieistniejącem już w tej okolicy Poddębiem, Podrosowo w r. 1215 nie jest Podryniem z pod Izbicy kujawskiej, Proczyska pod Strzelnem 1358, połowa jeziora Raciąże Razanzcze w r. 1249 w pobliżu Rzadkwina, Radomin pod Dobrzyniem z nad Drwęcy 1193, Rzadkwin pod Strzelnem 1215, Sarbicko pod Tuliszkowem 1193, Siedluchna 1557, Skulsk w pow. niegdyś kruszwickim 1249, Sławsko Małe pod Strzelnem 1231, Sokolniki pod Kruszwicą 1215, Srodoń po lewym brzegu Wisły na płn. od Gostynina 1193, Stodolsko i Stodoły własność wątpliwa, Strużewo pod Radziejowem 1193, Strzelce czyli wspomniane powyżej Lubieszewo 1215, Strzelno, miasto i folwark klasztorny Waldau, połowa jeziora Trląg Tirlang w r. 1249, kędy szła granica księstwa kujawskiego, na południe od Pakości, Wąnorze pod Gniewkowem 1246, Węgierce nad Notecią pod Pakością 1215, Wilczak młyn w par. Rzadkwin ok. r. 1583, Witkowo pod Strzelnem 1231, Zanna w r. 1220, Złotowo nad Gopłem pod Piotrkowem żydowskim 1220. Norbertanki dostarczały zakonnic n. p. do Żukowa na Pomorzu kaszubskiem w r. 1224 i do Krzyżanowic pod Pińczowem około r. 1254. Opaci klasztoru św. Wincentego w Wrocławiu byli wizytatorami klasztoru strzelińskiego, patres et visitatores, jak powiada dokument z r. 1315 Kod. Dypl. Pol. , II, 202. Świętopełk, pan na Gdańsku, różne wyrządzał szkody bisk. kujawskim i norbertankom około r. 1234 Kod. Dypl. Pol. , II, 19, 20 i Perlbach, Pommern. Urk. , n. 66. Do r. 1254 przyczepiła się mylna wiadomość o sprowadzeniu norbertanek do Strzelna przez ks. Kazimierza w miejsce norbertanów, których przesiedlono do Wrocławia. W r. 1284 Jakub Świnka, arcybiskup gnieźn. , wyświęcił w kościele klasztornym Wisława, a w r. 1301 Gerwarda, bisk. włocławskich Rocznik Traski w Pomn. Dz. Pol. , II, 849; Długosz i Damalewicz. Mylnie wymienia kś. Knapiński między dobroczyńcami klasztoru ks. szląskiego Bolesława, zm. 1301 r. ; Bolko bowiem pierwszy tego imienia ks. na świdnicy i Jaworze, założył w Gryzoborze pod Kamienną Górą klasztor cystersów w r. 1296 i krótko przedtem lub potem klasztor cystersek w Strzelinie na Szląsku; o klasztorze norbertanek w Strzelnie na Kujawach to zniemczałe książę nie mogło pamiętać. Cały szereg dobrodziejów i dobrodziejek wymienia klasztorna księga zmarłych. Od r. 1308 zaczyna się uszczuplać pokaźny majątek klasztorny. Paprocki Herby, wyd. Turow. , 653 powołuje się na nieznany nam przywilej klasztoru przy konfirmacyi praw albo wolności ich w Poznaniu, w r. 1340, za Władysława króla. W 1379 r. papież Urban VI zaleca dziekanom warmińskim i wrocławskim opiekę nad tym klasztorem, narażonym na łupieztwa i t. p. bezprawia wojujących z sobą stronnictw Cod. Dipl. Sil. , V. D. 27 sierpnia 1684 r. Andrzej Gebel, opat wrocławski, odbywał wizytę kanoniczną klasztoru, a przekonawszy się o niegodziwem życiu zakonnic, które żadnych przepisów nie zachowują, poczynił przeoryszy Elżbiecie Wiśniewskiej 35 zarzutów ob. A. Mosbach, Wiadom. , 368 9. Ta wizyta wymienia 33 zakonnic. Wybór proboszcza klasztornego, który przypadł na ten rok 1684, wywołał skandale, opisane w liście prowizorki Doroty Noskowskiej do opata Gebla tamże, 373 4. Po zniesieniu zakonów w państwie pruskiem, norbertanki ustąpić też musiały z Strzelna. Zabytki archiwalne znajdują się obecnie na probostwie; ztąd wyjął i ogłosił B. Ulanowski 19 dokumentów z lat 1212 do 1299 Dokum. kujaw, i mazow. , Kraków, 1887. Księgę zmarłych wydał dr. W. Kętrzyński t. V, Pomn. Dziej. Pol. . Rycinę klasztoru i kościoła zamieścili N. Orda w swem, ,Albumie i Przyjaciel Ludu leszcz. z r. 1836 II, 220. Nie posiadając dokładnych spisów przeorysz i proboszczów klasztornych, zestawiamy poniżej niektóre tylko nazwiska. Pierwszą znaną przełożoną magistra była Beatrycza, do której w r. 1193 wystosował papież Celestyn III bullę z d. 9 kwietnia, zatwierdzającą posiadłości klasztorne. Z wyraźnym tytułem przeoryszy znaohodzimy w dokumentach Żmisławę między r. 1312 i 1315; po niej następowały Walpurgis r. 1320, Małgorzata de Zagoczicza r. 1436, Dorota Strużewska 1624, Helena Zieleniecka 1650, Anna Kretkowska 1652, Agnieszka Kaczkowska 1676, Anna Kretkowska, druga tegoż imienia i rodu 1678, Elżbieta Wiśniewska 1689, Dorota Noskowska 1691, Elźbieta Wichorska 1699, Jadwiga Kossowska 1702, Anna Kretkowska, trzecia tegoż imienia i rodu 1732, Katarzyna Żeromska 1738. W księdze zmarłych znaohodzimy następujące przeorysze bez wyrażenia roku śmierci B. Naramowską, Dorotę Wielanowską, Katarzynę Wieniecką, Annę Skórkowską, Annę Włocławską, tudzież imiona same innych. Poczet proboszczów rozpoczyna Stefan mylnie, podany w Kod. Wielk. , gdyż w r. 1215 nie był proboszczem strzelińskim, lecz biskupem włocławskim i wątpliwy Mongus 1216. Wojciech był proboszczem r. 1220; po nim następowali Henryk 1238, Rodger 1295, Jan, Mikołaj 1308, Jan 1312 i 1315, Mikołaj 1320, Marek 1357 61, Jan Łukaw 1436, Piotr, którego w r. 1525 powołano do Wroławia na opata, Mikołaj Chwaliszewski, powołany do Wrocławia w r. 1558, Andrzej Pęcherski 1561, Andrzej Prozowski około 1584, Gabryel Kiełczewski do r. 1623, Samuel Sierakowski od r. 1630 do 1635 lub 1637, Mikołaj Jaskólski 1684, JanTeofil Grzębski od 31 paźdz. 1684, Paweł Wolski Rogala 1728, Mikołaj Łukowski od r. 1728 do 1736, JózefNorbert Łuczycki od r. 1736 do 1770. Księga zmarłych wymienia jeszcze, bez daty Baltazara Sierakowskiego, Jakuba Noweckiego i różnych innych. Domena strzelińska, utworzona przez rząd pruski ok. r. 1795 z zabranych dóbr klasztornych, kościelnych i starościńskich, które obejmowały 29024 ha, składała się około r. 1830 z osad Bacharcie z 526 ha, Bachorze 151 ha, Bielsko 920, Bławaty, Bronisław 592, Chełmce 1005, Chełmiczki 557, Chrośna 280, Ciechrz 649, Cięciwsko 402, Cykowo 69, Czajeczka, Gaj pod Wójcinem 213, Gaj pod Strzelnem, Gopło wś, Jaworowo, Jeziorki Amalienhof z 88 ha, Jeżyce 418, Karsk 288, Kicko 326, Kobylnica 135, Konarzewo, Kruszwica, wś i dwór 1054, Krzywe Kolano 355, Książ 250, Kurza Biela, Łąkie 330, Lindemaus, Miradz 6870, Młyny 644, Nowa Wieś 139, Nowy Młyn, Ołdrzychów 276, Ostrów wójciński czyli strzelinski 478, Ostrówek, Paproś 456, Piecki 385, Pomiany, Przebród Hochbrueck, Przydatki, Strzelno Strzelno Raj, Rzadkwin 850 Siedlimowo 643, Siedluchna 128, Sieraków 453, Sierakówko 95, Skotniki Królewskie 539, Skotniki Zabłotne 155, Sławęcin 280, Sławsko Małe 544, Sławsko Wielkie 852, Stajedła, Stary Młyn, Stodolsko i Stodoły 827, Strzelno, miasto 1775, Strzelno, folw. klasztorny 1516, Świątniki 89, Węgrzynów, Włostów 159, Wójcin 888, Wola Wapowska 710, Zazdrość, Zbytowo 264 i Złotowo z 322 ha obszaru. Cały obszar zabrany składał się z ziemi włościańskiej 15663 ha, dworskiej 11586 ha i miejskiej 1775 ha. Po separacyi włościan i po różnych zmianach pozostało w ręku rządu 6870 ha lasu i 1516 ha roli, czyli razem 8386 ha w granicach nowoutwo rzonego powiatu. Powiat strzeliński powstał w skutek ostatniego podziału w. ks. poznańskiego, dokonanego w r. 1887, z płd. części pow. inowrocławskiego. Granica płn. ciągnie się środkiem Bachorzy od Paproci Papros do Noteci, która następnie odgranicza te powiaty aż do Skalmirowic, gdzie się zlewa z jez. Trląg. Inne granice pozostały te same, które w r. 1815 zakreślono pow. inowrocławskiemu, t. j. na zachodzie pow. mogilnioki, a na płd. i wschodzie królestwo polskie. Największa długość od płn. ku płd. wynosi 32 klm. , od wschodu ku zach. 29 klm. Powiat ma 61, 440 ha obszaru 42, 546 roli, 3791 łąk, 7165 lasu; czysty dochód z ha roli 16, 06, z ha łąk 13, 32, z ha lasu 4, 31 mrk. Obszar ten podzielony jest na 3 obwody policyjne, 9 okr. stanu cywilnego, 2 okr. miejskie, 72 wiejskie i 75 dworskich; ma 208 osad, 2620 dm. , 5713 rodzin i 31, 254 mk. 15, 493 płci męzkiej, 15, 761 żeń. ; 5683 dzieci niżej 6 lat, 6397 od 6 14 lat; 24, 742 katol. , 5942 prot. , 570 żydów. W r. 1871 było 29, 481 mk. , w 1875 r. 28, 253 mk. , w 1880 r. 30, 079 mk. Na okręgi miejskie przypada 12 osad. , 460 dm. , 1233 rodzin, 5938 mk. 2960 płci męzkiej, 2978 żeńskiej; 935 dzieci niżej 6 lat, 1094 od 6 do 14 lat; 4021 kat. . 1423 prot, 494 żydów i 1943 ha 1686 roli; 53 łąk. W r. 1871 było 4990, w 1875 r. 4802, w 1880 r. 5103 mk. Na okręgi wiejskie przypada 23 osad, 1520 dm. , 2680 rodzin, 14, 463 mk. 7290 płci męzk. , 7173 żeń. ; 2722 dzieci niżej 6 lat, 3090 od 6 do 14 lat; 10, 973 kat. , 3458 prot. , 68 żydów i 20, 097 ha 17, 168 roli, 1018 łąk, 17 lasu. W r. 1871 było 13, 783, w 1875 r. 12, 975, w 1880 r. 13, 914 mk. Na okręgi dwors. przypada 113 osad, 640 dm. , 1800 rodzin, 10, 853 mk. 5243 płci męzk. 5610 żeń. ; 2008 dzieci niżej 6 lat, 2213 od 6 14 lat; 9784 kat. , 1061 prot. , 8 żyd. i 39, 399 ha 23, 692 roli, 2720 łąk, 7147 lasu. W r. 1871 było 10, 708, w 1875 r. 10, 476, w 1880 r. 11, 062 mk. Urzędnicy stanu cywilnego znajdują się w Łęgu, Markowicach, Miradzu, Ostrowie nad Gopłem i po dwóch urzędników w Strzelnie i Kruszwicy. Komisarze obwodowi, policyjni, siedzą, jeden w Kruszwicy i dwóch w Strzelnie. Komora celna w Wójcinie. Par. katolickich jest 14 Chełmce, Kościeszki, Kruszwica, Ludzisko, Ostrów nad Gopłem, Ostrów strzeliński czyli wójciński. Piaski, Polanowice, Rzadkwin, Siedlimowo, Sławsko, Stodoły, Strzelno i Wójcin; z pow. inowrocławskiego sięga do strzelińskiego par. Pieranie. Par. protestanckie są Jeziory, Kruszwica i Strzelno, a poza granicami Inowrocław i Gębice. Żydzi mają synagogę w Strzelnie. Powierzchnia powiatu jest równiną garbatą, pochylającą się ku Gopłu, Bachorzy i Noteci. Głównym zbiornikiem wód jest przecięte na dwoje pasem granicznym jezioro Gopło wzn. 722 mt. npm. , przez które płynie Noteć. Na wsch. wybrzeżu Gopła są jeziora Trzyszczyn 782 mt. npm. , połączone rowem z kanałem Bachorzy, Łonin 777 mt. , Gocanowskie 779 i Kicko 773, spływają do Gopła; jezioro, ciągnące się od Orpikowa do Ostrowa, nie ma wyraźnego odpływu. W płd. zach. części powiatu jest jez. Bielsko ostrowskie z odnogą Dłużyn Dluczyna, które łączy się z jez. wójcińskiem i razem z siecią jezior powidzkich spływa do Warty; granica królestwa polskiego przecina jezioro wójcińskie. W lasach poklasztornych jeziorko Czyste bez odpływu i Kątno, przez które płynie struga Cięciwska, uchodząca do jez. Błużyn. Z drobnych jezior pod Młynami zwało się jedno Sulej owem w r. 1361. Poprzerywana sieć jezior, 3 klm. długa, od Jeziorek strzelińskich poza Łąkie, nie ma odpływu. Środkiem jez. Pakoskiego Trląg aż pod Skalmirowice idzie granica płn. zach. powiatu i ciągnie się ku północy wzdłuż Noteci i zach. wybrzeża jez. Ludziskiego i Piotrkowickiego. Jez. Szarlejskie przypiera do pow. swem wybrzeżem południowem; w środku jez. Bronisławskiego i Pakoskiego stykają się granice pow. mogilnickiego i strzelińskiego. Noteć tworzy granicę płn. powiatu od Kobylnik do Skalmirowic; zasila się z lew. brzegu Śmiernią, płynącą z nią równolegle od zakrętu polanowickiego aż do ujścia swego w Kruszy Podlodowej. Z jeziora Cięciwskiego wypływa Trzcianka, która minąwszy Zbytowo, wchodzi do pow. mogilniokiego i tam, powyżej Gębie, wpada do Kwieciszewicy, dopł. Noteci. Do Gopła z zach. strony uchodzi Rechta pod Siemłonkami, z przeciwległej zaś strony Kicina pod Kickiem i Rzeczyca pod Mietlicą. Błota Bachorzy ciągną się wzdłuż płn. wsch. granicy pow. strzelińskiego, a Rożniatowskie, na północ od Kruszwicy, wzdłuż lew. brzegu Noteci; błota Gajewskie wzn. 899 mt, npm. ku wschodowi Strzelno od Strzelna, łączą się z Rostkowcem 92 mt. npm. . Wyspy na Gople Rzepna wprost Myszej wieży kruszwickiej, Potrzymionek wprost Ostrówka, tudzież 2 wysepki b. n. , z których jedna na wysokości Gocanowa, druga o 2 klm. na płd. od Kruszwicy; półwysep ostrowski, prawie 8 klm. długi, którego płn. kończynę zowią Potrzymiechami, styka się z lądem na południu, przy granicy królestwa polskiego, wprost Połajewka. Wybrzeże zachodnie Gopła, od Łęgu po za Kobylnicę, wzn. 838 do 86 mt. npm. , a wschodnie z pod Kicka popod Kruszwicą od 818 do 826 mt. ; w płd. zach. części powiatu ciągnie się pasmo wzgórz, Białemi górami zwane, z pod Kożuszkowa do Kościeszek; wzgórza strzelińskie, na zachód od S. , wznoszą się 105 do 110 mt. ; na południu 106 do 108 mt. , na wschodzie 102, na północy 102 104 nat. ; oderwane wzgórza sterczą pod Stodołami 112 mt. , pod Książem 100 mt. , a na wsch. pobrzeżu Gopła Chełmce 118 mt. , Chełmiczki 103 mt. Nomenklatura miejscowości topograficznych, nadzwyczaj bogata, przechowuje się w ustach ludu, o ile jej nie zaciera napływająca niemczyzna; w nowszych dopiero czasach zaczęto ją zbierać i spisywać staraniem poznańskiego Tow. Przyj. Nauk. Lasy sosnowe, przeważnie poklasztorne dziś królewskiemi zwane, z któremi zlewają się mirosławicki, kożuszkowski i rzeszyński, pokrywają płd. zach. część powiatu; w płn. zaoh. stronie jego znachodzimy lasek pod Gajem Moellendorf; w wschodniej połowie powiatu, za Gopłem, podobno nigdy lasów nie było. Komunikacyą w stosunku do innych powiatów z pod panowania pruskiego jest zaniedbana. Dla wygody i użytku cukrowni pociągnięto kolej polową od Inowrocławia na Mątwy i Kruszwicę dziś także dla osób i towarów do Suków i drugą z Kruszwicy na Bacharcie, Piaski, Paproś, przez Bachorze do Brodni Brudnia w pow. inowrocławskim. Główną komunikacyę stanowi droga bita z Inowrocławia do Strzelna 14 klm. , która na Mątwach rozchodzi się do Kruszwicy i ztąd do Łęgu 17 klm. i do Karska 13 klm. ; z Strzelna prowadzi taka droga do Mogilną, na przestrzeni 6 klm. w powiecie, i druga do Wronów 7 klm. . Żegluga na Gople służy przeważnie cukrowniom okolicznym. Noteć jest spławna. Ludność przeważnie polska i katolicka trudni się uprawą roli, chowem bydła, handlem i przemysłem. Lud jest dzielny, zdrów, pojętny i bystry z przyrodzenia, przywiązany do gleby, podań swoich i wiary. Niewiasty są urodziwe. Ubiór Kujawiaków stanowią sukmana granatowa z wyłogami i podszewką amarantową, pas pąsowy, jedwabny lub bawełniany, na długich ciemnozielonych kamizelach, kapelusz czarny, niski, wstążką, kwiatami lub pawiem piórem ozdobiony; u kaftana kilka rzędów guzików błyszczących. Niewiasty noszą zawoje na głowach, gorsety i spódnice; lubią żywe barwy, pierścienie i korale. Dawne obrzędy nikną zwolna ob. Przyjaciel Ludu, XIII, 156, i J. Łepkowskiego, o zabytkach Kruszwicy, 173 6. Ziemi dziedzicznej zostało dotąd w ręku Polaków 14, 327 ha, w. ręku Niemców znajduje się 16, 687, rząd posiada 6870 ha lasów i 1516 ha roli. Kolonizacya niemiecka ograniczyła się dotąd na dobrach rycerskich; największy obszar 1972 ha posiada Niemiec Ton WillamowitzMoel lendorf z Kobylnik; największy obszar w ręku Polaków 984 ha posiada Amrogowicz z Rzeszynka. Chowem i tuczą bydła na większą skalę zajmują się Amalienhof na Jeziorkach, Bożejewice, Chełmiczki, Dobsko, Głębokie, Gocanów, Gołejewo, Górki, Janocin, Kijewice, Kobylnica, Kobylniki, Kruszą Zamkowa, Lachmirowice, Ludzisko, Markowice, Mietlica, Ołdrzychów, Ostrów nadgoplański, Ostrówek, Piaski, Piotrkowice, Polanowice, Popowo, Przedbojowice, Rzeszynek, Siemionki, Skotniki Królewskie, Tarnówko, Trzcianek, Waldau fol. poklasztorny, Witkowo, Wróble, Wronowy i Żerniki; nabiałem Bożejewice, Kobylniki, Łęg, Piotrkowice, Polanowice i Racice; chowem koni Kruszą Zamkowa, Kobylniki, Tarnowo i Witkowo; chowem owiec Baranów, Głębokie, Górki, Kobylnica, Kobylniki, Lachmirowice, Markowice, Mirosławice, Ołdrzychów, Ostrów nadgoplański, Polanowice, Trzcianek, Waldau, Witkowo i Żołwiny; nierogacizną Kobylniki. Gorzelnię parową ma Brzeście, browar Kruszwica dwór, fabrykę krochmalu Amalienhof na Jeziorkach, młyn wodny ma Ludzisko. Wiatraki swoje moją Brzeście, Głębokie, Golojewo, Kożuszkowo, Ludzisko, Nożyczyn, Popowo i Tarnówko; cegielnie Amalienhof na Jeziorkach, Brzeście, Głębokie, Janowiec, Kobylnica, Krusza. Zamkowa, Lachmirowice, Mirosławiec, Nożyczyn, Polanowice, Proczyska, Racice, Rzeszynek, Siemionki, Sukowy, Tarnowo i Tarnówko; torfiarnie Niemojewko, ostrów nadgoplański, Piotrkowice i Siemionki. Cukrownie stoją w Kruszwicy, Kruszy Zamkowej, na Mątwach i Tupadłacb. Uprawą buraków zajmują się Kruszą Zamkowa, Markowice, Mątwy, Ołdrzychów, Polanowice, Racice i Żegotki. Dzieje. Najstarszą z istniejących dotąd w powiecie osadą jest legendowa Kruszwica, kolebka Piastów; po niej pojawiają się w r. 1065 odn. 1165 Gocanów i Wójcin, przed r. 1133 Strzelno, r. 1136 Bacharcie, Chełmce i Konarzewo, r. 1145 Mirosławiec, Siedluchna, Sieraków i Włostów, r. 1150 Mątwy, r. 1193 Bielsko 1175, Ciechrz, Cięciwsko 1175 i wieś Gopło, r. 1215 odn. Strzelno 1175 Książ, Rzadkwin i Sokolniki, r. 1220 Ostrów w okolicy Strzelna i Wójcina i Złotowo nad Gopłem, r. 1230 Kicko, r. 1231 Bronisław, Młyny, Sławsko Małej i Witkowo, r. 1238 Karsko i Ludzisko, r. 1250 Kobylnica i Piaski, r. 1253 Chełmiczki, r. 1254 Sławsko Wielkie, r. 1265 Baranów, r. 1271 Kobylniki, Kościeszki i Łękomirowice dziś Lachmirowice, r. 1293 Stodoły, r. 1298 Kraszyce, r. 1299 Ostrów nad Gopłem i Popowo, r. 1303 Skotniki Królewskie, r. 1311 Tarnowo, r. 1314 Bożejewice, r. 1318 Polanowice, r. 1323 Rożniaty, r. 1356 Kożuszkowo i Kruszą Duchowna, r. 1357 Siedlimowo, Sukowy i Żerniki, r. 1358 Proczyska, r. 1369 Chrośna, r. 1370 Ołdrzychów, r. 1377 Łąkie, r. 1378 Nożyczyn, r. 1381 Rusinów, r. 1390 Kijowice. Z osad, które już dawno znikły, wymienimy Opatowo r. 1065 1314 pod Sławskiem, Młodojewo r. 1147 1361 pod Strzelnem, Dłutowo r. 1215 i 1228 w okolicy Strzelna i Kruszwicy, Mikorzyn r. 1246 1450 pod Mątwami, Korabniki r. 1271 1318 pod Sławskiem, Kretków r. 1298 pod Kraszycami, Poryszyce r. 1320 pod Sławskiem, Gościejewo r. 1369 pod Chrośną, Sadowie r. 1471 zlało się z Złotowemj Osikowy młyn i Wilczak r. 1583 w par. Rzadkwin. W nowszych czasach znikły, niewykazano w Spisie gmin i okręgów z r. 1888, Czerwona Karczma pod Janocinem, Dąb wprost Kruszwicy, Gaj pod Brześciem, Gapa pod Proczyskami, Góry pod Górkami, Konarzewo pod Janocinem, Ława pod Tarnówkiem, Lisianki pod Wronowami, Nowy i Stary Młyn pod Bronisławiem, Piaski pod Zbytowem, Pudgaj pod Karskiem, Raj tuż pod Strzelnem, Rucewo pod Mirosławicami, Śmiernia pod Kruszą Duchowną, Węgrzynowo w lasach poklasztornych, Wygoda pod Golejewem, Wymysłowo, jedno pod Gajem Moellendorf i drugie pod Nową Wsią wójcińską, Zazdrość pod Stodołami i inne. Pierwszymi, znanymi nam właścicielami znaczniejszy cli włości były klasztory i kościoły. Różnemi czasy posiadali w powiecie benedyktyni mogilniccy Ciechrz, Gaj, Gocanów, Nową Wieś i Wójcin; augustynianie kanonicy trzemeszeńscy Mirosławiec, Siedluchnę, Sieraków, Stodoły, Strzelno i Włostów; norbertanki strzelińskie Bielsko, Bławaty, Bronisław, Cięciwsko, wieś Gopło, Książ, Łąkie, most i karczmy na Mątwach, Młyny, Ostrów w okolicy Strzelna i Wójcina, Rzadkwin, Siedluchnę, Sławsko Małe, Sokolniki, Strzelno, Witkowo i Złotowo; cystersi łekneńscy Mątwy; bożogrobcy gnieźnieńscy Nożyczyn, arcybiskupi gnieźnieńscy odn. kapituła Bacharcie, Konarzewo, Ołdrzychów i Siedlimowo; biskupi kujawscy t. j. kruszwiccy i włocławscy kościoły i kapituły Bacharcie, Biskupice, Chełmce, Chełmiczki, Cykowo, Jeżyce, Karsko, Kioko, Kobylnicę, Konarzewo, Kraszyoeg Kruszę Duchowną, Paproś, Piaski, Piecki, Skotniki Zabłotne, Sławsko Wielkie, Świątniki, Włostów, Wolę Wapowską i Złotowo. W skład ststwa kruszwickiego wchodziły Chrośna, Kruszwica, wieś i fol. , Łagiewniki, Sieraków, Sławęcin i Włostów; do ststwa radziejowskiego należały Skotniki Królewskie; innemi dzierżawami skarbu polskiego były Bronisław, Skalmirowice, Złotowo i część Mątew; miasto Strzelno posiadało część Bławat. Rząd pruski utworzył z dóbr zabranych t. zw. domenę Strzelno ob. powyżej, zredukowaną dziś i zwaną Amt Waldau; lasami poklasztornemi zarządza królewskie nadleśnictwo Mirau czyli raczej Miradz. Z rodów szlacheckich, osiadłych rożnemi czasy w tym zakątku Kujaw, wymieniamy domy Amrogowicz, Babiński, Baranowski, Białeński, Bogucki, Brzeski, Budzisławski, Budziszewski, Buszkowski, Chwaliszewski, Dąbski, Dębołęcki, Dobrosołowski, Głębocki, Gocanowski, Golejewski, Górski, Gośki, Grabski, Grudziński, Jaczyński, Jankowski, Jaraczewski, Jarochowski, Jeżewski, Juczyński, Karski, Kobyliński, Kobylski, Kołaczkowski, Kołudzki, Konarski, Kościelecki, Kościelski, Kościeski, Kossowski, Kotecki, Kozłowski, Kruski, Leski, Łęski, Łuszczewski, Makowiecki, Markowski, Maszeński, Mirosławski, Mlicki, Morzycki, Moszczeński, Niemojewski, Oborski, Orpikowski, Ossowski, Padniewski, Bętkowski, Piaskowski, Piotrkowski, Piotrowski, Polanowski, Poniński, Popowski, Potworowski, Prusinowski, Przybyszewski, Racicki, Rogaliński, Rusinowski, Ruszkowski, Rutkowski, Rzeczycki, Siedlecki, Siemieński, Sierakowski, Skrzydlewski, Sławoszewski, Słonecki, Sokolski, Sosnowski, Stawski, Stęszewski, Świecki, Świeżewski, Tarnowski, Tomicki, Trzciński, Tupadlski, Węgierski, Więckowski, Wieniecki, Witowski, Wodziński, Wójciński, Wolski, Wyganowski, Wysocki, Zabłocki, Żakowski, Zakrzewski, Zawadzki, Żegocki, Żukowski. Prawem niemieckiem rządziły się Książ i Rzadkwin od r. 1295, Skotniki Królewskie r. 1303, Stodoły r. 1343, Chrośna r. 1369, Ołdrzychów r. 1370, Kruszwica r. 1422, Strzelno r. 1436 i inne osady. Żydów nie było przed okupacyą pruską ani w Strzelnie ani w Kruszwicy; kordon graniczny zwabił ich w te strony. Kasztelania kruszwicka utrzymała się aż do upadku Polski; pierwszym znanym kasztelanem był Piotr w r. 1173, ostatnim Kazimierz Bogatko; zamek kasztelański zburzyli Szwedzi; rozebrał go w znacznej części Niemiec i wystawił sobie istniejący obecnie pałac. Inne zamki stać niegdyś Strzelno miały w Kruszy Zamkowej i w Sławsku Wielkiem, własności biskupów włocławskich. Myszą Wieża nigdy nie była latarnią morską, jak sądzą niektórzy; służyła za strażnicę i za więzienie. Po Kruszwicy drugiem w powiecie miastem było Strzelno od r. 1231. Pierwszy kościół stanął w Kruszwicy; kroniki wspominają tu bazylikę św. Wita pod r. 1109 Pomn. Dziej. Pol. II, 340. Bulla papieska z r. 1133, oddając biskupstwa polskie pod zwierzchnictwo metropolii magdeburskiej, wymienia biskupstwa kruszwickie i włocławskie, które więc równocześnie istniały obok siebie i które później dopiero połączono w jedne biskupstwo z stolicą w Włocławku. Drugi kościół i trzeci powstały w Strzelnie staraniem Piotra Dunina, któremu podanie przypisuje także założenie kościoła w Chełmcach; istnienie kościoła tego sięga stwierdzonego dokumentami r. 1257; następnie pojawiają się kościoły w Kościeszkach w r. 1271, Sławsku Wielkiem r. 1315, Siedlimowie i Wójcinie r. 1360, Ostrowie wójcińskim r. 1448, w Stodołach przed r. 1507, Ostrowie nadgoplańskim, Polanowicach, Piaskach, Ludzisku i Rzadkwinie przed r. 1560, w Markowicach w r. 1642. Kościół w Rzeczycy zgorzał w r. 1811; o kościele w Ołdrzychowie wspomina podanie ludowe; kościółek pod Rechtą i kaplica św. Prokopa w Strzelnie istnieją dotąd. Cudami słynące obrazy znajdują się w kościele poklasztornym. w Strzelnie i w Markowicach. Nieznany nam bliżej grobowiec stoi w pobliżu Chełmiec i Chełmiczek. Dzieje pierwotne tego skrawku ziemi kujawskiej, zwanego dziś pow. strzelińskim, plączą się z podaniem i giną w pomroce wieków. Podania o Popielach, Piastach i Kruszwicy, ubarwione powieścią o Myszoj Wieży, o morzu goplańskiem, o Marzannie, Ziewonii, Bogunce i innych bóstwach przedohrześciańskich, mają zapewne swe podstawy dziejowe. Legendowa Kruszwica wynurza się z mgły przeddziejowej jako stolica biskupa może już za Mieszkali, osada ludna i zamożna. Była ona prawdopodobnie ogniskiem przedhistorycznej kultury tych okolic. Zbigniew, syn Hermana, uciekając w r. 1096 z Wrocławia przed ojcem, zdążał prosto do Kruszwicy, gdzie w krótkim czasie zebrał liczne hufce, które spotykały się z zastępami Władysława. Z Kruszwicy wyruszył w r. 1109 Krzywousty idąc na Nakło; w Kruszwicy poślubił w r. 1148 9 Albert Niedźwiedź córkę Krzywoustego; tu miał w r. 1230 Konrad Mazowiecki nadać Krzyżakom ziemię chełmińską; tu przebywał ks. Kazimierz, który w r. 1234 ustanowił myto na Mątwach i w r. 1252 komorę celną przy moście w Kruszwicy. W r. 1271 ks. Bolesław kazał zburzyć to miasto, z obawy, ażeby nie wpadło w ręce Pomorzan. W r. 1331 widziano w tej okolicy Krzyżaków, burzących Wójcin i inne osady. W r. 1370 panował w Kruszwicy Kazimierz, ks. pomorski, wnuk Kazimierza W. ; r. 1383, w czasie zaburzeń domowych, zniszczono Pia ski, własność kapituły włocławskiej, a Kru szwicę oddano ks. mazowieckiemu. Tu gości li częstokrotnie królowie polscy. W r. 1655 Szwedzi opanowali Kruszwicę; r. 1666 mie rzył się pod Mątwami Lubomirski z wojskiem kwarcianem. Przed r. 1772 istniał na obsza rze pow. strzelińskiego, na zachód od Gopła, ku południowi od Strzelna i Kruszwicy, wcho dzący w skład wojew. brzeskiego pow. kru szwicki, który dotąd, z niektóremi zmianami, tworzy połowę zachodnią pow. strzelińskiego, połowa wschodnia tego powiatu należała do pow. radziejowskiego; na południu oderwano Lenartowo z przyległościami od pow. koniń skiego, Siedlimowo, Wójcin, Kożuszkowo i Gaj od pow. gnieźnieńskiego, który grani czył z kruszwickim; północną część powiatu strzelińskiego tworzą skrawki dawnego pow. inowrocławskiego. Pod względem archeologicznym zasługują na uwagę miejscowości Baranów, Biskupice Pokapitulne, Bławaty, Chełmce, jez. Gopło, Górki, Kruszą Podlodowa, Kruszwica, Markowice, Ostrówek, Piaski, Rzeczyca, Rzeszynek, Strzelno, Tarnówko, Żakowice, Żałowo, Złotowo i Żegotki. Nasy py ziemne znajdują się w pobliżu osad Gocanów, Kruszą Duchowna i Zamkowa, Rożniaty, Stodolsko, Baranów, Rzeszyn, Rzeszynek, Gocanówko, Mietlica, Marcinki, Przedbojowi ce i Tupadły. 2. S. , niem. Waldau, wschodnia część miasta Strzelna z folw. poklasztornym, ma z fol. Bławaty, Gaj i Młyny, z któremi tworzy okrąg dworski, 29 dm. , 548 mk. 492 katol. , 56 prot. i 1516 ha obszaru 1224 ro li, 183 łąk, 3 lasu; właścicielem jest rząd pruski. 3. S. , o 3 klm. ku płn. od Mogilna, na płd. wybrzeżu jez. Wiecanowskiego, według mapy Chrzanowskiego; inne mapy oznaczają tam folw. Baba. 4. S. Tak zowią się niekiedy Strzelce, Strzelewo i Strzelin. E. Cal. Strzelno, niem. Strellin, wś kośc. na Kaszubach, pow. pucki, st. p. Starzyn, zawiera 17 gburs. posiadeł i 22 zagród, razem 569 ha 392 roli orn. , 35 łąk. W 1885 r. 62 dm. , 75 dym. , 405 mk. , 391 kat. , 14 ew. ; szkoła kat. Kościół paraf. p. w. św. Maryi Magd. , patronatu rządowego, został r. 1830 na nowo odbudowany; przez pejyien czas był filią Swarzewa. Istnieje przy nim bractwo trzeźw. od r. 1856. W skład par. dek. pucki wchodzą Strzelno, Mieruszyn, Czarnowski Młyn, Tupadły, Poczernin W. i M. , Rozewie, Liśniewo, Cetnowo, Ostrowo, Karwień, Karwienskie Błoto i Karwieński Dwór; 1867 r. 1474 dusz, 1889 r. 1517 dusz. R. 1373 nadaje komtur Strzelno Strzelno gdański Siegfried Walpot v. Bassenheim sołtysowi Bertholdowi 31 wł. w S. na założenie wsi ob. Gesch. d Kr. Neustadt von Prutz, str. 49; sołtys dostaje 2 wolne wł. , prob. 3; reszta czynszuje po 1 wiardunku i po 4 kury; za mórg łąk do każdej włóki przyłączony, płaci się 2 szelągi, bisk. pobiera po pół wiardunku, prob. po 1 kor. żyta i tyleż owsa, sołtys trzeci fenik kar sądowych; zakonowi powinni osadnicy 15 mr. łąk urządzić. Stosownie do togo wykazuje tu księga czynszowa z 1400 r. 26 włók czynszujących; karczma płaciła pół grz. Na wojenna wyprawy dostawiała wś 2 zbrojnych. R. 1552 potwierdza Zygmunt August zaginiony przywilej wsi, która swoje zboża tylko w żarnowskim młynie mleć powinna; r. 1633 konfirmuje przywilej Władysław IV. R. 1658 było 2 gburów i 5 włók pustych. Około r. 1664 leżała większa część włók odłogiem tamże, str. 239. Lustr. sstwa puckiego z r. 1678 opiewa Wś S. ma włók 30, kośc. we wsi juris patronatus Regii, dwie włóce do niego wolne. Sołtys Marcin Parzcha z żoną ma dzieci pięcioro, podwody jak i drudzy odprawuje i czynsze dajo na rok na św. Marcin fl. 1; ma wł. 3. Gburów tam było 7, teraz tylko 2; każdy gbur trzyma wł. 2, szarwarkuje jak i drudzy. Czynszu każdy daje 3 fl. 15 gr. Owsa kor. 7, jaj 30, kur 6, albo pieniędzy za nie fl. 1 gr. 6. Benedykt Modiau, gbur poddany z żoną, ma dzieci pięcioro niedorosłych. Daniel Raska, gbur poddany z żoną ma dzieci dwoje niedorosłych. Jerzy Derc, poddany z żoną ma dzieci dwoje niedorosłych, arendarz na pustym gburstwie, daje czynszu fl. 15. Bartosz Reynosz, arendarz na gburstwie, daje czynszu fl. 15. Jan Dytloff, karczmarz, z żoną, dzieci troje dorosłych, piwo i gorzałkę pańskie szynkuje. Arendy płaci od roli fl. 15. Marcin Brant, poddany z żoną, dzieci ma troje niedorosłych, arendarz, daje czynszu fl. 12. Jakub Kart, ogrodnik, poddany z żoną, dzieci ma pięcioro małych, powinność jego tak jak i drugich ogrodników. Jan Sonkała, poddany z żoną, ogrodnik, szarwarkuje jak i drudzy. Piotr Hińska, poddany z żoną, od mieszkance daje fl. 6, mieszkanie ma złe, na łosośne sieci i insze w tej wsi są sic od których prowent włoży się przy prowencie rybitwic ob. str. 10, odpis w Peplinie. R. 1686 należały do parafii Strzelno, Leśniewo, CetnowoDwór, PoczerninoDwór, Tupadły, Mieruszyno, Młyn, Ostrowo, M. i W. Karwia alias Błoto. Wizyt. Madalińskiego z r. 1687 donosi, że kościół tu był drewniany, gontami kryty, tak samo dzwonnica o 3 dzwonach. Do prob. należały 2 włóki, dusz było około 400; 2 łąki posiadał prob. na Woborach i na Kępie. Dla naucz. był dom osobny; dochód wynosił tylko 4 korc. Str żyta; prob. był Jan Axoltz, zarazem zarządza parafią swarzewską, gdzie też mieszkał; do Strzelna przybywał tylko co trzecią niedzielę str. 29. Wizyt. Szaniawskiego z r. 1710 donosi, że do fabryki kościoła należało kilka ułów, do prob. zaś 4 włóki. Mesznego płaciło dawniej S. , obejmujące 31 wł, po 1 korcu żyta i tyleż owsa; wówczas tylko 18 korcy żyta i tyleż owsa; rola proboszczowska była za 50 fl. wydzierżawiona ob. str. 55 57. Roku 1780 był kościół filią do Swarzewa i groził ruiną ob. str. 42. R. 1889 została tu otworzona nowa pomocnicza agentura pocztowa, połączona z Starzynem. Na obszarze wsi tutejszej napotykano nieraz groby skrzynkowe, znajdowano przytem zausznice bronzowe, paciorki bursztynowe i inne drobne przedmioty, które zaginęły. Trzy urny ztąd znajdują się w Muzeum Tow. N. w Toruniu ob. Objaśn. do mapy Ossowskiego, str. 64. Kś. Fr. Strzelno 1. niem. Gross Strellin, dok. Strelin, Strelino, Strelinow, wś w Pomeranii, pow. słupski, par. kat. Słupsk; 242 ha, 9 dm. , 14 dym. , 92 mk. ew. 2. S. , dobra ryc. , tamże, 577 ha, 19 dm. , 30 dym. , 185 mk. ew. R. 1277 nadaje ks. Mestwin rycerzowi Mirosławowi dobra Strelino jure hereditario ob. Perlbach P. U. B. , str. 244. R. 1281 nadaje tenże cystersom w Bukowie dziesięciny ze Strze lina Strelin; tamże, str. 285. R. 1286 na daje tenże klasztorowi w Belbuk villam Strelinow, quae quondam fuit matris nostrae piae memoriae str. 372. Kś. Fr. Strzelno, niem. Strehlen, 1292 Strelyn według Słownika geogr. Knie Strzelica, miasto powiatowe na Szlązku, nad Olawą, na obszarze dawnego księztwa Brzegu, pod 50 47 3 półn. szer. i 34 43 40 wschd. dług. od F. , wznies. 492 st. npm. i 22 st. nad poziom wód Olawy, odl, 5 mil na płd. od Wrocławia, przy linii dr. żel. z Wrocławia do Pragi. Posiada kościół par. katol. poaugustyański, kościół par. ewang. i kościół ewang. filialny dawniej polski, szkołę miejską ewang. , szkołę katol. , szpital, lazaret wojskowy, st. dr. żel. , poczt. , tel. , przędzalnie bawełny, łomy granitu, jarmarki na wełnę. W 1842 r. było 397 dm. , 32 bud. publicznych, 4260 mk. 1139 katol. , 86 żyd. ; 1885 r. było 608 dm. 8854 mk. 2529 katol. , 158 żyd. . Do miasta należy 672 ha 509 roli. Do niedawna otaczały miasto mury, z trzema bramami prowadzącemi do trzech przedmieść. Stare miasto Strzelno istniało już 1130 r. W 1292 r. Bolko, ks. świdnicki, założył przy nim Nowe miasto, któremu nadał prawo niemieckie i wójta. Książę ton otoczył miasto murami. Mikołaj, ks. ziębicki Muensterberg, nadał S. w 1349 i 1350 r. przywileje, któremi zrównał prawa S. z prawami Ziębic. W 1450 r. wcielone zostało do Str Strzelno Strzemień Strzemieszyce księstwa Brzegu. Jako główne targowisko, na którem ludność górskich okolic zaopatrywała się w zboże, S. doszło do wielkiej pomyślności w latach 1585 do 1604. Po 1700 r. handel zbożowy przeniósł się do Ząbkowic i Świdnicy. Husyci owładnęli S. w 1438 r. , zaraza srożyła się w latach 1540, 42, 68 1220 zmarłych, 1633 2390 zmarłych. Pożary wielkie w latach 1548, 1619, 1674, 1706. Wojna 7letnia przyniosła strat na 30, 000 tal. W 1806 r. oddział bawarski. stoczył tu walkę z korpusem pruskim, splądrował miasto i wywołał pożogę. Strzeliński powiat zajmuje obszar 6 1 2 mil kwadr. w podgórskiem dorzeczu Olawy. Obszar powiatu przedstawia żyzną równinę, po nad którą wystrzela góra Rummelsberg z otaczającemi ją wyniosłościami. Z bogactw naturalnych znajdują się granity i marmury. Żyzna gleba sprzyja uprawie buraków i przemysłowi cukrowniczemu, kwitnie też hodowla owiec. W 1885 r. było w powiecie 37, 614 mk. , w tej liczbie 7541 katol. Co do narodowości to przeważają Niemcy, śród których mieszka około 10 Czechów. Obszar ogólny wynosi 34, 476 ha 26, 333 ha roli, 2669 ha łąk i 3373 ha lasu. Br. Ch. Strzelsk, pow. rzeczycki, ob. Strelsk. Strzelsk, Strzelsko, Strjelsk, sioło nad rz. Słuczą, pow. rówieński, na płd. wsch. od mka Dąbrowicy. Klucz strzelski należał do pijarów w Dąbrowicy. Strzembiska Miszewo, ob. Miszewo 3. . Strzemboszów, kol. , pow. konecki, gm. i par. Końskie odl. 14 w. , ma 18 dm. , 128 mk. , 213 mr. włośc. , i 3 mr. dwór. Powstała w ostatnich czasach na obszarze Sokołowa; nazwana od dziedzica Strzembosza. Strzemboszowice, wś, fow. brzeziński, ob. Bronowice. Strzembowo Wielkie i Małe al. Dolne i Gór ne, wś i fol. , pow. płoński, gm. Wychodź, par. Grodziec, odl. o 15 w. od Płońska, ma 25 dm. , 472 mk. W 1827 r. S. Górne 17 dm. , 152 mk. ; S. Dolne 15 dm. , 128 mk. W 1874 r. fol. S. rozl. mr. 1885 gr. or. i ogr. mr. 928, łąk mr. 71, pastw. mr. 32, wody mr. 4, lasu mr. 812, zarośli mr, 6, nieuż. mr. 32; bud. mur. 3, drewn. 15; las nieurządzony, wiatrak. Wś S. os. 38, mr. 374. Br. Ch. Strzemeszna 1. w XVI w. Trzemeschna, wś i fol. , pow. gostyński, gm. Dobrzyków, par. Czermno, odl. 21 w. od Gostynina, ma 244 mk, dwa młyny wodne. W 1827 r. 13 dm. , 141 mk W 1886 r. fol. S. z nomenklaturą Okolisz rozl. mr. 390 gr. or. i ogr. mr. 309, łąk mr. 12, pastw. mr. 10, lasu mr. 47, nieuż. mr. 12; bud. mur. 7, z drzewa 7. Oprócz tego odłączono dla częściowych nabywców mr. 430. Wś S. os. 15, mr. 180. Na początku XVI w. łany km. dawały dziesięcinę na stół arcybiskupi, pleb. zaś tylko kolędę po groszu z łanu, z fol. pobierał pleban w Krzemienicy Łaski, L. B. , II, 304. 2. S. al. Strzemieszna, wś i fol. , pow. rawski, gm. Czerniewice, par. Krzemienicą, odl. 10 w. od Rawy. Wś ma 20 dm. , 186 mk. , fol. 6 dm. , 45 mk. W 1827 r. 15 dm. , 114 mk W 1888 r. fol. S. rozl. mr. 335 gr. or. i ogr. mr. 249, łąk mr. 63, lasu mr. 9, nieuż. mr. 14; bud. mur. 2, z drzewa 13. Oprócz tego wydzielono dla częściowych nabywców mr. 420 i za serwituty mr. 193. Wś S. os. 14, mr. 339. 3. S. , w XVI w. Trzemesna, wś i fol. , pow. opoczyński, gm. Sworzyce, par. Bedlno, odl. 13 w. od Opoczna, ma 29 dm. , 194 mk, 679 mr. fol. i 315 mr. włośc. Na początku XVI w. łany km. dawały dziesięcinę arcyb. gnieźn. , pewne role zaś kościołowi w Końskich wartości do 20 gr. . Wś sama należała do par. Bedlno Łaski, L. B. , I, 703, 705. Br. Ch. Strzemieczne, okolica szlach. , pow. makowski, gm. i par. Sieluń. W obrębie jej leżą 1. S. Hieronimy. W 1827 r. 4 dm. , 20 mk. 2. S. Niemiry. W 1827 r. 2 dm. , 11 mk 3. S. Oleksy. W 1827 r. 14 dm. , 69 mk. 4. S. Sędki, W 1827 r. 2 dm. , 7 mk. 5. S. Wiosny. W 1827 r. 4 dm. , 28 mk. Strzemień, rus. Stremeń, wś, pow. żółkiew ski, 26 klm. na płn. wsch. od Żółkwi st. dr. żel. , 8 klm, na płd. wsch. od Mostów Wiel kich sąd pow. i urz. poczt. . Na płn. leży Rekliniec, na płd. Kupiczwola, na zach. Mo sty Wielkie. Wś leży w dorzeczu Wisły za pośrednictwem Żełdca praw. dopł. Raty. Żełdec wchodzi tu od płd. z Kupiczwoli i pły nie na płn. wsch. do Reklińca. Wschod. część wsi przepływa strumień praw. dopł. Żełdca. W dolinie obu potoków leżą zabudowania. Wznies. obszaru sięga do 214 mt. Zach. część obszaru przeważnie lesista. Własn. więk. ma roli or. 3, łąk i ogr. 4, pastw. 12, lasu 468 mr. ; własn. mn. roli or. 208, łąk i ogr. 285, past. 28 mr. W r. 1880 było 74 dm. , 495 mk. w gminie 402 gr. kat. , 78 rzym. kat, 15 żydów, 402 Rusinów, 90 Polaków, 3 Niemców. Par. rzym. kat. w Mostach Wielkich, gr. kat. w Reklińcu. We wsi jest cerkiew. Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr koron. , pow. i woj. bełzkiego. Lu. Dz. Strzemienne, os. , pow. sejneński, gm. i par. Mirosław, odl. 50 w. od Sejn. Strzemieszna, ob. Strzemeszna. Strzemieszyce Wielkie i S. Małe, w XV w. Strmyeschycze major i minor, 1490 r. Strzemesznycza, 1581 r. Strumieszicze, dwie wsi nad rzką Rakówką dopł. Przemszy, pow. będziński, gm. OlkuskoSiewierska, par. Gołonóg. Leżą śród wyżyny olkuskoszląskiej, w punkcie przecięcia się drogi żel. warsz. wied. z drogą żel. dąbrowiecką i z drogą bitą łączącą Ol m Strzelsk Strzelsk Strzemeszna Strzembowo Strzemboszowice Strzembiska Strzemboszów Strzemieszna Strzemienne Strzemieczne kusz z Będzinem. Posiadają st. dr. żel. wied. odl. 280 w. od Warszawy, st. dr. żel dąbrowieckiej odl. 12 w. od Sławkowa, 6 w. od Dąbrowy. Są tu dwie szkoły początkowe, kopalnie galmanu Anna, piec wapienny, pokłady wapienia i węgla. S. Wielkie wraz ze wsiami Grabocin 27 dm, Ostrowy 10 dm. , Jasinie 49 dm. , Sulno 19 dm. , kol. Jamki 10 dm. , Zastawie 6 dm. mają 224 dm. i 1840 mk. , 2881 mr. 1728 mr. ornej. S. Małe ze wsiami Kardębie 19 dm. , Zakowie 23 dm. i kol. Lipówka 9 dm. , mają 148 dm. , 1340 mk. , 1746 mr. 1161 ornej. W 1827 r. S. Wielkie miały 144 dm. , 922 mk; S. Małe 85 dm. , 486 mk. W 1827 r. wystawiono przy drodze ze Sławkowa do S. płóczkę galmanu, która około 1850 r. wydawała rocznie do 20, 000 korcy galmanu 14 do 16, wydobywanego z kopalni Anna. W połowie XV w. S. Wielkie i Małe, w par. Sławków, były własnością bisk. krakowskich. S. Wielkie miały 16 łan. km. i 1 zagr. , dających dziesięcinę, wartości 10 grzyw. , biskupowi. Sołtys płacił za dziesięcinę 2 fertony. S. Małe miały 18 łan. , karczmę, łany sołtysie, dające dziesięcinę wartości 20 grzyw. Długosz, L. B. , II, 187. Według reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1490 wś Strzemiesznica major miała 11 łan. W r. 1581 we wsi S. par. Sławków bisk. krak. płaci od 15 łan. km. , 2 zagr, z rolą, 12 zagr. bez roli, 2 kom. z byd. , 1 kom. bez byd. , 1 4 roli, 1 sołtysi. Według reg. pob. pow. proszowskiego z r. 1490 wś S. Małe, w par. Jaworzno, miała 11 łan. ; w r. 1581 wś S. par. Sławków bisk. krakowski płaci od 16 łan. km. , 1 sołtysi, 4 kom. z byd. , 5 kom. bez byd. , 4 rzem. Pawiń. , Mał. , 34, 433. Br. Ch. Strzemięcin, ob. Strzemocin. Strzemięszczyzna, fol. w Andrychowie, pow. wadowicki. Br. G. Strzemiętowo, jezioro pod Jeżewem, pow. świecki; należało z kluczem komorskim do bisk. kujawskich ob. Majątki bisk. p. ks. Kujota, str. 58. Kś. Fr. Strzemilcze, wś, pow. brodzki, 30 klm. na płn. zach. od Brodów, 21 klm. na płn. wsch. od Łopatyna, 8 klm. na płn. od Szczurowic urz. poczt. . Na płd. leży Smarzów, na wsch. Mikołajów; płn. i wsch. część obszaru przypiera do granicy pow. dubieńskiego o 4 klm. na płn. wsch. leży Beresteczko. Wś leży w dorzeczu Dniepru za pośrednictwem Styru. Płynie on wzdłuż granicy wsch. i przyjmuje od praw. brzegu Sydołówkę i drugą strugę, płynącą przez płd. część obszaru. Po za wsią wchodzi Styr na obszar powiatu dubieńskiego. Zabudowania wiejskie leżą w klinie między Styrem a Sydołówką. Położenie wsi nizinne wzn. 195 mt. na płn. , 202 mt. na płd. zach. . Na płd. wsch. leży grupa domów Zahadka. Własn. więk. ma roli or. 369, łąk i ogr. 57, pastw. 36, lasu 153 mr. ; wł. mn. roli or. 1117, łąki ogr. 306, pastw. 117, lasu 2 mr. W r. 1880 było 169 dm. , 877 mk. w gminie, 19 dm. , 169 mk. na obsz. dwór. 816 gr. kat. , 43 rzym. kat. , 183 izr. , 4 innych wyzn. ; 832 Rusinów, 32 Polaków, 177 Niemców, 3 iuuej narodów. Par. rzym. kat. w Szczurowicach, gr. katol. w miejscu, dek. chołojowski. We wsi jest cerkiew p. w. św. Mikołaja, szkoła etat. 1klas. i kasa pożyczk, gm. z kapit. 200 złr. Lu. Dz. Strzeminczek niem. , ob. Stremuszczek. Strzemkowo, dawniej Strzemikowo wieś i dwór, pow. inowrocławski, o 5 klm. na płn. zach. od Inowrocławia par. , poczta i st. dr. żel. , nad rz. Śmiernią praw. dopł. Noteci, przy dr. żel. inowrocławskobydgoskiej. Graniczy z Oporówkiem, Orłowem, Gnojnem, Sławęcinem i Jaksicami. St. dr. żel. w Jaksicach. W r. 1583 było w S. 6 łan. osiadł. , dziedziczył je Wojciech Niemojewski; w nowszych czasach należało do Karłowskich. Wś ma 29 ha, 1 dm. , 7 mk. prot. Dwór ma 7 dm. , 124 mk 117 kat. , 7 prot. i 260 ha 235 roli; cegielnia, owczarnia zarodowa Rambouillet; właścicielem jest Józef Trzebiński. E. Cal. Strzemiuszek ob. Strzemuszczek. Strzemocin al. Strzemięcin, niem. Stremotschin, dok. 1372 Strementz Preibut, Prybut, Preybeth, Preybuth Preybuett, folw. i wś na praw. brzegu Wisły, pow. grudziądzki, własność msta Grudziądza o 1 3 mili odl. , gdzie jest st. p. i kol. i par. kat. Folw. liczył 1868 r. 11 bud. , 4 dm. , 51 mk, 12 kat. , 39 ew. , wś zaś 19 bud. , 19 dm. , 180 mk. , 54 kat. , 126 ew. Gdy r. 1599 dozór kościelny w Grudziądzu rościł sobie prawo do S. , powołując się na przywilej z r. 1370, przedłożyła rada miejska rejestry czynszowe z r. 1410, według których na S. siedział rządca, płacący, oprócz zwykłych ciężarów, miastu 8 grzyw. rocznie na św. Marcin. Oprócz niego mieszkało tu kilkunastu czynszowników Jakub Culmensee płacił miastu 1 grz. i 2 kury, Fryderyk dawał od winnicy 1 grz. , Peter Gorsuch, t. j. Piotr Gorzuch 1 grz. i kurę, Anna Pschonkin, t. j. Pszonka 1 skojec i 2 kury, Mik. Klinkenau 3 skojce, Jan Leman 1 grz. , 2 kury, Jan Boyener 3 skojcej, Janusz 16 skojców 5 den. , Mik. Polan, t. j. Polak 1 grz. , 2 kury, Maciej Heiken syn 7 skojców, 2 kury, Mikołaj, dawniej parobek rządcy 4 skojce, 2 kury, Mandacz, t. j. Mędacz i Jan Weymann każdy po 1 skojcu i Korwuss 3 sk. i 3 kury. B. 1504 płacił sołtys Walenty 1 1 2 grz. , Jan Tische 7 szel. , Andrzej Zedlarz 1 grz. , Pękaty 1 grz. , Stesske, t. j. Staśko 2 grz. ; r. 1506 posiadało tu 9 włościan parcele, mianowicie Grzegorz, Michał, Andrzej Zedlarz, Jan Ti Strzemocin Strzemilcze Strzeminczek Strzemkowo Strzemięcin Strzemiuszek Strzemięcin Strzemięszczyzna Strzemiętowo Strzemuszczek sche, sołtys, Staśko Mały, Mróz, Adam i Stenzel, t. j. Stanisław. Później przejęło miasto S. na własną rękę, utrzymując tu tylko rządcę, kilku ratajów i pasterza. R. 1632 wydzierżawiło je miasto Henrykowi Goldschmidt na lat 6; arenda wynosiła 200 fl. pol. i 30 gr. ; dzierżawca był atoli zobowiązany wystawić tu dom i stodołę; drzewo i cegłę dało miasto. Trzypolowy podział miał i nadal być zachowany; 50 owiec miało wolne pastwiska w lesie miejskim; sprawy sądowe należały przed sąd miejski i dzierżawca powinien się stawić zaraz in primo termino, tanquam peremtorio. Roku 1654 wynosiła dzierżawa 300 fl. Po drugiej wojnie szwedzkiej wydzierżawiło miasto r. 1662 folwark burmistrzowi Jerzemu Koneibe na lat 12; arenda wynosiła 200 fl. rocznie; 2 lata były jednak wolne. R. 1705 przejął dzierżawę Piotr Borcke za 550 fl. rocznie na lat 15. R. 1782 zostały dobra S. 22 wł. 19 mr. puszczone za 218 tal. dyrektorowi poczty Janowi Ludwikowi Wagnerowi w wieczystą dzierżawę. Założył on tu winnicę na większą skalę, tak że r. 1793 liczono już 8244 winnych macic; . r. 1796 nabył fol. S. komisarz Meissner, r. 1804 radca ziemski v. Bequignolle, wreszcie r. 1834 kupiło go znów miasto na subhaście za 3000 tal. ob. Gesch, d. Grand. Kr. v. Froehlich, II, 323. Kś. Fr. Strzemuszczek, niem. Strzeminczek, wś, pow. brodnicki, st. p. Brodnica, par. kat. Pokrzydowo; 30381 magd. mr. W 1885 r. 4 dm. , 25 mk. Wchodzi w skład łąkorskiogo nadleśnictwa Wilhelmsberg. Kś. Fr. Strzeniówka, wś i folw. , pow. błoński, gm. Helenów, par. Nadarzyn, ma 136 mk. Folw. należy do dóbr Helenów. Wś ma 16 os. , 430 mr. W 1827 r. 14 dm. , 100 mk. Strzepcz, niem. Strepsch, dok. Schrepcz, Schrepitz, wś włośc. na Kaszubach, 3 1 2 mili na płd. od Wejherowa, pow. wejherowski, par. kat. i agent. poczt. w miejscu. Składa się z folw. i 44 gbur. posiadeł, ma 1045 ha 587 roli or. , 82 łąk. W 1885 r. 61 dm. , 92 dym. , 506 mk. , 491 kat. , 9 ew. , 6 żyd. Dwie szkoły katol; 1887 r. szkoła we wsi miała 65, na wybud. 69 dzieci. Agentura poczt. istnieje od 1888 r. W 1889 r. otworzono także stacyę telegraficzną. Szematyzm dyecez. z r. 1887 wykazuje, że kościół tutejszy, p. w. św. Maryi Magdaleny, jest patronatu rządowego i należy do dek. mirachowskiego. Teraźniejszy kościół został zbudowany 1821 r. w pruski mur. Istnieje przy nim szpital dla 8 ubogich, dalej bractwo Opatrzności od r. 1768 i trzeźwości od r. 1856. Do par. należą S. z wybud. Kobyli Las, Linia, Tłuczewo, Niepoczołowice, Zakrzewo, Dargolewo, Borek, Tępcz, Smażyn, Pobłocie, Łebno, Łebińska Huta i wybud. , Zemblewo, Będargowo, Szopa, Lewin, Stara Huta, Nowa Huta i Miłoszewo; 1867 r. 4561 dusz, 1889 r. 5372. o starożytności osady świadczą liczne popielnice; znajdowano je głównie na górze Szubienicą Galgenberg zwanej, gdzie ich wydobyto przeszło sto, ale i na roli proboszczowskiej, tuż pod górą, pług nieraz urny i skorupy wyorywał. Z zachowanych popielnic zasługuje na wzmiankę znakomita urna twarzowa, znaleziona 1885 r. ; jest ona razem z pokrywą 36 ctm. wysoka, w szyi zaś wynosi średnica otworu 8 ctm. , a u stopy 11 ctm. , obwód brzucha zaś 83 ctm. Tak pokrywa jako i urna zrobione są z czarnej gliny i ozdobione rzadkiemi znakami; w urnie znaleziono kości i kawałki pierścieni bronzowych, naszyjnik, naramiennik i t. d. Poraz pierwszy można było porównać przedmioty w urnie zawarte z rysunkami temi, które tworzą zewnętrzną jej ornamentykę. Pokazało się, że znaki na urnach oznaczają ozdoby, które nieboszczyk za życia nosił. Okazałą tę urnę darował znalazca prowincyonalnemu muzeum w Gdańsku. Opis i rysunek podał Treichel Verhandl. der berliner anthropol. Geselschaft, 1888, str. 321 323; porów. także Westpr. Volksblatt, 1888, Nr. 202. Kaszubi opowiadają o Strzepczu, że w miejscu, gdzie jest jezioro, kiedyś zapadł się w ziemię cały klasztor, w skutek grzechów zakonników ob. Lubińskiego Szkice z ziemi i hist. Prus Królew. , str. 68. Za czasów krzyżackich należał S. do wójtowstwa mirachowskiego. R. 1397 skarży Nitcze z Strzepcza Piotra, ststę z Miłoszewa, że go pobił, 4 rany zadał i zrabował, zabrawszy mu dzidę i 2 grzywny na publicznej drodze; za karę płaci 10 grz. , a pobitemu nadto 10 grz. ; tak opiewają stare gdańskie tablice woskowe ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , XI, 23. Około r. 1409 stają przed gdańskim sądem jako oskarżeni Piotr z Zemblewa Petruch Ton Sam belo w i Woysław z Strzepcza Schrepitzs, że na publicznej drodze pobili Marcina Czapyars; sąd skazuje ich na zapłacenie 9 grz. i 8 skojców tamże, str. 17. W jednej z tych tablic są na początku XV w. wspomniani i Smolarze strzepscy Nr. 121. Od r. 1594 począwszy odbywały się w S. sejmiki pow. mirachowskiego, szlachta bowiem tego się domagała a woj ew. pomorski Ludwik Mortęski według ich życzenia tak rozporządził ob. Borek Echo sepulchralis, II, 632. Wizytacya Madalińskiego z r. 1686 opiewa, że tu był kościół drewniany, niedawno odbudowany po spaleniu starego; dusz było około 1200, włók prob. 4; miał także prob. wolne rybołówstwo w jeziorze; organistę opłacała kasa kościelna, nauczyciela zaś Strzemuszczek Strzeniówka Strzepcz Strzeszkowice gminna. Szpital z 5 ubogimi posiadał kapitał w kwocie 1500 fl. ob. str, 14. R. 1780 należały do par. Strzepcz z 111 mk. , wyłącznie kat. 5 Tłuczewo cum Kobylasz et Zarzeczne, Linia, Niepoczołowice, Zakrzewo, Bork cum Szopy, Dargolewo, Tępcze, Pobłocie, Smażyno cum Głodowo, Łebno cum Łebińska Huta, Otalzino et Brocz, Ząblewo cum Molendino, Będargowo cum Szopy Będargowskie, Lewino cum Lewinko et Rosochy, Stara Huta, Nowa Huta i Miłoszewo. Do 1864 r. kościół sianowski był lilią Strzepcza. Z strug i rzek wymienia wizyt. Rybińskiego Łebę, dzielącą Strzepcz od Sianowa; Czarną rzeczkę, odgraniczającą Mirachowo od Strzepcza; rzkę Słonicze, która dzieli od Strzepcza Będargowo i Szopy i drugą Słonicze Słonicę, która rozłącza S. od Dargolewa, Tępcza, Tłuczewa, Linii, Niepoczołowic i Zakrzewa ob. str. 169 185. Z proboszczów tutejszych są znani 1700 r. Łukasz Stanisław Wodecki, 1710 Stanisław Trzęszkowski, 1730 Jan Zelewski 1763 r. , Józef Gręca 1763, 1764 Jan Gręca ob. Borek, 1. c. , pag. 634; 1858 Bieschke, od r. 1868 89 Wojciech Ziemann, od r. 1889 Antoni Dawidowski. Kś. Fr. Strzepowo, ob. Trzepowo. Strzeszewo 1. Wielkie, wś, pow. płocki, gm. i par. Góra, odl. o 33 w. od Płocka, ma 5 dm. , 42 mk. , 155 mr. W 1827 r. 5 dm. , 39 mk. 2. S. Kuliszki, wś i fol. , pow. płocki, gm. i par. Góra, odl. o 32 w. od Płocka, ma 5 dm. , 40 mk. , 811 mr. W. 1827 r. 4 dm. , 35 mk. W obu wsiach mieszka drobna szlachta. 3. S. , wś nad rz. Wkrą, pow. płoński, gm. i par. Dziektarzewo, odl. o 21 w. od Płońska, ma 12 dm. , 95 mk. , 127 mr. 4. S. , wś nad rz. Działdówką, pow. sierpeoki, gm. i par. Bieżuń, odl. 23 w. od Sierpca, ma 24 dm. , 212 mk. , 727 mr. W 1827 r. 13 dm. 241 mk. W 1300 r. Ziemowit, ks. dobrzyński, nadaje wś Strescovo kościołowi płockiemu Kod. Maz. , 35. Wydawca Kodeksu uważa tę wieś za Strzeszkowo, bez wskazania bliższego. 5. S. , pow. łomżyński, gm. i par. Śniadowo. W XVI w. S. Witoszewo. gniazdo Strzeszewskich Gloger, Ziemia łomźyń. . W 1827 r. 21 dm. , 78 mk. Br. Ch. Strzeszewo, ob. Strzyżew i Strzyżewko. Strzeszewo 1. niem. Stresow, dobra ryc. w Pomeranii, pow. lęborski, st. p. Żelazna, par. kat. Lębork, 195 klm. odl. ; 838 ha, W 1885 r. 13 dm. , 33 dym. , 238 mk. , 1 kat. , 237 ew. Leży nad szosą do Wejherowa. R. 1348 nadaje w. m. Henryk Tusemer dobra Chocziszchow Choczewo o 47 wł. i S. o 30 wł. wiernemu Jeschko, synowi Swinczken, na prawie magd. , z obowiązkiem płacenia co rok na M. B. Gromn. do zamku gdańskiego 5 grz. , czynienia służby wojskowej i pomagania przy budowaniu warowni, jak inni rycerze. Dawniej S. miało prawo pols. ob. Gesch. d. Lande Lauenburg und Buetow von Cramer, II, 229. Na początku XV w. występuje w woskowych tablicach kopenhadzkich Dibgamir i Prsipke ze S. ob. ,, Zeit schrift d. Westpr. Gesch. Ver. , IV, 80. R. 1437 nadaje Bogusław, ks. pomorski, wś 8. Wawrzyńcowi Krockow str. 240. R. 1507 zapisuje ją książę Bogusław X braciom Ja nowi i Jerzemu Krockow tamże, str. 242. R. 1780 był dziedzicem Weyher. S. miało 41 mk. 9 kat. ; ob. Wizyt. Rybińskiego, str. 98. 2. S. , niem. Stresau, wybud. do Więcków, pow. kościerski, par. kat. Pogódki, st. p. Skarszewy, 10117 mr. ; 1 dm. , 6 mk. Jestto dawniejsze król. leśnictwo, sprzedane 1822 r. Kś. Fr. Strzeszki 1. dawniej Strzeszkowice, dwór, pow. średzki, o 4 klm. na płd. zach. od Śro dy par. , poczta i stacya dr. żel. . Grani czy z Płaczkami, Chwałkowem, Pętkowem i Słupią; ma 6 dm. , 99 mk. 85 kat. , 14 prot. i 227 ha 219 ha roli; gorzelnia parowa, chów i tucz bydła holenderskiego, owczarnia Rambouillet. S. są gniazdem Strzeszkowiczów al. Strzeszkowskich, którzy tu się poja wiają od r. 1391 Akta gr. wielkop. , I, II. W r. 1432 rozgraniczono tę osadę od Pętkowa; r. 1578 i później istniały 2 działy w S. , jeden 1 łan i 1 2 pustego miała Zofia Bro dowska, drugi 1 1 2 łanu i 2 komor. Bernard Strzeszkowski; w r. 1618 20 dziedziczyli S. Wojciech Zieleński i Jan Mechliński, a w nowszych czasach Stablewscy. Dziś wła sność niemiecka. 2. S. Brzozowiec, os. , pow. średzki, o 8 klm. na płd. od Środy, pod Gar bami, istniała jeszcze po r. 1845. Dotąd ist nieje tam jeszcze drugi Brzozowiec, zwany Koszutskim Koszuty. E. Cal. Strzeszkowice 1. wś i folw. nad rzką Drzewiczką, pow. opoczyński, gm. Opoczno, par. Sołek, odl. od Opoczna 9 w. , ma 20 dm. , 172 mk. , młyn wodny. W 1827 r. 15 dm. , 75 mk. Fol. S. z nomenklat. Waleryanów rozl. mr. 294 gr. or. i ogr. mr. 202, łąk mr. 62, past. mr. 9, nieuż. mr. 21; bud. drewn. 15; płodozm. 6pol. Wś S. os. 11, mr. 217. W połowie XV w. S. , wś w par. Drzewica, własność Mikołaja h. Łabędź, miała 5 łan. km. , z których płacono dziesięcinę, wartości 2 seksag. , prebendzie sandomierskiej. Folw. rycerski dawał pleb. w Drzewicy Długosz, L. B. , I, 363. Według reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1608 S. i Trzebina, własność Stanisława i Dersława ze Strzemieszyc, płaciły pob. 37 gr. W r. 1577 Michowscy płacą w S. od 2 łan. Pawiński, Małop. , 283, 480. 2. S. , wś, fol. i dobra nad rz. Mierzawą, pow. jędrzejowski, gm. Nawarzyce, par. Strzepowo Strzepowo Strzeszewo Strzeszki Strzeszkowice Strzeszkowo Strzeszkowska Wola Strzeszowo Strzeszyce Strzeszyn Piotrkowice, odl. 14 w. od Jędrzejowa, mają szkołę począt. 5 młyn wodny. W 1827 r. 30 dm. , 143 mk. W 1888 r. dobra S. składały się z fol. S. i Olbrachcice, rozl. mr. 1020 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 237, łąk mr. 139, past. mr. 55, lasu mr. 16, nieuż. mr. 16; bud. mur. 7, drewn. 8; płodozm. 14pol. ; fol. O1brachcice gr. or. i ogr. mr. 266, lasu mr. 282, nieuż, mr. 7; bud. drewn. 3; płodozm. 13pol. , las nieurządzony. Wś S. os. 53, mr. 245; wś Olbrachcice os. 10, mr. 68. Wymieniona w uposażeniu klasztoru jędrzejowskiego 1174 r. wieś villa Bugivou ma być wedle domysłu wydawcy Kod. Małop. II, 9 dzisiejszą wsią Strzeszkowice. W połowie XV w. S. , w par. Piotrkowice, własność czterech częściowych posiadaczy, miały cztery fol. rycerskie, z których dziesięcinę wartości 3 grzyw. , płacono pleban, w Mieronicach Długosz, L. B. , II, 86, 88. Według reg. pob. pow. ksiąskiego z r. 1490 wś 8. miała 1 1 2 łan. W r. 1581 Dembieński płaci tu od 2 łan. km. , 2 czynsz. , 3 zagr. bez roli, 3 kom. z bydł. , 1 rzem. , 1 1 4 roli Pawiński, Małop. , 84, 439. 3. S. Duże i S. Małe, dwie wsi i folw. nad rz. Bystrzycą, pow lubelski, gm. Niedrzwica, par. Krężnica, odl. 16 w. od Lublina. Posiada młyn wodny, most na Bystrzycy, pokłady wapienia; na folw. owczarnia większa. W 1827 r. 20 dm. , 126 mk. W 1885 r. fol. S. rozl. mr. 1337 gr. or. i ogr. mr. 1073, łąk mr. 110, past. mr. 5, lasu mr. 91, nieuż. mr. 58; bud. mur. 15, drewn. 10; płodozm. 10 i 12pol. , las nieurządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś 8. os. 12, mr. 199; wś Wola Strzeszkowska os. 10, mr. 132; wś Majdan Strzeszkowski os. 5, mr. 91. Długosz wymienia S. w opisie par. Krężnica, bez podania szczegółów L. B. , II, 540. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 S. i Strzezowicze, w par. Mełgiew, miały 4 łany i 1 młyn, zaś S. Trojackie, w par. Krężnica Jara, własność Pszonki, miały 1 1 2 łanu, 1 młyn; część Wissockiej 1 2 łanu Pawiń. , Małop. , 351 i 354. Br. Ch. Strzeszkowice, ob. Strzeszki. Strzeszkówko, niem. Liebenau Abtheilung 5, os. wiejska, pow. wągrowiecki, o 5 klm. na płd. wschód od Mieściska par. i poczta, st. dr. żel. w Łopiennie o 6 klm. ; wchodziła dawniej w skład Holendrów Miłosławickich i miała w 1871 r. 5 dm. , 39 mk. ; obecnie już nie tworzy odrębnej całości. Strzeszkowo, niem. Streschkowo, dwór, pow. wągrowiecki, o 4 klm. na płd. wschód od Mieściska par. i poczta, st. dr. żel. w Łopiennie o 6 klm. ; 6 dm. , 99 mk. kat. i 266 ha 228 roli, 13 łąk; chów bydła holenderskieąo. W XVI w. Łaski, L. B. , I, 81 składało się z łanów km. , z których składano proboszosom w Mieścisku mesznego po korcu owsa i pszenicy. W r. 1543 i 1558 rozgraniczano S. z Wielą i Miłosławicami; r. 1580 były w S. 2 łany i 1 zagr. ; dziedzicem był Woj ciech Młodkowski, a w r. 1618 20 Wojciech Dybrzyński. Przy schyłku zeszłego wieku należało S. do szambelana Maks. Grabskiego, w nowszych czasach do Piotra Brod nickiego. E. Cal. Strzeszkowska Wola, wś włośc. , pow. lubelski, gm. Niedrzwica, par. Krężnica Jara. Wchodziła w skład dóbr Strzeszkowice. Strzeszowo, powiat ostrzeszowski, ob. Strzyżew. Strzeszyce, w dok. z XIII i XIV w. Cressici, Czeressici, Cherescici, u Długosza Trzeszyce, Trzesszycze, wś, pow. limanowski, nad Ło sosiną, dopł. Dunajca z lew. brzegu, w okoli cy lesistej i górskiej; składa się z 42 dm. i 291 mk. ; 240 rz. kat. par. w Ujanowicach, 41 ew. w osadzie Wachendorf i 10 izr. Pod względem narodowości 285 Polaków, 6 Niem ców. Kol. Wachendorf została założona za Józefa II na gruntach należących do klaszto ru klarysek w Starym Sączu, lecz się już spolszczyła, z tego powodu pominięto ją w Ortsrepertorium z r. 1886. Pos. więk. wy nosi 14 mr. ; mniej. 216 roli, 30 łąk, 73 past. i 23 mr. lasu. W dok. św. Kingi Kod. Ma łop. , II, 145 wymieniona ta osada jako wia no klasztorne 1280 r. , co potwierdzają przy wileje późniejsze, jako to dokum. papieża Marcina IV z 1283 r. ibid. , 154 i I, 121 i Wacława, króla czeskiego z 1292 r. ibid. , 187. W dypl. z 17 lipca 1367 r. podano na zwę Czerescice. Około 1344 r. była ta wieś zastawiona za 150 grzyw. wraz z Zbikowicami i Wianowicami ibid. , III, 387. W przy wileju Władysława Łokietka na lokacyę wsi Bajbrota ibid. , 184 czytamy, iż ztąd wiodła droga do Bochni. Droga ta prowadzi istotnie przez Rajbrot i Lipnicę. W 1531 r. Pawiń ski, Małop. , 142 stał tu młyn z ćwiercią ła nu. S. graniczą na płn. z Krosna, na zach. z Jaworzyną, na płd. z Żmiącą a na wschód z Sechną. Mac. Strzeszyn, Strjeszyn, w kronikach także Strjeżew. mko na prawym brzegu Dniepru, niedaleko ujścia rzki Okry, pow. rohaczewski, w 1 okr. pol. , gm. Strzeszyn, o 39 w. od Rohaczewa, przy drodze ze Żłobina do Horwalu w pow. rzeczyckim. Ma 183 dm. drewnianych, 1 murowany 75 należy do chrześcian a 109 do żydów, 1064 mk. 454 męż. i 610 kob. , w tej liczbie 512 praw. i 552 żyd. , 2 sklepy. Posiada cerkiew murowaną, wzniesioną w 1807 r. , dom modlitwy żydowski, zarząd gminny, szkołę ludową, przystań na Dnieprze, nieznaczny jarmark. W cerkwi znajduje się piękny obraz, przedstawiający złożenie Chrystusa do grobu, ofiarowany Strzeszkowice Strzeszkówko Strzępin Strzeszyn Strzeszyn Strzeszynko Strzeszyński Młyn Strzeżów Strzeszynka Strzeżyno przez byłego dziedzica hr. Ostermana. Własność Jafimowicza. S. , pod nazwą Strjeżew i Strjeczyw, wspominany jest w latopisach juz pod 1127 r. Należał wówczas do ks. połockiego i stanowił najbardziej na płd. wschód wysunięte miasto tegoż, leżące na pograniczu ks. czernihowskiego. Po upadku Połocka w połowie XII w. przyłączony został do ks. czernihowskiego, poczem dostawszy się pod władzę Litwy, należał do dzielnicy kijowskiej. W 1399 r. nadany został kapitule wileńskiej. Jako gród pograniczny z państwem ruskiem S. niejednokrotnie podlegał klęskom, wojennym, zwłaszcza w XVI i XVII w. Po przyłączeniu Białorusi do Rossyi S. , jako dobra duchowne, zajęty został na skarb i darowany przez cesarzowę Katarzynę II hr. Ostermanowi. Gmina S. liczy 5575 mk. 2375 męż. , 2426 kob. i 774 dzieci, z których 525 męż. i 275 dzieci zajmuje się przemysłem leśnym, używając do pomocy 550 koni. W gminie znajduje się 11, 377 dzies. lasów prywatnych i 7747 dzies. włościańskich. J. Krz. Strzeszyn, w XV w. Strzeshin, wś, w pow. gorlickim, na lew. brzegu Ropy, o 33 klm. na płd. zach. od Biecza, rozrzucona w dolinie dwóch potoków i Ropy, u stóp wzgórza Wil czaka 373 mt. . Na płn. i płd. lasy. Wieś składa się z 209 dm. 4 na obszarze większej pos. i liczy 1391 mk. 1364 rz. kat. , 7 akat. i 10 izrael. Pos. wiek. Wilb. hr. Siemińskie go wynosi 263 roli, 24 łąk i ogr. , 45 past. i 242 mr. lasu; pos. mn. 978 roli, 95 łąk, 209 past. i 267 mr. lasu. Za Długosza L. B. , I, 489 i III, 201 wś królewska, miała łany km. , zagrody, karczmę i predium. W 1581 r. Pawiński, Małop. , 115 S. , wś ststwa bieckiego, składał się z 9Vt łanów km. , 3 czynszów. , 3 zagr. z rolą, 11 zagr. , bez roli, 4 kom. z bydł. , 9 kom. bez bydła, 4 rzemieśl. , dudy i 2 prę tów roli. Graniczy na płn. z Racławicami, na zach. z Kwiatonowicami, na płd. z Klę czanami. Mac. Strzeszyn al. Strzeszyno, wś i dwór, pow. poznański, o 7 klm. na płn. zach. od Poznania poczta, między drogami żelaznemi z Poznania do Krzyża i Piły; par. Św. Wojciech w Poznaniu; st. dr, żel. na Złotnikach o 4 1 2 klm. W r. 1388 wchodził S. w skład opola chojnickiego; r. 1391 pisali się z S. Siekierka, Bożysław i inni; r. 1397 występuje pleban miejscowy Akta gród. wielkop. , I; około 1581 roku już tu nie było kościoła; Łukasz Sadowski posiadał tu 4 łany i 2 zagr. ; przy schyłku zeszłego wieku dziedziczył S. Wojciech Gądkowski a w nowszych czasach Stanisław Przyłuski. Wś obecnie ze Strzeszynkiem 4 dm. , 32 mk. tworzy okrąg wiejski, mający 9 dm. , 75 mk. 68 kat. , 7 prot. i 187 ha 130 roli, 31 łąk, 6 lasu. Dwór, przezwany Sedan, z folw. Strzeszynkiem 4 dm. , 62 mt. tworzy okrąg dwór. , mający 16 dm. , 296 mk. 241 kat. , 55 prot. i 988 ha 678 roli, 41 łąk, 85 lasu; gorzelnia, cegielnia produkcya nabiału. Między S. i Golęcinem stanął jeden z fortów poznańskich. E. Cal. Strzeszynka, potok podgórski, powstaje w obr. gm. Kwiatonowic, w pow. gorlickim; płynie zrazu na płn. a potem kręto na płd. wschód przez obszar Strzeszyna a pod Klę czanami uchodzi do Ropy z lew. brzegu, u płd. zach. podnóża góry Wilczaka 373 mt. . Długi 7 klm. Br. G. Strzeszynko, wś i folw. , pow. poznański, o 7 1 2 klm. na płn. zach. od Poznania poczta, nad jez. , z którego wypływa Bogdanka dopł. Warty. Graniczy z Strzeszynem; parafia Kiekrz, st. dr. żel. na Złotnikach o 3 1 2 klm. S. tworzyło już w r. 1388 odrębną całość i wchodziło w skład opola chojnickiego; w nowszych czasach miewało wspólnych dziedziców ze Strzeszynem. Wś ma 4 dm. , 32 mk. Folw. , przezwany Seewoerth, ma 4 dm. , 62 mk. Strzeszyński Młyn, o 6 klm. na zach. płn. od Poznania i 2 klm. na płd. od Strzeszyna, nad Bogdanką. Niewykazany w Spisie gmin i okręgów. Strzeżewo, ob. Strzyżew i Strzyżewo, Strzeżów, 1262 r. Screszow, wś, pow. mie chowski, gm. Wielko Zagórze, par. Miechów, posiada szkołę początk. od 1876 r. W 1827 r. 29 dm. , 246 mk. Wymieniona w akcie z 1262 r. , w liczbie wsi dających dziesięciny klaszto rowi miechowskiemu Kod. Małop. , II, 117. W połowie XV w. S. , wś w par. Miechów, własność klasztoru miechowskiego, miała 14 łan. kmieć, z których płacono po 1 seksag. . czynszu, 30 jaj, 2 kapłony, 2 sery, odrabiano 2 dni w tygodniu własnym pługiem; 5 zagr. z rolą płaciło po 1 fert. czynszu; jeden dzień w tygodniu odrabiano pieszo. Folw. duchow ny i wszystkie role kmiece i zagr. płaciły dziesięcinę, wartości 26 grzyw. , klasztorowi Długos; z, L. B. , III, 20, 25. Według reg. pob. pow. ksiąskiego z r. 1581 prepozytnra miechowska płaciła od 7 łan. km. , 2 zagr. z rolą Pawiński, Małop. , 92. Br. G. Strzeżyno, niem. Stresow, dobra ryc. w Po meranii, pow. słupski, st. p. i kol. Dębnica, par. kat. Słupsk; 508 ha. W 1885 r. 27 dm. , 149 mk. 2 kat. . Na wyb. Kurzweil przy pada 28 mk. i 4 dm. Kś. Fr. Strzępin, urzęd. Strzempin, wś i folw. , pow. bukowski Grodzisk, o 10 klm. na płd. od Buku i tyleż na płd. wsch. od Opalenicy st. dr. żel. . Graniczy z Dakowami, Niemirzycami i Bielawami; par. Granowo, dawniej Drożyn, poczta Dakowy Mokre. Z S. pisali się Strzępińscy od r. 1386 ob. Akta grodz. wielkop. , I i II. Tu urodził się w r. 1398 Strzydzewka Strzygi Strzęszewskie Tomasz ze Strzepną, bisk. krakow. 1460. W r. 1580 posiadał Piotr Strzępiński 3 łany, 2 zagr. , 1 komor. i osadnika; na drugim dziale mieli Ujejscy, Piotr i Stanisław 8 łan. os. , 2 zagr. i 1 komor. ; przy schyłku zeszłego stulecia należał S. do Ksawerego Działyńskiego. Wś ma obecnie 10 dm. , 121 mk. 110 kat. , 11 prot. i 200 ha 184 roli, 7 łąk. Folw. 7 dm. , 158 mk. wchodzi w skład dóbr Granowo; nabiał, chów i tucz bydła; właścicielką jest Cecylia hr. Działyńska. E. Cal. Strzęszewskie, jezioro w pow. łeckim, ob. Rumejki. Strzybnica, niem. Friedrichshuette, os. górnicza, pow. tarnowicki, par. Tarnowice odl. 3 4 mili. Posiada 18 dm. , 192 mk. 83 kat. , 33 ha obszaru, szkołę początkową, przystanek dr. żel. na linii TarnowiceOpole, huty ołowiane i srebrne. W 1871 r. wytopiono tu 153, 691 cent. ołowiu, wartości 859, 600 tal. Srebra wydobyto 17, 132 funt. , wartości 511, 600 tal. Rudy ołowianej dostarcza królewska kopalnia Friedrichsgrube. Dla użytkowania tych rud, na obszarze os. młyn, nad rzką Stolą, zwanej Hardabusch między Piaseczna a sztolniami Gotthelf, wzniesiono wielkie piece, puszczone w ruch 1786 r. Około 1860 r. należały one do najlepiej urządzonych w całych Niemczech. Stacya dr. żel. , kuźnica, zajazd i zakłady górnicze Heinrichswerk znajdują się na obszarze gm. Rybna. Strzyboga, wś i fol. , pow. skierniewicki, gm. Doleck, par. Rawa Stara, odl. 8 w. od Skierniewic, ma 182 mk. W 1827 r. 10 dm. , 140 mk. W 1888 r. fol. S. rozl. mr. 540 gr. or. i ogr. mr. 448, łąk mr. 50, pastw. mr. 2, lasu mr. 21, nieuż. mr. 19; bud. mur. 1, z drzewa 9; płodozm. 7 i 10pol. Do włościan należy 309 mr. W skład dóbr S. wchodziła wś Franciszkany. Na początku XVI w. były tu same tylko łany kmiece, z których dziesięcinę dawano pleb. w Skierniewicach, a kolędę, po groszu z łanu, pleb. w Starej Rawie, do której S. należała Łaski, L. B. , II, 289. Br. Ch. Strzydzew 1. dawniej Strzedzewo maius, wś i dwór, pow. pleszewski, o 8 klm. na płn. zach. od Pleszewa, u źródeł Strzydzewki dopł. Prosny. Graniczy z Czerminem, Momotami, Kurcewem i Sławoszewem; par. Czermin, szko ła w miejscu, poczta i st. dr. żel. w Kotlinie o 5 1 2 klm. i w Kowalewie o 6 1 2 klm. S. ist niał już przed r. 1523; w r. 1578 było tu 3 1 2 łan. os. ,. 1 zagr. i 2 komorn. ; dziedzicem był Wojciech Grzymisławski, a w r. 1618 Piotr Karski; w nowszych czasach należał S. do Ra packich, potem do Sławoszewskich. Wś ma 12 dm. , 131 mk. katol. i 95 ha 90 ha roli. Dwór ma 13 dm. , 92 mk. 83 kat. , 9 prot. i 283 ha 248 roli, 15 łąk, 13 lasu; chów by dła. 2. S. , por. Strzyżew. E. Cal. Słownik Geograficzny T. XI Zeszyt 127. Strzydzewka, niekiedy Strzyżewka, rzka, lewy dopł. Prosny, bierze początek w Strzydzewiej o 8 klm. na płn. zach. od Pleszewa, płynie w kierunku płn. wsch. , mija Czermin, uchodzi do strugi Żegocińskiej, odnogi Prosny, w Żbikach, w pobliżu wsi Polskiej o 10 klm. na płn. wschód od Pleszewa; długa około 10 klm. E. Cal. Strzydzewko al. Strzeżewko, Strzedzewo minus, os. , pod Strzydzewem, w par. Czermin, ku płn. od Pleszewa, w pow. niegdyś kaliskim Leżała pustkami w r. 1618 Łaski, L. B, II, 28; A. J. Parczewski Anal. Wielk. , I, 63 Strzygi 1. wś i folw. nad rzką Chodeczką, pow. włocławski, gm. i par. Chodecz, odl. 28 w. od Włocławka, posiada gorzelnię, 13 dm. , 96 mk. , 84 katol. , 12 ew. W 1827 r. było 12 dm. , 116 mk. Dobra S. lit. AB składały się w 1885 r. z fol. S. , Strzyżki, Zieleniewo, Mstowo, Szczecin i Trzeszczon. Rozl. mr. 3210 fol. Strzygi gr. or. i ogr. mr. 493, łąk mr. 48, pastw. mr. 14, lasu mr. 895, nieuż. mr. 147; bud. mur. 22, z drzewa 13; płodozm. 8pol. , las urządzony; fol. Mstowo gr. or. i ogr. mr. 307, łąk mr. 23, nieuż. mr. 9; bud. mur. 5, z drzewa 4; płodozm. 9 i 11pol. ; fol. Strzyżki gr. or. i ogr. mr. 269, łąk mr. 9, nieuż. mr. 15; bud. mur. 1, z drzewa 4; płodozm. 13pol. ; fol. Szczecin gr. or. i ogr. mr. 190, łąk mr. 88, pastw. mr. 4, nieuż. mr. 20; bud mur. 1, z drzewa 5; płodozm. 9pol. ; fol. Trzeszczon gr. or. i ogr. mr. 260, łąk mr. 43, pastw. mr. 36, nieuż. mr. 11; bud. mur. 2, z drzewa 8; płodozm. 13pol. ; fol. Zieleniewo gr. or. i ogr. mr. 273, łąk mr. 35, pastw. mr. 2, nieuż. mr. 15; bud. mur. 2, z drzewa 6; płodozm. , 13pol. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 20, mr. 21; os. Grabowszczyzna os. 1, mr. 19; wś Strzyżki os. 9, mr. 10; wś Szczecin os. 4, mr. 26; wś Mstowo os. 27, mr. 112; wś Trzeszczon os. 8, mr. 19; wś Zieleniewo os. 11, mr. 19; wś Huba Chodecka os. 17, mr. 32; wś Bogołomia os. 7, mr. 208; wś Mielno os. 8, mr. 233. Według reg. pob. pow. przedeckiego z r. 1557 we wsi S. major, w par. Chodecz, Jerzmanowski miał 1 łan, 1 zagr. Część wójta z Rybna 1 łan; we wsi S. minor, Czołpiński miał 1 łan, 3 zagr. , Jerzmanowski 1 łan, 1 zagr. , Piskowski 1 2 łan. , 3 zagr. Części szlacheckie bez kmieci mieli we wsi S. minor Czarnocki 2 łany, 2 zagr. , Pierzchalina 1 łan. , Siemielewski 1 łan. Wsłowski 1 łan, wójt z Rybna 1 łan Pawiński, Wielkp. , II, 24. We wsi S. major Stryski miał 1 łan, 1 rzem. , Albert Czulapa 1 łan, 1 zagr. , Łakieński 1 łan Pawiński, Wielkp. , II, 22 i 24. 2. S. , wś, fol. i dobra nad rz. Rypienicą, pow. rypiński, gm. Starorypin, par. Strzygi, odl. 7 w. od Rypina, posiadają kościół par. murowany, szkołę początkową, sąd gm. okr. II, urząd gm. , sklep 31 Strzybnica Strzęszewskie Strzyboga Strzydzew Strzydzewko i dom zajezdny; do dóbr należą dwa młyny wodne, tartak, karczma, 2 kuźnie i osady młyn. Serwatka i Podborowo. S. mają 30 dm. 3 mur. , 456 mk. W 1827 r. było 24 dm. , 224 mk. Położenie wsi bardzo malowBicze. Dobra S. składały się w 1886 r. z fol. S. i Tadajewo, rozl. mr. 1238 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 563, łąk mr. 82, pastw. mr. 81. lasu mr. 191, nieuż. mr. 57; bud. mur. 11, z drzewa 15; płodozm. 11pol. ; fol. Tadajewo gr. or. i ogr. mr. 245, łąk mr. 13, pastw. mr. 6; bud. mur. 2, z drze wa 5; płodozm. 11pol. , las nieurządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 41, mr. 203; wś Tadajewo os. 41, mr. 322; wś Sumin os. 39, mr. 781. W akcie 1363 r. występuje Petrus dapifer Dobrzinensisheres iue de Strzygy. W 1367 r. Kazimierz W. nadaje temuż Piotrowi Świnka zwanemu i jego synom Jacussio et Petrassio de Strzygy prawo dziedziczne według prawa polskie go na dobrach w ziemi dobrzyńskiej i zawskrzyńskiej a mianowicie na wsiach S. , Długie, Sumin, Przywitowo, Sadłowo, Stepo we, Wrociszewo, Niechłonin, Sarnowo, Chojnowo, Zielona Kod. dypl. polski, II, 741, 751. Na akcie z 1434 r. występuje między podpi sanymi Jakub de Strzygi, kasztel. rypiński ib. II, 859. Według reg. pob. pow. rypiń skiego z r. 1564 było tu 6 poddanych Elżbie ty z Sierpca, mających po 1 łanie, 2 zagr. ; 2 młyny, 1 karczma. Poboru płacono 4 fl. 20 gr. Pawiński, Wielkp. , I, 301. R. 1789 własność Cissowskich, wysiewu 80 kor. żyta, 3 kor. pszenicy. Z kolei należą do Smoleń skich, Zboińskich, Małkiewicza. Kościół pa rafialny, p. w. św. Stanisława, wedle napisu na płycie marmurowej w posadzce miał być założony 1162 r. Jestto budowla ostrołukowa z XV w. , z wieżą przy ścianie frontowej; presbiterium niema. S. par. , dekanat rypiński, 1829 dusz. Br. Ch. Strzygłów, Strzygowa, niem. Striegau, 1315 Stregonia castrum, według Słownika Knie pierwotnie Trzy Góry prędzej Strzegoń, miasto powiatowe w regencyi wrocławskiej, na Szląsku pruskim, leży na lew. brzegu Strzygłowskiej wody lewy dopł. Wystrzycy, dopł. lew. Odry, na wzn. 600 st. n. p. m. przy moście, pomiędzy trzema górami Krzyżową, św. Jerzego i Szeroką, posiada kościół par. katol. , jeden z najpiękniejszych i największych na Szląsku, dwa filialne kościoły i kaplicę cmentarną, kościół par. ewang. od 1742 r. , szkołę realną, szkołę miejską, szkoły początkowe, st. dr. żel. WrocławŚwidni caFreiburg, na odnodze do Rothenburga nad Odrą ob. t. X, 176, kamieniołomy bazaltu i granitu, zakłady wyrobów kamiennych, przemysł szewcki i introligatorski, 624 bud. , 11, 784 mk. 5846 kob. ; co do wyznania 7292 ewang. , 4341 katol. , 112 żyd. Do miasta należy 1400 ha ziemi 1061 ha roli, 111 ha łąk i 45 ha lasu; czysty dochód z ha roli 4347 mrk, z ha łąk 4073, z ha lasu 901 mrk; 1842 r. było 258 dm. w obrębie murów, 128 na przedmieściach, 22 bud. publicznych, 4772 mk. 2919 ewang. , 1846 katol. , 7 żyd. . Jeszcze w 1843 r. istniały mury miejskie, z wałami, fosą i pięciu bramami i czterema przedmieściami. Główną ozdobę miasta stanowi wspaniały kościół katol, starożytna budowla ostrołukowa, której sklepienie, wznieś, na 83 st. , spoczywa na 20 wysmukłych filarach, dźwigając dach wznoszący się na 184 stóp od ziemi, najwyższy na całym Szląsku. Długość kościoła wynosi 130 łokci, szerokość 63 łokci. Jedna z dwu wież nieskończona. O istnieniu kościoła wspominają dokumenty z 1180 r. ; obecny rozpoczęto budować 1253 r. , ukończono 1399 r. Przy kościele istniała komandorya maltańska do 1810 r. Starożytny kościółek św. Barbary był konsekrowany 1154 r. Kaplica cmentarna pochodzi z 1460 r. Przy klasztorze benedyktynek, założonym 1307 r. , istniał kościół, obrócony po kasacie klasztoru na magazyn. W kościele tym, podobno już 1154 r. , znajdował się obraz cudami słynący, umieszczony obecnie w kościele parafialnym. Klasztor karmelitów, pierwszy na Szląsku, powstał 1462 r. , opuszczony przez zakonników 1569 1658, którym komandor maltański oddał parafią św. Piotra i Pawła. Zakonnicy następnie zbudowali nowy klasztor i kościół 1704 1720. Klasztor zniesiono 1810 r. ; karmelici pełnili obowiązki proboszczów do 1818 r. Kościół klasztorny oddano ewangelikom, którzy go objęli 1819 r. Poraz pierwszy występuje w dokum. S. 1114 r. kaplica z obrazem cudownym. Prawo niemieckie otrzymuje miasto 1241 r. Po śmierci Agnieszki, wdowy po Bolku II, ks. świdnickojawornickim, S. zostaje r. 1392 przyłączony do korony czeskiej. S. otrzymał 1388 r. , wraz z innemi przywilejami, prawo bicia monety, z którego korzystał do 1622 r. Husyci spustoszyli miasto 6 lipca 1428 r. Jan Montanus, lekarz cesarski, syn miejscowego cerulika, odkrył 1568 r. w górze św. Jerzego pokłady glinki żółtej i szarej używanej do farb i malowania, której przypisywano lecznice własności i sprzedawano w kawałkach, pieczęcią opatrzonych SiegelErde, terra sigillata. Około 1570 r. kwitnął przemysł sukienniczy 300 sukienników. Epoka pomyślnego rozwoju S. kończy się wybuchem wojny 30letniej. W 1632 r. wojska cesarskie spaliły i zrabowały miasto, reszty dokonała zaraza 8 rodzin zostało. Generał cesarski Golz oblegał i zdobył S. roku 1640. Fryderyk II stoczył tu bitwę zwycięzką 4 Strzygłów Strzygłów Strzygłówka czerwca 1745 r, zwaną też bitwą pod Hohefriedeberg z Austryakami i Sasami. Nowy władca Szląska darował miastu 30, 000 talarów dla umorzenia długów, wynikłych z ciężarów wojny 7letniej. Wojny Napoleońskie 1806 1813 obciążyły miasto sumą 48, 000 tal. Historyą S. opracował gruntownie i krytycznie z archiwalnych źródeł Julius Filio i ogłosił p. t. Chronik der Stadt Striegau von den aeltesten Zeiten bis zum Jahre 1889, Striegau 1889, str. VI i 397. Strzygłowski powiat ma tylko 5 1 2 mil kwadr. Graniczy na płd. ze świdnickim, na wschód z wrocławskim, na płn. z nowotarskim i lignickim, na zach. z jaworskim i bolkowickim. Obszar powiatu jest częścią wyżyny stano wiącej podgórze pasm górskich Hochwaldu i Waldenburskiego pasma. Bober i Wystrzyca uprowadzają wody tego obszaru do Odry. Śród płasko wzgórza wznoszą się pojedyncze szczyty granitowe i bazaltowe, zwane Ko pami. Obok płodów mineralnych węgiel bru natny, granity, żyzna gleba wydaje obfite plony zboże, buraki, owoce. Przemysł fa bryczny cukrownie i inne zakłady pomyśl nie się rozwija. Ludność powiatu wynosiła w 1885 r. 41, 075 a więc prawie 8000 na 1 milę, w tej liczbie 25, 608 ewang. , 15, 211 katol. , 133 innych chrześ. , 119 żyd. Ogół ziemi użytkowej wynosi 29, 926 ha, z tego na gminy miejskie wypada 1400 ha, na wiej skie 15, 060 ha 13, 093 roli, 696 łąk i 355 ha lasu, na większą posiadłość 13, 486 ha 10, 026 roli, 850 łąk i 2030 ha lasu. Br. Ch. Strzygłówka, ob. Strzylawka. Strzygłowski Młyn, niem, Striegelmuehle, 1193 Stregomen, dobra i wieś, pow. świdnicki, par. ew. Klein Kniegnitz, kat. Sobótka. W r. 1885 dobra miały 4 dm. , 85 mk. 43 kat. , 160 ha; wś 50 dm. , 355 mk. 25 ew. , 124 ha. Strzygonowice, pow. wrocławski, ob. Paschwitz. Strzygowa, dopł. Baryczy, ob. Strzegowa. Strzykowa, góra przy wsi Cybułki, w powiecie leckim, śród tak zwanej Szwajcaryi mazurskiej por. t. V, 116. Strzykuły, fol. i wś, pow. warszawski, gm. Ożarów, par. Babice, ma 64 mk. , 450 mr. dwór. , 15 mr. włośc. W 1827 r. 3 dm. , 27 mk. Strzylawka 1. Strzygłówka, wólka, w obr. gm. Łużny, pow. gorlicki, na płn. od pot. Bieśnianki. 2. S. , wólka na obszarze Grybowa, pow. grybowski, nad pot. t. n. , liczy 25 dm. , 134 mk. 3. S. , grupa zabudowań w Starejwsi, pow. grybowski. 4. S. , grupa zabudowań i karczma w Siołkowy, pow. grybowski. Strzylcze al. Strylcze, wś, pow. horodeński, 5 klm. na płn. wschód od Horodenki sąd pow. i urz. poczt. . Na płn. leżą Potoczyska, na płn. wsch. i wschód Horodnica, na płd. Probabin i Serafińce, na zach. Horodenka. Wś leży w dorzeczu Dniestru za pośrednic twem pot. Lemnicy praw. dopł. Dniestru. Zabudowania wiejskie leżą w płd. stronie ob szaru wzn. 230 mt. . Na płn. wschód wznies. sięga 307 mt. Wł. więk. ma roli or. 1206, łąk i ogr. 71, past. 77, lasu 15 mr. ; wł. mn. roli or. 1552, łąk i ogr. 153, past. 279 mr. W r. 1880 było 318 dm. , 1741 mk. w gminie, 18 dm. , 129 mk. na obsz. dwor. 1542 gr. kat. , 136 rz. kat. , 182 izr. , 10 in. wyzn. ; 1657 Ru sinów, 30 Polaków, 182 Niemców. Par. rz. kat. w Horodence, gr. kat. w miejscu, dek. horodeński. Do par. należy Probabin. We wsi cerkiew, szkoła etat. lklas. , kasa pożycz, gminna z kapit. 7065 złr. i gorzelnia. Lu. Dz. Strzyławka, potok podgórski, wypływa na płd. wsch. stoku góry Rosahutki 753 mi, na płd. zach. obszarze gm. Starejwsi, w pow. grybowskim, płynie na wschód i uchodzi pod Grybowem do Białej dunajcowej z lewego brzegu. Długość 6 klm. Br. G. Strzyłki, po rus. Striłki, z Lisicą, pow. staromiejski, 13 klm. na płd. wschód od Staregomiasta, na płn. od Łopuszanki Chominej urz. poczt. . Na płn. leżą Lenina Wielka, Spaś i Łóżek Górny, na wsch. Topolnica, na płd. Łopuszanka Chomina, na płd. zach. Gwoździec pow. turczański, na zach. Hołowiecko i Tysowica. Płd. wschodnią część wsi przepływa Dniestr od płd. zach. z Gwoźdźca do Łużka Górnego i przyjmuje w obrębie wsi kilka dopływów. Ważniejsze z nich od praw. brzegu Jasienica i Topolnica a od lew. brzegu Tysowiczka i Oleńka. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie Dniestru, którą idzie gościniec staromiejskoturczański. W klinie między Dniestrem a pot. Topolnica leży grupa domów Lisica. Własn. więk. ma roli or. 78, łąk i ogr. 21, past. 22, lasu 827 mr. ; wł. mn. roli or. 1271, łąk i ogr. 146, past. 686, łąk 3 mr. W r. 1880 było 194 dm. , 914 mk. w gminie 842 gr. kat. , 4 rz. kat. , 68 izr. ; 884 Rusinów, 4 Polaków, 26 Niemców. Par. rz. kat. w Staremmieście, gr. kat. w miejscu, dek. staromiejski. W cerkwi drewnianej z r. 1792, znajduje się część starożytnego ikonostasu, przeniesionego tutaj w końcu XVIII w. ze zniesionego klasztoru bazylianek w Smolnicy pod Staremmiastem. We wsi tartak wodny o jednym gatrze i o jednej pile, przerabiający rocznie 900 mt. sześc. drzewa a produkujący 560 mt. sześc. desek i brusów. Za czasów Rzpltej należała wieś do dóbr kor. , ekonomii samborskiej a krainy gwoździeckiej. W rękop. Ossol. Nr. 2837 podany jest spis następujących dokumentów. Na str. 84, ,A. 1519, feria quinta proxima die vigilia S. Martini Confessoris. Cracoviae. Privilegium Sigismundi regis, quo mediante provido Mi Strzygłówka Strzygłowski Strzygonowice Strzygowa Strzykowa Strzykuły Strzylawka Strzylcze Strzyławka Strzyłki chaeli data facultas in fluvio Jasiennica, villae Strzyłki, molendinum haereditarium erigendi, de quo duae Regi, tertia yero mensura dieto molendinatori reservatur, item mola torquatilis Folusz dicta eidem pro usu suo et utilitate communi, aedificanda conceditur. Ad quod molendinum integra area, cum campis, pratis etc. antiquitus eo spectantibus annectitur. Na str. 85, ,A. 1558 fer. 5 in Crastina S. Margarethae in Krasnystaw. Poponatum in Tilla Stryłki Sigismundus Augustos provido Vasconi Poponi renoyando illius combustum Privilegium confert, vigore cujus idem Pop dictum Poponatum cum agris, pratis et excrescentiis, alias Łazy, possidebit, ratione cujus possesionis quotannis florenum unum solvet. Na str. 84 A. 1563. Sabbatho ante festum Purificationis B. V. M. Petricoviae. Privileigium Sigismundi Au gust i regis, quo mediante honestus Ostafiej Daskowicz, Krajnicius Strzylcensis, circa jus advitale Scultetiae in villa Stryłki existentis, cum omnibus fructibus, agris, pratis, pascuis, hortis, area, taberna et aliis utilitatibus manutenetur. W lustracyi z r. 1686 Rkp. Ossol. , Nr. 1255, str. 213 czytamy Ta wieś ma łan. 12, kniazkich łan. 2, popowski jeden, hajduckiego pół, mielnickiego pół. Czynsze na św. Marcin żyrowszczyzny dają z każdego łanu 1 zł. 10 gr. ; stróżnego gr. 10; kuchennego od chlebników po gr. 2 1 2; za sądy zborowe płacą dwiema ratami zł. 10 z każdego łanu. Owsa z łanu półmiarek jeden, gęś jedne. kur 2; od podsadków płacą, wiele ich będzie, po gr. 24; z wójtowstwa za pokłony dają zł. 2 gr. 24; z domów kniazkich płacą z każdego po gr. 24; ciż wójtowie z obszaru pod dworzyszczem zł. 1; z pustej, koszonej ćwierci płacą zł. 1 gr. 15; od podsadka wójtów, płacą gr. 12; mielnik daje na rok czynszu zł. 3 gr. 10, do tego robić powinien niedziel 4 do roku z siekierą, gdzie mu rozkażą; od zagrodnika z zagrody dają groszy 17 den. 9; pop daje czynszu z cerkwi zł. 2 gr. 6. Czynsze na św. Wojciech stróżnego z łanu płacą gr. 10; kuchennego od chlebników płacą po gr. 3; za barana wielkanocnego płacą z łanu zł. 3; dań owczą płacą albo dwudziestego barana, albo po gr. 4 od każdej owcy; za jarząbki gromada daje gr. 28; baranka wielkanocnego i jajec kopę jedne daje gromada na rok; z pustych, koszonych łanów płacą z każdego na rok zł. 6; drew z łanu każdego odwieźć powinni wozów 120; cieślę, hajduka i robotników, orać, kosić tak powinni, jako Jasienica Zamkowa. W inwentarzu ekonomii Samborskiej z r. 1760 rkp. Ossol. , Nr. 1633 czytamy Ta wieś osiadła na łanach 12, zosobna kniazkich łan. 2, popowski jeden, sołtyskiego pół, mielnickiego pół. Ta wieś ad praesens podupada w osiadłości i dobrowolnie na taksę podała się, więc corocznej rewizyi podpadać ma. Z tegorocznej rewizyi pokazało się, ie do kasy ekonomicznej tak z pól sianych jako i łąk koszonych provenit czynszu na rok 349 złp. 17 gr. excepto na pachołka do Starejsoli zł. 32 i na pojezdnika zł. 17. Od hiberny na gardekurów J. Kr. Mości i ekspenszczyzny ta wś powinna być wolna, jako i innych powinności pełnić nie ma, prócz pogłównego dwiema ratami i wożenia drew do żupy starosolskiej, tudzież reparacyi około młyna i stróża do karczmy tamecznej. Wójtowstwa w tej wsi łanu 1 1 2, posesorami JMC. Panowie Grzegorz, Jerzy i Stefan Gwozdeccy, na które prawo pokazali, vigore którego płacić powinni do kasy ekonomicznej czynszu za pokłon, stacyą z domów kniazkich, obszaru pustej ćwierci zł. 10 gr. 27. Pół łanu tegoż wójtowstwa subarendowali ciź sami zwyż posesorowie od skarbu za zł. 15. Hibernę na gardekurów J. Kr. Mości i inne onera fundi ferre tenentur. Tamże mielnicy czynszu na rok zł. 3 gr. 1, oraz z siekierami do roboty skarbowej chodzić mają. Opisanie karczmy i młynów; karczma zajezdna, z drzewa budowana, daszkiem gontowym pobita; ze stajni izba wielka, w niej okien 4, piec piekarski i komin, podłogi nie masz; z izby komora stara, miejscami reparacyi potrzebuje. Przy tej karczmie budynek nowy, z drzewa postawiony, dachem gontowym pokryty; tu jest sień, z sieni izdebka, w niej okien dwa w drewno oprawne, piec z kafli zielonych, przy nim komin kapiasty, podłoga z tarcic; z tej izdebki komora, z której drzwi na dwór, nad nimi okienko małe. Z tej karczmy oraz Łużeckiej i Łopuszańskiej daje do kasy złp. 800. Młyn z drzewa budowany, słomą pokryty, przy nim piekarnia z piecem; ten młyn o jednym kamieniu, kolo wodne dobre. Lasy do tej wsi Las od zachodu słońca bukowy i jodłowy. W Aktach grodz, i ziem. t. VII, str. 63 do 65 podany jest dok. po rusku, wystawiony d. 21 stycznia 1423 r. w Pohoniczach w Samborze, którym Staszko z Dawidowa, ststa samborski, rozgranicza dobra Striłkowci od dóbr władyctwa przemyskiego. W tłumaczeniu polskiem nazwę wsi, ,Striłkowci przełożono na Strzałkowce i podano w objaśnieniu, że to jest wś Strzałkowicze, w pow. samborskim. Zdaje się, ze akt ten odnosi się właśnie do wsi Strzyłki. Strzałkowice oddalone są od Spasa w prostej linii o 20 klm. na płn. wschód i oddzielone całym szeregiem wsi Terczów, Suszyca Rykowa, Staremiasto, Smolnica, Sozań, Baczyna, Torczynowice, Mrozowice, Torhanowice, Waniowice, które już wówczas istniały, kiedy ten dokument wystawiono. Trudno przy Strzyłki puszczać, by Eliasz, władyka przemyski i samborski, oskarżał mieszkańców Strzałkowie, iż wdzierają się w ziemię cerkiewną i wsi Spasa. Odnosić się może ta skarga tylko do Strzyłek, gdyż graniczą w samej rzeczy ze Spasem. W dalszym ciągu dokumentu jest wzmianka o, ,lisim brodzie to jest cerko wnaja zemlia św. Spasa po lisyczyj bród, otóż znajduje się do dzisiaj w Stryłkach grupa domów Lisica, położona właśnie niedaleko granicy Spasa. W dokum. jest nareszcie wzmianka o Topolniczanach Topolniczane imijut so władykoju hranyciu, a Striłkiwci neimijut, a Topolnica sąsiaduje właśnie ze S. i zbliża się bardzo znacznie do granic Spasa. Lu. Dz. Strzysza, ob. Strzyża. Strzyszawka, ob. Stryszawka. Strzyszki ob. Strzyżki. Strzyszowice, nazwa mylnie nadawana wsi Stryczowice ob. , w pow. opatowskim, par. Momina. Wieś ta, dawna posiadłość bisk. lubuskich, w opisie Długosza zwana jest Stryczowycze. W połowie XV w. było w niej 8 łanów km. , dających dziesięcinę prebendzie kieleckiej, zwanej Szewieńską. Niektóre pola dawały dziesięcinę pleb. w Mominie. Młyn dawał kanonii kieleckiej. Szczegółowy bardzo opis, z wyliczeniem kmieci i czynszów, powinności i ciężarów, podaje Długosz w opisie dóbr bisk. lubuskich L. B. , I, 462, 642. Strzyż, rzeczka, dopł. rz. Zdwiża praw. dopł. Teterowa. Strzyża, niem. Striessbach, dok. z r. 1178 Stricza, Pistriza, Stritza, Strzize, Wstrisza, rzka, lewy dopł. Wisły. Powstaje z 2 strużek na płd. od wsi Materni, w pow. gdańskim gór nym, płynie w kierunku wschod. , pędzi młyn Nawicki i Jaśków Młyn, skręca się ku płn. i spieszy do Brentowa, dla tego zwana bywa w górnym biegu Brentowską strugą Brentauer Bach. Potem przybiera znów wsch. kierunek, mija os. Hochi Leegstriess, gdzie znów młyn obraca, a potem Wrzeszcz, przyjmuje mały dopływ z pod Jaśkowego Młyna, przerzyna szosę z Gdańska do Oliwy wiodącą i kolej pomerańską, wije się przy wielkim browarze Kl. Hammer, mija wś NowySzot land i dobra Schellmuehl i uchodzi przy wyb. Legan jako kanał do martwej Wisły. Długai 7 1 5 niili. W 1178 r. Sambor, ks. pomor sk, nadaje cystersom w Oliwie prawo sta wiania młynów in rivulo, qui Stricza nominatur ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 4; Ber Landkreis Danzig v. Brandstaeter, str. 83 i Pernin Die Kassubei und Tuehler Haide, str. 67. Kś. Fr. Strzyżabuda, Kętrz. 1780 Strzysza Buda, niem. Striessabuda, wś włośc. nad Łebą, pow. kartuski, st. p. i gm. Mirachowo, par. kat. Sianowo, zawiera młyn i 4 posiadła gburskie, razem 519 mr. 1885 r. 8 dm. , 95 mk. Dawniej był to folw. do ststwa mirachowskiego należący, który r. 1835 fiskus sprzedał wraz z młynem. R. 1780 było tu 24 mk. , 13 kat. , 11 ew. ob. Wizyt. Rybińskiego, str. 170. Znaleziono tu cmentarzysko przedhistoryczne. Strzyżagóra, niem. Strissagora, wyb. do Miechucina, pow. kartuski, 2 dm. , 20 mk. Strzyżaków al. Strzyżakowa, wś nad rzką Dołhą, płynącą przez ruczaj Sinarnę do Sobi, pow. lipowiecki, w 1 okr. pol. , gm. Ilińce par. rz. kat. , o 25 w. od Lipowca, o 70 w. od od Winnicy, przy drodze handl. z Lipowca, przez Monasterzyszcze do Humania, ma 967 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 820 mk. praw. 195 szlachty polskiej i 186 katolików również szlachty. Posiada cerkiew p. w. św. Trójcy, drewnianą, wzniesioną w 1856 r. na miejsce dawniejszej i uposażoną 43 dzies. ziemi. Do parafii należy odległa o 2 w. wś Sinarna. Należała do klucza ilinieckiego ks. Sanguszków, następnie drogą wiana za Teklą Sanguszkówną przeszła do Włodzimierza hr. Potockiego, syna Szczęsnego, który sprzedał Antoniemu Jaroszyńskiemu. W 1863 r. własność Józefa Drzewieckiego, który w S. , Sinarni i części wsi Kabatni z 70 dusz rewiz. posiadał 2621 dzies. Strzyżawa 1. niem. Striesau, wś nad pra wym brz. Wisły, pow. chełmiński, st. p. i par. kat. Ostromecko, 133 ha 54 roli or. , 29 łąk, 6 lasu; 1885 r. 12 dm. , 14 dym. , 88 mk. , 1 kat. , 87 ew. ; szkoła ew. Wizyt. Strzesza z r. 1667 pisze S. a lemanis possessa str. 150 b. 2. S. al. Strzyżawka, dok. Strieske, mylnie Grieske, folw. do Ostromecka tamże; 1885 r. 3 dm. , 32 mk. Kś. Fr. Strzyżawiecka Słobódka, nad rz. Bohem, pow. Winnicki, okr. pol. , gm. i parafia Strzyżawka, ma 30 osad, cerkiew. Strzyżawka, strumień w pow. winnickim, lewy dopł. Bohu, uchodzi pod mkiem Strzyżawką. Po obu brzegach, na długości 4 w. a szerokości od 1 do 2 w. , znajduje się pokład węgla kamiennego. Strzyżawka al. Strzyżówka, wś nad bezim. dopł. Teterewa, pow. radomyski, w 2 okr. pol. , gm. i par. praw. Korosteszów o 5 w. , o 29 w. od Radomyśla, ma 586 mk. Włościanie przy uwłaszczeniu otrzymali 1268 dzies. ziemi, ocenionej na 18, 402 rs. , ze spłatą po 1079 rs. 62 kop. rocznie. Należy do dóbr Korosteszów. 2. S. , wś nad rzką Torczą, pow. taraszczański, w 2 okr. pol. , gm. Strzyzawka, o 42 w. od Taraszczy, 6 w. od Piatyhor a 3 w. od sioła Torczycy odległa. Okrążona lasami i rozrzucona śród gór, pokrytych sadami i ogrodami, ma 1615 mk. Podług Po Strzysza Strzysza Strzyszawka Strzyszki Strzyszowice Strzyż Strzyża Strzy abuda Strzyżagóra Strzyżaków Strzyżawa Strzyżawiecka Słobódka Strzyżawka Strzyże chilewicza w 1863 r. było tu 1060 mk. , 2492 dzies. ziemi, z której na mocy umowy wykupnej wydzielono włościanom 888 dzies. , ocenionych pierwotnie na 42, 357 rs. Posiada cerkiew p. w. św. Michała, drewnianą, niewiadomej erekcyi, uposażoną 42 dzies. ziemi. Do par. praw. należy wś Pluteńce. We wsi jest cegielnia, gorzelnia i cukrownia. W zeszłym wieku S. , nieznaczna wioska śród lasów, należrfa do Tetyjowszczyzny. Od hr. Ostrowskiego nabył ją Jan Zakrzewski, następnie syna jego Jerzego, potem siostry ostatniego Leduchowskiej, od której w 1846 r. nabył Henryk Lipkowski, dziedzic Piatyhor. Dziś jego synów. Gmina składa się z 10 okręgów wiejskich starostw, obejmuje 30 miejsc zamieszkałych 13 chutorów, 4 karczmy, ma 2412 dm. , 10, 832 mk. , 20, 725 dzies. 9263 dzies. ziemi włośc. , 11, 605 dwors. , 457 cerkiewnej. 3. S. , Striżawka, mko przy ujściu rzki Strzyżawki Pergówki do Bohu, pow. winnicki, okr. pol. , gm. , par. praw. i kat. w miejscu, sąd Winnica o 8 w. na trakcie do Janowa, o 216 w. od Kamieńca, leży na wzgórkm, w pięknem położeniu. Ma 275 dm. , cerkiew, kościół par. kat. , 1769 mk. , w tej liczbie do 700 żyd. , 31 sklepów, 31 rzemieślników, gorzelnię założoną w 1850 r. w 1886 7 r. wyprodukowała 1, 337, 410 stopni spirytusu, cegielnię, 2 młyny, zarząd policyjny dla gmin Hawryszówki, Strzyżawki i Jóźwina razem dla 58 starostw, szkołę 1klas. z 72 uczniami, urząd gminny, pocztę wiejską dla przewozu urzędników, aptekę i urząd rekrucki dla gmin Strzyżawki i Kalinówki. Targi odbywają się co dwa tygodnie, jarmarki 9 marca, 17 marca, 23 kwietnia, 2 lipca, 21 listopada i 9 grudnia. S. ma dwa przedmieścia Perehonkę i Rabkowszczyznę. Na przedmieściu Rabkowszczyźnie, z lewej strony mostu od Winnicy jadąc, wznosi się na skale nad samym Bohem piękny pałac, wzniesiony przez Grocholskich a od 1877 r. zamieniony na szpital wojskowy. Pałac otaczają obszerne ogrody angielskie i owocowe. O 5 w. od Winnicy, pod brzozowym laskiem, znajduje się oberża z ogrodem spacerowym i miejscem zabaw, zwana Elisenhoff. Cerkiew parochialna p. w. Wniebowzięcia, wzniesiona w 1847 r. i uposażona 55 dzies. ziemi, ma 1010 parafian. Kościół kat. p. w. N. M. P. Bolesnej, w 1827 r. kosztem hi. Grocholskiego wymurowany a przez ks. Mackiewicza, bisk. kamienieckiego, w 1838 r. konsekrowany. Par. kat. , dekanatu winnickiego, ma 1447 wiernych; kaplice w Małych Kruszlińcach i Sobolówce. W skład parafii, oprócz S. z przedmieściami, wchodzi mko Miedziaków i wsi Bojki przys. , Dubowiec słobódka, Futory Miedziakowskie, Kobylnia, Kochanówka, Kołomejówka, Kossakówka, Kowalenki fut. , Kozińce, Kruszlińce Małe i Wielkie, Licholadów fut. . Lisiejówka, Ławrówka ze słobódka, Majdan Suprunowski, Manzuła fut. , Medwedką, Michalówka Olchowa słobódka, Pawliniki fut. , Pereurki, Pieńkówka, Przyborówka, Siwakowce, Słobody Miedziakowska i Stadnicka, Słobódka Strzyżawiecka, Sobolówka, Soseńka, Stadnica, Suprunów i Tiutiunników fut. W skład gminy wchodzą S. , Futory Miedziakowskie, Ławrówka, Łosiówka, Medwedówka, Michalówka, Miedziaków, Olchówka, Pareurka, Sobolówka, Sosenka, Stadnica, Suprunówka z Majdanem, w ogóle 13 okręgów wiejskich starostw, 1568 osad, 11, 637 mk. włośc. , 13, 411 dzies. ziemi do nich należącej 8173 ornej. Oprócz tego w obrębie gminy przebywa 1210 osób innych stanów, posiadających 12, 861 dzies. ziemi 4414 ornej, cały więc obszar gminy obejmuje 12, 847 mk. i 26, 272 dzies. ziemi 12, 587 ornej. Prawo miejskie otrzymała S. w XVIII w. Klucz strzyżawiecki obejmujący dziś 4421 dzies. ziemi używalnej i 530 nieużyt. w połowie zeszłego wieku został nabyty od Potockich przez Michała Grocholskiego. Drogą wiana przeszedł do rąk Morawskiego Alberta, przez którego został mocno obdłużony i zrujnowany. Ratując fortunę ojczystą bliski krewny Morawskiego hr. Tadeusz Grocholski spłacił długi i wziął majątek w swoją opiekę, zabezpieczywszy włożony kapitał umową zastawną i kontraktem dzierżawnym Kraj, 1887, Nr. 10. J. Krz. Dr. M. Strzyże 1. wś włośc. , pow. błoński, gm. Piekary, par. Osuchów, ma 112 mk. , 270 mr. W 1827 r. 14 dm. , 124 mk 2. S. , w dokum. z 1398 r. Strzesze, wś nad rz. Narwią, pow. pułtuski, gm. Gzowo, par. Dzierżeniu, odl. 9 w. od Pułtuska. W 1878 r. fol. S. z nomenklaturą Strzyżówka rozl. mr. 501 gr. or. i ogr. mr. 297, łąk mr. 101, past. mr. 41, lasu mr. 9, nieuż. mr. 53; bud. drewn. 23; płodozmian 8polowy, pokłady torfu. Wś. Strzyże os. 21, mr. 242. Dobra S. składające się ze wsi zarobnej i folw. t. n. , wchodziły w skład dóbr Golądkowo, będących niegdyś własnością biskupów płoc. , a następnie stanowiących ekonomię golądkowską. W 1819 r. znajdujemy 6 osad pańszczyzn. 3 puste od wojen napoleońskich po 45 mr. , wysiewających po 4 kor. jarzyny i tyleż oziminy i zbierających po 5 fur siana, odrabiających po 78 dni pieszych i tyleż sprzężaj. , po 24 dni pieszych przez 10 tygodni od św. Magdaleny i 4 dni tłoki i opłacających po 4 złp. hyberny. Pańszczyznę odrabiali do folw. t. n. , a czynsz płacili do dworu w Golądkowie 6 kopiarzy. Razem 10 męż. , 18 kob. w tej liczbie 8 męż. , 12 kob. starszych nad 12 lat, 13 koni, 14 wołów, 9 krów, 9 jałowic, 18 świń. Gromada Strzyże płaciła dziesięcinę wytyczną probosz. z Dzierżenina. Na folw. wysiewano w 1819 r. 14 20 kor. żyta, 5 jęczm. , 9 owsa, 3 gryki, 1 grochu, 6 garn. rzepaku i prosa i zbierano 22 fur siana; 1 dm. , 4 męż. , 1 kob. , 3 koni, 2 wołów, 6 krów, 5 jałowic, 12 świń. Wś S. wymieniona w akcie z 1389 r. jako uposażenie par. Dzierżeniu Kod Maz. , 107. Lu. Krz. Strzyżenięta, Stryżeniata, wś, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. i dobra hr. Zamoyskich Iwie, okr. wiejski Łukoszyno, o 3 w. od gminy, 63 w. od Oszmiany a 35 w. od Dziewieniszek, ma 29 dm. , 177 mk. katol. w 1865 r. 82 dusz rewiz. . Strzyżew 1. wś, folw. i dobraj pow. sochaozewski, gm. Chodaków, par. Zawady, odl. 6 w. od Sochaczewa, ma 223 mk. W 1827 r. 15 dm. , 133 mk. , par. Brochów. Dobra S. składały się w 1878 r. z fol. S. i Brogi, rozl. mr. 1161 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 5445 łąk mr. 131, past. mr. 3, lasu mr. 62, nieuż. mr. 30; bud. mur. 5, drewn. 15; płodozm. 8pol. ; fol. Brogi gr. or. i ogr. mr. 320, past. mr. 3, lasu mr. 60, nieuż. mr. 8; bud. mur. 4, drewn. 1; las nieurządzony, młyn wodny. Wś S. os. 14, mr. 177; wś Kirsztejnów os. 22, mr. 185. 2. S. , ob. Strzyżów. Strzyżew 1 al. Strzyżewo Czerniejewskie, wś, pow. gnieźnieński Witkowo, o 3 klm. na płd. od Czerniejewa par. i poczta, na praw. brzegu Wrześnicy, dopł. Warty. Graniczy z Zdrojami, Noskowem i Holendrami Grabowskiemi; par. Czerniejewo i Marzeniu, st. dr. żel. pod Szczytnikami o 5 klm. na wysokości Czerniejewa, i nieco dalej pod Neklą; 15 dm. , 155 mk. 135 kat. , 20 prot. i 251 ha 197 roli, 35 łąk. W r. 1413 graniczyło S. z nieistniejącym już Sławęcinem; r. 1523 płacono probosz. czerniejewskim po 2 korce owsa i pszenicy z łanu km. ; łanów tych miało S. w 1580 r. 7 1 2 i jeden sołtyski; w r. 1618 1620 były 4 łany; S. dziedziczył wówczas Piotr Opaliński, w r. 1793 Józef Lipski, później Skórzewscy z Czerniejewa. 2. S. al. Strzyżewo Skorzęcińskie Królewskie, dawniej Strzeżewo, Strzeszewo, wś, pow. gnieźnieński Witkowo, o 2 klm. na wsch. płd. od Witkowa par. i pocz. ; st. dr. żel. w Odrowążu o 5 1 2 klm. ; ma 15 dm. , 133 mk. 2 prot. i 272 ha 214 roli, 28 łąk. W r. 1362 król Kazimierz zatwierdzając uposażenie kościoła powidzkiego, któremu przodkowie jego nadali S. , wyłuszczył daniny, jakie wieś składać ma proboszczom; około r. 1523 płacono proboszczom Witkowskim po ćwiertni owsa i pszenicy z łanu Łaski, L. B. , I, 24. Regestra z lat 1580 1620 nie wykazują tej osady. Zabrana przez rząd pruski, wcieloną była do domeny Skorzęcin. 3. S. al. Strzyżewo Smykowe, Strzizewo Xiechowe około 1523, niekiedy Strzygżewko, dwór, pow. gnieźnieński, o 9 klm. na płn. wschód od Gniezna poczta i st. dr. żel. i tyleż na zach. płn. od Trzemeszna; par. Strzyżewo Kościelne. Z fol. Łukaszewo i Laski tworzy okrąg dworski, mający 9 dm. , 179 mk. 158 kat. , 21 prot. i 694 ha 373 roli, 50 łąk, 313 lasu; czysty doch, z ha roli 7 449 z ha łąk 1371, z ha lasu 352 mrk; chów bydła krajowego. W r. 1469 Jan z Zagajewa, pleban dębnicki, pożyczył od ojca swego Jana 100 duk. , za które mu ustąpił na dwa lata dziesięcin w S. Smykowem, Faskowem i w innych osadach Łaski, L. B. , I, 50, przyp. . Dziesięcinę snopową z łanów km. składano proboszczom dębnickim a z łanów dziedzicznych prob. strzyżewskim, którzy pobierali także mesznego z łanów km. po korcu owsa i pszenicy; zagrodnicy dawali im po 1 4 korca owsa. W r. 1579 dziedziczyli S. Wojciech Strzyżewski i Wojciech Małachowski; pierwszy 1 łan os. , 5 zagr. i 1 rzemieśl. . drugi 1 łan i 1 zagr. ; w r. 1618 20 należało S. do Stanisława i Wojciecha Strzyżewskich, około r. 1793 do Fran. Koszkowskiego w jednej i do Józefa Skórzewskiego w drugiej części. Co do wspólnego gniazda Strzyżewskich, ob. Strzyżewo Kościelne. 4. S. al. Strzyżewskie Holendry, dawniej Strzeżewo i Strzeszewo, os. wiej. , pow. krotoszyński, na płn. od Dobrzycy par. i poczta, rozciąga się na przestrzeni 2 klm. wzdłuż lew. brzegu Potoki dopł. Lutyni; st. dr. żel. w Kotlinie o 5 klm. ; 46 dm. , 359 mk. 148 kat. , 211 prot. i 508 ha 471 roli, 14 łąk, 5 lasu; czysty dochód z ha roli 1292, z ha łąk 1606 z ha lasu 392 mrk. W r. 1432 rozgraniczono S. z Wilczą; r. 1531 istniała tam dezerta Rogaczewo; akta ziem. i grodz. kaliskie zawierają czynności odnoszące się do S. Około r. 1564 płacono z 22 łan. os. bisk. poznań, po 12 gr. fertonów; r. 1579 było tylko 5 łan. os. , 4 zagród. , 1 kom. i rzeźnik; S. dziedziczył wówczas Dobrogost Cielecki; r. 1618 20 miało S. 3 łany km. , 4 zagr. , 2 rzemieśl. , owczarza i młyn o jednem kole; dziedzicem był Gabryel Bojanowski. 5. S. al. Strzyżewo, dawniej Strzeżewo i Streszewo, mylnie Stróżewo, urzęd. Strese, wś, pow. międzyrzecki, na praw. brzegu Obry dopł. Warty, o 4 klm. na płn. zach. od Zbąszynia Beutschen, par. , poczta i st. dr. żel. ; 100 dm. , 781 mk. 165 kat. , 605 prot. ; 11 żyd. i 866 ha 458 roli, 229 łąk, 77 lasu. W r. 1461 Stanisław Zbąski zamienił leżące między S. a Lutolem Mokrem jez. Chośnicę na Zakrzewko i Belęcin, posiadłości klasztoru paradyskiego, dopłaciwszy 200 zł. węg. ; r. 1580 było w S. 6 1 2 Jan. os. , półłanek roli i 5 zagr. ; przy schyłku zeszłego wieku dziedziczył tę wś Stefan Garczyński na Zbąszyniu, kaszt. rozpierski. Zachodzące w aktach Strzyżenięta Strzyżew Strzyżęnięta gnieźn. z XIV w. S. nie jest tym Strzyżewem Akta grodź, wielk. , II; ob. Strzyżewo Kościelne. 6. S. al. Strzyżewo Kościelne, dawniej Strzeszewo i Strzizewo, wś kośc. , pow. mogilnicki, dek. zbarski, o 6 1 2 klm. na płn. wschód od Gniezna, nad Piszczykiem, dopł. jez. Łęgi, przez które płynie Wełna dopł. Warty; par i szkoła w miejscu, st. dr. żel. i poczta w Gnieźnie; 39 dm. , 317 mk. 282 kat. , 35 prot. i 417 ha 302 roli, 81 łąk; czysty dochód z ha roli 705, z ha łąk 352 mrk. S. Jest wspólnem gniazdem Strzyżewskich i Strzeszawskich. Z biegiem czasu rozpadło się na 3 części, t. j. Kościelne, Paskowe i Smykowe. Każdy z tych działów miewał odrębnych dziedziców. W XIII i XIV w. istniało jedno S. Za pierwotną i najstarszą z tych osad uważamy S. Kościelne. Przywilej Przemysława II z r. 1285, wynoszący wś Ryszewo do rzędu miast, wspomina o kaplicy strzyżewskiej, której kapelan pobierać miał rocznie tylko 2 grzyw. dziesięcin z Ryszewa. Dziedzicem ówczesnym S. był łowczy książęcy Mikołaj Ząb. Około tego czasu pojawiają się klaryski gnieźn. , późniejsze właścicielki S. Kościelnego. Po Mikołaju pisali się z S. Ptolomeusz r. 1358, 1360 i 1390, Strzeszko r. 1370, Spytko r. 1390 i inni Strzeszewscy Kod. Wielkp. i akta gr. wielkp. . W r. 1360 występuje Paweł pleban; r. 1418 prob. Stanisław wspólnie z ksienią Katarzyną z Zagajewa kazali wystawić nowy młyn w S. , założyć sadzawkę i usypać groblę Pomn. Dz. Pol. , V, 957. Wieś ta była już wówczas własnością klarysek gnieźn. ; zabrana przez rząd pruski, wcieloną była do domeny Mogilno. Kaplica istniała w S. Już w r. 1285, a kościół par. w r. 1360; w miejscu kościoła drewn. , wystawionego w r. 1721 przez Wojciecha Szablikowskiego, plebana, przy pomocy zakonnic gnieźn. , stanął w r. 1848 nowy kościół z cegły, p. w. św. Tomasza Kantuaryjskiego o dawnych dochodach plebańskich czytaj Łaskiego, L. B. , I, 103 5. Par. liczącą 1850 dusz, składają Borowiec, Dębowiec, Gołąbki, Gołaśnia, Janków, Jankówko, Jastrzębowo, Jezierzany, Klewitzdorf, Kozłowo, Laski, Łomno, Łukaszewko, Łukasze wo, Maniesty, Ochodza, Owsiska, Piściec Piszcz, Piszczyk, Pytlewo, Smolary, Strzyżewo Kościelne, Paskowe, Smykowe i Nowe, i Tokarzewo. Szkoły paraf. znajdują się w Gołąbkach, Kozłowie i S. Kościelnem. Na obszarze S. odkopano cmentarzysko z popielnicami. 7. S. czyli Strzyżewo Paskowe, urzęd. Paczkowe, dwór, pow. mogilnicki, o 7 klm. na zach. płn. od Trzemeszna poczta i st. dr. żel. , par. Strzyżewo Kościelne; 8 dm. , 102 mk. kat. i 340 ha 302 roli, 20 łąk, 2 lasu; czysty doch. z ha roli 783, z ha łąk 666, z ha lasu 157 mrk; właścicielką jest komisya kolonizacyjna niemiecka. W r. 1579 składało się S. P. z 2 działów Jan Radecki miał 1 łan osiadły i 2 zagr. , a Mikołaj Mieliński 1 łan; r. 1618 20 Marcin Radecki posiadał 1 łan os. i 2 zagr. , Mikołaj Mieliński 1 łan os. i 1 dziedziczny, Wawrzyniec Bieganowski 2 zagród. W nowszych czasach należało S. P. do Malczewskich z Kruchowa, później do Walentego Rajewskiego. 8. S. , Strzyżewo Nowe, wś, pow. mogilnicki, w pobliżu S. Paskowego; par. Strzyżewo Kościelne, poczta i st. dr. żel. w Trzemesznie; 8 dm. , 51 mk. 25 kat. , 26 prot. i 153 ha 135 roli, 15 łąk. 9. S. , Strzezevo r. 1295, Strzeszowicze 1518, Strzeszowo 1553, wś, dwór i st. p. , pow. ostrzeszowłki, o 5 klm. na płn. od Miksztata; par. kat. Kotłów, prot. na Holendrach Strzyżewskich, szkoła, urz. stanu cywil. i poczta w miejscu, st. dr. żel. w Antoninie o 10 klm. i nieco dalej w Przygodzicach. W r. 1295 Przemysław II przysądził kościołowi gnieźn. część S. , do której rościł sobie prawa Adam Skarga z Urbanie Kod. Wielkp. , n. 735. R. 1518 było na S. 16, a w r. 1553 tylko 7 łan. os. ; przy końcu zeszłego wieku należał S. do Wiesiołowskich, których tu widzimy jeszcze po r. 1845. Na obszarze S. powstały Holendry Strzyżewskie. Wś ma razem z Małolepszem 12 dm. , 82 mk. , pustkowiem Fidela i Holendrami Strzyżewskiemi 165 dm. , 1128 mk. , z któremi tworzy okr. wiej. , 198 dm. , 1344 mk. 582 kat. , 753 prot. , 9 żyd. i 1487 ha 1036 roli, 316 łąk, 23 lasu; czysty doch, z ha roli 696, z ha łąk 9 58, z ha lasu 075 mrk. Dwór ma 7 dm. , 85 mk. 69 kat. , 16 prot. i 178 ha 127 roli, 31 łąk; cegielnia, chów bydła. Ob. Strzyżewskie Holendry, 10. S. , pow. pleszewski, ob. Strzydzew i Strzyżewko. E. Cal. Strzyżewice, Strezevich r. 1294, Strzezewicze 1579, wś i folw. , pow. wschowski Lesz no, o 3 klm. na zach. płd. od Leszna par. , poczta, st. dr. żel. , o 4 klm. na płd. wschód od Święciechowy. S. znane już były w r. 1294 Kod. Wielkp. , n. 719; w XVI w. na leżały do Leszczyńskich; około r. 1564 płaci ły biskupom pozn. 2 zł. 21 gr. fertonów z 6 łanów os. i 9 pręt. ; r. 1578 było tu 8 łan. os. i 11 pręt. , 6 zagr. bez roli, 7 kom. z bydl. , 3 owczarzy każdy miał po 12 owiec i jeden z 75 owcami. Około r. 1793 należały S. do ks. Sułkowskich, w których ręku były jeszcze około r. 1845. Wś ma 55 dm. , 327 mk. 72 kat. , 255 prot. i 535 ha 340 roli, 93 łąk, 15 lasu. Istnieje tu sołtystwo 102 ha. Folw. 4 dm. , 112 mk. wchodzi w skład okręgu dwors. Antonin. E. Cal. Strzyżewice, łąka na Murzynowie Kościel nem, pow. średzki, kuwschodowi od Środy. Strzyżewka 1. al. BaryczStrzyżewka lub Strzyżewice Strzyżewice Strzyżewka Strzyżewo Strzyżewko Strzyżewko Krzywa Struga, Senseka r. 1253, Zenska Samicza r. 1377, rzeczka, lewy dopływ Baryczki al. Samicy, która wprost Sławina wpada do Ołoboczki lew, dopływu Prosny; powstaje pod Namysłakami, w lasach wielowiejskich, 6 klm. na płnwschód od Miksztata, w pow. ostrzeszowskim; płynie ku płd. zach. na Bi skupice Zabaryczne i Kotłów, gdzie zmienia bieg swój ku płn. ; oblewa Holendry Strzy żewskie, poniżej których skręca ku wschód. ; na przestrzeni 5 klm. rozgranicza pow. ostrzeszowski od odolanowskiego, gdzie płynie wzdłuż łęgów Baryczy; uchodzi w pobliżu Rososzycy, o 4 klm. na płd. zach. od Ołoboku. Długa około 20 kłm. S. zachodzi w dokum, ołobockich z r. 1253 i 1377 Kod. Wielkp. , n. 311, 2069. 2. S. , lewy dopł. Prosny, ob. Strzydzewka. E. Cal. Strzyżewko 1. dawniej Strzyżew i Strzeszewo, wś i folw. , pow. pleszewski Jarocin, o 773 klm. na wsch. płd. od Borku, nad Obrą dopł. Warty. Graniczy z Góreczkami, Zi mną Wodą, Bruczkowem, Ruskiem i Suchorzewkiem; par. Rusko, poczta i st. dr. żel. w Borku Borek in P. . S. Strzeszewo roz graniczano z Ruskiem w r. 1432, z Cerekwicą r. 1461, z Góreczkami r. 1552 i z Brucz kowem r. 1619 Akta ziem. pyzdrskie i kali skie. Reg. pob. z tych czasów nie wykazują Strzeszewa. Wś Strzyżewko II tworzy okr. wiejski, mający 37 dm. , 254 mk. kat. i 192 ha 180 roli, 4 łąk. Wś należała w końcu XVIII w. do dziedziców Ruska. Folw. Strzy żewko I, mający 4 dm. , 71 mk. , wchodzi w skład dóbr Cerekwica. Proboszcz borecki Adam Budziecki kupił ten folw. dla kś. maryanów na Zdzieżu. Zatwierdzona przez Tholibowskiego, bisk. pozn. , około r. 1662 fun dacyą składała się z tego folw. i sum zabez pieczonych na wsi w drodze zastawu przez Stefana Kaczkowskiego, dziedzica Ruska, Łu kasza Baranowskiego i innych. Później wró cił folw. do Cerekwicy; posiadali go Ignacy Rychłowski około 1793 r. , Gajewscy 1845 r. , potem Czapscy, w końcu Drogowski, który go sprzedał komisyi kolonizacyi niemieckiej. 2. S. , ob. Strzyżewo Smykowe. E. Cal. Strzyżewko, niem. Stresau, jezioro pomię dzy Junkrowami i Deką, w pow. kościerskim. Por. Głodowo i Junkrowy. Kś. Fr. Strzyżewo, dobra, pow. lepelski, w 2 okr. pok. do spraw włośc. , gm. Strzyżewo, o 43 w. od Lepla, 4293 dzies. ziemi. Własność Ciechanowieckich. W 1863 r. 671 dusz rewiz. Gmina S. miała w t. r. 721 dusz rewiz. Strzyżewo, ob. Strzyżew. Strzyżewskie Holendry 1. niekiedy Stefanów, urzęd. Kolonie Strzyzew, os. wiejska, z kościołem protest. , pow. ostrzeszowski, na płn. od Miksztata i Kotłowa; rozciągają się wdłuż praw. brzegu Strzyżewki dopł. Ba ryczki, na przestrzeni 3 klm. od płd. ku płn. i prawie tyle od zach. ku wschodowi; par. Kotłów, poczta i okr. wiejski Strzyżew, st. drogi żel. w Ostrowie i na Przygodzicach. S. mają 165 dm. , 1128 mk. Dawniej obszar ten pokrywały lasy, zlewające się z wielowiejskiemi i przygodzickiemi. Stefan Wie siołowski wyciąwszy las, posprzedawał w r. 1818 liczne, drobne parcele; tym sposobem powstały te holendry. Par. prot. liczyła w r. 1860 w 9 osad. 985 prot. , obok 5069 kat. Na obszarze Holendrów, nad Strzyżewką, wyko pywano różnemi czasy toporki, podkowy, zamki od karabinów i pałasze; w stronie ku Chyrowie ciągną się cmentarzyska blizko na ćwierć mili; skorupy popielnie wydobywają się tu często przy oraniu. 2. S, w pow. krotoszyńskim, ob. Strzyżew. E. Cal. Strzyżewszczyzna, zaśc. szlach. nad jez. Styrnie, pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 50 w. od Święcian, 2 dm. , 11 mk. kat. Strzyżki, wś, pow. włocławski, gm. i par. Chodecz, 5 dm. , 57 mk. , 49 kat. , 8 ew. , 9 mr. Strzyżki al. Stryżki, wś nad bezim. jeziorem, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Jody, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Kopańskich Milki, o 12 w. od Jod a 63 w. od Dzisny, ma 5 dm. , 52 mk. w 1865 r. 17 dusz. rewiz. . Strzyżki al. Strzyszki, Strzyske, Stryske, ztąd Stryszek i Stryczek, wś i leśniczówka, pow. bydgoski, o 8 klm. na płd. od Bydgoszczy, przy trakcie i drodze żel. inowrocławskiej, par. Bydgoszcz, poczta i st. dr. żel. na Chmielnikach Hopfengarten o 2 1 2 klm. ; należało do ststwa bydgoskiego; zabrane przez rząd pruski, wcielone do domeny Bydgoszcz. Wieś, przezwana Wilden, ma 11 dm. , 93 mk. 23 kat. , 70 prot. i 61 ha 20 roli, 12 łąk. Leśniczówka zwana dotąd Stryszek Stryschek, wchodzi w skład nadleśnictwa Glinki. E. Cal. Strzyżmin, dawniej Strzeszmino, niekiedy Trzyżmino, wś, pow. międzychodzki, o 8 1 2 klm. na płd. od Wartosławia Neubrueck, na wsch. wybrzeżu jez. Wielkiego. Graniczy z Orlem i środka; par. Chrzypsko, szkoła w miejscu, poczta w Śródce Szrodke, st. dr. żel. w Wronkach o 10 klm. ; 8 dm. , 96 mk. 82 kat. , 14 prot. i 111 ha 101 roli, 5 łąk. W r. 1394 pisał się Kilian z S. Akta gr. Wielkop. , I; przy schyłku zeszłego wieku dziedziczył tu Konstanty Kurnatowski na Orlu. E. Cal. Strzyżów 1. u Długosza Strzeszow, w XVI w. Strzezow, wś i fol. nad stawem utworzonym przez rz. Drzewiczkę, pow. opoczyński, gm. i par. Drzewica, odl. od Opoczna 15 w. , od Drzewicy 5 w. , ma 20 dm. , 192 mk. W 1827 r. 17 dm. , 90 mk. W 1885 r. fol. S. rozl. mr. 749 gr. or. i ogr. mr. 511, łąk mr. 54, pastw. mr. 67, zagajnik mr. 55, nieuż. mr. 62 bud. Strzyżów Strzyżmin Strzyżki Strzyżewszczyzna Strzyżewskie Holendry Strzyżów Strzyżów mur. 5 z drzewa 9; płodozm. 9pol. Wś S. os. 14, mr. 210. W połowie XV w. S. , wś w par. Drzewica, własność Strzeszewskiego, miała 10 łan. km. , z których dziesięcinę snopową i konopną, wartości około 10 grzyw. , płacono prebendzie kobiernickiej. Fol. dawał pleb. w Drzewicy Długosz, L. B. , I, 362. Na po czątku XTI w. łany folw. dawały dziesięci nę wart. do 2 grzyw. pleb. w Drzewicy Ła ski, L. B. , I, 652. Według reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1508 B. , własność Strzeżowskich, płaciła pob. 43 gr. W r. 1577 Strzeżowski miał 4 1 2 łan. , Chojnacki 1 1 2 łan. Pawiński, Małop. , 284, 480. 2. S. , wś fol. nad rz. Bugiem, pow. hrubieszowski, gm. Ho rodło, par. r. g. Strzyżów, r. l. Horodło, odl. 10 w. od Hrubieszowa, posiada cerkiew par. , szkołę początk. , gorzelnię z prod. na 65, 000 rs, młyn wodny, pokłady wapienia i torfu. W 1827 r. 106 dm. , 607 mk. Dobra S. składały się w 1887 z fol. S. i Skarzyno, rozl. mr. 1568 gr. or. i ogr. mr. 779, łąk mr. 230, pastw. mr. 121, lasu mr. 204, obszar sporny mr. 145, nieuż. mr. 89; bud. mur. 15, z drzewa 23; płodozm, 4, 8 i 9pol. , las nieurządzony. Wś S. os, 43, mr. 598; os. Lutków Bojarszczyzna os. 1, mr. 15. Nadto fol. Husynne, oddzielony w r. 1887 od dóbr, rozl. mr. 1073 gr. or. i ogr. mr. 533, łąk mr. 207, pastw. mr. 28, lasu mr. 109, pastw, wspólne mr. 139, nieuż. mr. 57; bud. z drzewa 15; płodozm. 6 i 10pol. , las nieurządzony; młyn. Cerkiew niewiadomej erekcyi, obecna z 1817 r. 3. S. , w XVI w. Strzezow, wś i fol. nad rz. Krzną, pow. łukowski, gm. Gołąbki, par. Łuków odl. 10 w. , ma 25 dm. , 340 mk. W 1827 r. 31 dm. , 173 mk. W lesie S. znajduje się staro żytny okop, zwany Bujniak. W 1888 r. fol. S. rozl. mr. 968 gr. or. i ogr. mr. 414, łąk mr. 216, pastw. mr. 4, lasu mr. 297, nieuż. mr. 37; bud. mur. 4, z drzewa 21; płodozm. 12pol. ; las nieurządzony, pokłady torfu, wia trak. Wś S. os. 52, mr. 449. Według reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1531 wś S. , w par. Łuków, miała 2 1 2 łan. Wójtowstwo dziedzicz ne miało 2 łany bez kmieci i młyn. W 1552 r. wś królew. S. miała 17 osadn. , a wójt 2 ła ny I młyn. W 1580 r. Andrzej Rzeczycki, wójt, płaci od 8 włók z dziesięciną fl. 8, od 5 komornic bez bydła gr. 10, od 1 kom. z by dłem 8 gr. Razem fl. 8 gr. 18 Pawiński, Ma łop. , 377, 381, 390, 412. Br. Ch. Strzyżów, Stryżew, u Pochilewicza Streżew, fol. nad Prypecią, pow. radomyski, w 5 okr. pol. , gm. Czarnobyl, o 142 w. od Radomyśla, ma 8 dm. Należy do Czarnobyla. Znajdują się tu siady kamiennych fundamentów dawnej budowy. Założony w uroczysku t. n. , wspominanym w kronikach pod 1127 r. jako gród, który w 1160 r. należał do ks. połockiego. Około tego czasu Rohwołod, zająwszy Iziasław, nadał Wsiewołodowi Hlebowiczowi S. z dzielnicą, zależną od Połocka. W życiu św. Makarego, metropolity kijow. , zabitego w 1487 r. przez Tatarów w drodze z Wilna do Kijowa, S. nazwany został seło Strygołowo nad Pripetju. J. Krz. Strzyżów, w dok. Strzeschow, Strezow, Strzezow, miasteczko, pow. rzeszowski, posiada kościół par. murów, rzym. kat. , sąd powiatowy, szkołę ludową, urząd poczt. i tel. Leży w okolicy podgórskiej i lesistej, na lew. brzegu Wisłoka, wznies. 237 mt. npm. Od płn. las na płd. stokach Białej góry 413 mt. , na wschód pot. Grodzisko oddziela od Dobrzechowa. Prócz kościoła paraf. jest na pagórku za miastem kościółek p. w. P. M. i murowana kaplica na cmentarzu od 1862 r. S. ma 161 drewnianych domów i 1740 mk. , 871 rzym. kat. , 10 ewan. i 859 Izrael. Mieszkańcy trudnią się rzemiosłami i drobnym handlem. Co poniedziałki odbywają się tu targi a nadto 12 razy na rok jarmarki. Głównym artykułem handlu jest bydło i nierogacizną. Przez S. prowadzi gościniec z Rzeszowa do Krosna. W 1279 r. Kod. Małop. , II, 144, III, 268, 299 S. był wsią, za Długosza L. B. , II, 257 259 i 394 miasteczkiem. Dziedziczyli tu bracia Jan i Mikołaj h. Olawa. Do miasta należały dwa przedmieścia. Kościół paraf. był wtenczas drewniany, a do par. dyec. krak. należały wsi Godowa, Zyznów, Gbiska, Brzezinka, Tropią, Łętownią i Żarnowa. W r. 1536 Pawiński, Małop. , 526 posiadali S. Gabryela, Jan i Mikołaj Strzeszowscy. Mieszczanie płacili czynsze z domów, jatek rzeźniczych, szewckich i rybackich, i łaźni w kwocie 75 grzyw. 5 groszy. W 1508 r. ibid, 469 S. był zdaje się mniej obciążony opłatami; w spisie podatków z miast powiatu pilzeńskiego z r. 1581 czytamy, że podwójnego szosu zapłacono 57 zł. 18 gr. z miasta, komom, było 11, kuśnierzy 4, palących gorzałkę 7, przekupniów 2, żarna 2, tkaczy 12, kowali 8, szewców 12, sukienników 5, piekarzy 61 garncarzy 3, krawców 5 i łaziebnik. Suma podatku wyniosła 97 zł. 6 groszy. Do S. należały dwa przedmieścia, jedno położone na wschód i sięgające po Wisłok, drugie na zachód. W obydwóch jest obecnie 42 dm. i 333 mk. , 329 rzym. kat. i 4 izrael. Na obszarze wiek. pos. jest 8 dm. i 107 mk. rzym. kat. Obszar więk. pos. wynosi 330 mr. roli, 79 mr. łąk i ogr. , 28 mr. pastw. i 168 mr. lasu pos. mn. 566 mr. roli, 100 mr. łąk, 89 mr. pastw, i 123 mr. lasu. Mieszkańcy trudnią się uprawą roli. Na zach. przedmieściu jest kapliczka p. t. św. Józefa, w której się 4 razy na rok odprawia nabożeństwo. Ze spisu miast i wsi pow. pilzeńskiego, sporządzonego w r. l536 Pawiński, Małop. , Strzyżowice 526, dowiadujemy się, iż w owym czasie było tam 27 mk. , mających nierówne role i pła cących nie jednakie czynsze. Suma czynszów wynosiła 12 grzyw. 8 1 2 gr. , 48 korcy owsa, kury, jaja itd. Dwa młyny dawały otręby i mliwo. Prócz tego był inny młyn; dochód z młynów bywał różny w różnych latach, lecz ceniono go w ogóle na 160 grzywien. Miasto wraz z przedmieściami szacowano na 2500 grzyw. W XVII w. S. należał do Stanisła wa Wielopolskiego 1668 r. . W obecnem stuleciu od Starzeńskich przeszedł w posagu do Skrzyńskich. Par. należy do dyec. prze myskiej, dek. strzyżewskiego i obejmuje Brzeżankę, Gbiska, Godową, Łętownię, oba przed mieścia, Tropią i Żarnowe. Pos. wiek. należy do Konstancy i z Skrzyńskich Wołkowickiej. Okrąg sąd. strzyżowski obejmuje 29 gmin i tyleż obszarów. W gminach jest 3753 dm. , 23, 915 mk. , 21, 985 rzym. kat. , 231 gr. kat. 10 prot. i 1689 izrael. ; na obsz. dwor. 117 dm. 1274 mk. , 1057 rzym. kat. , 3 gr. kat. , 2 prot. i 212 izrael. Ludność jest polska, prócz izrae litów, z których 185 zapisało się w r. 1880 do narodowości niemieckiej. Mac. Strzyżowice 1. w XVI w. Strzeschovycze, 1827 r. Stryjewice, wś i fol. , pow. piotrkowski, gm. Bujny, par. Parzno, odl. 28 w. od Piotrkowa. Wś ma 35 dm. , 270 mk. ; fol. 6 dm. W r. 1827, wś rząd. , 20 dm. , 125 mk. Fol. S. rozl. mr. 674 gr. or. i ogr. mr. 165, łąk mr. 116, pastw. mr. 16, lasu mr. 348, nieuż. mr. 29; bud. mur. 3, z drzewa 9, las nieurządzony, pokłady torfu, młyn wodny. Wś S. os. 27, mr. 501; wś Firlej os. 15, mr. 60; wś Zbyszek os. 14, mr. 225. Na początku XVI w. łany km. i folw. dawały dziesięcinę i kolędę po groszu z łanu pleb. w Parznie Łaski, L. B. , 462. Według reg. pob. pow. piotrkowskiego z r. 1552 S. , wś arcybiskupia, miała 10 osad. , 5 łan. , 1 łan sołtysi Pawiński, Wielk. , 255. 2. S. , wś, pow. będziński, gm. Bobrowniki, par. Siemonia, ma 59 dm. , 398 mk. 639 mr. włośc. W 1827 r. było 43 dm. , 228 mk. Wieś ta leży nad pokładem węglowem, który tworzy tu małe zagłębie odrębne, składające się z trzech pokładów grubości 1 do 15 mt. Pokłady te są odbudowywane w kopalni Andrzej hr. Renarda. W sąsiedniej, wsi Psary jest znaczniejsze odrębno zagłębie niecka 1 1 2 klm. długa, szeroka 1 klm. , na którem istniała rząd. kopalnia Tadeusz, od 1867 r. nieczynna. Potem urządzono kopalnię Barbara. Kopalnia węgla istniała już 1789 r. i dawała do 3000 złp. dochodu, później wydawała do 20, 000 korcy. W połowie XV w. S. , wś biskupia w par. Siemonia, miała 7 łan. km. , z których dziesięcinę snopową i konopną płacono bisk. krakowskiemu, z trzech zaś folw. szlach, płacono pleb. w Siemonii Długosz, L. B. , II, 191. Już w XVI w. Marsowie h. Noga byli właścicielami S. pod Olkuszem i sprzedali ją dopiero w 1863 hr. Renard. 3. S. , wś i fol. , pow. będziński, gm. i par. Wojkowice; wś ma 17 dm. , 161 mk. , 55 mr. , fol. 5 dm. , 195 mk. Należy do dóbr Góra Siewierska. W połowie XV w. S. , wś w par, Siewierz, miała 7 łan. km. , z których dziesięcinę snopową i konopną, wartości 2 grzyw. , płacono klaszt. zwierzynieckiemu Długosz, L. B. , III, 68, 72. W r. 1667 wś S. miała 3 kmieci Pawiński, Małop. , 452, 453. 4. S. , wś i fol. , pow. opatowski, gm. Modliborzyce, pat. Strzyżowice, odl. od Opatowa 5 w. , posiada kościół paraf. murowany, 18 dm. , 228 mk. , S. Poduchowne 3 dm. , 18 mk. , 14 mr. włośc. W 1827 r. było 15 dm. , 144 mk. W 1886 r. fol. S. rozl. mr. 626 gr. or. i ogr. mr. 407, łąk mr. 7, pastw, mr. 6, lasu mr. 184, nieuż. mr. 23; bud. z drzewa 8, las nieurządzony. Wś S. os. 14, mr. 89. W połowie XV w. istniał już tu kościół drewniany p. w. św. Bartłomieja. Obecny murowany wystawiła 1783 r. Felicyanna Reklewska, właścicielka Obręczny. W akcie z 1385 r. wysiępuje Wichna generosa domina heres de S. Kod. Mał. , III, 360. W połowie XV w. Piotr Strzyżowski posiadał połowę S. , a drugą połowę Jan z Oleśnicy h. Dębno. Były tam łany km. , karczmy, zagr. , z których dziesięcinę płacono pleb. w Strzyżowicach Długosz, L. B. , II, 340, 341, 356. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1508 Mikołaj Strzyżowski płacił pob. gr. 12. W r. 1578 J. Strzeżowski ma 1 łan sam uprawia, 2 zagr. z rolą; Szczucki miał 2 osad. , 1 2 łan. , 1 kom. biedny; Borkowscy 4 osad. , 2 łany, 2 kom. bied. ; Jan Stobiecki 1 3 8 łan. , 7 zagr. z rolą, 2 kom. biednych, 2 rzem. Pawiński, Małop. , 1805 458. S. par. , dek. opatowski dawniej koprzywnicki, 1605 dusz. 5. S. , w XV w. Strzezowycze, wś i fol. nad rz. Bystrzycą, pow. lubelski, gm, Piotrowice, par. Kielczewice, odl. 23 w. od Lublina. Posiadają młyn wodny, tartak, cegielnię, piec wapienny, pokłady kamienia wapiennego. W 1827 r. , par. Wilkołaz, 21 dm. , 160 mk. W 1875 r. fol. S. , z nomenkl. Pawłów i Pawłówek, rozl. mr. 1426 gr. or. i ogr. mr. 721, łąk mr. 92, pastw. mr. 110, wody mr. 16, lasu mr. 460, nieuż. mr. 27; bud. mur. 5, z drzewa 20; płodozm. 10pol. , las urządzony. W r. 1880 nomenklatury Pawłów i Pawłówek mr. 173 zostały oddzielone od dóbr. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 30, mr. 413; wś Pawłów os. 18, mr. 262; wś Rechtów os. 13, mr. 224; wś Pawłówek os. 9, mr. 35; wś Dębina os. 12, mr. 195. S. należą do rzędu licznych osad małopolskich, powstałych w dolinie Bystrzycy. Skarbko de S. w akcie z 1375 r. występuje jako poręczyciel za Sławkiem, który obowiązał się zwrócić Strzyżowice Strzyżowski Rzepiennik Strzyżowskie Strzyżyna Strzyżyny Stubendorf Stubenkammer Stubienko Stubła Stubienka Strzyżowiec Strzyżówka Stubasche Stubbenkammer Stubbenteich Stubbern Stubej Stubel Stuben Strzyżowiec Stuba klasztorowi koprzywnickiemu wś Bystrzycę Kod. Małop. , III, 288. W połowie XV w. S. należą do par. Wilkołaz, siedzi tu Jan z Kurozwęk h. Różyc. Łany km. dają dziesięcinę bisk. krakowskiemu, folw. zaś pleb. w Wilko łazie Długosz, L. B. , II, 551. Na początku XVI w. przeszły 8. w ręce wielkopolskiej ro dziny z Pałuk Nałęczów Żarczyńskich, któ rzy wznieśli tu zamek z basztą, bramą, strzel nicami. W 1531 r. S. i Bystrzyca dają pobór od 10 łan. km. i młyna Pawiń. , Małop. , 355. Około połowy XVI w. objęii tę wieś Górajscy i założyli zbór kalwiński potem aryański, który trwał do połowy XVII w. Zbi gniew Górajski, opuszczając kraj za Jana Ka zimierza, sprzedał S. Kiełczewskim. W 1676 r. siedzą tu dwaj bracia Kiełczewscy Remigian, miecznik lubelski płaci pogłówne od 11 dworskich i 145 poddanych i Stanisław, cześnik pogłówne od 5 osób z rodziny, 17 dwor skich i 11 poddanych. Prócz tego ma część jakąś Paweł Kosowski 2 os. z rodziny i 11 poddanych Pawiński, Małop. , 47a. Podo bno przy działach dwaj bracia Kiełczewscy nie mogąc się zgodzić rozdzielili się na pół nie tylko zamkiem, ale i lipą na dziedzińcu rosną cą. Wynikły ztąd długoletnie spory, napa ści i procesa. W końcu zeszłego wieku S. przeszły w ręce Koźmianów. Br. Ch. Strzyżowiec 1. w XVI w. Strzyżowiec i Strzeszowska Wola, wś włośc. , pow. nowoaleksandryjski, gm. Żyżyn, par. Gołąb, ma 16 os. , 240 mr. ; wchodziła w skład dóbr Kośmin. W 1827 r. było 21 dm. , 309 mk. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 wś S. i Strzeszowska Wola, w par. Drążgów, miały 5 łan. i 1 młyn Pawiński, Małop. , 359. 2. S. , wś, pow. hrubieszowski, gm. Werbkowice, par. r. g. Terebiniec. W 1827 r. było 31 dm. , 218 mk. , par. Hrubieszów. Br. Ch. Strzyżówka, wś włośc. , pow. radzyński gm. Żerocin, par. r. g. Witoroż, ma 15 dm. , 150 mk. , 476 mr. W 1827 r. było 20 dm. , 137 mk. , par. Biała. Strzyżowski Rzepiennik, wś, pow. gorlicki, ob. Rzepiennik 1. . Strzyżowskie Przedmieście, ob. Przedmieście 7. . Strzyżyna, kol. , pow. kozienicki, gm. Grabów nad Pilicą, par. Stromiec, odl. od Kozienic 33 w. , ma 5 dm. , 477 mr. Strzyżyny, jeziorko, na obszarze Przysieki, pow. wągrowiecki. Strzyżyny, wyb. do Lubiewa, pow. świecki. Stuba niem. , wś włośc. na wielkich Żuławach malborskich, nad łachą t. n. Stubaer Lache, w Pomeranii, pow. elbląski, st. p. Zeier, par. kat. Elbląg o 1 1 2 w. na płd. wsch. ; 22 gburs. posiadeł i 16 zagr. , 457 ha 90 roli or. , 273 łąk, 02 lasu. W 1885 r. 346 mk. , 9 kat. , 333 ew. , 4 dyssyd. ; szkoła ewang. Kś. Fr. Stubasche al. Stubaer Lache, zapewne pier wotna odnoga Nogatu, dziś łacha na wielkich Żuławach malborskich, uchodzi do zatoki fryskiej. Kś. Fr. Stubbenkammer ob. Stopnica. Stubbenteich, Stubny Staw, karczma do Białej, około 1830, pow. czamkowski, o 3 1 2 klm. na wsch. płd. od Trzcianki; w miejscu jej stanął fol. Charlottenhof 1 dm. , 15 mk. . Stubbern, fol. , pow. tylżycki, st. poczt. Szameitkehmen; 6 dm. , 33 mk. Stubej, fol. na obszarze gm. Ipotestie, pow. suczawski. Br. G. Stubel i Stubeł, ob. Stubła i Stubło. Stuben, 1202 Stobno, wś, pow. wołowski, par. ew. Mondschuetz, kat. Stuben. Posiada kościół katol. , szkołę katol. W r. 1885 było 79 dm. , 560 mk. 101 ew. , 1085 ha. Stubendorf, pol. Izbeczka, wś w obr. gm. mta Osoblagi, pow. karniowski, obw. sąd. osoblahski; r. 1880 było dm. 27, mk. 197, przeważnie Niemców 173. Ob. Osoblaga. Br. G. Stubendorf, pow. wielkostrzelecki, ob. Izbicko. Stubenkammer, ob. Stopnica Kamienna. Stubienka, ob. Pizuny. Stubienko, potok, powstaje na płd. od wsi t. n. , pow. przemyski, w pobliżu Sanu, płynie na płn. przez wieś Stubienko, a w Nienowicach pow. jarosławski wpada do Wiszni z lew. brz. Długi 7 1 2 klm. Br. G. Stubienko, rus. Stibenka, wś, pow. przemy ski, 20 klm. na płn. wsch. od Przemyśla, 11 klm. na płd. wsch. od Radymna st. tel. , urz. poczt. i tel. . Na wschód leży Stubno, na płd. Dusowieckie Chałupki, na zach. Sośnica pow. jarosławski, Barycz i Skład Solny, na płn. Nienowice pow. jarosławski. Wś leży w do rzeczu Wisły za pośrednictwem Stubienka lew. dopł. Wiszni. Własn. więk. ma roli or. 426, łąk i ogr. 28, pastw. 4mr. ; wł. mn. roli or. 476, łąk i ogr. 22, pastw. 274 mr. W r. 1880 było 107 dm. , 564 mk. w gminie, 12 dm. , 48 mk. na obsz. dwor. 513 gr. kat. , 66 rzym. kat. , 35 izrael. ; 533 Rusinów, 79 Polaków. Par. rzym. kat. i gr. kat. w Stubnie. We wsi cerkiew. Lu. Dz. Stubła 1. rzeka w gub. wołyńskiej i mińskiej, prawy dopł. Styru. Bierze początek w gub. wołyńskiej i upłynąwszy lesistemi moczarami w kierunku północnym około 6 mil dociera do granic pow. pińskiego, o 4 w. od wsi Swaryczewicze; o 2 w. przed okolicą Serniki oddziela prawe ramię, które płynie 30 w. około wsi Wiezówka, Żołkin, Nieczatów, Todory, wreszcie pod okolicą szlach. Hrywkowicze ma ujście. Ramię lewe od Sarnik na 1 milę długie wpada do Styru pomiędzy wsią Stubło Stuczyn Stubło Pohostem i wsią Iwańczyce. Długa 63 w. , w tem w gub. mińskiej 24 w. Jedni podają S. jako rzekę spławną Sztukenberg, inni zaprzeczają temu Zieleński, a Kraszewski pisze, iż tak wysycha latem, że ją kury przejść mogą, wszakże na wiosnę unosi nietylko obijaniki, lecz nawet i większe nieco barki ob. Wspomnienia Polesia, Wołynia i Litwy, wyd. paryz. 5 str. 41. 2. S. al. Stubełka Stubło, Stubełko; mylnie Stubel, Stubeł, rzeka w pow. dubieńskim i rówieńskim, lewy dopływ Horynia. Bierze początek o 2 w. od Mizocza pow. dubieński, w okolicy wsi Stubełki, płynie początkowo w kierunku płn. zachód. , od Warkowicz począwszy przeważnie w północnym, mija Mizocz, Wolicę, Bodziaki, Kniahinin, Białobrzeże, Zarudzie, Warkowicze, Kryłowę, Żornowo, Ołybowo, Michajłówkę, Satyjów, Zarzeck, Podhorce, Płoskę, Humenniki, Miłostów, Nowy Staw, Nowosiółki, Peresopnicę, Bielów, Dykowo, Smorżew, Klewań, Nowy Staw, Rudę, Krasne, Kruhy, poza którą, ubiegłszy przeszło 70 w. , uchodzi do Horynia. W biegu odlewa 19 stawów. Od prawego i lewego brzegu przyjmuje kilka strug, odlewających 17 stawów, między innemi Putyłówę i Stubełkę pod Peresopnicą. Od 1792 do 1795 r. S. stanowiła granicę pomiędzy Rzpltą a Rossyą, która na mocy 2 podziału zawładnęła lewym jej brzegiem. Podobno w mku Warkowiczach przez te 3 lata była komora celna pomiędzy dwoma państwami. A. Jel. J. Krz. Stubło al. Stubełko, 1583 r. Stubel, wś u źró deł rz. Stubły, pow. dubieński, o 3 w. od Mizocza, ma 93 mk. , 179 mr. gruntów włośc. , 425 mr. dworskich; gleba bardzo dobra. Na leży do dóbr mizockich Józefa hm. Dunina Karwickiego, sędziego honor. okr. dubieńskiego. Posiada murowany pałacyk z dworem i obszernemi oficynami, oraz park spacerowy, założo ny przed stu laty przez słynnego ogrodnika Miklera. W 1583 r. należała do włości mia sta dubieńskiego i płaciła od 2 dym. , 2 ogr. W pierwszych latach bieżącego stulecia S. było letnią rezydencyą generała Krzysztofa hr. Dunina Karwickiego i żony jego Franci szki z Małachowskich, kanclerzanki w. kor. , w której niejednokrotnie przyjmowali gości. W ogrodzie mizockim znajdują się dotąd mar murowe tablice, wmurowane w ściany groty przez Izabelę z Flemingów ks. Czartoryską, na pamiątkę chwil spędzonych w Mizoczu i Stubełku. J. D. K. Stubno, rus. Stibno, 1358 r. Stobno, wś, pow. przemyski, 21 klm. na płn. wsch. od Przemyśla, 13 klm. na płd. wsch. od Radymna st. poczt. i tel. . Na płd. leży Nakło, na zach. Dusowickie Chałupki i Stubienko, na płn. Nienowice pow. jarosławski, na płd. wsch. Kalników pow. mościski, na płd. wsch. Starzawa pow. mościski. Wś leży w dorzeczu Wi sły za pośrednictwem Wiszni, płynącej przez płn. wsch. część wsi, a zasilonej od lew. brze gu pot. Bucowskim. Celem uregulowania bie gu wód poprowadzono kanał, zwany Bucow skim i kanał Wisznia. Płd. zach. część wsi przepływa pot. Stubienka lew. dopł. Wiszni. Własn. więk. ma roli or. 1071, łąk i ogr. 612, pastw. 183, lasu 904 mr. ; wł. mn. roli or. 460, łąk i ogr. 108, pastw. 6 mr. W r. 1880 było 146 dm. , 819 mk. w gminie, 9 dm. , 76 mk. na obsz. dwor. 616 gr. kat. , 222 rzym. kat. , 57 izr. ; 634 Rusinów, 261 Polaków. Par. rzym. kat. w miejscu, dek. mościski. Kościół paraf. nie posiada erekcyi, ale Kasper Rożyński, kan. przemyski, który na początku w. XVII wizytował ten kościół, utrzymuje, że założy ła tu pierwotnie Bona drewnianą kaplicę, którą później zamieniono na kościół paraf. Dotacyę nadać miała Zofia Golska, wdowa po kaszt. kamienieckim. Do par. należą Nakło i Stubienko. We wsi jest kościół drewniany, postawiony i konsekrowany w r. 1863. Par. gr. kat. w miejscu, dek. i dyec. przemyska. Do par. należy Stubienko. We wsi jest też cerkiew p. w. św. Dymitra i szkoła etat. 1kl. Pod S. znajduje się mogiła usypana we dług podania w miejscu, gdzie w r. 1390 rozstrzygnęła się bitwa między Polakami a Węgrami o panowanie nad Rusią czerwoną. W 1358 r. Kazimierz Wielki nadał w San domierzu villam nostram Stobno dictam in terra Russie, in districtu premisliensi sitam, incipiendo a villa Naklo usque ad fluvium di ctum Wyszna za położone zasługi dwu bra ciom nobiles Symon et Łayn Kod. Małop. , I, 296. . Lu. Dz. Stuchna, rzeka, ob. Stuhna. Stuchowo, dziś Schuetzendorf ob. , wieś, w pow. lignickim. Dawała dziesięciny klasztorowi lubiązkiemu w XIII w. Stuchynie, ob. Stohyń. Stucie, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , o 45 w. od Nowoaleksandrowska. Stucza, rzką, ob. Kubrzenica. Stuczyki, wś nad rz. Raduńką, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. Raduń, okr. wiejski Kiwańce, o 3 w. od gminy, 36 w. od Lidy a 16 w. od Ejszyszek, ma 25 mk. katol. w 1865 r. 6 dusz rewiz. ; należała do Adamowiczów. Stuczyn al. Terespol, folw. , pow. borysowski, w 3 okr. pol. dokszyckim, od 1836 r. własność Kotowiczów, ma około 6 włók; należy do domin. Berezpol. A. Jel. Studa, 1414 r. Studen, dobra ryc. , pow, lubawski, st. p. Skarlin, o 5 klm. odl. , st. tel. i kol. Biskupice, o 75 klm. , par. kat. Radomno; 286 ha 202 roli orn. , 14 łąk. 2 lasu. W 1885 r. 4 dm. , 11 dym. , 58 mk. 28 kat. . R. 1405 zachodzi Witram v. Studen, t. j. Wytręba Stuczyki Stucza Stucie Stuchynie Stuchowo Stuchna Stubno Studa Studenaja Huta Studena Studena z Study ob. Kętrz. ,, O ludn. pol. , str. 127. Panowie v. Stauden mają swoje nazwisko od wsi Study; zwali się więc pierwotnie Studzkimi; w XVI w. nabyli wś Jaromierz w Pomezanii książęcej i odtąd nazywają się Staudan Jaromierskimi tamże. , str. 143. Z wizyt. Strzesza z r. 1667 dowiadujemy się, że S. należała dawniej do Studzkich, wówczas atoli do 4 szlach. familii Jakub Gadomski siedział na 7 wł. , Mateusz Zaleski na tyluż, tak samo Krzysztof Karwoszecki i Andrzej Studzki; od każdej włóki pobierał prob. radomski pa pół kor. żyta i tyleż owsa str. 295. Według krzyżackich ksiąg szkod. z r. 1414 spalono tu w wojnie 5 budynków; strata w zbożu wynosiła 500 grzyw. ob. Gesch d. Stadt Kulm von Schultz, II, 155. Kś. Fr. Studena 1. szczyt lesisty w Beskidzie zach. , pasmie babiogórskiem, na płn. od przełę czy Na glinie 809 mt. , na granicy Galicyi i Węgier pow. żywieckiego i hr. orawskiego, wzn. 937 mt. npm. Na płn. stoku polana Gawlasy, należąca do obszaru Korbielowa. Na płn. od S. szczyt Weszka 948 mt. . Od strony węgierskiej leży wś Półhora w hr. namiestowskiem. 2. S. , szczyt lesisty w Karpatach wschod. , dziale dukielskoskolskim, na grani cy Jasionki Steciowej i Jawory, w pow. turczańskim, na praw. brz. Stryja, na zach. od pot. Jasienicy, wzn. 972 mt. npm. Wody spływają ku płn. zach. , płn. i płn. wschod. mię dzy niemi Łapszyn do Stryja. Na płn. wsch. bliżej Stryja wznosi się Magóra 864 mt. , na płn. zach. Zimna góra 765 mt. , na płn. Zwihonka 796 mt. , a na płd. zach. Zwierzyniec 930 mt. . 3. S. , góra na obszarze gm. Ja wory, w pow. turczańskim, wzn. 530 mt. 4. S. , las na obszarze wsi Isaje, w pow. turczańskim. Br. G. Studenaja Huta, wś, pow. homelski, gm. Diatłowicze, ma 67 dm. , 285 mk. Studenica, rzeczka w gub. wołyńskiej, prawy dopływ Stwihy, do której uchodzi na 40tej wiorście biegu. Studenica, ob. Studzienca. Studenica 1. w dokum. Studenna Woda, sioło nad rzką Świnołużką. pow. żytomierski, na pograniczu radomyskiego, na płn. wschód od Żytomierza a na płn. od Kmitowa, przy trakcie kijowskożytomierskim, o 35 w. od Radomyśla. W dokumentach nazwane miasteczkiem. W końcu XVIII w. własność hr. Olizarów. 2. S. , ob. Studzienica. Studeniec, ob. Studzieniec. Studeniec 1. sioło, pow. syzrański gub. symbirskiej, o 50 w. od Syzranią, ma 621 dm. , 2930 mk. 2. S. Górny, sioło nad rzką Studenka, pow. zadoński gub. woroneskiej, o 26 w. od mta powiat. , w pobliżu Donu, ma 681 dm. , 640 mk. , cerkiew z 1670 r. Osiedlone w połowie XVII w. Studeniec 1. potok, powstaje na obszarze Stulska, w pow. żydaczowskim, płynie na płd. wsch. i ubiegłszy 3 klm. wpada w tejże wsi do Kłodnicy z praw. brzegu, Ujście wzn. 289 mt. 2. S. al. Studzieniec, potok, wypły wa na wsch. obszarze gm. Czerniejowa, w pow. stanisławowskim, płynie na płn. wschód przez Czerniejów, Chryplin, Mykietyńce, Uhorniki i Podpieczary, gdzie uchodzi do Worony zlew. brzegu. Długi 8 klm. Br. G. Studeniki, sioło, pow. perejasławski gub. połtawskiej, o 29 w. na płn. wsch. od Perejasławia, na lewo od traktu poczt. z Perejasławia do Piriatyna, ma 228 dm. , 1515 mk. Małorusów, cerkiew. Studenitzno dok. z r. 1313, niem. Stuednitz See, jezioro na zach. od Pietrzyków, pow. miastkowski, w Pomeranii. Przez to jezioro szła granica między ziemią słupską i krzyżacką ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 1313. Studenka 1. rzeczka, lewy dopł. Myszanki dopł. Szczary. 2. S. , rzka, ob. Łukonica. Studeńka 1. folw. na prawym brzegu Be rezyny, pow. ihumeński, w 3 okr. pol. i par. katol. Berezyna, gm. Brodziec; grunta lekkie, namułowe, urodzajne, łąki nad Berezyna dobre. 2. S. , osada nad rzką Studzionką, pow. nowogródzki, gm. Horodeczna. 3. S. , wś, pow. bychowski, gm. Horodziec, ma 97 dm. , 606 mk. 4. S. , wś, pow. mohylewski, gm. Nieżkówka, ma 23 dm. , 193 mk. , z któ rych 20 zajmuje się wyrobem wozów itp. 5. S. , wś, pow. sieński, gm. Bóbr, w pobliżu błota Zimnik. 6. S. , wś na płd. wybrzeżu jez. Berezowskiego, pow. sieński, gm. Pustyń, ma 4 dm. , 28 mk. A. Jel. J. Krz. Studeńka, rzeczka w gub. podolskiej, lewy dopływ Uszycy, bierze początek pod wsią Werbką Drewnianą, w pow. proskurowskim, płynie z południa na północ i poniżej wsi Werbki Murowanej uchodzi do Uszycy w pow. latyczowskim. X M. O. Studenka, ob. Studenne i Studzienka. Studenka, wś, w pow. dubieńskim, ob. Ptycza i Studzianka. Studenka, sioło nad rzką Ciplają, pow. niżniełomowski gub penzeńskiej, o 17 w. od mta powiat. , ma 137 dm. , 1291 mk. , gorzelnia. Studenka 1. al. Studzienka, szczyt na granicy gm. Zdzianny i Stronny, w pow. drohobyckim, na płn. wsch. od wsi Zdzianny; z płn. wschod. stoku spływają potoki Czajki i Lewków, na płn. wsch. do Stronawki, a od strony płd. wytryska pot. Zdzianny dopł. Turzanki. Wzn. 789 mt. npm. Na płn. wsch. szczyt lesisty Pusta 827 mt. , a na płn. zach. Kochany dział 813 mt. , ztąd na płn. szczyt Rostoczna 838 mt. . 2. S. , dział górski i ska Studeniki Studenitzno Studenka Studeńka Studenica Studeniec Studeny potok Studeńka Studenki Studenna Klewa Studenne Studennica Studennik Studenny potok Studeny Studeny Wierch Studerowszczyzna Studienice Studiwka Studlików Studnia Studnicka góra listy, w Karpatach wschod, ,, dziale skolskodelatyńskim, pasmie Sywuli. Ciągnie się od płd. zach. na płn. wsch. na przestrzeni 5 klm. Od płd. i wsch. rozpościera się dzika dolina Bystrzycy nadworniańskiej, a od płn. zach. dolina Łopuszny dopł. Bystrzycy. Wznies. 1443 mt. npm. Br. G. Studeńka, niem. Stauding, wś, pow. opaw ski, obw. . sąd. klimkowicki, st. kol. płn. ces. Ferdynanda. Leży na granicy Moraw, nad lew. brz. Odry, od której oddziela ją tor kolei żelaznej i obszerne stawy. Należy do pań stwa alodyalnego brawanczyckiego hr. Gebharda Bluecher a von Wahlstatt. Ekonomia, leśnictwo, młyn parowy i folusz. Bo obszaru gm. należą os. Neuhof i Suessloch. W r. 1880 było dm. 228, mk. 1599; rzym. kat. 1572, prot. 1, żyd. 25; Czechoszląz. 1380, Niem. 219. St. p. i tel. w miejscu. Kościół par. rzym. kat. i szkoła ludowa. Br. G. Studenki 1. sioło nad rz. Woroneża i Studenką, pow. lipiecki gub. tambowskiej, o 1 w, od Lipiecka, ma 352 dm. , 2424 mk. 2. S. al. Kazaczaja, Bojarska Słoboda, sioło nad rzką Studenką, pow. usmański gub. tambowskiej, o 12 w. od miasta powiatowego, ma 185 dm. , 1695 mk. Studenna Klewa, szczyt lesisty w Karpa tach wschod. , na płd. wsi Pasieczny, w pow. nadworniańskim, na praw. brz. Bystrzycy, u źródeł pot. Pasieczny dopł. Bystrzycy i pot. Lubizny dopł. Prutu. Wzn. 1067 mt. npm. Br. G. Studenne, mylnie Studenna i Studenka, ma łe mko, pow. olhopolski, okr. pol. i gm. Pieszczanka, par. kat. Raszków, sąd Kamionka, o 50 w. od Olhopola, ma 299 dm. , 2705 mk. , 2210 dzies. ziemi włośc. 3980 dworskiej, 65 cerkiewnej. Cerkiew p. w. Wniebowzięcia N. M. P. , w 1769 r. spalona przez Tatarów i na nowo odbudowana w 1780 r. , ma 1757 para fian. Grunt równy, gleba czarna, nieco kamienista. Dawniej Urbanowskich, dziś Bole sława Starzyńskiego, S. otrzymała przywilej miejski d. 23 września 1805 r. , lecz tak sto pniowo upadać zaczęła, że dziś uważaną jest za wieś. Dr. M. Studenne, wś, pow. liski, par. rzym. kat. w Wołkowyi, gr. kat. w Rajskiem. Leży w międzyrzeczu Sanu i Wetliny; wzniesienie opada ku obu rzekom z 580 na 459 mt. Na płd. od wsi góra lesista 765 mt. , nie dozwala wpłynąć Wetlinie do Sanu i zmusza ją do dalszego biegu. W tej górze, w formacyi eocenicznej, znajduje się kopalnia nafty. We wsi jest cerkiew drewniana. S. wraz z obszarem dwors, ma 37 dm. , 225 mr. ; 199 gr. kat. i 26 izraei. Obszar więk. pos. wynosi 179 mr. roli, 21 mr. łąk, 12 mr. pastw. i 315 mr. lasu; pos. mn. 351 mr. roli, 116 mr. łąk, 63 mr. pastw. i 87 mr. lasu. Osada powstała późno, bo w XV w. milczą o niej akta grodzkie i ziemskie. Graniczy na płn. zach. z Terką, na płn. wschód z Sakowczykiem, na płd. z Two rylnem. Mac. Studennica, mylnie Studenica, wś, pow. Winnicki, okr. pol. i gm. Tywrów, par. katol. Winnica, ma 34 osad, młyn wodny. Należała do klucza tywrowskiego Jaroszyńskich, drogą przymusowej sprzedaży przeszła do Koczubejów. Studennik, potok górski, w obr. Żabiego, pow. kossowski, wypływa z pod Ludowy 1327 mt. , dąży na płn. górskim wąwozem, i ubiegłszy 13 klm. wpada do Czeremoszu Czarnego z praw. brzegu. Br. G. Studenny potok, w dolnym biegu Kucy, wytryska w obr. wsi Podusilny, pow. przemyślańskim, w lesie Maliniaka 416 mt. ; płynie na płn. od wsi na wschód, przechodzi na obszar pow. rohatyńskiego, gdzie przepływa wsi Stratyn, Dubryniów i Puków. Tu zwraca się na zach. i pod Putiatyńcami wpada do Lipy Gniłej z lew. brzegu. Dolina potoku wązka, po części moczarowata; w Stratynie odlewa dwa stawy. Przyjmuje krótkie dopływy. Od wsch. i zach. działy lesiste po nad 400 mt. . Długość biegu przeszło 23 klm. Źródło wzn. 390, a ujście 239 mt. npm. Studeny potok 1. krótki lewy dopływ Rakowego pot. al. Rakowca, w obr. Kosmacza, pow. bohorodczańskim, 2. S. , ob. Studzienny potok al. Studzieniec. Br. G. Studeny, folw. w Gajach Niżnych, pow. drohobycki. Studeny Wierch, szczyt na obszarze Bar winka, pow. krośnieński, na zach. od wsi, tuż nad granicą węgierską; na płn. stoku góry źródło pot. Olchówki dopł. Wilszni, a na płd. bierze początek pot. Barwinek i Szeroki. Wzn. 706 mt. npm. Br. G. Studerowszczyzna, wś i dobra, pow. Słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Derewna, o 21 w. na płn. od Słonima. Na polach znaleziono strzałki krzemienne. Studienice, grupa domów i folw. w Ladzkiem, pow. tłumacki. Studiwka, ob. Jawora. Studlików, góra, na płd. od wsi Wieprza, w pow. wadowickim, w pasmie rozpościerającem się od Andrychowa na płn. wsch. , na wsch. brzegu rz. Wieprzówki, między nią od zach. a jej dopł. Frydrychówką od wsch. , wzn. 369 mt. npm. Dalej na płn. Mały dział 369 mt. i Kuckoń 328 mt. . Br. G. Studnia, mała rzka w pow. uszyckim, pra wy dopł. Studzienicy Studenicy, ma źródła na gruntach sołodkowieckich, płynie z płn. na płd. na przestrzeni 6 w. X. M. O. Studnicka góra, wzgórze polne, na płd. Studeńka Studwiły Studwia Studsin Studolce Studnicko zach. wsi Pietrzykowic, w pow. żywieckim, na wsch. brzegu pot. Kalny; 449 mt. npm. Studnica 1. niem. Stuednitz, jezioro, z któ rego wypływa Martwa Woda, na płd. od Cza plinka, w pow. szczecinkowskim. 2. S. , je zioro, na zach. płn. od Marchijskiego Frydlanda i Orla. Kś. Fr. Studnice, łąka we wsi Karsin, w pow. chojnickim. Studnicko al. Studzinko, przyl. dóbr Nieszawa, w pow. nowoaleksandryjskim. Studnie, wś włośc. , pow. kozienicki, gm. Bobrowniki, par. Głowaczów, odl. od Kozienic 24 w. , ma 27 dm. , 221 mk, , 693 mr. Studniska l. os. , pow. włocławski, gm. Pikutkowo, par. Wieniec, ma 8 mk. 2. S. , wś, pow. nowoaleksandryjski, gm. Rybitwy, par. Józefów. Zapewne będzie to ta sama miejscowość, którą podaliśmy, wyżej p. n. Studnicko. Stadny las, ob. Filice. Studolce w dokum. , ob. Stodulec. Studsin niem. , ob. Studzieniec, w pow. chodzieskim. Studwia 1. rzka, ob. Słudwia. 2. S. , rzka, bierze początek pod Oporowem, w pow. kutnowskim, płynie ku wsch. przez Żychlin, Orątki, Tretki i za Zalesiem, naprzeciw Złakowa pow. łowicki, uchodzi z praw. brzegu do Przysowy. Długa 18 w. J. Bliz. Studwiły, wś, pow. grodzieński, w 2 okr. pol. , gm. Brzostowica Mała, o 49 w. od Grodna. Studzian, wś, pow. łańcucki, na płd. zach. od Przeworska o 1 klm. , wzn. 197 mt. npm. o 6 mt. niżej niż Przeworsk, w nizinie podmokłej. Ma szkołę ludową, 146 dm. 9 na obszarze dwor. ordynacyi przeworskiej ks. Lubomirskich, 763 mk. , 747 rz. kat. , 2 gr. kat. i 14 izr. Obszar więk. pos. wynosi 542 roli, 64 łąk i ogr. i 7 mr. past. ; pos. mn. ma 622 roli, 80 łąk i 13 mr. past. Glebę składa urodzajna glinka. Par. rz. kat. w Przeworsku. Graniczy na płn. z Przeworskiem, na wsch. z przedmieściem Kańczuckiem, na zach. z Dębowem a na płd. z Mokrą Stroną. Mac. Studzianek, wś włośc. , pow. rawski, gm. Maryanów, par. Babsk, ma 18 dm. , 152 mk. , 667 mr. W 1827 r. 17 dm. , 138 mk. Studzianiec, folw. w Strzeliskach Nowych, pow. bobrecki. Studzianka, źródło na obszarze wsi Kleszczyn, w pow. rypińskim, niedaleko jez. Kleszczyn, daje początek strumykowi zasilającemu to jezioro. Przy źródle stoi kaplica, w której raz na rok odbywa się nabożeństwo z odpustem. Woda w rzeczywistości jest lekko żelazista, o temperaturze 820 C. Pam. fizyog. , I, 107. Lud okoliczny uważa to źródło za cudowne. Przy źrodle osada t. n. Studzianka 1. wś i folw. nad rz. Zelawą, pow. bialski, gm. Łubionka, par. r. g. Łomazy, posiada meczet drewniany, 62 dm 352 mk. , 1817 mr. W 1827 r. 42 dm. , 282 mk. Zamieszkana przez ludność rusińską i tatarską. Gleba żytnia, urodzajna, ogrody warzywne i drzewa owocowe piękne. Mahometanie mają tu niewielki meczet. Nabożeństwo odbywa się w języku tureckim, ludność mówi zaś po polsku i rusińsku. Duchowny mułła ubiera się po turecku i on jeden zna turecki język. Zamożniejsi mają tu dosyć znaczne folwarki i dzieci do szkół posyłają. Cmentarz grzebalny mają pod wsią od strony północnej. Ludność trudni się uprawą roli, niektórzy rzemiosłami. Lud to pracowity i gościnny. 2. S. al. Studzianki, wś, pow. pułtuski, gm. i par. Nasielsk, przy linii dr. żel. nadwiślańskiej, o 2 w. od Nasielska. W 1827 r. 13 dm. , 86 mk. 3. S. , wś, pow. rypiński, gm. i par. Żałe, odl. o 7 w. od Rypina, ma 7 dm. , 29 mk. Stanowi jedne całość ze wsią Kleszczyn. Powstała przy źródle cudownem. 4. S. , os. , pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Teolin, odl od Sejn 29 w. , 1 dm. , 12 mk. F. P. Br. Ch. Studzianka, rzką, dopływ jeziora Małe, w pow. borysowskim ob. t. VI, 31. Studzianka, uroczysko, pow. sokólski, w 3 okr. pol. , gm. Ostrów, o 26 w. od Sokółki. Studzianka, Studjanka, w dokum. Studzienna Woda, rzką w pow. włodzimierskim, prawy dopływ Bugu. Bierze początek około Kałusowa, uchodzi pod Uściługiem. Znajdowały się na niej młyny należące do biskupów włodzimierskich. Studzianka, sioło nad Ikwą, pow. dubieński, w pobliżu granicy pow. krzemienieckiego, na płd. wschód od mka Werby. Studzianka, rus. Studinka, wś, pow. kałuski, 7 klm. na płn. wsch. od Kałusza st. kol. , urz. poczt. i tel. . Na płn. leży Dołpotów, na wsch. Babin i Wistowa, na płd. Wistowa, na zach. Podhorki, na płn. zach. Kałusz. Płd. wsch. część wsi przepływa Łomnica, dzieląca się na ramiona. Do niej wpadają tu małe dopływy. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie Łomnicy. Środkiem wsi idzie gościniec z Kałusza do Wojniłowa. Własn. więk. ma roli or. 460, łąk i ogr. 130, past. 208, lasu 536 mr. ; wł. mn. roli or. 570, łąk i ogr. 520, past. 99, lasu 2 mr. W r. 1880 było 139 dm. , 928 mk. w gminie, 9 dm. , 51 mk. na obszarze dwor. 913 gr. kat. , 28 rz. kat. , 35 izr. , 3 in. wyzn. ; 916 Rusinów, 56 Polaków, 7 Niemców. Parafia rz. kat. w Kałuszu, gr. kat. w miejscu, dek. kałuski. Do par. należy Babin. We wsi jest cerkiew, szkoła etat. 1klas. i kasa pożycz. gm. z kapit. 368 złr. Lu. Dz. Studzianki 1. wś i folw nad rzką Rawką, pow. rawski, gm. i par. Czerniewice, odl. 10 w. od Rawy, mają młyn wodny, gorzelnię. Studnice Studnie Studzianki Studzianka Studzianiec Studnica Studnica Studzianek Studzian Studzianki Studzianna Wś ma 14 dm. , 105 mk. ; fol. 6 dm. , 91 mk. W 1827 r. 19 dm. , 121 mk. W 1882 r. folw. S. rozl. mr. 1322 gr. or. i ogr. mr. 701, łąk mr. 95, past. mr. 365, lasu mr. 106, nieuż, mr. 55; bud. mur. 11, drewn. 4; płodozm. 10pol. ; las nieurządzony. Wsi Studzianki, Paulinów, Annopol, Stanisławów i Teodozinów miały os. 139, mr. 1405. S. wchodziły dawniej w skład dóbr Czerniewice ob. . Na początku XVI w. były tu same łany kmiece, które nie dawały nikomu dziesięciny, jako używające wolności po świeżem osadzeniu. Płacili kmiecie tylko po pół grosza z łanu jako kolędę pleb. w Czerniewicach Łaski, L. B. , II, 300. 2. S. , folw. dóbr Lewin, pow. rawski, gm. Lubania. W 1827 r. 7 dm. , 92 mk. 3. S. , kol. , folw. i młyn nad rz. Moszczanką, pow. piotrkowski, gm. Golesze, par. Chorzęcin, odl. 21 w. od Piotrkowa; kol. ma 10 dm. , 145 mk. ; fol. 8 dm. , 49 mk. ; młyn 2 dm. , 9 mk. , 17 mr. Dobra S. składały się w 1887 r. z fol. S. i Kaleń, rozl. mr. 1458 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 304, łąk mr. 62, past. mr. 31, lasu mr. 371, w odpadkach mr. 311, nieuż. mr. 33; bud mur. 4, drewn. 20; płodoz. 7polowy, las urządzony w kolei 80 letniej; fol. Kaleń gr. or. i ogr. mr. 330, łąk mr. 3, nieuż, mr. 13; bud. mr. 1, drewn. 11; płodoz. 10polowy. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 13, mr. 139; wś Kaleń os. 15, mr. 151; wś Młoszew os. 20, mr. 282; wś Janów os. 15, mr. 207. Wymienia tę wś Łaski L. B. , II, 179 w opisie par. Chorzęcin. Według reg. pob. pow. piotrkowskiego z r. 1552 Marcin Krzemieński miał tu 1 os. , Piotr Studzieński 3 os. Pawiński, Wielkp. , II, 268. 4. S. al. Studzianka, wś i folw. , pow. kozienicki, gm. Trzebień, par. Głowaczów, odl. od Kozienic 24 w. ; ma browar, 24 dm. , 231 mk. , 7744 mr. dwor. , 211 mr. włośc. W 1827 r. 10 dm. , 63 mk. Fol. S. należy do dóbr Magnuszew. W połowie XV w. wś S. , w par. Leżenicę, własność Sędziwoja Leżeńskiego, miała łany km. , z których dziesięcinę snopową i konopną, wartości 5 grzyw. , płacono kustodyi sandomierskiej. Tę sarnę zapewne wieś a może utworzoną na jej obszarze, ,Wolę Studziańską opisuje Długosz w innem miejscu L. B. , I, 347; II, 588. 5. S. , folw. , pow. sandomierski, gm. Lipnik, par. Malice, odl. od Sandomierza 16 w. , od Ostrowca 21 w. ; ma 2 dm. , 4 mk. , 344 mr. 316 mr. roli, 23 mr. łąk. Gleba pszenna. 6. S. , wś i folw. , pow. janowski, gm. Zakrzówek, par. Boża Wola, odl. od Krasnika 14 w. , od Janowa 20 w. Wś ma 63 os. , 481 mk, 814 mr. ziemi. W 1827 r. było 27 dm. , 191 mk. Folw. 1480 mr. , w tem ogr. 6 mr. , roli or. folw. 810 mr. , łąk 45 mr. , lasu sosn. 600 mr. , nieuż. 19 mr. Grunta gliniaste, sapowate. Według reg. Słownik Geograficzny, XIZeszyt 127 pob. pow. urzędowskiego z r. 1531 wś S. , Sławcze i Studziańska Wola, w par. Batorz, miały 17 łan. W 1676 r. Adam Drzewiecki, podsędek lubelski, płacił tu od siebie, żony, 3 synów, córki, 3 osób szlach. , 24 dworskiej służby i 257 poddanych Pawiń. , Małop. , 374 i 8 a. W zeszłym wieku dobra należały do Brodowskich, z których Michał, stolnik urzędowski, przyjmował w S. Stanisława Augusta powracającego z Kaniowa. Następnie dobra należały do Smoczyńskich, do rodziny Moreaux, Rajskich, Romańskich, obecnie Noakowskiej. Br. Ch. Studzianki, wś, pow. sokólski, w 3 okr. pol. , gm. Czarna Wieś, o 29 w. od Sokółki. Studzianna, w XVI w. Studzyane, Studzyone, wś, folw. i dobra w pobliżu Pilicy z prawego brzegu, płynącej granicą dóbr, pow. opoczyński, gm. i par. Studzianna poprzednio par. Brudzewice, odl. 16 w. od Opoczna, tyleż od Nowego Miasta i 7 w. od Odrzywoła. Posiada kościół mur. poklasztorny, obecnie parafialny, drugi mniejszy na fol Poświętne i kaplicę św. Anny, 30 dm. , 288 mk. , urząd gm. , szkoła począt. W 1827 r. 25 dm. , 196 mk. Dobra S. składały się w 1886 r. z fol. S. i Bielawy, rozl. mr. 2058 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 478, łąk mr. 81, past. mr. 11, lasu mr. 673, nieuż. mr. 42; bud. mur. 7, drewn. 15; płodozm. 10pol, las nieurządzony; fol. Bielawy gr. or. i ogr. mr. 337, łąk mr. 2, past. mr. 20, lasu mr. 407, nieuż. mr. 8; bud. mur. 1, drewn. 2. W r. 1889 fol. Bielawy mr. 774 oddzielono od dóbr powyższych. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś S. os. 24, mr. 771; wś Mysakowiec Mysiakowiec os. 12, mr. 426; wś Kozłowiec os. 4, mr, 429; wś Ponikła os. 4, mr. 247; wś Młynczysko os. 3, mr. 99; wś Poręby os. 6, mr. 313; wś Anielin os. 24, mr. 545. Początkiem wsi była zapewne drobna leśna osada śród puszczy pokrywającej prawie do ostatnich czasów płaskowzgórze praw. brzegu Pilicy. Karczownikami tej puszczy i pierwszymi kolonizatorami w XV w. byli Nałęczowie, którzy od pierwotnej siedziby Odrzywoła przybrali w XVI w. nazwę Odrzywolskich. W 1508 r, bracia Jan, Andrzej, Mateusz i Dersław Odrzywolscy płacą z Odrzywoła, Wysokien, Woli, Studzionego, Ossego, Wyrówki, Żdżar, Woli Czetheny, Klona 11 grzyw. 19 gr. i 9 den. Pawiński, Małop. , 483. Wieś pierwotnie należała do par. w Sławnie, choć więc włączono ją następnie do par. Brudzewice, dziesięcinę, wartości do 15 grzyw. , pobierał pleban w Sławnie, toż i konopną po 11 2 gr. 2 łanu i z młyna Wojcik od 8 do 10 gr. Łaski, L. B, I, 635, 637. W 1577 r. siedzi w S. Dzierżek Odrzywolski, płacący od 61 2 łan. i 1 ogr. z rolą i Januszewski od 11 2 łan. 1 ogr. z rolą 32 Studzianki i 1 bez roli Pawiński, Małop. , 282. Zapewne drogą wiana przeszła S. w ręce Starołęskich, których tu spotykamy w początkach XVII w. W tem stuleciu S. stała się głosną przez cudowny obraz, jaki się znajdował początkowo we dworze dziedziców. Podług wątpliwego podania cesarz Ferdynand II, wyprawiając swą córkę Cecylią Renatę, zaślubioną Władysławowi IV, posłał mu w darze ten obraz 1637 r. Po śmierci królowej obraz dostał się rodzinie Starołęskich. Zabrany im w 1655 r. przez Szwedów, znaleziony został na pobojowisku pod Kamieńskiem. Odzyskawszy go właścicielka S. , kaszt. żarnowska, umieściła we dworze. Około r. 1660 zaczął słynąć z cudów. Miała jakoby Matka Boska objawić się we śnie, bawiącemu w S. malarzowi, i polecić mu wystawienie w tej wsi kościoła. Prymas Prażmowski wyznaczył komisyą dla sprawdzenia cudów, poczem zjechawszy do S. 1671 r. ogłosił wyrok, potwierdzający obraz jako cudowny. Jan Stanisław Zbąski, archid. gnieźn. , dziedzic S. r. 1676 został bisk. przemyskim, a 1687 r. warmińskim, zbudował kościół na górze Dziewiczą zwanej, przeniósł tamże obraz, oddając go pod opiekę zgromadzeniu kapłanów świeckich św. Filipa Nereusza, czyli filipinów clerici oratorii, sprowadzonych z Gostynia. Za Michała Wiszniowieckiego zapadła na sejmie 1673 r. uchwała, ,Iż pod te czasy, gdy nas zewsząd hostilites acies circumdant, nie tak obradzie obrony publicznej et humanis consiliis dufać się godzi, jako samej tylko ręce i protekcyi Boskiej zaszczytowi. A widząc oraz codzienne dobrodziejstwa Boskie, które na państwa nasze przy cudownym obrazie studziańskim pleno alveo płyną, dobra Nasze Król. wioskę Małeszyce, blizko tegoż kościoła leżącą, do fundacyi wieleb. X. Zbąskiego, Archid. gnieź. , perpetuis temporibus dajemy, inkorporujemy i one od wszelkich hibern, exakcyi, przechodów, stanowisk, noclegów, pokarmów i ciężarów tak żołnierskich, jakoteż od spów, lubo Nam, lubo komukolwiek należących uwalniamy. Wespazyan Kochowski w swych Lirykach powiada Widząc cudownych miejsc w Polsce gromadę, Z takiej przyczyny wprzód Studziannę kładę; dalej mówi, że Matka Boska widząc jak, ,ottomańskie wrzawy walą się na Polskę, tu się zjawiła. Około 1790 r. dziedziczką Studzianny była Urszula z Morsztynów Dembińska, starościna wolbromska. W 1776 r. kś. filipini z ofiar wznieśli dzisiejszy kościół murowany i klasztor. Po rozwiązaniu zgromadzenia w 1867 r. kościół został przyłączony jako filia do par. Brudzewice, a gdy tameczny kościół spłonął przed 1880 r. nabożeństwo parafialne przeniesiono do Studzianny. Kościół poklasztorny odnowiony 1879 r. jest obszerną i okazałą budo wlą w stylu włoskim, w kształcie krzyża, z kopułą sklepioną nad dachem i dwiema nizkiemi ściętemi wieżami z posągami Aniołów od frontu. Ściany zewnętrzne i filary wspie rające budowlę wyłożone kamieniem cioso wym. Kościół ma 11 ołtarzy, w wielkim znajduje się ów cudowny obraz, szkoły nie mieckiej może przez Starołęskich z Wiel kopolskie przywieziony. Przedstawia on przy stole zastawionym owocami i potrawami Najświętszą Pannę podającą gruszkę Dziecię ciu Jezusowi, naprzeciw którego podnosi się z krzesła Józef, wysuwając ku Dziecięciu kielich z napojem. Na stole pali się świeca. Obraz ten długi na 2 łok. a 1 1 2 łok. szeroki. Drugi kościół na fol. Poświętne wystawiony został podobno 1699 r. przez filipinów na miejscu dworu, gdzie znajdował się pierwot nie cudowny obraz. W skarbcu głównym kościoła przechowują kilka złotych i drogiemi kamieniami wysadzanych kielichów, bogate ubiory kościelne, ornat robiony przez królo wę Maryą Kazimierę, dywan bogaty, na któ rym miał Sobieski komunikować przed wy jazdem na wyprawę wiedeńską. W podzie miach kościoła przechowują się dobrze zacho wane ciała fundatorów i zakonników i wielu obywateli okolicznych w dawnych ubiorach. Opis cudów i historyą obrazu podaje ksią żeczka Źródło cudów i łask cudownego Studziańskiego obrazu Warszawa 1729 r. . T. Lenartowicz napisał poemacik Najśw. P. M. Studzianniecka 1857 r. . S. jest dotąd celem pielgrzymek pobożnych i jedną ze sta cyi dla kompanii dążących do Częstochowy, S. gmina ma 305 dm. 3 murow. , 2146 mk. , 12, 537 mr. 7064 włośc. Sąd gm. okr. II i st. p. w os. Drzewica o 111 2 w. . W skład gminy wchodzą Anielin, Bielawy, Ceteń, Dęba, Dęborzyczka, GaszekMłyn, Giełzów, Henryków, Kępa, Kozłowiec, Krępa, Ludwi ków, Małoszyce, Młynczysko, Mysiakowiee, Nowy Młyn, Ponikła, Poręby, Poświętne, Studzianna, Wyrówka. Br. Ch. Studzianna, wś, pow. szremski, o 7 klm. na płd. wschód od Dolska, 1 klm. od Obry. Graniczy z Jaworami, Wycisłowem, Gajewem i Brzeźnicą; szkoła w miejscu, par. i poczta w Dolsku, st. dr. żel. w Borku i na Piaskach Sandberg o 8 klm. ; z os. Ziomek tworzy okr. wiejski, mający 36 dm. , 250 mk. 230 kat. , 20 prot. i 190 ha 124 roli, 36 łąk, 5 lasu. S. dziedziczył około r. 1793 Zakrzewski, łowczy gnieźn. , później Żółtowscy. E. Cal. Studziańska Wola, wś, pow. krasnostawski, gm. Zakrzów, par. Boża Wola, odl. 46 w. od Krasnegostawu. Dobra S. Wola składały się w 1875 r. z fol. S. Wola i Annów al. Stasin, rozl. mr. 1113 fol. S. Wola gr. or. i ogr. Studzianna Studzianna Studziańska Wola mr. 600, past. mr. 10, lasu mr. 228, nieuż. mr. 14; bud. mur. 6, drewn. 10; fol. Annów gr. or. i ogr. mr. 257, nieuż. mr. 3; bud. drewn. 4; las nieurządzony, wiatrak. Wś S. Wola os. 32, mr. 801; wś Annów os. 24, mr. 205. Ob. Studzianki. Studziany Las, wś rząd. , pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Wigry. Leży w lasach, po lewej stronie Czarnej Hańczy, odl. 12 w. od Sejn, ma 12 dm. , 50 mk. ; 1827 r. 2 dm. , 43 mk. Now. Studzielnica, fol. , pow. koniński, gm. Gosławice, par. Morzysław. Wchodzi w skład dóbr Kraśnica. W 1827 r. 2 dm, 17 mk. Studzień, folw. i wś, pow. kutnowski, gm. Rdutów, par. Dzierzbice, odl. 23 w. od Kutna, ma 6 dm. , 59 mk. W 1827 r. 10 dm. , 95 mk. W 1885 r. fol. S. rozl. mr. 319 gr. or. i ogr. mr. 299, łąk mr. 11, nieuż. mr. 9; bud. mur. 9; płodozm. 10 pol. Wś S. os. 9, mr. 10. Studzieńczyzna, uroczysko, pow. sokólski, w 2 okr. pol. , gm. Nowowola, o 16 w. od Sokółki. Studzienek, rzeczka, w pow. słonimskim, uchodzi do Mszanki, wpadającej do jez. Łohozwa. Studzienica, w XVI w. Studzyenycze, wś i folw. , pow. radomski, gm. i par. Przytyk, odl. od Radomia 20 w. ; ma 25 dm. , 224 mk. Fol. S. , w r. 1877 oddzielony od dóbr Przy tyk, rozl. mr. 494 gr. or. i ogr. mr. 469, łąk mr. 5, past. mr. 11, nieuż. mr. 9; bud. mr. 4, drewn. 6. Wś S. ma 295 mr. Na początku XVI w. należała do par. Wrzeszczów, choć leżała tuż pod Przytykiem i dawała pleb. w Przytyku dziesięcinę 1 ferton z pewnych ról folwarcznych Łaski, L. B. , I, 660, 687. Według reg. pow. pow. radomskiego z r. 1508 wś Studzienicze, Ostrołęka i inne, wła sność Pawła Podlodowskiego, płaciły pob. 2 grzyw. 31 gr. Część S. należąca do Zbignie wa Podlodowskiego płaciła wraz z innemi folw. 3 grzyw. 4 gr. 9 den. W r. 1569 wś S. , własność Jakuba Podlodowskiego, miała 7 1 2 łan. , 1 kom. Pawiński, Małop. , 313, 474, 477. Br. Ch. Studzienica, wś włośc, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Miadzioł, okr. wiejski Niekazieck, o 2 w. od gminy, w 1865 r. 137 dusz rewiz. Studzenica, Studenica, rzeka w gub. podolskiej, lewy dopływ Dniestru. Zaczyna się na gruntach wsi Sawiniec, w pow. kamienieckim, przechodzi zaraz do powiatu uszyckiego, płynie z płn. ku płd. jarem, granicą pól sołodkowieckich, mija wsi Łozkowce, gdzie tworzy pierwszy staw, Teodorówkę, Mycowce, Tatarzyska, Mukarów Polny, Wichrówkę, Gorczycznę, Demiankowce, Muszkutyńce, Antonówkę, Sosnówkę, Hołozubińce, Zamłynów1 kę, Raczyńce, Trybuchówkę, Jackowce Teresówkę, Patryńce i pod mkiem Studzienieą dwoma ramionami uchodzi do Dniestru. Długa około 70 w. Wody źródlane; miejscami pły nie dość głębokim jarem. Od lewego brzegu przyjmuje małe rzeczki Studnię, Mosznę, Sa miec wodę i Łuczkę. W dolinie S. znajduje się wyborny piaskowiec. X. M. O. Studzienica, urzęd. Studenica, w dokum. Studzenycza, mko przy ujściu rzeczki t. n. do Dniestru, pow. uszycki, okr. pol. Żwańczyk, gm. , par. kat. i sąd Kitajgród o 12 w. , o 40 w. od Kamieńca, ma 186 dm. , 1606 mk. , w tej liczbie 308 żydów. Znajduje się tu cerkiew p. w. św. Michała, wzniesiona w 1791 r. i uposażona 59 dzies. ziemi, z 1207 parafianami, dom modlitwy żydowski, 8 sklepów, 10 rzemieślników, 4 młyny, szkoła lklaso wa od 1881 r. ; gorzelnia, założoną w 1862 r. , zatrudnia 10 ludzi, przerabia 41000 pud. mater. krochmal. i produkuje 1, 723, 480 stopni spirytusu. W mku odprawiają się targi co tydzień. Przeprawa przez Dniestr, na którym znajduje się przystań pod S. Tak samo mko jak i okolica prowadzą znaczny handel śliwkami suszonemi, których wywożą rocznie około 1500 boczek, wartości do 35, 000 rs. Grunta czarne, najwięcej gliniaste, rumoszowate, zawierające mnóstwo drobnych, okrągłych kamyków. Obszar dworski wraz z Nefedową, Wilanówką, Rohoźną, Petryńcami i Kruszanówką obejmuje 3379 dzies. Mko położone jest na płaszczyźnie, otoczonej z trzech stron skalistemi, prostopadłemi wzgórkami. Od północy leży góra Grochowa, od wschodu zaś Biała zawiera obszerną pieczarę, na kilka dzielącą się części, w której podług podania w czasie napadu Tatarów do 15000 ludzi bezpiecznie schronić się mogło. Pierwotnie mieszkali w niej podobno zakonnicy, cele po nich pozostałe kazał Potocki połączyć i wykopać obszerną, ciągnącą się wzdłuż góry pieczarę. Rzączyński zwiedzał ją w zeszłym wieku i zalicza do największych na Podniestrzu. Przypierająca od zach. do góry Białej góra Monasterzysko ma ślady dawnego monasteru, który słynął z cudownego obrazu Bogarodzicy, nawiedzanego przez lud z odległych okolic, a nawet z Multan i Wołoszczyzny. Po upadku monasteru obraz ten przeniesiono do cerkwi św. Mikołaja. Na tej górze wytryska źródło żywej wody, która w najtęższe nawet mrozy nic zamarza. S. jest starą osadą, nie wiadomo jednak kiedy i przez kogo założoną. Być może, że początek jej sięga czasów ks. halickiego, jak sąsiednie Kalus, Stara Uszyca, Bakota i in. W 1530 r. była wsią, pustą zupełnie, zapewne zniszczoną przez nieprzyjaciela Jabłonowski, Wołyń i Podole, 162. Na miejsco Studziany Las Studzielnica Studzień Studzieńczyzna Studzienek Studzienica Studzenica Studziany Las Studzienice Studzienice wym cmeniarzu żydowskim znaleziono grobowiec z datą 1590 r. , w tym jednak czasie osada była jeszcze mało znaną, gdyż milczą nawet o niej spółczesne regestra poborowe. Swietność S. zaczyna się dopiero w XVII w. Miała już wtedy twierdzę i baszty, których fundamenta dotąd się przechowały. Miasteczko składało się z bazaru, otoczonego kamiennemi domami, stawianemi na sposób wschodni. Pośród rynku stał ratusz, otoczony składami towarów; z jednej strony wznosiła się cerkiew grecka, z drugiej kościołek ormiański, a wszystko to otaczał wysoki mur, opatrzony basztami i strzelnicami. Dwie bramy strzegły przystępu do miasta; były to baszty obronne, przy których czu wała zawsze straż. Od północy znajdująca się zwała się ruską, od wschodu zaś ormiańską. Wycieczka łącząca miasto z zamkiem nazywała się polską, a stanowił ją most rzucony przez rzeczkę, o wysokich ścianach, ze strzelnicami i pokryciem ziemnem. Na zamku przebywał podstarości czyli gubernator, dowódca milicyi, składającej się z regimentu imienia Potockich, do których S. należała. W obrębie zamku znajdowała się cerkiew p. w, św. Mikołaja, na górze zaś Monasterskiej monaster, liczący tylko 6 czernców. Miasteczko słynęło z handlu; odbywała się tu wymiana towarów wschodnich na miejscowe, a dwa przewozy na Dniestrze ułatwiały przystęp z Multan ludziom i towarom na sławne jarmarki. Jeden przewóz był około Białej góry, drugi za miastem, przy uroczysku Chłopowem. Naprzeciw przystani wznosiły się gospody dla kupców i gminu. Oprócz Ormian, Greków i Wołochów, mieszkali in żydzi, jak świadczą napisy grobowe na pozostałych cmentarzyskach. W 1633 r. przy końcu października Abassibasza, na czele 50000 Torków, obiegł S. , do której schronili się okoliczni mieszkańcy. Po trzydniowem oblężeniu, straciwszy do 1000 ludzi, zdobył miasto, przyczem z 5000 mk. zaledwo kilkuset dostało się do niewoli, z miasteczka zaś i warowni gruzy tylko pozostły. Chlubnie o tej obronie wspomina konstytucya sejmu 1635 r. nowo osiadłe miasteczko Studzienice Stan. Potockiego, wojewody bracławskiego, przez nieprzyjaciela ogniem spustoszone i funditus zniesione, iż przy expugnacyi swej tak potężnemu nieprzyjacielowi fortiter resistit, jakoż wiele nieprzyjaciół pod miastem przez kilka dni dobywając go, zginęło; a teraz znowu gruntowną municyę zaczyna przetoż chcąc obywatelów tamecznych w zamysłach ich przychęcić, onych od wszelkich poborów i podatków do lat 8 zupełnych, wolnymi czynimy. Nadał też i dziedzic swobody, wkrótce więc znowu zaczęli się osiedlać kupcy Ormianie, Grecy i Wołosi, ożywił się handel, jarmarki tutejsze zasłynęły na nowo. Wojny Chmielnickiego nie tknęły tego zakątka, Ale ostatnie to były lata pomyślności miasteczka. Niewola turecka zostawiła znowu pustkę, a napady hajdamaków Skorysza i Szpaka nie pozwoliły się mu już podnieść. Od Potockich około 1760 r. nabył klucz studzienicki Stanisław Sadowski, ststa uszycki, który szczerze starał się o podniesienie miasteczka, ale nadomiar nieszczęścia morowe powietrze w 1770 r. wyniszczyło znowu znaczną część ludności. Pomimo że Sadowski w 1774 r. otrzymał przywilej na zaprowadzenie dwutygodniowych jarmarków w poniedziałek po przewodniej niedzieli i nazajutrz po Pokrowie, trzytygodniowego zaś nazajutrz po św. Janie Chrcizcielu podług kalendarza ruskiego, miasto podnieść się już nie mogło. Od Sadowskich nabył S. Moszyński; Moszyńska wniosła Szembekowi, od którego przed 1870 r. nabył gen. Lueders, a córka jego sprzedała obecnemu właścicielowi Haraczynieckiemu. Dr. M. Studzienice al. Studzienica, niem. Stuednitz, jezioro w Pomeranii, pow. bytowski. Z jeziora tego wypływa rzką Kłonicznica, łącząca się z Dybrzycą dopł. Brdy. Studzienice 1. al. Studzienica, niem. Studzenitz, wś, pow. starogardzki, o 4 mile na płd. zach. od Starogardu, st. p. i kol. Czarna Woda, par. kat. Stara Kiszewa, zawiera 9 gbur. posiadeł i 2 zagr. ; 381 ha 337 roli or. , 17 łąk, 11 lasu, szkoła kat. 1887 r. 38 dzieci. Wś ta leży nad jez. Schallbrueck wzn. 122 mt. npm. . W wizyt. Szaniawskiego z r. 1710 zachodzą S. jako piec smolany, zkąd prob. pobierał 1 kor. żyta ob. str. 125. R. 1780 liczyły S. 23 mk. kat. ; leman tutejszy dawał mesznego 1 kor. żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Rybińskiego, str. 406. 2. S. , niem. Stuednitz, wś nad jez. t. n. , pow. bytowski, par. kat. Ugoszcz, agent, poczt. w miejscu; 1491 ha. W 1885 r. 484 mk. , 369 kat. , 107 ew. , 8 żyd. Do wsi należy wyb. Friedrichsburg 3 dm. , 26 mk. , na którem siedzi Polak Czarnowski. Kościół kat. fil. , p. w. św. Trójcy, jest według traktatu welawskiego 1657 patronatu rządowego; istnieje przy nim bractwo rożańcowe od r. 1746. W wizyt. Madalińskiego z r. 1686 czytamy, że tu była kaplica p. tyt. św. Trójcy, cała drewniana, z wieżą. Nabożeństwo odprawiał w niej jako i w Ugoszczu, dokąd była afiliowana, prob. z Parchowa co czwartą niedzielę; uposażenia nie miała str. 17. R. 1710 zbudowano nową kaplicę; zarządzał nią komendarz z Ugoszcza ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 82. R. 1780 pobierał prob. ztąd 12 kor. żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Rybińskiego, str. 36; było 78 mk. kat. ; pół wsi należało do 6 szlacheckich Studzieniczna Studzieniczki Studzienice Studzieniec Studzienice familii. Dziedzicami byli Maciej Kłopotk Dąbrowski, Jan Cyrzan Studziński, Maciej Kugk Studziński, Michał Kugh Studziński, Krzysztof Cieszyński i Maciej Kostka str. 32. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacili tu possessores od 8 włók folw. , 3 ogrod. 8 fl. 24 gr. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 199. R. 1867 były do tutejszej filii przyłączone wsi S. , Osłowa, Dąbrowa, Prądzonka, Zelewo, Sominy, Przywóz i Róg. Mieszkańcy trudnią się rolnictwem, rybołów stwem; gleba piaszczysta. R. 1335 nadaje komtur słupski Otto Augustowi Ugesto Harman czwartą część wsi i dóbr studzienickich w ziemi bytowskiej wzamian za 8 włók in bonis Sombinow liber am a porco vacca. .. Za to August i jego potomkowie będą służyli na koniu, 14 grzyw. wartującym. List ten potwierdza 1576 r. 24 maja ks. pomorski Bar nim, r. 1607 ks. szczeciński Franciszek I w Koszalinie, a 1637 r. 26 wrześ. król Wła dysław IV ob. Gesch. d. Lande Lauenburg und Buetow, II, 171. R. 1607 d. 15 maja potwierdza ks. szczeciński Franciszek I wier nemu Tomaszowi Zirson, Michałowi Kupyn, Krzysztofowi i Pawłowi Kuiken Kuycken, Jerzemu i Stanisławowi Kłopotkom Greger und Stenzel den Klopottken i Janowi Hans Spotten ich działy we wsi Studzienicach. Za to mają służyć na jednym koniu str. 191. Regestry czynszowe z r. 1457 wykazują, że S. Królewskie Studenitcz der herm obej mowały 30 włók czynszowych, każda czyn szowała 10 skojców; z których 5 było osa dzonych a 25 pustych; młyn z 2 włókami płacił 1 1 2grz. , tak że w ogóle czynsz wyno sił 2 1 2 grz. i 1 wiardunek p. 301. S. Szla checkie zaś Panen studenitcz czynszowały 1 1 2 grzywny str. 302. Kś. Fr. Studzienice 1. niem. Studzienitz, wś, pow. pszczyński, par. ew. i kat. Pszczyna. W r. 1885 było 58 dm. , 541 mk. 4 ew. , 419 ha. 2. S. , niem. Studzienitz, dobra, pow. pszczyński, par. ew. Pszczyna, kat. Wisła Niemiecka. W r. 1885 było 2 dm. , 30 mk. 10 ew. , 62 ha; szkoła kat. Studzieniczki, niem. Klein Stuednitz, wś w Pomeranii, pow. drawenburski, par. kat. Czaplinek. Regestry krzyż. z r. 1437 wykazują, że posiadała 9 włók na prawie chełm. ; z każdej płacono po 1 kor. owsa; cała wieś czyniła 1 służbę wojskową. Dziś obejmuje wś 126 ha; 5 dm. , 8 dym. , 36 mk. ew. Studzieniczna, osada kośc. nad jeziorem t. n. i kanałem Augustowskim, śród puszczy, pow. augustowski, gm. SzczebroOlszanka, par. Studzieniczna, odl. 7 w. od Augustowa, posiada kościół par. drewniany, kaplicę murowaną, kaplicę drewnianą, karczmę i kilka domów około 20 mk, . Znajduje się tu studzienka, której woda ma mieć własności uzdrawiające; w kościele zaś słynie cudami obraz Bogarodzicy z góry Karmelu. Wizerunek ten, dobrego pędzla, otoczony srebrnemi wotami, jest główną ozdobą ubogiego kościołka, który jako filia parafialnej świątyni w Szczebrze, zbudowany tu został z drzewa w r. 1845 przez Szymona Andruszkiewicza z Pawłówki w par. Krasnopol. Par. liczy obecnie 3645 dusz Rubrycela z r. 1885. Tuż obok kościoła wazka grobla prowadzi na wysepkę, gdzie, ocieniona drzewami, wznosi się murowana kaplica, wybudowana 1871 r. na miejscu dawniejszej drewnianej. Przy wejściu do niej umieszczona tablica marmurowa, opiewa dzieje tej miejscowości Wincenty Morawski, pułkownik, jako pustelnik, pierwszy na tem miejscu osiadł i założył Studzienicznę, na cześć Bogarodzicy, na dwóch wyspach zbudował dwie kaplice w r. 1770 i 1786 i wprowadził służbę Bożą. Morawski ów, osiadłszy tu 1770 r. , zasłynął swą pobożnością i znajomością leczniczych własności różnych ziół. Ze wszech stron przybywano szukać u niego porady lekarskiej i polecać się jego modlitwom. Nabył on za 100 tynfów drewnianą kaplicę w Augustowie i przeniósł na swą wysepkę. Następnie w 1781 r. puścił się w podróż do Rzymu na osiołku i uzyskał od Piusa VI trzy odpusty doroczne dla swego kościołka na św. Annę, św. Jan i św. Teklę. Obraz Matki Boskiej miał się pojawić na lipie. Dla pomieszczenia go wybudował Morawski drugą kaplicę drewnianą 1786 r. Żołnierze francuzcy zrabowali kaplicę i pustelnię w 1812 r. Morawski, o ile się zdaje, wkrótce potem zmarł. Portret jego, przedstawiający krzepkiego, okazałej postaci starca, wisi w kościele. Na Zielone Świątki zbiera tu się do 20, 000 pobożnych, którzy przez 3 dni tu przebywają, obozując w lesie. M. R. Wit. Studzieniczne, jezioro przy osadzie t. n. , w pow. augustowskim, stanowi dalsze przedłużenie jeziora Necko ob. . Przechodzi przez nie kanał Augustowski. Studzieniczne jezioro al. Studzieniczno, Stuzenisho w r. 1296, StudzienySee na mapie sztab. , jezioro. w pow. bydgoskim, o 8 klm. na zach. płd. od Koronowa, 1, 1 klm. długie, około 0, 3 klm. szerokie, wznies. 90 mt. npm. Leży pod Byszewem, dawniej własność kla sztoru tutejszego Kod. Dypl. Pol. , II, 138. Łączy się na płd. z jez. Gogolińskiem, na płn. z Długiem, z którem odpływa do Brdy dopł. Wisły. Struga, która łączy te jeziora, ma 3 4 klm. długości. Przy płd. kończynie jez. Długiego rozłożyła się osada Byszewska. Por. Słupowskie jezioro. E. Cal. Studzieniec 1. al. Huta Studzieniec, wś Studzieniczne jezioro Studzieniczne włośc. , pow. skierniewicki, gm. Korabiewice, par. Mszczonów, ma 327 mk. , 507 mr. Powstała na obszarze puszczy Korabiewskiej. 2. S. , osada z zakładem dla małoletnich przestępcóWę pow. skierniewicki, gm. Korabiewice, par. Mszczonów o 10 w. na lewo od linii dr. żel warsz. wiedeń, w odległ. 7. w od stacyi w Radziwiłłowie. Zakład ten powstał r. 1872 na obszarze poręby Studzieniec, w leśnictwie rządowem Huta, stanowiącem część dawnej puszczy Korabiewskiej. Zawiązane podówczas Towarzystwo osad rolnych i przytułków rzemieślniczych uzyskało od rządu 117 mr. młodego lasu z poręby Studzieniec na pomieszczenie instytucyi i urządzenie gospodarstwa rolnego. Z obszaru tego użyto 88, 000 łokci kwadr, pod załad, który urządzono według planu kolonii francuskiej w Mettray. Budowę rozpoczęto w 1872 r. a przyjmowanie skazywanych przez sądy małoletnich rozpoczęło się w 1876 r. Na pomieszczenie wychowańców zbudowano początkowo sześć murowanych domów piętrowych. W następnych latach przybył obszerny budynek dla dyrektora i kancelaryi zakładu, założono ogród, wreszcie 1878 r. stanął kościołek. Według ostatniego sprawozdania z działalności zakładu za rok 1889 służbę wyższą instytucyi stanowili dyrektor, pomocnik dyrektora, kapelan, 4 przełożonych oddziałów, 7 nadzorców, 5 nauczycieli rzemiosł, ogółem 27 osób; służbę niższą pełniło 10 osób. Wychowańców było średnio 145. Pobierają oni naukę w zakresie elementarnym. Głównem zadaniem za kładu jest poprawianie wychowańców przez wkładanie ich do pracy, która ma ich przekształcać na pożytecznych członków społeczeństwa. W tym celu prowadzi się przy zakładzie gospodarstwo rolne i urządzone są warsztaty rzemieślnicze. Obszar wzięty pod uprawę rozdzielono na 9 pól, urządzono ogród 7 mr. , założono chmielnik na 2 mr. Nauka rzemiosł odbywa się w 4ch urządzonych dotąd warsztatach stolarskim z tokarskim, kołodziejskim z bednarskim, kowalskim z ślusarskim, krawieckim i szewckim. Prócz zaspakajania potrzeb zakładu, warsztaty te produkowały wiele przedmiotów zwłaszcza stolarski, bednarski i kołodziejski, znajdujących zbyt w okolicy i Warszawie. Przyniosły one czystego zysku 765 rs. Koszt utrzymania wychowańca wynosił rocznie 165 rs. 48 kop. żywność 34, 82, odzież 15, 58, opał i światło 13, 84. Od założenia zakładu przebywało w nim 579 wychowańców, z tych 360 uwolniono po przebyciu czasu oznaczonego wyrokiem, 39 uwolniono warunkowo, 14 zwrócono władzy sądowej, 3 zbiegło, 28 zmarło. Z pomiędzy uwolnionych 112 zwrócono rodzicom, 120 miało w dalszym ciągu pracować przy gospodarstwie rolnem, 39 trudni się stolarstwem, 24 kołodziejstwem, 20 kowalstwem i ślusarstwem, 16 krawiectwem, 25 szewctwem, 7 piekarstwem, 26 ogrodnictwem, 10 innemi róźnemi zajęciami. Z nich 113 ma własne gospodarstwa lub warsztaty, 2 zostało majstrami, 67 czeladnikami. Pozostawało w zakładzie 137. Utrzymanie osady całej kosztowało w 1889 r. 39, 140 rs. 97 kop. Dochód zaś zakładu wynosił 21, 633 rs. , w tem 10, 843 rs. 50 kop. z dopłaty kasy miasta Warszawy i opłat od rodziców, 3541 rs. 66 kop. z gospodarstwa rolnego i warsztatów. Przewyżkę wydatków pokrywało Towarzystwo osad rolnych ze swoich funduszów i wpływów. Szczegółowe sprawozdanie o stanie zakładu i jego działalności mieszczą Roczniki Towarz. Osad Rolnych ostatni za 1889 r. . Opisy zakładu z rysunkami podawały Tyg. Illustr. z 1872 r. , t. XIV, str. 11 i Kłosy z 1879 r. , Nr. 727 z rysunkiem kaplicy. 3. S. al. S. Łaziska, fol. , wś i dobra, pow. gostyński, gm. i par. Słubice, odl. 28 w. od Gostynina, mają cegielnię, dwa młyny wodne, znaczne pokłady torfu do 50 mr. . Folw. ma 15 dm. , 352 mk. ; wś Łaziska 7 dm. , 78 mk. Wś S. tworzy jedną całość hypoteczną ze wsią Słubice. Staranne gospodarstwo rolne, piękne zabudowania dworskie. Dobra S. składały się w 1882 r. z fol. S. i Macocha, rozl. mr. 1704 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 702, łąk mr. 204, past. mr. 7, lasu mr. 223, nieuż. mr. 36; bud. mur. 21, drewn. 8; płodozm. 13pol. ; fol. Macocha gr. or. i ogr. mr. 319, past. mr. 2, lasu mr. 108, nieuż. mr. 13; bud. mur. 4, drewn. 4; płodozm. 5 i 8pol. 5 las urządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. Łaziska os. 44, mr. 220; wś Stare Budy os. 6, mr. 103; wś Nowe Budy os. 13, mr. 264; wś Wola Skarzyńska os. 8, mr. 122; wś Alfonsów lit. A os. 28, mr. 271; lit. B os. 10, mr. 117; wś Wielki Kierz os. 8, mr. 103; wś Wolska Niwa lit. A os. 27, mr. 134; lit. B os. 19, mr. 73; lit. C os. 16, mr. 71. 4. S. , os. , pow. będziński, gm. Gzichów, ma 1 dm. , 7 mk. , 6 mr. włośc. Należy do Grodźca. 5. S. , wś nad rz. Czarną, pow, konecki, gm. Ruda Maleniecka, par. Fałków, odl. od Końskich 24 w. , ma 26 dm. , 227 mk. , 10 mr. dwors. , 314 mr. włośc. W 1827 r. 12 dm. , 109 mk. W połowie XV w. wś S. , własność probostwa w Fałkowie, miała 4 łany km. , z których płacono dziesięcinę, wartości 3 grzyw. , prebendzie jaszkowskiej. Było też 2 zagr. z rolą, którzy płacili dziesięciną prebendzie Długosz, L. B. , I, 369. Na początku XVI w. było tu 4 kmieci mających role, każdy dawał plebanowi 14 gr. czynszu i odrabiał dzień w tygodniu pługiem, wozem czy pieszo; 1 zagr. odrabiał dzień pieszy. Studzieniec Studzieniec Pleban miał swój folwark. Prócz tego posiadał trzy sadzawki i nad jedną z nich młyn stojący pustkami, lasy, bór i gaje z pasieką. Pobierał też i dziesięciny Łaski, L. B. , I, 600. Według reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1577, we wsi S. Stanisław Rudnicki pła cił od 2 łan. , 3 zagr. , 1 zagr. z rolą Pawiński, Małop. , 290. 6. S. , os. , pow. janowski, gm. Brzozówka, par. Blinów. Należy do dóbr Wojciechów. 7. S. , os. , pow. przasnyski, gm. Karwacz, par. Przasnysz. 8. S. , wś włośc. , pow. mławski, gm. i par. Mława odl. o 3 1 2 w. , posiada wiatrak, 51 dm. , 403 mk. , 565 mr. W 1827 r. 10 dm. , 112 mk. 9. S. , wś i kol. włośc. nad rz. Skrwą, pow. sierpec ki, gm. Borkowo, par. Sierpc odl. . 2 w. , ma młyn wodny, 11 dm. , 134 mk. , 726 mr. 84 mr. nieuż. . Kol. ma 1 dm. , 11 mk. , 25 mr. W 1827 r. 9 dm. , 60 mk. Br. Ch. Studzieniec 1. rzka, w pow. borysowskim, w obrębie gm. Jurewo, prawy dopływ Cny. Ma kierunek wschodni wśród lesistych mocza rów; długa około 5 w. 2. S. , rzka, w pow. borysowskim, w dobrach mścizkich, wypływa z lasów przy wsi Wojłowo, płynie w kierun ku płn. wsch. i przebiegłszy jez. Radziec, wpada do rz. Berezyny z praw. strony. Brze gi S. niskie, porośnięte lasem liściastym. Por. Hajna. A. Jel. T. S. Studzieniec, Studeniec 1. folw. rządowy, pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , o 43 w. od Oszmiany, ma 2 dm. , 21 mk. praw. 2. S. , wś włośc. , pow. wilejski, w 1 okr. pol. , o 34 w. od m. Wilejki, przy b. drodze poczt. z mka Ilii do mka Radoszkowic, 4 dm. , 42 mk. 3. S. , wś, pow. wołkowyski, w 4 okr. pol. , gm. Ross, o 17 w. od Wołkowyska, przy drodze z Rossy do Wołpy. 4. S. , zaśc. nad rzką t. n. , pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, par. kat. Łohojsk, grunta lekkie. 5. S. , folw. nad bezimien. dopływem Łani, pow. słucki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. Łań, ma 3 włóki; własność Korbutów. Grunta urodzajne, szczerkowe, miejscowość nieco falista, mało leśna. 6. S. , wś, pow. bychowski, gm. Bycz, ma 28 dm. , 91 mk. 7. S. , mko nad rzką Żadunką, pow. czerykowski, w 3 okr. pol. , gm. Studzienice, o 65 w. na płd. wschód od Czerykowa. Ma 130 dm. 111 należących do chrześcian i 19 do żydów, 1571 mk. 780 męż. i 791 kob. , w tej liczbie 1392 praw. i 179 żyd. , cerkiew par. i cmentarną, dom modlitwy żydowski, zarząd gminny i dwie olejarnie. Wymienione jako mko w opisie statystycznym gubernii z 1784 r. , należy obecnie do Tereszczenki. Gmina liczy 5613 mk. 2064 męż. , 2053 kob. i 1496 dzieci, z których 50 zajmuje się przemysłem leśnym, używając do pomocy 50 koni. W gminie znajduje się 4647 dzies. lasów prywatnych i 180 1 2 dzieś. włośc. 8. S. , sioło, pow. klimowicki gm. Zahustino, ma 47 dm. , 127 mk. 9. S. , wś, pow. mścisławski, gm. Szamowo, ma 52 dm. , 394 mk. 10 S. , dobra, pow. newelski, w 3 okr. pok. do spraw włośc. , gm. Pieszcząny, w 1863 r. 27 dusz rewiz. J. Krz. A. Jel. Studzieniec, Studeniec, wś, pow. kaniowski, w 1 okr. pol. , gm. Pszeniczki, par. prawosł. Edem o 2 w. na wschód, par. katol. Rzyszczew, o 12 w. od Kaniowa, ma 690 mk. W 1741 r. było tu 20 a w 1792 r. 37 sadyb; w 1883 r. 534 mk. , 1182 dzies. , z której. około 400 dzies. odeszło do włościan; należała do Franciszka Pawłowskiego. Studzieniec, potok, dopływ Bereżnicy na obszarze gm. Petranki, w pow. kałuskim. Studzieniec al. Studzienny potok, Studeny potok, potok tatrzański, powstaje na płn. sto ku Tatr orawskoliptowskich, u podnóża Rohaczów, w dolinie będącej górną częścią doli ny Studziennej. Płynie na płn. zach. tąż do liną aż po ujście Salatyńskiego potoku. Odtąd dolina się rozszerza, a potok płynie w kierun ku zach. popod Zuberec, gdzie zwraca się na płn. ; opłynąwszy Habówkę od zach. , wykręca się na płn. zach. i w tymto kierunku podąża koło wsi Białego Potoku do Podbicia, poniżej którego wpada do Orawy z lew. brzegu. Dłu gi 25 klm. Przyjmuje liczne dopływy, mię dzy niemi z lewego brzegu Salatyński pot. , Stefkowski pot. , Spadowy i Mały, z prawego zaś brzegu Błotny pot. Na górnym biegu zwie się także Rohaczowym. Dolina potoku w części górnej dzika. Od płd. zamyka ją główny grzbiet Tatr od szczytu Wołowca aż po Salatyński wierch, od zach. zaś grzbiet Tatr ciągnący się od Wołowca aż po Rakoń 1651 mt. , a następnie dział Osobity 1687 mt. . Od wsi Zuberca aż po ujście zwie się ta dolina Studzienną. Br. G. Studzieniec ob. Studenec. Studzieniec 1. wś, pow. niski, par. rz. kat. w Pysznicy, leży śród sosnowych borów, nad Gdówką dopł. Bukowy, w dorzeczu Sanu. Równina, na której ta wieś została po wytrzebieniu lasu osadzona, wznosi się 179 mt. npm. Istniała tu huta żelazna, obecnie nie czynna. S. składa się z 45 dm. , 308 mk. , 292 rz. kat. a 16 izrael. Pos. wiek. Wolfa Birnbauma wynosi 11 roli, 50 łąk, 27 past. i 2678 mr. lasu; pos. mn. 294 roli, 114 łąk, 53 past. i 18 mr. lasu. Najbliższemi osadami są na zach. Jastkowce, na wsch. Bukowa i Kąty. 2. S. , wólka na obszarze Przewrotnego, pow. rzeszowski, 84 dm. , 436 mk. 3. S. , grupa zabudowań w Stobierny, tenże powiat. 4. S. , fol. w Wyżłowie, pow. sokalski. Mac. Br. G. Studzieniec, rzką, dopł. Noteci, pow. szubiński. Powstaje pod wsią t. n. , o 8 klm. ku płd. od Nakła; płynie od wschodu ku zach. , Studzieniec Stu Studzienka Studzieniec Studzienki Studziniec Stu śród łąk bagnistych, Studzienką zwanych wzn. 59 mt, npm. ; na wysokości Nowych Sipiór zasila się Zdrójkiem; skręca nastę pnie ku płn. zach. ; oblewa Kowalewko; wpa da do Noteci wzn. 53 mt. , w pobliżu Ostrow ca, o 10 klm. na zach. płd. od Nakła. Długa około 9 klm. E. Cal. Studzieniec 1. niekiedy Studzienice, urzęd. Studsin, dawniej Studzin, wś, pow. chodzieski, o 2 1 2 klm. na płn. od Chodzieży par. , poczta i st. dr. żel. , na lew. brzegu Bolimki dopł. Noteci. Graniczy z Ratajami i Strzelcami, leży po prawej stronie toru drogi żel. poznańsko pilskiej. Z młynem Kłos Klossmuehle tworzy okrąg wiejski, mający 30 dm. , 268 mk. 26 kat. , 242 prot. i 767 ha 407 roli, 185 łąk, 79 lasu; czysty dochód z ha roli 8, 62, z ha łąk 7, 05 z ha lasu 0, 78 mrk. ; większa własność ma 211, 67 ha. W r. 1557 było tu 5 śladów osiadł. , około r. 1620 przybyło 2 zagr. Łęgi studzienieckie ciągną się ku płn. do samej Noteci, między rz. Słomką i Bolimką. 2. S. , urzęd. Studziniec, wś, pow. gnieźnieński Witkowo, o 3 1 2 klm. na płd. od Powidza par. i poczta na płd. zach. wybrzeżu jez. Powidzkiego, przy granicy królestwa polskiego. Powstała na obszarach starostwa; st. dr. żel. w Strzałkowie o 11 klm. S. ma 7 dm. , 45 mk. 43 kat. , 2 prot. i 115 ha 80 roli, 22 łąk. 3. S. , urzęd. Studziniec, osada 1 dm. , 10 mk. na Myślątkowie, w pow. mogilnickim, par. Kamieniec. 4. S. , urzęd. Studziniec, wś i dwór, pow. obornicki, o 5 klm. na płd. od Rogoźna par. , poczta i st. dr. żel. , przy trakcie do Gośliny Murowanej; szkoła w miejscu. S. jest gniazdem Studzieńskich; ztąd pisali się w r. 1365 Włodzimierz i inni ob. Kod. Wielkp. i Akta gr. wielkp. , I i II, mylnie odnoszące do Studzieńca w pow. gnieźnieńskim. W r. 1422 sięgały posiadłości Rogoźna do granic S. ; r. 1580 było tu 5 łan. os. , 4 zagr. i kowal; dziedzicem był Maciej Studzieński. Wś ma obecnie 25 dm. , 230 mk. 133 kat. , 97 prot. i 332 ha 253 roli, 31 łąk; czysty doch. z ha roli 15, 27, z ha łąk 13, 32 mrk. Dwór ma 8 dm. , 137 mk. kat. i 630 ha 334 roli, 53 łąk, 199 lasu; właścicielem jest Karol hr. Raczyński. 5. S. , urzęd. Studziniec, wś, pow. szubiński, o 8 klm. ku płd. od Nakła, par. Kcyń, poczta w Nowych Sipiorach, st. dr. żel. w Nakle. S. powstał w nowszych czasach, na wsch. krawędzi bagniska, zwanego Studzianką; ma 35 dm, , 232 mk. 102 kat. , 130 prot. i 94 ha 83 ha roli. 6. S. , dok. Studenicz, zdrój, w pow. międzychodzkim Skwirzyna, między Skwirzyną i Popowem, na płn. wschód od Bledzewa, wspominany w dok. z r. 1312 5 Kod. Wielkp. . E. Cal. Studzieniek, rzką, pow. słonimski. Porów. Studzienek. Stu Studzienki, wś, pow. wołkowyski, w 3 okr. pol. , gm. Bojary, o 35 w, od Wołkowyska. Była tu kaplica kat. parafii Porozów Studzienka 1. os. leś. , pow. słupecki, gm. Trąbczyn, par. Zagórów. 2. S. , kol. , pow. słupecki, gm. i par. Szymanowice, odl. od Słupcy 32 w. , ma 12 dm. ludność niepodana w spisie urzęd. . W 1827 r. 9 dm. , 53 mk Studzienka, rzką w pow. borysowskim, ob. Studzionka. Studzienka 1. folw. , pow. kobryński, w 3 okr. pol. , gm. Iłosk, o 29 w. od Kobrynia. 2. S. al. Studeńka, wś nad rzką t. n. , dopł. Essy, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Krasnełuki, ma 7 osad; miejscowość mocno wzgórzysta. A. Jel. Studzienka 1. potok, powstaje w obr. Szlembarku, pow. nowotarski, na płd. pochyłości płd. wsch. działu Gorców; ubiegłszy 2 klm. uchodzi do Dunajca z lewego brzegu. 2. S. , ob. Studenka. Br. G. Studzienka 1. bagnisko, w pow. szubińskim, miedzy Nakłem i Kcynią, wzn. 59 mt. npm. , ciągnie się wzdłuż Sipiór i Studzieńca. Rzką Studzienice odprowadza wodę do Noteci. 2. S. Księża, miejscowość na Kaczanowie, w pow. wrzesińskim, od Wrześni ku płd Studzienka, niem. Heiligenbruun, wś, pow. gdański górny, pół mili od Gdańska, st. p. Wrzeszcz, par. kat. Oliwa, 27 ha 7 roli or. , 4 łąk, 5 lasu; 41 dm. , 91 dm. , 345 mk. , 108 kat. , 237 ew. Ulubione miejsce wycieczek Gdańszczan, ztąd założono tu kilka restauracyi. Podobno S. swą nazwę wzięła od źródła cudownego. Kś. Fr. Studzienki, urzęd. Studziniec, karczma do Szczepie, o 8 klm. na płd. od Nakła Studzienna, 1406 Studenna, dobra i wś nad Odrą i Psiną, pow. kozielski, par. ew. Raciborz, kat. Stara Wieś. W r. 1885 dobra miały 4 dm. , 98 mk. 6 ew. , 203 ha. Wś 169 dm. , 1134 mk. kat. , 558 ha. Szkoła kat. , młyn wodny, wiatrak, gorzelnia Studzienna al. Rohaczowa dolina, ob. Rohacze i Rostoka 4. . Studzienna Woda, ob. Studzianka. Studziennica, kol. i wś, pow. wieluński, gm. Kiełczygłów, par. Rząśnia, odl. od Wielunia 34 w. Kol. ma 28 dm. Co do ludności ob. Kiełczygłów. W 1827 r. S. należała do par. Pajęczno, miała 16 dm. , 112 mk Studziennica, ob. Studzienica. Studziniec, ob. Studzieniec. Studzino, niewielkie jezioro w kotlinie Dniepru, pow. rzeczycki, gm. Jołcza, o 2 w. na płd. od mka Komaryna, około 20 mr Studzionka 1. al. Bożydarka, błotnista rzka, w pow. borysowskim, w gm. Ziembin, prawy dopł. rz. Mraj. Wypływa z gór Turzych, z miejscowości zwanej Kniaziem, przy Studzieniec Studziennica Studzionka Studzino Studzieniek Studzienna Studzienna Woda Studzionki Studzonka Studzionka Studziorki Studziwody Studzno Stuebendorf Stueblau Stuednitz Stuehmswalde Stuerlack Stuermersberg Stuesselsdorf Studzona Woda Studzionka źródle formuje błoto, mające 1 mr. przestrzeni, odl. o 1 w. na płn. od wsi Smolar; bieży wąskim wąwozem do wsi Boży Dar, od której płynie w kierunku północnym wśród lesistych moczarów. Długa przeszło 4 w. 2. S. , rzką w pow. mińskim, drobny prawy dopł. Usy, bierze początek za zaśc. t. n. , płynie w kierunku płd. wsch. koło wsi Lachowszczyzna, Zielony Uhoł, zasila się z prawej strony rzką Dziehcierówką, wpada do Usy razem z rzką Żeremianką. Długa około 5 w. , nad brzegami wyborne łąki zalewne. A. Jel. Studzionka 1. białorus. Ściudzionka wś na lew. brzegu Berezyny, pow. borysowski, gm. Bytcza, o 12 w. na płd. zach. od Borysowa, ma 17 osad. Nadana około 1505 r. przez Zygmunta I Eustachemu Śliźniowi, dworzaninowi król. Wś ta upamiętnioną jest przeprawą i klęską armii francuzkiej podczas odwrotu Napoleona I z Moskwy w 1812 r. Podczas przeprawy przez Berezynę z rozkazu Napoleona cała wieś była rozebraną a drzewo z chat i zabudowań użyto na budowę mostów na Berezynie, która przy S. ma zaledwo 12 saźeni szerokości a 7 12 stóp głębokości. Szczegóły o przeprawie i towarzyszącej jej walce podał Tyszkiewicz w Opisaniu pow. borysowskiego str. 81 100; porów, też art. Berezyna Wielka i opis Ihnatjewa w Mińskich gubern. wiedom. 1877, Nr. 30 33. Do dziś znajdują na okolicznych polach krwawe pamiątki boju, zbywane przez miejscowych włościan często zwiedzającym tę miejscowość turystom. Na polu pod wsią Bytczą, gdzie toczyła się najzaciętsza walka, stoi jeszcze krzyż drewniany, mchem obrosły, wzniesiony w miejscu, gdzie Napoleon stał podczas bitwy. Pod S. również przeprawił się przez Berezynę Karol XII w 1708 r. ob. Tyszkiewicz, 63. 2, S. , zaśc. nad rzeczułką dopływającą do jez. Małoje, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Jurewo; miejscowość odosobniona, grunta lekkie. 3. S. , zaśc. nad strugą wodną, stanowiącą bodaj początek rzki Spaski, pow. borysowski, w 1 okr. pol. , par. kat. Chołopienicze, gm. Krasnołuki, ma 2 osady; grunta lekkie. 4. S. , zaśc. nad bezim. dopł. Schy, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Zaczyste; grunta piaszczyste. 5. S. , zaśc. nad rzką Wierchnią, praw. dopł. Berezyny, pow. borysowski, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. Behomla; miejscowość wzgórzysta, 6. S. , wś nad rz. Mieną, pow. ihumeński, w 2 okr. pol. śmiłowickim, gm. Wierchmien, przy gość. z Szypian do Smolewicz, ma 34 osad; grunta lekkie, łąk błotnych dostatek. 7. S. , dwa poblizkie zaśc. nad rzką t. n. , pow. miński, w 3 okr. pol. , par. kat. Kojdanów, gm. Stanków, o 5 w. od st. dr. żel. mosk. brzeskiej Niehorełe. Jeden z nich ma 5, drugi 4 osady; miejsco wość lekkofalista, grunta dobre, łąki obfite. 8. S. , ob. Studzionki. A. Jel. Studzionka, niem. Staude, dobra i wś, pow. pszczyński, par. ew. Pszczyna, kat. Studzionka i Wisła Niemiecka, Dobra mają 2 dm. , 30 mk. 10 ew. ; folw. Adelhei. dshof 7 dm. , 153 mk. 20 ew. , 804 ha; wś 146 dm. , 1201 mk. 256 ew. , 1175 ha. Kościół par. kat. Studzionki, Studeńki al. Studzionka dwie wsi i folw. nad rz. Uszą, pow. nowogródzki, w 5 okr. pol. snowskim, gm. Horodzieja, przy linii dr. żel. mosk. brzeskiej, o 3 w. od st. Horodzieja, par, kat. dawniej Iszkołdź, obec nie Połoneczka. Jedna wś ma 26, druga 7 osad; folw. , należący do dóbr mirskich, da wniej ks. Radziwiłłów, Witgensztejnów, obec nie ks. Hohenlohe, ma około 39 włók; młyny dają 500 rs. , propinacye 100 rs. Grunta uro dzajne, równe, łąki obfite, miejscowość mało leśna. Była tu kaplica kat. A. Jel. Studziorki, folw. w Birczy, pow. dobromilski. Studziwody, wś i dobra, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol. , gm. Dubiażyn, o 2 w. od Bielska. Studzno, jezioro, w powiecie tucholskim, w nadleśn. woziwodzkiem, między Klockiem a Dziegciem, wzn. 109 mt. npm. Kś. Fr. Studzona Woda, ob. Studzienna dolina. Studzonka, niem. Studsonken al. Stodsonken, dok. 1313 Studzencz, wyb. do W. Pomejsk, pow. bytowski; 1 dm. , 13 mk. W 1313 r. jest osadą graniczną między ziemią słupską a Pomorzem ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 617. Stuebendorf, dobra i wś, pow. nisański, par. ew. Odmuchów, kat. Schwammelwitz. W r. 1885 dobra miały 7 dm. , 71 mk. 2 ew. , 334 ha; wś 54 dm. , 269 mk. 4 ew. , 87 ha. Stueblau i HochS. niem. ob. Steblewo i Zblewo. Stuednitz Gross, jezioro w Pomeranii, pow. bobolicki. Stuednitz, ob. Studzienice. Stuehmswalde, wś, pow. pr. holądzki, st. poczt. Reichenbach; 352 ha, 53 dm. , 240 mk. Stuerlack, ob. Sterławki. Stuermersberg niem. , wś w Pomezanii, pow. kwidzyński, st. p. i par. kat. Kwidzyn; leży nad szosą do Sztumu; 20 ha, 21 dm. , 43 dm. , 150 mk. , 61 kat. , 89 ew. Ob. Kwidzyn t. V, 20. Kś. Fr. Stuesselsdorf, mylnie Schluesseldorf, pol. Jeziorki pominięte pod literą J, wś, pow. chodzieski, o 8 klm. na wschód od Piły, nad jeziorkiem wzn. 81 mt. , przy trakcie wyrzyskim; par. i poczta w Śmiłowie Schmilau, st. dr. żel. na Kaczorach Erpel; ma 44 dm. , 322 mk. 108 kat. , 214 prot. i 303 ha 252 roli, 2 łąk; 18 ha lasu. Przy schyłku zeszłe Stugle Stugza Stuhna Stukańce Stukany Stuhowszczyzna Stuhm Stuhlweissenburg Stuhlseiffen Stuha Stufczyńce go stulecia należały do Piotra Trąmpczyńskiego. E. Cal. Stufczyńce, wś rządowa, pow. latyczowski, na pograniczu proskurowskiego, okr. pol. i sąd Międzyboz, gm. Bachmatowce, par. kat. Proskurów, ma 146 osad, 859 mk. , 2217 dz. . ziemi włośc. , 43 cerkiewnej; cerkiew p. w. św. Michała, wzniesiona w 1775 r. , ma 1300 parafian. Należała do klucza międzyboskie go dóbr ks. Czartoryskich. Dr. M. Stugier Stuher, folw. , pow. wołkowyski, w 2 okr. pol. , gm. Hornostajewicze, o 25 w. od Wołkowyska. Stugle może Stulgie, wś włośc. , pow. święciański, w 1 okr. pol. , ma 9 dm. , 79 mk. kat. Stugza, ob. Stołgza. Stuha, mylnie, zamiast Struha, nazwa po toku Gliniec. Br. G. Stuhlseiffen, wś nad rzką Dorfwaser, powiat bystrzycki, par. ew. Bystrzyca, kat. Rosenthal. W r. 1885 było 149 dm. , 633 mk. 2 ew. , 403 ha; kat. szkoła, 3 młyny wodne, 2 olejarnie. Stuhlweissenburg, ob. Białogórd. Stuhm niem. , ob. Sztum. Stuhmsdorf ob. Sztumska Wieś. Stuhna, rzeka w pow. wasylkowskim i kijowskim, prawy dopływ Dniepru, powstaje z połączenia kilku strug jarowych, wypływających z obszaru wsi Snitynki pow. wasylkowski. W górnym swym biegu zachowuje naprzód kierunek płd. wsch. , potem się zwraca ku wschodowi i stale już płysie w tym kierunku, przy ujściu do Dniepru, około wsi Złodijówki, przed Trypolem, ginie w zamuleniach, tworząc obszerne i nieprzebyte trzęsawiska. Długa około 60 w. , zwykła głębokość nie przechodzi 6 7 stóp. Od lewego brzegu przybiera Biełkę, Kruhlankę, Bugajewkę, Tichańkę a z prawej Chawradki, Mytnicę, Czertychę i Rakówkę. U wierzchowin przybiera nazwę Biełki. W Kopaczowie i okolicy płynie w szerokiej kotlinie, obydwa brzegi której są poryte przez wielkie wąwozy; lewy gdzieniegdzie jest stromo ścięty. S. jak dziś tak i przed wiekami musiała być zwykle rzeką drobnych rozmiarów, ale wskutek powodzi wiosennych stawała się nawet żeglowną. To też śpiewak pieśni o pułku Igora mówi, ,Ne tako li. .. reka Stuhna chudu struju imieja, Pozrszi czużi ruczji, I struhu rostre na kustu Nie tak jak Stuhna, co w mdłej pełznie cieczy, A skoro prądy pochłonęła cudze, O pień podwodny roztrzaskuje statki. Rzeka ta upamiętnioną jest w kronikach ruskich. Włodzimierz W. , ks. kijowski, w 991 r. stawia nad brzegami jej grody, które zapewne miały przeznaczenie strzedz od napadów Pieczyngów Letop. Ipat. , str. 83. W 1095 r. Światopełk, w. ks. kijowski, krwawą bitwę stacza z Połowcami nad brzegami S. , która Me bo tohda nawodniła się welmi; pobity atoli, ledwie sam ratuje się ucieczką; brata zaś jego Rościsława w przeprawie przez rzekę porywa nurt powodzi i topi tamże, str. 153. Nareszcie w 1150 i 1151 r. zachodzą tu znowu bitwy krwawe pomiędzy Izasławem, w. ks. kijowskim, a Jerzym Suzdalskim i Włodymirkiem, ks. halickim tamże, str. 279 301. W moc traktatu Andruszowskiego 1667 S. tworzyła granicę pomiędzy dwoma sąsiedniemi państwami. W traktacie tym rze ka ta mylnie została nazwaną Stulmą. W r. 1782 r. gdy ta granica została uregulowaną przez Komisyą umyślnie na to wyznaczoną, tak ze strony ruskiej jak i polskiej, wzdłuż rzeki powbijano słupy z herbami państw i numerami. Poustawiano również graniczne forpoczty Andrijewskij Istor. materiały, Kiew 1883, zesz. II, str. 1 62. Na grzbie cie gór blizko wsi Bezradycz nad rz. Stuhną jest wiele drobnych mogił, w których, jak powiadają, znajduje się dużo trupów nieprzy jacielskich, poległych w bitwie, więcej je dnak potopiło się wrogów w rzeczce, która jęczała stohnuła jakoby od ich wrzasków i jęczenia. Oprócz tego nad S. znajduje się wiele horodyszcz, mianowicie w Małej i Wiel kiej Sołtanowce, w Wasylkowie, Kopaczowie, Chotowie, Starych Bezradyczach i Chambikowie. W Chotowie jest uroczysko Siera ków był tu dawny historyczny Zwinigród; w Starych Bezradyczach zaś czyli w staro żytnym zaginionym Torczesku, siedzibie ple mienia Torków jest horodek, jar zamkowy i góra Tatarka; w Chambikowie góra Horodyca. Wody S. są zatamowane licznemi gro blami dla użytku młynów. Rzeka ta obfituje w ryby, zwłaszcza w miętusy. Rzączyński powiada, że nad Stuhną znajdowały się gony bobrowe. Edw. Rulikowski. Stuhowszczyzna, w dok. Słuhowszczyzna, Stahowszczyzna, wś, pow. owrucki, niegdyś we włości wielednickiej, na płn. wschód od mka Wielednik. Stuhrhof, dobra w Kurlandyi ob. t. II, str. 324. Stukajcie, wś, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , o 28 w. od Telsz. Stukały, wś i dobra, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. Orla, okr. wiejski Stukały, o 66 w. od Lidy, 27 dm. , 271 mk. w 1865 r. 112 dusz rewiz. ; własność hr. Uruskich. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi S. , Gołuby, Jarczaki, Moskale, Szościły Szestiły i Wola, oraz zaśc. Szymki, w ogóle 466 dusz rewiz. włośc. uwłaszczonych. Stukańce, wś, pow. wiłkomierski, gm. Traszkuny, o 40 w. od Wiłkomierza. Stukany 1. zaśc. nad jez. Bohiń, pow. Stuhmsdorf Stukały Stukajcie Stuhrhof Stufczyńce Stugier Stulno dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Bohiń, o 3 w. od gminy a 105 w. od Dzisny, ma 2 dm. , 13 mk. kat. w 1865 r. 9 dusz rewiz. . 2. S. , wś włośc. , pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Prozoroki, okr. wiejski i dobra skarbowe Cerkowno, o 3 w. od gminy a 44 w. od Dzisny, ma 7 dm. , 59 mk. kat. w 1865 r. 21 dusz rewiz. . Stukatschen, wś, pow. gołdapski, st. p. Kianten; 233 ha, 24 dm. , 138 mk. Stukatycze 1. karczma, pow. miński, przy gośc. poczt. mińskokojdanowskim, w obrębie gm. Samochwałowicze, należy do dom. Stukatycze hr. Czapskich. 2. S. al. Stukatyczy, Stukotycze, wś i folw. , pow. miński, w 1 okr. pol. mińskim, gm. Samochwałowicze, par. kat. Wołczkiewicze, w pobliżu traktu poczt. mińsko kojdanowskiego, o 18 w. od Mińska, ma 6 osad. W XVII w. S. należały do domin. Przyłuki Stetkiewiczów, później do Ogińskich przez wiano Anny Stetkiewiczówny, która w 1636 r. zapisała S. monasterowi w Przyłukach. Zapis ten został ogłoszony w zbiorze Siemionowa dawnych aktów gub. mińskiej, pod Nr. 113. W 1763 r. S. wcielone do dóbr przyłuckich przez Józefa Iwanowskiego, ówczesnego dziedzica, w 1778 r. wyrokiem sądowym zostały oddzielone i oddane bazylianom mińskim. Według archimandryty Mikołaja majętność ta przynosiła później mnichom monasteru mińskiego 100 rs. ob. Istor. statist. opis. minskoj eparchii, str. 85. Obecnie folwark należy do klucza przyłuckiego dóbr hr. Czapskich. Miejscowość falista, grunta szczerkowegliniaste, urodzajne. A. Jel. Stuki 1. wś, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra hr. Tyszkiewiczów Żyrmuny, o 2 w. od gminy a 16 w. od Lidy, ma 3 dm. , 39 mk. w 1865 r. 10 dusz rewiz. . 2. S. , wś włośc. , pow. święciański, . w 3 okr. pol. , gm. Hoduciszki, o 22 w. od Święcian, ma 10 dm. , 107 mk. kat. w 1865 r. 42 dusz rewiz. . 3. S. , folw. , pow. kowieński, w 2 okr. pol. , o 80 w. od Kowna. 4. S. , zaśc. , tamże, o 81 w. od Kowna. J. Krz. Stuki, Stuke, StutzSee, jezioro na Pomorzu ob. t. VIII. 672. Stukmujża, wś, pow. rzeżycki, w dobrach Prezma par. kat, osiadła przez Łotyszów. Stukowszczyzna, wś, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. , okr. wiej. i dobra w 1865 r. Byszewskich Łyntupy o 4 w. , ma 3 dm. . 33 mk. kat. w 1865 r. 23 dusz rewiz. . Stuksze os. , pow. władysławowski, gm. Syntowty, par. Łuksze, odl. od Władysławowa 26 w, , 2 dm. , 15 mk. Stulani węg. Varjufalo, wś, w hr. szaryskiem, łąki, past. , lasy, 239 mk. Stulciszki, wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 14 w. od Poniewieża. Stulgen, wś, pow. gąbiński, st. p. , tel. i kol. żel. Gąbin; 301 ha, 17 dm. , 93 mk. Stulgi 1. wś włosc. , pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , o 15 w. od Oszmiany, 11 dm. , 81 mk. kat. 2. S. , wś, pow. święciański, w 2 okr. pol, gm. Zabłociszki, okr. wiejski Szwinta, o 7 w. od gminy, w 1865 r. 28 dusz rewiz. ; należała do dóbr Kratona, Czechowiczów. 3. S. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , o 45 w. od Nowoaleksandrowska. 4. S. , Stulgie, żm. Stulgia, mko, wś i dobra, pow. rossieński, gm. Skawdwile, o 30 w. od Rossień. Posiada kościół par. kat. p. w. św. Antoniego, z drzewa wzniesiony w 1798 r. przez Mateusza Minmonta, który na utrzymanie plebana zapisał włókę i 2 mr. gruntu. Oprócz tego plebania stulgiańska w ostatnich czasach posiadała 1500 rs. kapitału. Par. kat. dekan. botockiego, 1969 dusz. Po Minmontach posiadali S. Butlerowie. 5. S. , dwór, pow. rossieński, par. erźwiłkowska, własność Szumskich. 6. S. 1 i 2, dwa folw. , pow. szawelski, gm. Podubis, o 23 w. od Szawel. Stulgie, wś, pow. władysławowski, gm. i par. Błogosławieństwo, odl. od Władysławowa 41 w. , ma 19 dm. , 253 mk. W 1827 r. 13 dm. , 159 mk. Stulgiele, folw. , pow. wyłkowyski, gm. Kibarty, par. Władysławów, odl. od Wyłkowyszek 27 w. , 1 dm. , 16 mk. Stulichy, niem. Stullichen, wś, pow. węgoborski, st. p. i tel. Węgobork; 509 ha, 40 dm. , 193 mk. Jan Pusz, ststa węgoborski, sprzedaje Stańkowi z pow. leckiego 5 włók sołeckich za Nową Wsią, włókę za 40 grzyw. , celem założenia na 45 włók. wsi dannickiej; 9 lat wolności. Dan dnia 9 maja 1562 r. Stulisko, ob. Stulsko. Stulno, wś, dwór i dobra nad rz. Bugiem, pow. włodawski, gm. Bytyń, par. Uhrusk, w malowniczem położeniu w dolinie Bugu, śród całej grupy jezior, z których Kaszyniec znajduje się na obszarze wsi. Posiada cer kiew dawniej filia par. Zbereże, 43 dm. , 519 mk. , 1162 mr. ziemi. Stuleńskie al. stulniokie starostwo niegrodowe, w woj ew. ruskiem, ziemi chełmskiej, podług lustracyi z r. 1661 obejmowało wsi Stulno, Zbereża, Stolna, Zabuźe, Macoszyn, Ossowa Wola, Kossyń, By tyń, Siedliszcze i trzy folwarki. W r. 1771 posiadał je Wacław Rzewuski, wojew. kra kowski, opłacając kwarty złp. 3481 gr. 16, a hyberny złp. 1496 gr. 14. Hetman Sewe ryn Rzewuski oddał dobra 1801 r. Francisz kowi Kunickiemu, podkomorzemu chełmskie mu. W ostatnich latach dobra te, mające 8183 mr. obszaru, należały do Stefana Ku nickiego. K. Kr. Stulpalis, wś, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , o 16 w. od Telsz. Stulgie Stulgi Stulgen Stulciszki Stulani Stuksze Stukowszczyzna Stukmujża Stuki Stukatycze Stukatschen Stukatschen Stulgiele Stulichy Stulisko Stulpalis Stulpikany, niem. Stulpicani, wś paraf. , pow. kimpoluński, nad pot. Suchą dopł. Mołdawy, 15 klm. na płdwschód od Kimpolungu. Graniczy od północy z Frazynem Frasin i Warną, od zachodu ze Slatiorą, od płd. zachodu z Dżeminem, od południa z Ostrą, od płd. wsch. z Negrylesą, a od zach. z Doroteą. Przez płd. obszar S. płynie pot. Ostra, z gm. Ostrej; tuż przy wejściu na obszar S. zasila się od zach. wodami pot. Munczela al. Mędzik, a złączywszy się na płd. wsch. krańcu wsi S. od lew. brzegu z pot. Dżeminejem od wsi Dżemine, tworzy pot. Suchą, który opłynąwszy od wschodu S. i zabrawszy z tej strony rzkę Negrylesę, . a od strony wsch. kilka potoków b. n. , wchodzi na obszar Płotonyci, przys. gm. Dorotei. Okolica górska. Na płn. granicy rozpościera się dział Magóry, której zach. czubek Magóra Betrana wzn. 1148 mt. npm. Od niej ku płd. wsch. , ku dolinie pot. Dżeminej, ciągnie się grzbiet górski Obczyna Ursului. Na płd. wsch. obszarze, między pot. Ostrą a Negrylasą rozpościera się z płn. ku płd. dział Obczyny Matieskul. Obszar gminy wynosi 5339 ha 42 ar. 35 mt. kw. 1869 r. . W r. 1869 było 207 dm. , 1001 mk. ; w 1880 r. 280 dm. , 1298 mk. ; 1030 gr. nieun. , 203 kat. , 62 żyd. , 3 in. wyzn. ; 1016 Rumun. , 45 Rusinów, 214 Niemc. , 23 innych narod. W płd. wsch. stronie wsi legł przys. Góra Ostra z 37 dm. i 180 mk. , a dalej na płd. , w dolinie pot. Ostrej, wólka Molid z 7 dm. i 26 mk. , tak że na sarnę wieś przypada 236 dm. , 1092 mk. Par. łac. w Górze Humorze. W miejscu par. cerkiew gr. nieun. drewniana, p. w. Wniebowstąpienia Chrystusa, zbudowana 1823 r. Według szem. archidyec. gr. nieun. było 1885 r. 1077 dusz. Szkoła ludowa 1klas. ; dzieci uczęszczało 42. Są tu kopalnie rudy żelaznej, kuźnice i wysokie piece. Własność funduszu religijnego gr. nieun. St. p. w miejscu. Br. G. Stulpiny, okolica, pow. telszewski, w 1 okr. pol. , o 4 w. od Telsz. Stulpy al. Stulpin, jezioro, pow. sejneński, gm. Berzniki. Należy do łańcucha drobnych jezior stanowiących południowe przedłużenie jez. Gaładuś. Łączy się z jez. Lempie al. Łempis. Ma 29 mr. obszaru. Wody jego spływają do rzeczki Marychy. Stulsko, rus. Stilsko, wś, pow. żydaczowski, 20 klm. na płd. zach. od Żydaczowa, 8 klm. na płn. wschód od Mikołajowa sąd powiat. i urz. poczt. i od st. kol. MikołajówDrohowyże. Na wschód leży Iłów, na płd. Rozdół i Weryń, na zach. Mikołajów i Trościaniec, na płn. Głuchowiec, Polana i Huta Szczerzecka w pow. lwowskim. Wsch. część wsi przepływa pot. Kłodnica dopł. Dniestru, przyjmująca w obrębie wsi kilka strug, z których znaczniejsze od praw. brzegu Studenice, od lew. Laszki. Zabudowania wiejskie le żą w dolinie Kłodnicy. Na wschód leży las Stulski, na płd. las Prymski. Wzn. sięga 408 mt. na płn. wschód. Własn. wiek. fundacyi hr. Skarbka ma roli or. 244, łąk i ogr. 119, past. 13, lasu 3880 mr. ; wł. mn. roli or. 1947, łąk i ogr. 732, past. 295, lasu 22 mr. W r. 1880 było 229 dm. , 1427 mk. w gminie, 2 dm. , 12 mk. na obsz. dwor. 1348 gr. kat. , 23 rz. kat. , 48 izr. ; 1410 Rusinów, 9 Polaków. Par. rz. kat. w Mikołajowie, gr. kat w miejscu, dek. rozdolski. We wsi cerkiew, szkoła etat. 1klasowa i kasa pożycz. gminna z kapitałem 4883 złr. Na obszarze wsi znajduje się ka mień, uważany za ofiarny głaz z epoki przedchrześciańskiej. Lu. Dz. Strumberg, 1416 Stobenberg, dobra i wś, pow. głogowski, par. ew. i kat. Jackobskirch. W r. 1885 dobra miały 3 dm. , 31 mk. ew. , 97 ha; wś 25 dra. , 143 mk. 8 kat. , 153 ha, 2 młyny wodne. Stumbragirren 1. leśn. , pow. labiewski, st. p. Mehlauken; 1 dm. , 8 mk. 2. S. , wś, pow. tylżycki, par. ew. Piktupoenen, st. p. Schillgallen; 194 ha, 29 dm. , 127 mk. 3. S. , wś, tamże, par. ew. Coadjuthen; 169 ha, 21 dm. , 104 mk. 4. S. Baeuerl. tamże; 291 ha, 29 dm. , 160 mk. 5. S. Gross, wś, pow. la biewski, st. p. Mehlauken; 281 ha, 34 dm. , 171 mk. 6. S. Klein, wś, tamże; 39 ha, 11 dm. , 57 mk. Ad. N. Stumbrakehmen 1. wś, pow. darkiejmski, st. p. Szabienen; 271 ha, 14 dm. , 95 mk. 2. S. Alt, os. , tamże; 4 dm. , 61 mk. 3. S. Neu, os. , tamże; 2 dm. , 34 mk. Stumbry 1. fol. , pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 73 w. od Nowoaleksandrowska. 2. S. , wś, pow. rossieński, gm, Łabardzie, par. Retowo, o 86 w. od Rossień. 3. S. , wś, pow. szawelski, gm. Wieksznie, o 82 w. od Szawel. Stumbrys, zaśc. , pow. wiłkomierski, gm. Dobejki, o 73 w. od Wiłkomierza. Stumbryszki, wś, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Błogosławieństwo, odl. od Władysławowa 28 w. , ma 6 dm. , 38 mk. W 1827 r. 5 dm. , 57 mk. Stumbryszki, fol. rząd. i wś włośc. nad rz. Piwesą, pow. poniewieski, okr. pol. wobolnicki, o 21 w. od Poniewieża, ma zarząd gminny. Stumplack, fol. dóbr Rehstall, pow. rastemborski. Stungajcie, dobra, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , o 59 w. od Telsz. Stungury, wś, pow. rossieński, gm. Rossienie, par. Widukle, o 17 w. od Rossień. Stungurynie, fol. , pow. rossieński, gm. Mańkuny, o 32 w. od Rossień. Stuńków, mylnie Struńkowce, Strułów, wś Stuńków Stungurynie Stungury Stungajcie Stumplack Stumbryszki Stumbrys Stumbry Stulpikany Stulpikany Stulpiny Stulpy Stulsko Stumbrakehmen Stumbragirren nad rz. Bohem, , pow. hajsyński, okr. pol. i par. katol. Ternówka. gm. Chaszczowata sąd Teplik, ma 85 osad, 400 mk. , 577 dzies. zie mi włośc. , 1112 dworskiej wraz z Taszłykiem Struńkowskim, 130 ccrkiewnej; cerkiew wzniesiona w 1753 r. , z 1355 parafianami. Należała do Potockich, Sobańskich, dziś Czarnomskch. Dr. M. Stunkucie, wś, pow. wiłkomierski, gm, Wirbaliszkij o 100 w. od Wiłkomierza. Stunowskie, jezioro, pow. łecki. Poczyna się 1 klm. na zach. od Ełka i ciągnie wężykowato na zachód, na długość przeszło 3 4 mili; szer. wszędzie prawie równa, nie przenosi 1 klm. Łączy się na wschodzie z jez. Łeckiem, na płn. przez rzeczkę z jez. Małkińskiem. Ogólny obszar 168 ha. Stupianka, rzeczka, powstaje na obszarze Stupnicy, w pow. samborskim, z połączenia się potoków wschod. S. Wielkiej i zach. S. Małej a S. Wielka ma źródła na granicy Nahujowic pow. drohobycki i Uroża pow. samborski; płynie na płn. granicą Nahujowic a Uroża i Winnik, wreszcie wchodzi na obszar Stopnicy; b S. Mała, wypływa na obszarze Uroża, podąża na płn. przez Winniki i Mokrzany na obszar Stupnicy. Połączyw szy się tworzą dość znaczną strugę wodną, która ubiegłszy 1 klm. wpada do Bystrzycy tyśmienieckiej z praw. brzegu. S. Wielka dłu ga 9 klm. , S. Mała 8 klm. Br. G. Stupica al. Krynica os. karcz. , pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Duniłowicze, o 88 w. od Wilejki; 1 dm. , 6 mk. kat. Stupickie, błoto w pow. sieńskim, w obrębie gm. Bóbr, w pobliżu wsi Ostrowa. Ma kształt pół okrągły, długie do 10 a szerokie około 3 w. , zajmuje do 3000 dzies. przestrzeni. Pokryte zaroślami sosnowemi. Stupiczewo, wś, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Kamieniec Litewski, o 40 w. od Brześcia. Stupiczna, wś nad bezim. ruczajem, uchodzącym pod wsią Oknina o 6 w. do Werbowca, pow. zwinogródzki, w 1 okr. pol. , gm. Kalihorka, o 25 w. od Zwinogródki, ma 1222 mk. W 1863 r. było 995 mk. ; włościanie uwłaszczeni zostali na 837 dzies. , ocenionych pierwotnie na 39310 rs. Posiada cerkiew p. w. N. M. P. , drewnianą, niewiadomej erekcyi, uposażoną 51 dzies. ziemi. Pierwotnie należała do Smilańszczyzny, w bieżącym wieku Łopuchina, od którego nabył w 1855 r. gen. Hesse. Stupieni, wś, pow. bobruj ski, w 1 okr. pol. dobrzyckim, gm. Turki, par, praw. Ciełuszy, o 12 w. od Bobrujska i 2 w. od linii dr. żel. lipaworomeńskiej, ma 24 osad; miejscowość nieco falista i lesista. Niegdyś królewszczyzna w sstwie bobrujskiem. A. Jel. Stupieński, wś, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Wiszniów o 3 w. , o 60 w. od Święcian, w 1865 r. 13 dusz rewiz, .; należała do dóbr Japowo, Iskrzyekich. W spisie z 1866 r. podana jako zaśc. , mający 1 dm. , 12 mk. kat. Stupińce dawna nazwa mka Maków ob. , w pow. kamienieckim. Stupino, sioło nad rzką Iwnicą, pow. i gub. woroneska, o 36 w. od Woroneża, przy trakcie usmańskim, ma 107 dm. , 1208 mk, cerkiew z końca XVII w. , wzniesiona przez Piotra I. Stupiszcze wś nad Użem, pow. owrucki, na pograniczu pow. radomyskiego, poniżej Matwijek, na płn. wsch. od Narodycz, należała niegdyś do włości narodyckiej. Stupistie, szczyt górski, wzn. 837 mt. , w pow. turczańskim, nad pot. Gniłą. Ob. t. II, 637 i Krokosza Wierch. Stupka niem. Stupca, wś par. , pow. suczawski, 15 klm. na płd. zach. od Suczawy, nad pot. Stupką. Graniczy od wsch. z Zaharestlem, od płd. wsch. z Jozeffalvą, od płd. z Dragojestiem, od płd. zach. z Kapukodrulujem, od płn. zach. i płn. z Illiszestiem. Potok Stupka bierze początek w zach. części obszaru ze źródeł leśnych z pod Trzech Mogił La trei movile; płynie na płn. wsch. , a pod fol. Craca Pauli przechodzi na obszar Jozeffalvy, gdzie przyjąwszy od pr. brz. pot. Negrę z dopł. Dragojestie, wpada od lew. brz. do Hranicy al. Somusza Wielkiego. Długi 13 klm. Obszar wsi wynosi 2821 ha 59 ar. , 71 mt. kw. 1869. W 1869 r. było 315 dm. , 1794 mk. ; w 1880 r. 404 dm. , 2044 mk. ; 1818 gr. nieun. , 115 kat. , 45 żyd. , 66 in. wyzn. ; 33 Rusin. , 1831 Rumun. , 146 Niemc. , 34 in. narod. Par. łac. w Jozeffalvie, gr. kat. w Kaczyce, gr. nieun. w miejscu, z cerkwią drewn. p. w. proroka Eliasza. Cerkiew zbudowana 1766 r. , 1866 1868 restaurowana; 1814 r. nowy ikonostaz podarował właściciel S. Manoli de Popowicz. Według szem. archidyec. gr. nieun. z 1885 r. było w par. 313 rodzin, 1870 głów 944 męż. , 926 kob. . Szkoła ludowa 1klas. Dzieci uczęszczało do szkoły 70. Właścicielem S. są spadkobiercy Aleks. Popowicza. St. poczt. Illiszestie. Br. G. Stupki, wś na lewym brz. Tykicza. Górskiego, pow. lipowiecki, w 3 okr. pol. , gm. Łukaszówka, par. praw. Nowosiołki o 3 w. , o 45 w. od Lipowiec, ma 314 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było 228 mk. , 515 dzies. ziemi. Posiada cerkiew filialną Pokrowską, wzniesioną w 1792 r. W 1856 r. nabyta przez Bentkowskich od Piotra Sawickiego. Stupki, stacya dr. żel. donieckiej, w gub. ekaterynosławskiej, pomiędzy st. CzasowJar Stunkucie Stunowskie Stupianka Stupica Stupickie Stupiczewo Stupiczna Stupieni Stupieński Stupińce Stupino Stupiszcze Stupistie Stupka Stupki Stunkucie Stupkowszczyzna Stupnik Stupnia Stupki Stupki Stupnica Stuplany o 16 w. , a Dekonskaja al. Dekonowka o 12 w. , odl. o 43 w. od st. Kramatorowki al. Kramatorskaja dr. żel. kurskocharkowo azowskiej, a 243 w. od st. Zwierewo dr. żel. kozłowoworonesko rostowskiej. Od S. oddziela się 5 w. długa linia boczna do Bachmutu. W okolicach S. znajdują się bogate kopalnie soli kuchennej, której w 1889 r. wywieziono ze stacyi 4, 222, 686 pudów. Stupki 1. grupa domów w Wróblaczynie, pow. Rawa Ruska. 2. S. , wś, pow. tarnopol ski, 11 klm. na wsch. od Tarnopola, tuż na płd. od st. kol. , urz. poczt. i tel. w Borkach Wielkich. Na płn. leży Czernielów Ruski, na wsch. Romanówka, na płd. Borki Wielkie, na zach, Smykowce. Środkiem wsi płynie Gnie zna. W jej dolinie leżą zabudowania wiej skie. Wsch. część obszaru przebiega droga żelazna. Własn. więk. ma roli or. 297, łąk i ogr. 85, pastw. 18, lasu 28 mr. ; wł. mn. roli or. 761, łąk i ogr. 53, pastw. 48, lasu 1 mr. W 1880 r. było 101 dm. , 648 mk. w gminie, 3 dm. , 20 mk. na obsz. dwor. 231 rzym. kat. , 409 gr. kat. , 28 izr. ; 527 Rusinów, 109 Pola ków, 29 Niemców, 3 innej narod. . Par. rzym. kat. w Czernielowie Mazowieckim, gr. kat. w miejscu, dek. zbarazki. Do par. należy Romanówka. We wsi cerkiew p. w. Narodz. N. M. P. , szkoła filialna i kasa pożyczk, gmin. z kap. 1364 złr. Lu. Dz. Stupkowszczyzna, fol. nad bezim. dopł. Usy, pow. miński, w 3 okr. pol. i kat. Kojda nów; miejscowość falista, grunta dobre, łąki obfite. A. Jel. Stuplany wś, pow. mohylewski, gm. Czernoracze, ma 36 dm. , 232 mk. Stupnia, zaśc. , pow. ihumeński, pomiędzy rz. Ptyczą i Bierczakówką, w gm. Dudzicze, par. kat. dawniej Dukora, z kolei Annopol, a od lat paru Kalwarya, ma przeszło 4 włóki, Należał do dom. Bacharewicze Bykowskich, a przez wiano Józefy z Bykowskich przeszedł do Weissenhofów. Grunta szczerkowe, urodzajne, w okolicy były piękne lasy, dziś wyniszczone. Od dawna dzierżawi. szlachta zagrodowa Iwaszkiewiczowie i Juchnowiczowie. Stupnica, struga wodna, w pow. bobrujskim, w bagnach okolicy pomiędzy wsią Jazyl i zaśc. Zarazinka, w obrębie gminy Horki. Struga ta rozlana w kierunku od północy na południe, przybiera na wiosnę i ma prąd ku Oresie. Lud zwie ją rzeką. A. Jel. Stupnica 1. potok, powstaje w Hołobutonie, pow. stryjskim, w lesie Lutyczynie wzu. 343 mt. ; płynie na płn. wsch. popod Wielki Las, następnie granicą Hołobutowa i Brigidau pow. drohobycki, przechodzi na obszar Brigidau, który opływa od płd. wsch. i wsch. , a na obszarze Kawska wpada pod nazwą Sucha do Kłodnicy od lew. brzegu. Od Brigidau aż po ujście płynie równiną mo. czaro watą. Długi 17 kim. 2. S. dopł. Sanu. Ob. Stopnica. Br. G. Stupnica 1. grupa domów w Bakowcach, pow. bobrecki. 2. S. , część Leszczawy Gór nej, z fol. , pow. dobromilski. 3. S. , wś, pow. Samborski, 16 kim. na płd. wsch. od Sambo ra, 15 klm. na płn. wschód od Podbuża urz. poczt. Na płd. zach. leżą Mokrzany, na zach. Sielec, na płn. Horodyszcze, na płn. wsch. Kotowania, na wsch. Niedźwledza, na płd. Nahujowice dwie ostatnie w pow. drohobyckim. Płn. zach. częścią wsi przepływa Bystrzyca, dopływ Dniestru. W obrębie wsi przyjmuje od praw. brz. Stupiankę, która dwoma odnogami Mała i Wielka nadpływa z Mokrzan. Zabudowania wiejskie leżą w do linie Stupianki Wielkiej i na praw. brz. Bystrzycy. Na pld. wsch. leży las Kołtawa. Wznieś, od 300 do 351 mt. Co do obszaru ob. Kotowania. W 1830 r. było 169 dm. , 843 mk. w gmin. wólka Monaster 10 dm. , 35 mk. , a 10 dm. , 58 mk. na obsz. dwor. 805 gr. kat. , 56 rzym. kat. , 40 izr. ; 853 Rusinów, 48 Polaków. Par. rzym. kat. w Dublanach, gr. kat. w miejscu, dek. mokrzański. Do par. należy Kotowania. We wsi jest cerkiew p. w. św. Jerzego. Niegdyś był tu monaster bazylianów, który zostawał pod zarządem monasteru Spaskiego. Jest tu szkoła etat. lklas. , kasa poż. gmin. z kapit. 994 złr. i go rzelnia. W 1863 i 64 r. puszukiwano tu na fty i natrafiono na jej ślady Dod. do Gaz. lwow. , 1868, str. 234. Ze wsi tej pochodzi szlachecka rodzina Stupnickich. 4. S. , leśni czówka na obsz. dwór. Hołobutowa, w pow. stryjskim. 5. S. al. Stupnik, część Bachowa, w pow. przemyskim. Lu. Dz. Stupnik, pow. hrubieszowski, gm. Jarosławiec, par. Uchanie. Stupnik 1. al. Józefówka, wś nad Rosią, pow. wasylkowski, w 3 okr. pol. , gm. i par. praw. Rokitna o 1 1 2 w. , o 70 w. od Wasylkowa, ma 650 mk. w 1863 r. 295 mk. Po łożona jest śród lasów, w glebie piaszczystej i kamienistej. W początku b. w. założono tu fabrykę kafli polewanych, dotąd istniejącą. Podług podania wś powstała na początku XVIII w. ; obecnie należy do klucza białocerkiewskiego dóbr hr. Branickich. 2. S. , wś nad rzką Rudą, dopł. Wytekły, pow. Winni cki, okr. pol. i sąd. Pików, gm. Kutyszcze, pat. katol. Ostróżek, o 60 w. od Winnicy, ma 148 osad, 938 mk. , 625 dzies. ziemi włośc. 1144 dworskiej, 76 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Koźmy i Damiana, wzniesiona w 1755 r. , ma 1061 parafian. Należała do Rze wuskich, następnie Kornelowskich. Porów. Pohoryła. J. Krz. Dr. M. Stupnik, wzgórzo polne, na płd. brzegu Stupniki Sturluz Sturitys Sturgiejdany Sturec Stupury Stupno Stupny pot. Snowidy al. Stawki, na płn. wsch. od wsi Kaczanówki, w pow. skałackim. Wzn. 329 mt. npm. Na płd. od niego Cygańska gó ra 333 mt. . Br. G. Stupniki, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol. , gm. Kleniki, o 14 w. od Bielska. Stupniówka, grupa zabudowań w Jachówce, pow. myślenicki. Br. G. Stupno, wś nad rzką Zbyteńką, pow. dubieński, gm. Buderaż o 12 w. , o 10 w. od Mizoczu, ma 280 mk. , 1095 mr. gruntów włośc. Należy do dóbr mizockich Józefa hr. Dunin Karwickiego, sędziego honor. okr. dubieńskiego. Położona w górach, wśród ob szernych sadów owocowych, przynoszących włościanom znakomite dochody; gleba śre dnia. Starożytna ta osada, w 1583 r. należą ca do włości mta dubieńskiego i płacąca od 4 dym. , 3 ogr. , weszła z innemi okolicznemi w 1748 r. w dom Buninów Karwickich. W archiwum mizockiem znajduje się najdawniej sza wzmianka o S. z d. 31 stycznia 1593 r. . a mianowicie list upominalny, oblatowany w aktach metryki koronnej od J. O. ks. Kon stantyna Iwanowicza Ostrogskiego, wwdy trockiego, po Hrehorym Aleksandrowiczu Chodkiewiczu, o zabranie w opiekę dóbr Moszczanicy, Studzianki i Stupną, i o zwrócenie onych matce żony jego z ks. Zasławskich ks. Wiśniowieckiej. J. D. K. Stupny, potok, powstaje na płd. obszarze gm. Powroźnika, w pow. nowosądeckim, nad granicą Wojkowej, płynie na płn. jarem mię dzy wzgórzys tym i ubiegłszy 3 1 2 klm. ucho dzi do Muszynki z praw. brzegu. Nad źró dłami od płd. góra Zimne 919 mt. , od któ rej na płn. czubek Dubne 901 mt. i las Stupny 868 mt. . Br. G. Stuposianka, nazwa dolnego biegu rz. Wołosatki dopł. Sanu. Br. G. Stuposiany Górne i Dolne, wś, pow. liski. w okolicy górskiej i lesistej, w zwartej dolinie potoku Wołosate lew. dopł. Sanu, o 11, 3 klm. na płd. od Lutowisk. Od zachodu zasłonięta górą t. n. 1016 mt. , od wschodu grzbietem dochodzącym 813 mt. , od płd. 626 mt. Wólka Bereżki na płd. od wsi jest wnajniższem miejscu 541 mt. . Grunta tu górskie i jałowe, ogromne lasy świerkowe. Na płd. krańcu wsi, ku Bereżkom stoi drewniana cerkiew, przyłączona do par. w Ustrzykach Górnych. S. otoczone lasami i górami, graniczą na zach. z Nasicznem, na wschód z Dydową, na płd. z Ustrzykami Górnemi, na płn. ze Smolnikiem. Składają się z 81 dm. 6 na obszarze więk. pos. i 644 mk. wólka Bereżki 14 dm. i 135 mk. . Pod względem wyznania jest 524 gr. kat. , 8 rzym. kat. , 4 prot. i 108 żydów. Ludność żydowską ściągnęło tutejsze źródło nafty w formacyi eocenicznej. Obszar więk. pos. Marc. Wisłockiego wynosi 146 mr. roli, 97 mr. łąk, 17 mr. past. i 4340 mr. lasu; pos. mn. ma 926 mr. roli, 382 mr. łąk, 463 mr. past. i 78 mr. lasu. Mac. Stupsk, wś i fol. nad rz. Dunajec, pow. mławski, gm. i par. Stupsk, odl. o 11 w. od Mławy, posiada kościół par. drewniany, urząd gm. , szkołę początk. , kasę zaliczkowowkładową i karczmęj 41 dm. , 378 mk. Wieś leży przy dawnym trakcie z Warszawy do Gdańska. W 1885 r. fol. S. rozl 1633 mr. gr. or. i ogr. 776 mr. , łąk 267 mr. , pastw. 214 mr. , lasu 332 mr. , nieuż. 42 mr. ; bud. mur. 7, z drzewa 19, las nieurządzony, wia trak. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. 72 os. , 408 mr. ; wś Młodynin 4 os. , 60 mr. ; wś Jeże 17 os. , 54 mr. ; wś Rosochy 24 os. , 348 mr. ; wś Konopki 12 os. , 19 mr. ; wś Żmijewo Kościelne 10 os. , 50 mr. W 1786 r. wzniesiono tu kaplicę, zamienioną później na kościół parafialny. S. par. , dek. mławski, 1600 dusz. S. gm. należy do sądu gm. III okr. , ma 421 dm. , 4185 mk. , 18408 mr. obsza ru 390 mr. nieuż. . W gra. znajdują się 4 kościoły, sąd gmin. , szkoła pocz. , młyn wo dny, wiatrak, 3 karczmy, cegielnia. W skład gm. wchodzą BarakiSułkowskie, Borowe, Brominek, Babsk, Dunaj, Gąsiorowizna, Jó zefowo, Janowo, Jeże, Konopki, Ostrów Mo rawy, Pieczyska, Rosochy, Strzałkowo, Stupsk, SułkowoBorowe, Trzpioty, Trzcian ka, Wola Szydłowska, Wyziny, Zabrody, Zdroje, ZmijewoBagienki, Ż. Gaje, Ż. Ko ścielne, Ż. Kuce, Ż. Łabędy, Ż. Nikły, Ż. Po duse, Ż. Pąki, Ż. Szawły, Z. Trojany, Żurominek. Br. Ch. Stupury, wś, pow. szawelski, gm. Janiszki, o 31 w. od Szawel. Sturec, szczyt w dziale wschod. pasma Fatra, na płd. od wsi Rewucy Wyźniej, w hr. liptowskiem, na granicy z hrab. zwoleńskiem, tuż na zach. od przecznicy Stureckiej, oddzielającej pasmo Fatra od Tatr Niźnich. Wznies. 1069 mt. npm. Wznies. przecznicy st. 1010 mt. Przez tę przecznicę wiedzie z doliny Wagu od mta Rożenia bity gościniec, doliną Rewucy do doliny Bystrzycy i Zwo lenia w dolinie Hronu. Br. G. Sturgiejdany, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 82 w. od Nowoaleksandrowska. Sturitys, zaścianek, w pow. szawelskim, ob. Minki 4. . Sturluz niem. , ob. Storlus. Sturmberg, leśn. , pow. tczewski, st. p. Subkowy; 578 ha 533 ha lasu; 1 dm. , 8 mk. Sturmen 1. al. Philipp Dautz, wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Kinten; 142 ha, 29 dm. , 123 mk 2. S. , wś, pow. pilkałowski, Stupniki Stupniówka Sturmen Sturmberg Stuposianka Stuposiany Stupsk Sturmhof Stwiga st. p. Lasdehnen; 120 ha, 14 dm. , 67 mk. 3. S. , leśn. tamże; 1 dm. , 6 mk. Sturmhof, ztąd pol. Szturmów, os. , pow. mogilnicki, o 6 klm. na płd. od Rogowa; par. Lubcz, okr. wiejski Cotuń, poczta w Modliszewku, stacya dr. żel. na Mącznikach o 10 klm. i nieco dalej w Łopiennie; ma 5 dm. , 43 mk. ; powstała na obszarach Mięcierzyna, włości arcyb. gnieź. , zabranej przez rząd. Sturmhuebel, wś. pow. reszelski, st. p. Bisztynek; 1322 ha, 96 mk. , 532 mk. ; kościół parafialny. Stury al. Na Sturach grupa domów w Olszanicy, pow. jaworowski. Sturyng, dwór, pow. szawelski, gm. Żagory, o 74 w. od Szawel. Sturyszki, wś, pow. maryampolski, gm. Szumsk, par. Maryampol odl. 4 w. , ma 4 dm. , 42 mk. W 1827 r. 4 dm. , 32 mk. Sturyszki wś, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 30 w. od Poniewieża. Stusa, 1329 Stosaw, dobra, pow. nowotarski, par. ew. Pirschen, kat. Keulendorf. W 1885 r. było 21 dm. , 137 mk. 48 kat. , 192 ha; gorzelnia, browar. Stutehnen, dobra ryc. i leśnictwo, pow. świętosiekierski, st. poczt. Wolittnick; 511 ha, 39 dm. , 212 mk. Stutenhof, fol. , pow. międzychodzki, ku północy od Pniew, na obszarze Bialokosz niegdyś dominikanek pozn. , par. Psarskie; 2 dm. , 10 mk. Stuthof, ob. Kobyły. Około 1667 r. wła sność Władysława Kielczewskiego ob. Wi zyt. Strzesza, str. 96. Kś. Fr. Stuttberg, fol. , pow. nizinny, st. p. Heinrichswalde; 12 ha, 3 dm. , 15 mk. Stutten, wś, pow, kłajpedzki, st. p. Dawillen; 335 ha, 24 dm. , 140 mk. Stutthof 1. fol. do Kl. Wickerau, pow. elbląski, st. p. Elbląg. 2. S. , ob. Sztutowo. Stutterei, fol. , pow. wystrucki, st. p. Norkitten; 587 ha, 22 dm. , 104 mk. Stuturyszki, wś, pow. rossieński, par. Kroże. Stużeń 1. Rożdestwieński, sioło nad rz. Oskołą, pow. starooskolski gub. kurskiej, o 30 w. od mta powiat. , ma 295 dm. , 2250 mk. 2. S. Tichwiński al. Jastrebowka, sioło nad Stużną, tamże, o 25 w. od mta powiat, ma 158 dm. , 1920 mk. Stużki, dobra nad Berezyną, poniżej ujścia do niej Oły, pow. bobrujski, w 2 okr. pol. paryckim, gm. i st. poczt. Parycze o 19 w. . Niegdyś królewszczyzna, razem z Paryczami nadana rodzinie Puszczynów, ma około 360 włók. Młyny, propinacye, rybołówstwo, grun ta lekkie, łąk obfitość. A. Jel. Stużno w XV w. Stoszno, w XVI w. Stozno, wś i fol. , pow, opoczyński, gm. Stużno, par. Petrykozy, odl. od Opoczna 9 w. , ma 34 dm. , 356 mk. , młyn wodny. W 1827 r było 24 dm. , 210 rok. W 1886 r. fol. S. rozl 1178 mr. gr. or. i ogr. 478 mr. , łąk 108 mr. , pastw. 78 mr. , lasu 459 mr. , w osad, wieczysto czynsz. 26 mr. , nieuż. 28 mr. ; bud. mur. 17, z drzewa 14; płodozm. 10pol. ; las nieu. rządzony. W skład dóbr poprzednio wchodzi ły wś S. 19 os. , 658 mr. ; wś Sołtysy 13 os. , 248 mr. ; wś Drynia 2 os. , 12 mr. ; wś Kolonia 8 os. , 75 mr. ; os. Goźdź 1 os. , 9 mr. W poło wie XV w. wś S. , w par. Petrykozy, wła sność Petrykozkiego h. Odrowąż, miała 7 łan. km. , z których dawano dziesięcinę prebendzie bielowskiej koleją lat to z oziminy, to z jarego zboża, wartości 4 grzyw. Arcyb. gnieźn. pobierało też kolejno z oziminy i ja rzyny 1 3 część, a dwie części prebenda san domierska. Karczma, zagr. , fol. rycerski, da wały dziesięcinę pleb. w Petrykozach Dłu gosz, L. B. , I, 359. Według reg. pob. pow. opoczyńskiego z 1508 r. wś Stożno, Kamień, Berniów, własność Stożeńskiego, płaciły pob. 2 grzyw. , 7 gr. W 1577 r. S. Stuźeńskich miało 6 1 2 łan. Pawiński, Małop. , 285, 480. S. gm. należy do sądu gm. okr. I w Opocznie st. poczt, i dr. żel. , urząd gm. we wsi Ka mienna Wola, ma 13385 mr. 6300 mr. włośc, 407 dm. 52 mur. , 3199 mk. W skład gm. wchodzą Aleksandrów, Budki, Bemów, DobromirowaWólka, Drynia, Eugenijów, Gózd, Kamienna Wola, Karwice, Ko lonia, Korytków, Kotwin, Kupimierz, Kuraszków, Kurzacze, Parczówek, Sielec, Sołtysy, Staropole, Stefanów, Stużno i Wymy słów. Br. Ch. Stwiga, Stwiha, rzeka, w pow. owruckim i mozyrskim, prawy dopł. Prypeci, bierze początek w pow. owruckim, o 7 w. na płd. od wsi Snowidowicze, ubiegłszy lesistemi moczarami w kierunku półn. 23 w. , wpływa w pow. mozyrski pod wsią Bleżewo, w obrębie gm. Bierozów, o 11 w. poniżej dociera do wsi Hlinna i następnie, przyjąwszy z praw. strony rz. Studzienice, płynie pod wś Chrapin, o 9 w. poza którą rozlewa się w jezioro Staw pod wsią Kołek; następnie ubiegłszy prawie 5 mil odludnemi moczarami i zasiliwszy się pod wsią Ozdamicze z lewej strony odnogami rz. Mostwy, w górnym biegu zwanej Lwą, zwraca się nagle na wschód w licznych rozgałęzieniach ku wsiom Korotycze, Bereźcy, Ryczewo; naprzeciwko tej ostatniej przyjmuje rz. Mutwicę; dalej płynie koło wsi Storożowce, Siemiradcy, Ozierany, Ślepcy i za wsią Pohost, o 12 w. powyżej Turowa, podzielona na kilka odnóg, ma ujście. Długość biegu 120 w. Wincenty Choroszewski. W Ozieranach znajduje się prom, w Siemiradcach most. S. spławia na wiosnę drzewo do Prypeci na Stużno Stużki Stużeń Stuturyszki Stutterei Stutthof Stutten Stuttberg Stuthof Stutenhof Stutehnen Stusa Sturyszki Sturyng Stury Sturmhuebel Sturmhof przestrzeni prawie 10 mil, zaś od wsi Bereźcy chodzą po niej i lekkie statki; w dolnym biegu na wybrzeżach ma łąki rozległe; rybołówstwo znaczne. S. obfitowała niegdyś w gony bobrowe ob. Kontrym, Exkursya, str. 34. Stwoleńska Kępa, na Wiśle pod wsią Stwolno, pow. świecki, opiewana we Flisie Klonowicza Imo Stwoleńska Kępę i Osieńską, Aż przydybali za sobą Grudziedzką w. 364365. Stwolna, folw. i zaśc. w pobliżu kotliny rz. Sergucz, pow. borysowski, przy drodze z Domżeryc do Zabojenia, w 3 okr. pol. i par. kat. Berezyna, własność dość dawna Kuczewskich, ma 6 włók; miejscowość wzgórzysta, grunta lekkie. A. Jel. Stwolno, Skvolno r. 1357, wś i dwór, pow. krobski Rawicz, o 7 klm. na wsch. płd. od Rawicza st. dr. żel. , nad Złotnicą, dopł. Dąbrożny. Graniczy z Sikorzynem i Zawadami, par. Golejewko Czestram, poczta w Słupi. Wojciech Gąska, występujący w dok. z 1293 r. ob. Dokum. Kuj. Ulanowskiego, 231, na leżący r. 1296 i 1298 do orszaku Łokietka i podpisujący przywileje jako świadek w Po znaniu, Kościanie, Gnieźnie i Gdańsku, nie z tego pochodził zapewne Stwolna. S. było własnością kapituły gnieźn. w r. 1357 Kod. Wielkp. , n. 1354; później przeszło w ręce szlachty okolicznej; w XVIII w. należało do Gajewskich i tworzyło znaczną majętność, w której skład wchodzily Podborowo, Sikorzyn, Stwolno, Widawy, Zielona Wieś, Za wady i część Chojna; w r. 1580 były w S. 2 półłanki os. , 7 zagr. i komornik. Wś ma obecnie 22 dm. , 169 mk. 148 kat. , 21 prot. i 100 ha 74 roli, 13 łąk. Dwór z leśniczów ką Streitfurth tworzy okrąg wiejski, mający 4 dm. , 49 mk. 42 kat. , 7 prot. i 403 ha 242 roli, 111 łąk, 9 lasu; dziedzicem jest Jan hr. Czarnecki na Golejewku. E. Cal. Stwolno 1. Niemieckie, niem. Deutsch Westphalen, 1400 Smoln, 1415 Gros Smollen, około 1451 Smollang, 1565 Stwolno, 1623 Westfalen, 1642 Gr. Stwolno, 1668 Stwolno germanicum, 1676 deutsch Stwolno, 1741 Stwolno Wielkie, wś w nizinie prawego brzegu Wisły, pow. świecki, st. p. i kol. Grupa, par. kat. Swiecie; 822 ha 361 roli or. , 38 łąk, 267 lasu; 1885 r. 31 dm. , 57 dym. , 306 mk. 15 kat. ; szkoła ew. Tędy szła stara droga na Grudziądz. Czynszowa księga krzyżacka z początku XV w. opiewa, że wś ta, należąca do komturstwa świeckiego, obejmowała 25 włók. z tych posiadał sołtys 21 2 woln. ; od reszty płacono po 2 grzyw, i 3 kury na M. B. Gromn. Karczma czynszowała 11 kur i 11 2 grzyw. R. 1424 w pon. na Zielone Świątki nadaje w. mistrz Paweł V. Russdorf wsi tej 31 2 włók. Za czasów Rzpltej r. 1565 należało S. do zamku Słownik Greograficzny T. XI. Zeszyt 127. świeckiego. Wylewy Wisły wielkie wyrządzały szkody. Włók było 24, z których sołtys 2 posiadał; wszystkie czynszowały po 2 grzyw. , oprócz tego była wś do tłoki zobowiązana w kraju i przy sianożęciu na życzenie starosty. Dwie karczmy bez roli, z których jedna miała w dzierżawie 1 włókę włościańską, a druga tylko ogród, płaciły 5 zł. i 12 gr. Oprócz tego były tu 4 gburskie posiadła, których posiadacze tłokę czynili, płacąc oraz po 12 groszy, podczas kiedy kobiety pleć i prząść musiały. Pastwisk było dosyć, drzewo brano z nad Wisły. W ogóle płaciła, wś do zamku świeckiego 57 zł. Kościół par. był w Michalcach. R. 1642 wydał Jan Zawadzki, ststa świecki i kaszt. gdański, 16 pustych włók bez zabudowań olędrom na 50 lat, dołączając rybołówstwo w Wiśle i Mątawie, prawo wywożenia swych produktów jako i założenia karczmy z wyszynkiem piwa świeckiego; nowi osadnicy zaś zobowiązali się wystawić budynki na własny koszt i od r. 1643 płacić rocznie 25 zł. od włóki. R. 1643 król kontrakt ten potwierdził. R. 1741 puszcza starościni Joanna Jabłonowska wś na prawie olęderskiem na 50 lat w dzierżawę z prawem rybołówstwa w Wiśle i Mątawie i zezwala na urządzenie szkoły; czynsz ma wynosić 20 zł. od włóki. R. 1623 zostało S. Niem. i Polskie uwolnione od kontrybucyi i kwaterunku. R. 1649 należy S. do par. sartowickiej; mesznego płaciło 10 poddanych po 1 kor. jęczm. i tyleż owsa. R. 1676 liczono tu 24 dusz; r. 1682 i 1717 płaciło S. według taryfy na symplę 21 zł. i 25 gr. R. 1710 daje S. Wielkie mesznego 14 2 kor. jęczm. i tyleż owsa ob Wizyt. Szaniawskiego, str. 268. R. 1749 obejmowała wś 29 włók i należała do par. świeckiej. R. 1773 liczono tu 24 włók 15 mr. roli włośc. , 44 dym. i 249 mk. kat. , 68 koni, 85 krów, 11 sztuk młodego bydła, 16 świni; wysiew wynosił 19 kor. pszenicy, 80 żyta, 97 jęczm. , 79 owsa, 1 grochu, 6 1 4, zbiór siana 86 fur. 2. S. Polskie, niem. Gross Westphalen, dawniej Polnisch W. , 1436 Cleyne Smollen, 1623 Westfalenko, 1649 Swolenko, 1653 Stwolenko, 1749 Kl. Stwolenko, wś, sąsiaduje ze Stwolnem Niemieckiem, pow. świecki, st. p. i kol. Grupa, par. kat. Świecie; 335 ha 275 roli or. , 20 łąk, 19 lasu. W 1885 r. 23 dm. , 37 dym. , 225 mk. 30 kat. . Za czasów krzyżackich należało S. do komturstwa świeckiego i zawierało po 1410 r. 22 włók, z tych posiadał sołtys 2 wolne, od reszty czynszowano po 2 grzyw. i 3 kury na M. B. Gromniczną; lecz tylko 4 włóki byty osiadłe. Krzyżacy mieli tu folwark, obejmujący 16 włók. R. 1424 stało tu 36 koni roboczych i 16 źrebiąt, 66 sztuk bydła rogatego, 19 jałowic i 13cieląt, 158 świni. R. 1565 33 Stwoleńska Kępa Stwoleńska Kępa Stwolna Stwolno Stworańce Styberówka Stworzyce Stworzona Gać Stwoła trzymał folw. w dzierżawie Chełmiński; ogro dników było 8, pracujących za zapłatą, pod czas kiedy ich kobiety zobowiązane były po magać bez zapłaty przy żniwach, sianożęciu, prządzeniu i pieleniu. Urodzaj folw. żyta 230 kóp a 2 1 2 ćwiartki czyni 575 ćwiartek, wysiano 90 ćwiartek, pozostaje 485 ćwiartek; pszenicy 20 kóp a 1 1 2 ów. , czyni 30 ćw. , wysiano 5 ćw. , pozostaje 25 ćw. ; jęczmienia 200 kóp a 2 1 2 ćw. , czyni 500 ćw. , wysiano 60, pozostaje 440 ćw. ; owsa 150 kóp a 4 ćw. , razem 600 ćw. , wysiano 120, pozostaje 480 ćw. ; grochu 15 kóp po 11 2 ćw. , czyni razem 22 1 2 ćw. , wysiano 4, pozostaje 18 1 2 ćw. Stan obory 22 sztuk bydła, 12 krów dojnych i 20 sztuk młodego; reszta bydła rogatego 40 sztuk, owce i wszystko inne bydło zginęło przy ostatniej powodzi. Masła zrobiono 4 ćwiartki, sera 15 kóp; gospodarz pobierał rocznie 12 zł. , gospodyni 6 zł. , 2 służące 6 zł. 5 2 pasterzy 9 zł. , razem 33 zł. R. 1593 wydaje starościni świecka Zofia Fulstin fol. Stwolenko olędrom na 60 lat, nadając wolne drzewo opałowe i porządkowe w lasach, pra wo warzenia piwa i własny zarząd komunal ny i policyjny; czynszu zaś mieli płacić 30, względnie 15 tal. a 38 gr. za łan. Mesznego nie dawała wś już r. 1649. R. 1668 ograni czał się wysiew jary i ozimy tylko na 222 1 2 mr. i tylko karczma była osiadła; następnego roku było 40 mr. pod pługiem. R. 1676 li czyła wś 41 dusz, wszyscy plebejae conditionis; symplum wynosiło 1682 i 1717 r. 15 zł. 4 gr. R. 1749 z 12 włók dawniejszych Sartawiczek 9 zostało przyłączonych do S. , 3 zaś do Wiąga, tak że S. obejmowało wtedy 23 włók. R. 1773 należało do wsi tylko 16 wł. chełm. i 16 mr. ; dalej 36 dym. , 162 mk. , mię dzy tymi 1 leman, 8 włościan na dzierżawie. 4 zagrod. , 7 rzemieśln. ob. Wegner, Gesch. d. Kr. Schwetz, str. 436 i Zeitsch. d. Westpreus. Gesch. Ter. , 1886, str. 343 346. Dawniej znajdował się tu kościół kat. filia Świętego. Wizytator Rozdrażewski w koń cu XVI w. nic o niem nie wie. Dopiero kś. Jugowski, wizytując z rozkazu bisk. Szembeka w r. 1686, dowiedział się, że kościół tutej szy miał swoje włóki, ale długo zaniedbany, obalił się; wówczas widać było już tylko sta ry cmentarz, na którym proboszcz ze Świecia kanonik Walenty Czapski nowy krzyż wy stawił. Włóki plebańskie przyłączono do fol warku ob. Utracone kościoły przez ks. Fankidejskiego, str. 278. Kś. Fr. Stwoła al. Stola, Stolla, też Cwoła, niem. Stollen, wś, pow. tatrzański, w hr. spiskiem, nad Suchą Wodą, lew. dopł. Popradu, na płd. stoku Tatr spiskich, na płn. zach. od Batyzowiec, na zach. od Garłuchowa, a na płn. od Mięguszowiec. Wzdłuż wsch. granicy płynie pot. Sucha Woda, który, minąwszy leśniczów kę Gaje, łączy się z pot. Stwolskim, na ob szarze Stwoły. Wzdłuż płn. zach. granicy płynie pot. Zamarzły, ze Zmarzłego stawu mięguszowieckiego 1940 mt. , do stawu Ma łego Rybiego al. Popradzkiego 1503 mt. ; wzdłuż zaś zach. granicy płynie z Popradz kiego stawu pot. Krupowy, który połączyw szy się z Hinczowym tworzy rzekę Poprad, płynącą w krętym biegu na płd. wsch. , od dzielającą Stwołę od Mięguszowiec. Oprócz pot. Stwolskiego zrasza obszar S. także pot. Huczawa Rauschbach, płynący na płd. do Popradu. W płn. stronie obszaru S. rozpostarł się dział turni Ostrego Wierchu al. Osterwy szczyt 1926 mt. , od którego ku płd. odrywa się skaliste ramię górskie ze szczytem Tupą 2181 mt. . Na płd. od tego działu wzniósł się szczyt lesisty Smrekowiec 1427 mt. . W r. 1880 było 26 dm. , 206 mk. ; obszar zaś liczył 3401 mr. W r. 1314 założono tu kla sztor benedyktyński. Tomasz, arcyb. ostrzyhomski, zatwierdził tę fundacyą. R. 1333 mistrz Piotr, zarządca zamków spiskiego i liptowskiego, z braćmi mistrzem Mikołajem i Jerzym darował benedyktynom połowę wsi swej dziedzicznej Maciejowice nad Popradem. R. 1383 odprzedał klasztorowi sołtys batyzowiecki Menhard większy kawał ziemi. Losy dalsze klasztoru nieznane. Zwaliska dotąd istnieją. Wś należy do par. łac. w Batyzowcach. Według szem. duch. dyec. spiskiej z r. 1878 było 20 rz. kat. , 185 prot. Protestanci wybudowali r. 1870 szkołę i kościołek, two rzący filią par. ewang. w Batyzowcach. Sąd pow. w Sobocie Spiskiej, urząd podatkowy w Kieżmarku; st. p. Łuczywna. Br. G. Stwołowicze, ob. Stołwicze. Stworańce, wś, pow. wiłkomierski, gm. Owanty, o 32 w. od Wiłkomierza, 4 w. na płd. od Onikszt, z górą wzn. 92 saż. npm. Stworzona Gać, Według opisu Długosza Kronika, ks. I jezioro na Pomorzu, między Chojnicą, Złoczowem i Tucholą, ma 7 mil dług. a 5 szer. Wypływa z niego rzeka Brda, wpadająca do Wisły pod Bydgoszczą. Dziś podobne jezioro nie istnieje. Por. Charzykowyskie jezioro i Chojnice. Stworzyce, ob. Sworzyce. Styberówka, wś, pow. brodzki, 26 klm. na płd. wschód od Brodów, 14 klm. na płn. zach. od Załoziec sąd pow. , 5 klm. od urz. poczt. Podkamień koło Brodów. Na płn. leżą Niemiacz i Palikrowy, na wschód Palikrowy, na płd. i płd. zach. Wierzbowczyk, na zach. Szyszkowce i Litowiska. Wsch. część wsi przepływa powstający tu pot. Samiec dopływ Seretca. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie Samca. Wzn. sięga 385 mt. Własn. więk. ma roli or. 208, łąk i ogr. 40, past. 9, Stwoła Stwołowicze Styborowszczyzna lasu 107 mr. ; wł. mn. roli or. 576, łąk i ogr. 183, past. 29, lasu 17 mr. W 1880 r. 84 dm. , 486 mk. w gm. , 1 dm. , 7 mk. na obsz, dwor. 431 gr. kat. , 44 rz. kat. , 18 izr. ; 459 Rusinów, 21 Polaków, 13 Niemców. Par. rz. kat. w Podkamieniu, gr. kat. w Wierzbowczyku. We wsi cerkiew i szkoła fil. z jezyk. wykład. ruskim, założona w r. 1865. Lu. Dz. Styborowszczyzna Ściborowszczyzna, wś, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol. , gm. Turna, o 15 w. od Brześcia. Styborzyce, niem. Steuberwitz, wś, pow. głupczycki, par, ew. Rozumie, kat. Sudzice; 138 dm. , 906 mk. 36 kat. , 657 ha. Stydynie 1. Wielkie, w dok. Styden, Stydzin, Studzien wś nad lewobocznym dopł. Horynia, pow. rówieński, gm. S. Wielkie, par. kat. Stepań, o 13 w. na płd. zach. od Stepania, 60 w. od Równego a 225 w. od Żytomierza odl. , posiada kaplicę kat. par. Stepań. W r. 1577 sioło zamku stepańskiego, miało 4 dym. na ćwierciach; w 1583 r. ks. wojew. kijow ski płacił od 4 ogr. 2. S. Małe, wś, tamże; w 1583 r. wś mta dubieńskiego, miała 12 dm. , 6 ogr. J. Krz. Stygary, dwór, pow. szawelski, gm. Łukniki, o 56 w. od Szawel. Stygłów, łotew. Stygłowa, wś rząd. , pow. lucyński, par. Stygłów, posiada kościół p. w. św. Jerzego M. i Podwyższenia Krzyża św. , wzniesiony 1769 r. przez bisk. inflanckiego Jana Stefana Giedrojcia. Dawne dobra kościelne, jeszcze w pierwszych dziesiątkach bieżącego stulecia stale były zamieszkiwane przez koadyutorów arcybiskupów mohylewskich. Następnie przyłączona do dóbr skarbowych. Parafia katol. , dek. zalucyńskiego, 2964 dusz. Stygoryszki, wś, pow. rossieński, par. Niemokszty. Stygra, u Buszyńskiego Styrga, rzeczka w pow. rossieńskim, lewy dopływ Aszwy, do której uchodzi pomiędzy ujściem Kessy i Żewlisis. Przybiera od lewego brzegu strugi Judupis i Szałtynis. Stygrany 1. wś, pow. rossieński, gm. Pojurze, par. Tenenie, o 77 w. od Rossień. 2. S. , wś, pow. rossieński, gm. Szweksznie, o 76 w. od Rossień. Stykana, rzką, ob. Belnianka. Stykleryszki, dwór, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 120 w. od Nowoaleksandrowska. Styków, wś nad rz. Kamienną, pow. iłżecki, gm. Wierzbnik, par. Pawłów. Odl. od Iłży 27 w. ; ma 25 dm. , 164 mk. , 762 mr. dwor. , 264 mr. włośc. W 1827 r. było 23 dm. , 148 mk. Por. Chybice i Jabłonna 7. . Styków, wś, pow. rzeszowski, przy gościńcu z Głogowa 4 klm. do Raniżowa, w piaszczystej równinie wzn. 238 mt. , otoczo na od zach. i wschodu sosnowymi borami. Przez wś płynie potok dopł. Zyzogi, a z nią Łęgu, dopł. Wisły. Do wsi należy wólka Annopol i osady Bugaj, Hiblówki, Rudki i Janciówka. Wraz z obszar, dwor. liczy 143 dm. i 754 mk. ; 721 rzym. kat. i 33 izrael. Na Annopol przypada 42 dm. i 216 mk. Pos. więk. wynosi 120 mr. roli, 26 mr. łąk, 3 mr. past. i 798 mr. lasu; mn. pos. 503 mr. roli, 116 mr. łąk, 34 mr. past. i 5 mr. lasu. Par. rzym. kat. w Głogowie. Mac. Stylągi al. Stylongi, wś i fol. , pow. ostrołę cki, gm. i par. Czerwin. Fol. ma 876 mr. , wchodzi w skład dóbr Grodzisk, wś ma 21 os. , 201 mr. W 1827 r. było 8 dm. , 64 mk. Wś tę spotykamy w aktach sądow, pod 1483 r. Było to gniazdo Stylągowskich Glo ger, Ziemia łomżyń. . 2. S. Mroczki, ob. Mroczki 6. . Br. Ch. Stymbury, wś, pow, wiłkomierski, gm. Konstantynów, o 14 w. od Wiłkomierza. Stymonie 1. folw, i wś nad stawem, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Kucewicze, okr. wiejski Strypuny, o 20 w. od Oszmiany. Fol. ma 1 dm. , 17 mk. kat. ; wś zaś 11 dm. , 92 mk. t. wyzn. w 1865 r. 43 dusz rewiz. ; własność Lisieckich. 2. S. , osada rządowa, tamże, 1 dm. , 5 mk. praw. 3. S. , wś, tamże, w 1865 r. 24 dusz rewiz. ; należała do dóbr Antoniszki, Czyżów. J. Krz. Stymuzówka, grupa zabudowań w Prelipczu, pow. kocmański, na praw. brzegu Dniestru. Br. G. Stynaryszki, wś, pow. rossieński, gm. Pojurze, o 84 w. od Rossień. Stynawa 1. Niżna, wś, pow. stryjski, 21 klm. na płd. zach. od Stryja, 16 klm. na płn. wsch. od Skolego sąd pow. , tuż na płd. zach. od st. kol. i urzędu poczt. w Lubieńcach. Na płn. wsch. leżą Chromohorb i Lubieńce, na płd. wsch. Rozhurcze, na płd. Synowódzko Niżnie, na zach. Synowódzko Wyżne. Przez wś płynie Stynawa ze Stynawy Wyźnej do Rozhurcza, gdzie wpada do Stryja. Z obu boków zasilają ją liczne strugi. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie Stynawy 372 mt. . Na płn. leży grupa domów Mielniki z młynem; na płd. karczma Bałki. Najwyższe wznies. na zach. 885 mt. . Własn. więk. tu i w Stynawie Wyżnej oraz Demni Niżniej ma roli or. 195, łąk i ogr. 140, pastw. 834, lasu 1506 mr. ; wł. mn. roli orn. 1685, łąk i ogr. 914, pastw. 516, lasu 215 mr. W 1880 r. było 185 dm. , 841 mk. w gminie, 10 dm. , 51 mk. na obsz. dwor. 806 gr. kat. , 30 rzym. kat. , 53 izr. , 4 innych wyzn. ; 876 Rusinów, 11 Polaków, 5 Niemców. Par. rzym. kat. w Stryju, gr. kat. w Stynawie Wyżnej. We wsi cerkiew, szkoła etat, lklas. i kasa Styborowszczyzna Styborzyce Stydynie Stygary Stygłów Stygoryszki Stygra Stygrany Stykana Stykleryszki Styków Stylągi Stymbury Stymonie Stymuzówka Stynaryszki Stynawa Stynawa poż. gm. z kapit. 96 zł Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr koronnych, ststwa stryjskiego. 2. S. Wyżna, wś przyległą z powyż szą. Przez wś płynie pot. Stynawa od płn. zach. z Orowa na płd. wschód do Stynawy Niżniej i przyjmuje z obu boków liczne strugi. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie Styna wy. W 1880 r. było 184 dm. , 918 mk. w gminie, 3 dm. , 6 mk. na obsz. dwor. 908 gr. kat. , 6 rz. kat. , 10 izrael. ; 919 Rusinów, 4 Polaków, 1 Niemiec. Par. rzym. kat. w Stryju, gr. kat. w miejscu, dek. stryjski. Bo par. należy S. Niżna. We wsi jest cerkiew i szkoła etat. 1klas. Za czasów Rzpltej na leżała do dóbr ststwa stryjskiego. Niegdyś była w S. huta żelazna ob. Dod. do Gaz. lwow. , 1868, str. 271. Lu. Dz. Stynawa, rzeczka i miasto na Szląsku, ob. Ścinawa. Stynawka, rzeczka, bierze początek na obszarze Urycza, w pow. stryjskim, płynie granicą Jamielnicy, wchodzi na obszar gm. Orowa, gdzie z obu brzegów przyjmuje liczne drobne dopływy. Następnie przez Stynawę Wyżną i Niżną podąża do Rozhurcza, na którego obszarze uchodzi do Stryja Styngie, jezioro w pow. wileńskim, pod zaśc. Nadstynga Stynka 1. grupa zabudowań w Kuczurmare, pow. czerniowiecki. 2. S. , grupa zabudowań w gm. Wołoki, a tymże powiecie Stynwałd, ob. Stęgwałd. Stypa 1. os. młyn. , pow. będziński, gm. i par. Włodowice; 1 dm. , 10 mk. , 7 mr. 2. S. , młyn. , pow. będziński, gm. Żarki; 1 dm. , 4 mk. , 16 mr Stypin al. Stypień, 1470 Stypino, kol. , pow. kolski, gm. Izbica, par. Modzerowo, odl. od Koła 20 w. , ma 9 dm. , 104 mk. 77 ewang. . W 1827 r. 8 dm. , 84 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Izbica. Mateusz de Stypino, prokurator konsystorza włocławskiego, występuje w akcie z 1470 r. Kod. dypl. pol. , II, 540. Według reg. pob. pow. przedeckiego z 1557 r. wś Stipino, w par. Izbica, własność Mikołaja Sokołowskiego, miała 61 2 łan. , 2 zagr. Pawiński, Wielkp. , II, 21. Br. Ch. Stypiny 1. fol. , pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 55 w. od Poniewieża. 2. S. , wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 42 w. od Poniewieża Stypirnie, wś, pow. szawelski, gm. Okmiany, o 72 w. od Szawel Styponajcie, wś, pow. rossieński, par. Betygoła Styporz, wś, ob. Ściborz 2. . Stypułki Borki, S. Giemzino, S. Koziołki, S. Święchy i S. Szymany, wsi szlacheckie, pow. mazowiecki, gm. Piszczaty, par. Kobylin. S. Szymany leżą nad rz. Śliną. W 1827 r. S. Bor Sty ki miały 12 dm. , 65 mk. ; Giemzino 10 dm. , 52 mk. ; Koziołki 4 dm. , 25 mk. ; Swięchy 12 dm. , 67 mk. ; Szymany 26 dm. , 155 mk. Wspominane w aktach sądow, z 1524 i 1527 r. Gloger, Ziemia bielska. Br. Ch. Stypuły 1. fol. , pow. sochaczewski, gm. i par. Kozłów Biskupi, odl. 3 w. od Sochaczewa, ma 8 mk. , 223 mr. 162 mr. roli. W 1827 r. było 2 dm. , 18 mk. 2. S. , fol. , pow. łaski, gm. Pruszków, par. Marzeniu, odl. 10 w. od Łasku, ma 2 dm. , 21 mk. , 108 mr. 89 mr. roli. W 1827 r. 4 dm. , 37 mk. Na początku XVI w. S. miały tylko samych zagrodników, którzy dawali dziesięcinę i kolędę pleb. w Marzeninie Łaski, L. B. , I, 483. Według reg. pob. pow. Szadkowskiego z 1552 r. , płacił tu Pluta od 1 4 łanu Duszek z 1 8 łanu Brodzki z 1 2 łanu Pawiński, Wielkp. , II, 248. Br. Ch. Styr, rzeka w Galicyi oraz w gub. wołyńskiej i mińskiej, prawy dopływ Prypeci. Bierze początek w północnowschodnim kącie Galicyi, u stoków wodnego działu europejskiego, w pobliżu źródeł Bugu Zachodniego i Seretu, powstaje z kilku strug, z których główne ramię podług jednych wypływa w okolicach Huciska i Suchodołów, podług innych zaś z błot pomiędzy Czechami a Zabłotcami, na płn. wschód od Oleska. Płynie zrazu łożyskiem szerokiem ale płytkiem ku północy pod Stanisławczyk, gdzie od lewego brzegu przybiera ramię płynące od Oleska, zwane Libercią, dawniej Hubercią, tworzy następnie obszerne moczary i po za wsią Strzemilcze w pow. brodzkim wchodzi w granicę pow. dubieńskiego pod wsią Mierzwy, gdzie od lewego brzegu przybiera rzkę Sudyłówkę al. Burkacz. Płynie zrazu w kierunku wschodnim pod Kutrową, poczem przybiera kierunek płn. wschodni i w licznych zakrętach mija Beresteczko, Peremel, Humniszcze, Boremel, Łysin, Targowicę, pod którą przybiera od pr. brzegu Ikwę, Podłożce, Łuczyce, W. Boratyn, Łuck, Czerczyce, Rożyszcze, Żydyczyn, Dubiszcze, Sokul, Kołki, Komarów, Czartorysk. Od Czartoryska zwraca się ku północy na Koźlińce, Połonne, Waraż, Rafałówkę, Babki, pomiędzy wsiami Mulczyce Malczyce, w pow. łuckim i Byszlak w pow. pińskim przechodzi do gub. mińskiej, oblewa wsi Borowa, Nowosiołki, Ciełkowicze, Wołczyce, Murowin, mko Pohost, wś Hubin, Stare Kopio, Iwańczyce, pod któremi oddziela lewe ramię, zwane Prostyr uchodzące do Strumienia, Ładorozie, Wiesznia, Ławick, po za którą łączy się ze Zgniłą Prypecią i zmienia kierunek na bardziej wschodni, Łopatyn, Kołby, Hrywkowicze i Wulwicze i wśród błot na przeciw wsi Be reźca ma ujście, o 20 w. poniżej połączenia się Stypin Stypa Stynwałd Stynka Styngie Stynawka Stynawa Styr Stypuły Sty Stypułki Styporz Styponajcie Stypirnie Stypiny Strumienia z Jasiołdą. Ogólna długość wy nosi do 478 w. , z tego na Galicyę wypada około 50, na gub. wołyńską 3285 na pow. piń ski 100 w. ; szerokość w gub. wołyńskiej wy nosi od 15 do 30 saż. , w mińskiej od 20 do 46 saż. ; głębokość w gub. wołyńskiej od 1 do 10 stóp, w mińskiej od 10 do 20 st; średnia prędkość biegu 11 2 st. na sekundę, miejscami jednak dochodzi do 4 st. ; zwykły spadek w gub. wołyńskiej jest od 4 do 6 cali na wior stę. Brzegi w ogóle nizkie i błotniste, miej scami tylko wyniosłe. I tak lewy brzeg podnosi się od wsi Peremcl, pod mkiem Boremlem i dalej, poczem znów około Targowicy wy stępuje wzniesienie prawego brzegu, nastę pnie około wsi Łuczyce wyniosłości przeno szą się na brzeg lewy i występują na prze mian na brzegu prawym od wsi Jalonica do wsi Krupy i lewym od W. Bariatyna do Łucka i w końcu znowu na prawym do Czar toryska, poczem oba brzegi stale są nizkie, błotniste, pokryte zaroślami, trzciną lub la sem. Dno rzeki w gub. wołyńskiej przewa żnie jest piaszczyste, w gub. mińskiej zaś błotniste. Dolina rzeki w gub. wołyńskiej roz ciąga się od 300 saż. do 21 2 w. i obfituje wzalewne łąki. Wezbranie wiosenne ma miejsce około 20 marca, przyczem poziom rzeki po dnosi się od 4 do 7 st. i cała dolina zalaną jest wodą w przeciągu 2 do 5 tygodni. Styr jest spławny na całej przestrzeni od granicy Galicyi, żeglowny zaś na przestrzeni 330 w. , od ujścia Ikwy. Żegluga trwa tylko pod czas wiosny, od marca do maja i czerwca. Główne przeszkody utrudniające żeglugę są liczne mielizny, śluzy, mosty, pale po nich pozostałe, krzaczyska i t. d. , oraz liczne mły ny 3 stałe i 66 młynów pływaków w gub. wołyńskiej i 14 w gub. mińskiej. Mosty znajdują się we wsi Mierzwie na granicy ga licyjskiej, Bilczu, Targowicy, Łucku, Różyszczach, Kołkach, Borowiczach, Kulikowiczach i w Wulwiczach jedyny most stały w granicach gub. mińskiej; promy w Czartorysku, Chrynikach, Krasnem, Majuniczach i Rafałówce. Z dopływów ważniejsze od lewe go brzegu Budyłówka al. Burkacz, Zboryszówka, Tykwa, Stawga, Lutyca, Zieleźnica i Zgniła Prypeć; od prawego zaś Sucha Wielka, Scstrytyn al. Słonówka, Piaszewka, Ikwa, Konopla, Kormin i Stubła. Nad S. znajdowały się niegdyś gony i żeremie bo browe, obecnie obfituje jeszcze w ryby, jako to biełusze, głowacze, płocice, mareny, kiełby, wierozuby i in. J. Krz. Styrbajcie 1. wś, pow. rossieński, gm. Erżwiłek, par. Gawry, o 32 w. od Rossicń. 2. S. , wś, pow. rossieński, gm. Sartyniki, par. Taurogi, o 87 w. od Rossień. 3. S. , wś, pow. telszewski, w 2 okr. pol. , o 32 w. odl Telsz. Wchodziła w skład sstwa płotelskiego i była w posiadaniu emfiteut. Ogińskich. Styrbie, pow. rossieński, ob. Styrble. Styrbiszki 1 wś, pow. rossieński, gm. Łabardzie, par. Ławki, o 70 w. od Rossień. 2. S, wś, pow. rossieński, gm, Szweksznie, par. Chwejdany, o 78 w. od Rossień. 3. S. , wś, pow. szawelski, gm. Błagowieszczeńsk, o 49 w. od Szawel Styrble, u Buszyńskiego Styrbie, wś, pow. rossieński, gm. i par. Wewirżany, o 110 w. od Rossień. Styrcze, niem. Stircze, al. Berlińce, Burlińce, wś, pow. serecki, na wschód od gościńca sereckoczerniowieekiego. Graniczy od wsch. z Tereblestiem, od płn. z Opryszenami, . od zach. ze Słobodzią Berliiicami, od płd. z Czerepkowcami. Przez obszar S. płynie z płn. na płd. pot. Kotowiec, przybywający z Opryszon i wpadający do Seretu; tworzy on tu płd. granicę gminy. Obszar S. ze SłobodziąBerlińcami wynosi 1769 ha 12 ar. W samem S. było 1869 r. 81 dm. , 542 mk. ; 1880 r. 123 dm. , 633 mk. ; między nimi 445 gr. nicun. , 127 kat. , 54 żyd. , 7 in. wyzn. ; 485 Rusin. , 8 Rumun, , 74 Nieme, 66 iti. narod. Par. łać. w Serecie, gr. kat. w Hlibocie, gr. nieun. w Tereblestie. St. p. Czerepkowce. Własność funduszu religijnego gr. nieun. Br, G. Styrczynia, zaśc, pow. bobrujski, gm. La. skiewieże; miejscowość odludna, piaszczysta i nizinna. A. Jel, Styrga, ob. Stygra. Styrgard, niem. Thiergarth, fol. do Trumiejek, pow. suski, st. p. Neudoerfchen, par. kat. Iława; 1885 r. 10 dm. , 181 mk. Kś. Fr. Styrgiele, wś, pow. rossieński, par. teneńska. Styrki lub Styrnie, jezioro w pow. święciańskim, do 8 w. długie, do 2 w. szerokie, niedaleko wsi Zamek. Na wybrzeżu jeziora leżą zaśc. Olka, Podwornie i wś Poużole. Styrkowiec, wś w par. Przemyków, pow. pińczowski. W połowie XV w. wieś królewska, miała karczmę i młyn z rolą, z których dziesięcinę płacono pleb. w Przemykowie Długosz, L. B. , II, 150. Według reg. pob. pow. chęcińskiego z 1508 r. ze wsi Sturkowiec Wierzbicki płacił 10 gr. Pawiń. , Małop. 485. Późniejsze regestra poborowe nie zamieszczają tej wsi. Styrkowiec z Dziekanowem, wś, pow. brzeski, w piaszczystej równinie, wzn. 209 mt. npm. nad Uszwicą, przy torze dr. żel. Karola Ludwika, między stacyami Biadoliny i Słotwina. Osłonięta od zach. lasem jadownickim. Graniczy na płd. z Maszkienicami, a na płn. z Wokowicami. Wraz z wólką Dziekanowcm Dziekanówką, 49 dm. , 234 mk. i obszarem większej posiadłości liczy 66 dm. i 330 mk. ; Styrbajcie 20 zi i 4 7 z w 2 5 z d z sz iz z z Styrkowo 320 rzym. kai par. w Szczepanowie i 10 izrael. Obszar dworski Ed. Jastrzębskiego składa się z 164 mr. rolij 13 mr. łąk, 6 mr. past. i 102 mr. lasu; obszar mn. pos. z 186 mr. roli, 320 mr. łąk i 29 mr. past. Gleba piaszczysta, lecz przez nawodnienie i zmie szanie z gliną urodzajna; lasy świerkowe wy sokopienne, dobrze utrzymane, S. lub Sterkowiec został założony prawdopodobnie w XVI w. , nie wymienia go bowiem Długosz Lib. ben. , w 1581 r. zaś był własnością Jana Rupniewskiego, który płacił tylko od 1 łanu kmic, i 1 komor, z bydłem Pawiński, Ma łop. , 57. Mac. Styrkowo, jezioro pod wsią Czymbary, w pow. wileńskim. Slyrławki, wś, pow. lecki, dek. reszelski; ma kościół par. ewang. Około 1550 r. parafia katolicka, Styrnia, zaśc. nad rzką Wilgą, pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. Troki, okr. wiejski i dobra skarbowe Kowieńska Waka, o 14 w. od Trok, ma 2 dm. , 9 mk. kat. w 1865 r. 7 dusz rewiz. . Styrnie 1. al. Styrna, jezioro w pow. wileńskim. Na brzegach leżą wsi Giejdziszki, Kaszelina, Krowiale, Miaćkiany, oraz zaśc, Kaszelina i Kiewlińce. 2. S. , ob. Styrkie, Styrnie 1. zaśc. rząd. nad rzką Kiewną, pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 28 w. od Święcian, 1 dm. , 9 mk. kat. 2. S. , fol nad jez. Styrnie, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. Łabonary, okr. wiejski Styrnie, o 48 w. od Święcian, ma 1 dm. , 21 mk. kat. ; w 1865 r. własność Zarnowskich. 3. S. , fol. , tamże, o 49 w. od Święcian, ma 2 dm. , 13 mk. kat. ; w 1865 r. własność Januszewskich. Była tu kaplica kat. par. Łabonary. W skład okr. wiejskiego wchodzi wś Poaźale i zaśc. Antorosze, Amerynis, Ełniełka, Mile, Olka, Podsztyluk, Podbużyns, Podnacztis, Poejsiata, Styrniełka, Stachowszczyzna, Szejkiszki, Szłapy, Sznaryszki, Tartak i Wielkie Sioło, w ogóle 59 dusz rewiz. włośc, uwłaszczonych i 30 bezrolnych. 4. S. , fol. i dobra nad jez. Styrnie, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Malaty, okr. wiejski Czulsk, o 65 w. od Wil na. Fol. w 1866 r. miał 1 dm. , 8 mk. kat. ; własność pułk. Nowickiego. J. Krz. Styrniełka, potok w pow. święciańskim, przepływa pod fol, Podkrzyże. Styrniełka 1. zaśc. nad potok. t. naz. , pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. Łabonary, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Żarnowskich, Styrnie, o 10 w. od gminy a 45 w. od Święcian, ma 4 dm. , 25 mk. kat. i 11 żydów w 1865 r. 1 duszą rewiz. . 2. S. , zaśc. nad rzką t. naz. , pow, wileński, w 3 okr. pol. , gm. Malaty, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Powstańskich, Czulsk, o 12 w. od Malat a 83 w. od Wilna, ma 1 dm. , 10 mk. kat. 6 dusz re wiz. w 1865 r. . 3. S. , osada karcz, tamże, 1 dm. , 10 mk. kat. J. Krz, Styrninie 1. zaśc, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Łabonary, o 8 w. od gminy, 8 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Łyngmiany. 2. S. , zaśc, pow. poniewieski, w 1 okr. pol, o 34 w. od Poniewieźa. Styrniszki 1. dwór, pow. nowoaloksandrowski, w 5 okr. pol, o 108 w. od Nowoaleksandrowska. 2. S. , pow. nowoaleksandrowski, ob. SternuzhL Styrpykij wś, pow. rossieński, par. szwckszniańska. Styrtyj wś u zródeł Bystryjówki, pow. żytomierski, o 8 w. na płn. wschód od Czerniachowa. Grunta składają się wyłącznie z gnejsu. Należała niegdyś do dóbr Przyborsk Niemiryczów. W 1648 r. w dziale Stefanii. Styryca, rzeczka, dopływ rz. Styru, do którego uchodzi pod Łuckiem. Styrykowo, dobra, pow. suraski, w 3 okr. pok, do spraw włośc, w 1863 r. 116 dusz rewiz. Styrzyniec, wś i fol. nad rz. Krzną, pow. bialski, gm. Sitnik, par. Biała odl. 7 w. , ma 18 dm. , 201 mk. W 1827 r. było 18 dm. , 132 mk. W 1885 r. fol. S. rozl. 784 mr. gr. or. i ogr. 650 mr. , łąk 82 mr. , lasu 32 mr. , nieuż. 20 mr. ; bud. mur. 2, z drzewa 24; płodozm. lOpol, las nieurządzony, pokłady torfu. Wś S. 25 os. , 617 mr. Br. Ch. Stytyczów, pow. piński, ob. Stetyczów. Suako, węg. Swako, wś, w hr. szaryskicm, ma kościół par. gr. kat. , zdrój szczawiowy, 475 mk. Suanenburg, niewykazana u Bienenstamma miejscowość, w dzisiejszej gub. inflanckiej, tworzyła niegdyś sstwo niegrodowe suanenburskie, położone w ks. inflanckiem. Powstało w czasie zawojowania Inflant przez Stefana Batorego i podzielenia tychże przez Stany Rzpltej na wdztwa i starostwa. Podług metryk koronnych pierwszym sstą był Jan Tyzenhauz, wwda derpski, około 1588 r. Po Tyzenhauzach z mocy przywileju kr. Władysława IV z d. 29 marca 1635 r. Wojciech Ważyński za zasługi dla kraju miał sobie nadane trzy sstwa w Inflantach maryenburskie, suanenburskie i kierembeceńskie. ustało przez odpadnięcie części Inflant do Szwecyi. Subacze, wś włośc, pow. sejneński, gm. i par. Kopciowo, odl. od Sejn 19 w. ; 6 dm. , 75 mk. , 435 mr. W 1827 r. było 3 dm. , 41 mk. Wchodziła w skład dóbr Hołny Wolmera. Subacze 1. wś, pow. lidzki, w 3 okr. pol, gm. Żołudek, okr. wiejski Krasule, o 40 w. Sub Sub Subko Subaczewo od Lidy, w 1865 r. 6 dusz rewiz. ; własność Szalewiczów. W spisie z 1866 r. podana jako okolica szlach. , mająca 4 dm. , 37 mk. katol. 2. S. , fol. , pow. wołkowyski, w 4 okr. pol, gm. Wilczuki, o 17 w. od Wołkowyska. 2. S. , ob. Subocze i Subycze, Subaczewo, wś, pow. dzisieński, w 4 okr. pol, gm. Jazno, okr. wiejski Cwietyn, w 1865 r. 32 dusz rewiz. ; należała do dóbr Prosiełkowicze, Rypińskich. Subaczyszkij wś, pow. maryampolski, gm. Gudelo, par. Skrawdzie, odl. od Maryampola 24 w. , ma 11 dm. , 123 mk. W 1827 r. było 6 dm. , 62 mk. Subange, jezioro w pow. licbarskim, ob. Kwiecowo, Subbacze, SubbatSee, ob. Subocz, Subockie jezioro. Subbotow, ob. Subotów. Subern, dobra prywatne, w okr. i pow. goldyngskim, par. frauenburska Kurlandya. Subinajty, wś, pow. rzeżycki, ob. Cybinowa. Subinowo, wś u źródeł rz. Łzy, w pow. lucyńskim. Subkowy 1. dawniej Sobkowy, niem. Subkau, dok. 1282 Sobcouo, Schobkow, Schobokow, Sopkow, Zopcoiü, wś kośc, w pow. tczewskim, 11 klm. na płd. od Tczewa, przy dr. żel. wschodniej i szosie tczewskiej, po obu brzegach strużki Drybok Drebeck, dopł. Wisły, śród żyznych nizin gdańskich. Zawiera 21 włośc, posiadeł i 26 zagród, razem 1260 ha 20 łąk, 1133 roli orn. . W 1885 r. 93 dm. , 253 dym. , 1134 mk. , 986 kat. , 145 ew. , 3 żyd. We wsi urząd poczt. 3 klasy, 3klas. szkoła bezwyznaniowa 1887 r. 3 naucz. , 182 dz, i kościół katol, paraf. p. w. św. Stanisława bisk. Przy kościele szpital dla 5 ubogich, bractwo Różańcowe od 1720 i Trzeźwości od 1857. W skład par. wchodzą S. , M. Słońca, M. Gare, W. Słońca, Radostowo, Starzęcin, Brzuszcz, Warcimierz i Warcimierek, Gniszcwo, Czarlin, Wielgłowy, Narkowy i Gorzędziej kośc. filialny. R. 1867 liczyła parafia dek. tczewski 3762 dusz, 1889 r. zaś 3356. Kościół murow, ma presbyteryum z pięknem, gwiaździstem sklepieniem; zakrystya, skarbiec i przedsionek pochodzą z r. 1300 około, wieża zaś i nawa z drewnianym sufitem z drugiej połowy XIV w. Z zabytków sztuki zasługują na wzmiankę ośmioramienny pająk z 1710 r. i duży dzwon z 1499 r. ob. Bauu. Kunstdenkm. der Prov. Westpreussen, str. 254 256, tamże podany jest rysunek kościoła. Proboszczami komondarzami byli tu 1. 1309 r. Johannes, plebanus in Sobcow ob. P. U. B. V. Pcrlbach, Nr. 670; 2. Jan Butow, komendarz 1483; 3. 1578 r. , Bartłomiej a Biecz; 4. 1695 r. , Wawrzyniec Smugatius; 5. Marcin Śmiglewski; 6 1682 r. , Albert Józef Korpalewski, dziekan tczewski; 7. 1693 r. Jerzy Piotr Jesionowski; 8. 1716 r. , Ignacy Rogaczewski, 1718 r. został prob. w Skórczu; 9. 1718 r. , Franciszek Ruthen; 10. Paweł Lazarowicz; 11 1750, Tomasz Mucho wski, dziekan tczewski ob. Borek Echo sepulchralis, II, 618 621; 12. Wineenty Ignacy Schultz 1780; 13. Andrzej Pomieczyński 1848; 14. Aleksander Pomierski 1861 1889; 15. Wojciech Ziemann 1889. R. 1687 liczyła parafia około 600 dusz. Prob. posiadał 4 włóki i 3 ogrody; nauczyciel był organistą; w szpitalu mieszkało 2 ubogich ob. Wizyt. Madalińskiego, str. 48 49. R. 1710 dawała wś meszne od 64 1 2 włók razem 321 4 korcy żyta i tyleż owsa; z dworu miał prob. 100 fl. pobierać, ale wówczas pieniędzy tych nie płacono ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 167 169 j. R. 1780 należały do par. , oprócz już wymienionych osad, następujące Brzeźno, Łowiguz, Fyszbudy i Kępa. W całej paraf, liczono 2141 kat. i 46 akatol. , żydów niebyło. W bibliotece kościelnej znajdowały się kazania Fabera, Steyna, Chleb duchowny i inne. Proboszczem był Wincenty Ignacy Schultz, kanonik włocławski i kruszwicki i oficyał archidyakonatu pomorskiego; przebywał najwięcej w Szotlandzie pod Gdańskiem, tu zaś utrzymywał 2 wikarych. Mieszkańców liczyły S. 650 645 kat. ob. Wizyt. Rybińskiego, str. 39 51. Hisiorya S. villa perampla, jak pisze Borek, należą do najstarszych osad okolicy. Za książąt pomorskich S. należały do bisk. kujawskich. R. 1282 przekazał Mestwin wś tę i kilka innych bisk. Alberowi ob. P. U. B. V. Pcrlbach, Nr. 341. Przedtem należały S. do Michała, który przerzuciwszy się w czasie wojny Mestwina z margrabiami brandenburskimi na stronę wrogów jego, został z kraju wydalony i majątku pozbawiony. Po śmierci Mestwina poczyniła rodzina kroki ku odzyskaniu włości. Za pierwszej bytności Przemysława na Pomorzu 1295 r. stanęli synowie Michała Mikołaj, Jerzy i Rudolf wraz z zięciami w Świeciu ze skargą na bisk. kujawskiego Wisława. Lecz Przemysław rozstrzygnął na podstawie dok. Mestwina przeciw nim. Następnie jednak bisk. Gerward 1300 r. wypłacił trzem synom Michała 60 grzyw, denarami, za które się zrzekli wszystkich praw do Subków. Wypłacona suma stała się przyczyną trzeciego pozwu 1334 r. przez synów Jerzego i krewnych, którzy pokazali jakiś list rzekomo dowodzący, że biskupi trzymali S. tylko na mocy zastawu. Sędzia świecki Jan rozstrzygnął na korzyść biskupa. Odtąd S. były w spokoj nem posiadaniu biskupów aż do kasaty dóbr duchownych. R. 1290 uzyskał bisk. Wisław od Mestwina dla wsi prawo chełmińskie jure Theutonico locandam, ob. P. U. B. v. Perlbach, Nr. 465. Lokacya nastąpiła 1301 r. W tym roku nadaje bisk. Gerward sołectwo S. i Swarożyna Henrykowi, synowi sołtysa gniewskiego, i Janowi dc Lywnow za 92 grz. toruńskiej monety celem osadzenia tych wsi na prawie chełm. Sołtysowie mogą posiadać 4 wolue włóki i karczmę, od której mieli rocznie 1 grz. płacić na św. Marcin. Mieli także sądzić wszystkie sprawy większe i mniejsze, jednak w obecności pełnomocnika biskupiego, a z kar zatrzymać dla siebie trzeci grosz. Włościanie mieli, po upłynieniu jednego roku wolnego, od każdej włóki flamlandzkiej na św. Marcin po 3 kor. pszenicy, 3 jęczmienia, 3 kor. żyta i tyleż owsa i po 2 kury do dworu odstawiać. Na Nowy Rok zaś będą nam płacili po 10 skojców od włóki. Sołtysowie zaś pieniądze te nam wręczyć powinni. Dla siebie zaś zastrzega biskup dwór, kaplicę, ogród, młyn i staw, 2 włóki i kilka morgów obok dworu i 4 włóki na obszarze do wsi należącym. Ile razy zaś do Subków przybędziemy, powinni nam poddani aż do naszego najbliższego dworu lub najbliższej wsi dostawić podwody. Dla proboszcza rector ecclesiae wyznaczamy 4 włóki, włościanie zaś będą mu dawali na św. Marcin po pół korca żyta i tyleż owsa od wł. Datum in Schobkow 30 maja ob. P. U. B. V. Perlbach, Nr. 594 a. Ciekawy jest przywilej Jakuba ze Smolna, wystawiony przez bisk. Macieja 1342 r. Włościanie subkowscy dostali teraz 5 lat wolnych, po upływie których mieli płacić od włóki po 8 skojców na walutę niemiecką około 5. 25 marek czynszu, a zamiast dziesięcin snopowych po 4 korce żyta, tyleż jęcz. i owsa do dworu odstawiać. Gdyby sam bisk. zjechał do wsi, obowiązani byli gospodarze dostawić koni pod jego furgony. Żadne gospodarstwo nic miało przenosić 2 włók flamlandzkich. Sołtys dostał dziesiątą włókę bez podatków i danin, połowę czynszu karczemnego i młyn pod wsią za pół grzywny około 78 marek czynszu i wolne mlewo dla fol. bisk. , we wsi położonego. Prócz tego miał sołtys sądzić wszystkie sprawy, większe jednak w obecności pełnomocnika biskupiego, a z kar zatrzymać dla siebie trzeci grosz ob. Rzyszczewski Cod. dipl. Pol. II, str. 264 i Kujot Majątki biskupie, str. 52. Widać, że biskupi urządzali w każdej wsi gospodarskiej osobny folw. Położenie gospodarzy było korzystne, gdyż obok miernego czynszu nie odbywali żadnych robocizn. Przechował się też przywilej z 1412 r. wystawiony dla Macieja, nazwanego Szkodą z Jeżewa. Maciej stanął przed bisk. Janem, przezwanym Kropidło, skarząc się, że podczas wojen ostatnich zagubił albo spalił się pierwszy dok. lokacyjny. W kancelaryi biskupiej nie można go było znaleść, więc odebrał nowy, ułożony według zeznań trzech dawniejszych włódarzy. Biskup przyznał mu 4 włóki, gdyż cała wś miała 41 oraz jezioro za wsią i część boru. Z sądów wszystkich miał przypadać Maciejowi trzeci grosz, przy cięższych sprawach miał jednak być obecny pełnomocnik biskupi. Gospodarze mieli dawać po całej grzywnie toruńskiej blizko 7 9 mrk. , po 2 korce owsa i 2 kury od włóki Rzyszczewski, 1. c, II, str. 377 i Kujot. 1. c, str. 53. Z dokumentów widać, że wszystkie majątki pomorskie bisk. włocławskich wydane były osadnikom. Z XVI w. posiadamy tylko nazwiska osadników S. , którzy 1526 r. wzięli w dzierżawę poblizkie Narkowy ob. t. VI, str. 911. Lustracya z 1760 r. donosi o S. , co następuje Klucz sobkowski w pow. tczewskim miał fol. 3 Sobków, Miłobądz i Mieszczynin. W S. pałac murowany o 2 kondygnącyach, , przez bisk. Rozrażewskicgo przebudowany, dachówką kryty. Karczem w tym kluczu 7 a w Sobkowcach na środku wsi z włóką gruntu wolną od czynszu, własność Wróbla, który ją po Lichocie otrzymał wraz z przywilejem Sarnowskiego bisk. z 1678 r. ; b druga tamże, własność prywatna; c w Malininie; d w Mieszczynie; e w Miłobądzu; f tamże; g w Brzeźnie. Do tych karczem brano piwo z browarów sobkowskiego i miłobądzkiego a gorzałkę z Sobkowa. Łąki w tym kluczu z pastwiskiem wynosiły 588 Sołectw było 6 w Sobkowcach 2, w mr, Malininie, Miłobądzu, Brzeźnie i w Mieszczynie, każde po 2 włóki. Sołtysi wybierali podatki od gburów i posłańca konnego z listami wysyłać byli zobowiązani. Lasów w tym kluczu nie było, palono słomą i torfem. Wsie w tym kluczu Subkowy włók 68 1 2, Brzeźno 18 wł, Miłobądz 29 wł. , Maliniu 26 wł. , Mieszczynin 13 wł. Klucz ten trzymał w dzierżawie ksiądz Sikorski, scholastyk, za zł. pruskich 14000 ob. . Majątki biskupie p. ks. Kujota, str. 59. Notatka w Documenta varia manuskrypt w Peplinie, pochodząca pewnie z XVIII w. , opiewa Ta wieś erygowana jest od Krzyżaków na 80 i pół włóce, od których zamek jest in possessione 12 wł; x. pleban czterech wł. wolnych, sołtys także 4 wł. wolnych, każdy karczmarz, których jest 2, jednej, a resztę 581 2 włóki sieje communitas całej wsi str. 74. Okazały dwór tutejszy był przez długi czas niejako drugą rezydencyą bisk. , do których dyecezyi należał archidyakonat pomorski. Chętnie tu przebywali, zwłaszcza odkąd Gdańszczanie 1414 r. zburzyli pałac biskupi na Górce pod Gdańskiem. Tu na początku XIV w. odwiedził biskupa wojewoda brzeski Albert, wy Subkowy mieniony jako świadek w aktach procesu z 1339 r. ob. Ser. rer. pruss. , I, 793. Tul przyjmuje bisk. Jan na początku sierpnia 1410 rpodczas oblężenia Malborka połnomocnika gdańskiego Konrada Letzkau. Wpływo wi biskupa pewnie przypisać należy, że Gdańsk krótko potem hołduje królowi ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , 16, 68. Ro ku 1626i podczas pierwszej wojny szwedzkiej, gościł tu król Zygmunt III wraz z swoim orszakiem u biskupa. W przestronnym tutej szym kościele nieraz młodzi lewici otrzymywali święcenia kapłańskie, 10 razy całe duchowień stwo pomors. zgromadzało się na dyecezalne sobory. Przy rezydencyi biskupiej znajdował się osobny dom dla poprawy duchownych. Włódarz czyli starosta biskupi, zwykle do stojnik jaki duchowny, zawsze tu mieszkał. Tu odstawiano po części czynsz w zbożu i drobiu z dóbr biskupich. Dziś po pałacu bi skupim ledwie ślady zostały, zaginęła i ka plica biskupia ob. Utrac. kościoły ks. Fankidejskiego, str. 75 76. Według Adlerholda został tutejszy pałac już w XIV w. , za czasów Kazimierza Wielkiego, przez bisk. kujawskiego Macieja I 1323 66 wysta wiony, a później przez bisk. Rozrażewskiego 15811600 restaurowany. 2. S. , dworzec, tamż, gm. Radostowo, paraf. kat. wś Subko wy; 4 dm. , 35 mk. 3. S. , domena fiskalna, tamże, 1 km. od dworca, 258 ha 219 roli orn. , 15 ha łąk; 1885 r. 8 dm. , 20 dym. , 118 mk. , 96 katol. , 22 ewang. ; hodowla bydła i mlekarnia. Kś. Fr. Subocinki, zaśc, pow. bobruj ski, w 3 okr. pol. hłuskim, gm. NoweDorohi, ma 6 osad. Subociszki, zaśc. nad rzką Komajką, pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Hoduciszki, o 31 w. od Święcian, ma 7 dm, , 61 mk. katol, w 1865 r. 22 dusz rewiz. . Subockie, niem. subbalSee, jezioro w Kurlandyi, w okr. zelburskim, par. dyneburskiej; do 3 w. długie a 1 4 w. szerokie; oddziela mka Stary i Nowy Subocz. Subocz 1. żmujdzkie Subaczius, mko rządowe nad rz. Wieszyntą, pow. wiłkomierski, gm. Subocz, o 60 w. od Wiłkomierza, ma 540 mk. , kościół katol. , zarząd gminny, szkołę ludową. W 1869 r. było 45 dm. , 397 mk. , kościół katol, paraf. , dom przytułku, dom modlitwy żydowski, zarząd gminny, magazyn zapasowy zboża, młyn wodny, dwa jarmarki 29 czerwca i 16 lipca. Kościół katol, parafialny, p. w. św. Trójcy, jak niesie podanie, został wzniesiony w 1590 r. przez Zygmunta III. Gdy pierwotna świątynia drewniana uległa zupełnemu zniszczeniu, w 1882 r. w dzień św. Trójcy, odbyło się założenie i poświęcenie kamienia węgielnego przez ks. Andrzeja Dulskicgo, dziekana wiłkomierskicgo, a w 1885 r. wniosła się świątynia murowana, 75 łokci długa i 36 łokci szeroka, w stylu ro mańskim, o dwóch poważnych wieżach, z da chem z blachy żelaznej, otynkowana we wnątrz i zewnątrz, z wyniosłem sklepieniem, z posadzką cementową. Kościół poświęcony został w d. 27 października 1885 r. z upowa żnienia biskupa żmujdzkicgo przez ks. Micha ła Chodrowicza, proboszcza i dziekana ponicwieskiego. Parafia katol. , dekanatu wiłkomicrskiego, ma 7001 wiernych. Filia w Korsakiszkach p. w. Serca Jezusa, drewniana, wzniesiona w 1803 r. przez Iwaszkiewicza, a odnowiona w 1831 kosztem Galofa. Kapli ce w Suboczu, Jezusa Chr. , drewniana, fun dowana w 1834 r. przez ks. Andrzejewskie go; w Surdegach, św. Michała drewniana; Bigajlach, św. Magdaleny, z drzewa wniesio na w 1682 r. przez Tyszkiewiczów; Poławkach, św. Jerzego, wzniesiona w 1772 r. przez włościan Brej wiów; Strzecznie, św. Pa wła, z 1821, drewniana; Zyliszkach z 1851 r. , p. w. Podwyższenia Krzyża św. ; Pcliszach z 1763 r. , p. w. N. M. Panny, fundacyi Kołyszków; Popilach, św. Jana, fundacyi Billewicza i w Tyłtagole, św Michała Archanioła, z 1858 r. Gmina Subocz, należąca do 2 okr. pol. do spraw włościańskich, składa się z 12 okręgów wiejskich starostw, obejmuje 75 miejsc zamieszkałych, mających 2896 mk. włośc. Dawniej S. z przyległościami stanowił sstwo niegrodowe, które w 1607 r. liczyło 1974 dm. hybernowych i przynosiło 1662 złp. i 15 gr. intraty. Od 1721 do 1752 r. było w posiadaniu Antoniego Ludwika Dusiatskiego Rudominy, podkomorzego bracławskiego, a od 1752 do 1769 r. syna jego Jana Mikołaja Rudominy, marszałka brasławskiego. Dalej starostwo było we władaniu Jana Ludwika de Broel Plater, który w 1771 r. opłacał 1804 złp. 16 gr. kwarty, a 1452 złp. hyberny. Na sejmie z 1773 75 r, Stany Rzpltcj nadały te dobra narodowe w cmfiteutyczne posiadanie Leonowi Borowskiemu, pisarzcwiczowi grodzkiemu pow. upickiego. 2. S wś, pow, wiłkomierski, gm. Subocz, o 66 w. od Wiłkomierza. 3. S. , st. dr. żel. lipawo romeńskiej, na odnodze RadziwiliszkiKałkuny o 65 w. od Wiłkomierza, między Sławianiszkami o 18 w. a Poniewieżem o 23 w. , odl. o 112 w. od Kałkun a 74 w. od Radziwiliszek. 4 S. , ferma, tamże, o 68 w. od Wiłkomierza. J. Krz. Subocz, mylnie Subocza, wś nad Dniestrem, pow. uszycki, w 2 okr. pol. Żwańczyk, gm. , par. kat. i sąd Kitajgród, par. praw. Kołaczkowce, o 25 w. od Kamieńca a 50 w. od Uszycy, ma 43 osad, 194 mk. , 277 dzies, ziemi włośc, 624 dworskiej z Kołaczkowcami, Subo Suboc Subocz Subocinki Subocz 21 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. N. M. P. , murowaną, wzniesioną w 1883 r. Pod S. ginie jedna gałęź gór miodoborskich. Przezwłościan poszukujących skarbów odkryte tu zostały dwie jaskinie skalne. W pierwszej przed wejściem do pieczary, w miękkim wa pieniu wyryty jest napis cerkiewny, a poni żej niego zaznaczony 1734 r. Obie jaskinie, podobne do bakockich, mają w ścianach wie le wykutych grobów i są zapewne sklepami do grzebania zmarłych ob. Kraj, 1890 r. , Nr. 6. Podług reg. pobor, z 1565 r. Dobek z je dnej części wsi płacił od 7 pługów i 1 łanu popowskiego, z drugiej zaś części królewskiej, płacił Wolski, pisarz ziemski kamienie cki, od 2 pługów. W 1569 r. Wolski płaci od 2 pługów, Dobek zaś od pięciu. W 1578 r. Bobkowa płaci od 7 pługów, 1 łanu popówskiego i 1 rzemieśl. 5 gr. , Wolski zaś od 2 pługów Jabłonowski, Wołyń i Podole, 187, 188, 219, 220, 291. Podług lustracyi Humieckiego, kasztelana kamienieckiego, z 1616 r. S. Szuboc była wsią królewską i wraz z Teremcami, Kołodziejówką i Koleckowcami al. Kubakowcami była w posesyi Stanisława, Jerzego i Jakuba, synów Andrzeja Potockie go. Na które pokazali stare sumy, dobre, od ś. p. Władysława i Kazimierza królów zapi sane, które iż jeszcze czworgiem dożywocia nie ekspirowały, bo dopiero w czwartem do żywociu te dobra trzymają, lustracyi naten czas niepodlegają. Podług lustracyi z 1629 r. trzecia część tych samych wsi była w posessyi Potockiego, z opłatą 121 fi. 6 gr. 5 den. Jabłonowski, Lustracye, 67, 192. W ostatnich czasach S. posiadali Stempkowscy, od których nabył Hipolit Darewski, dziś jego syna. Dr. M. Subocz Nowy i Stary, niem. Subbat Neu i Alt, dwa mka, w okr. zelburskim, pow. iłukszteńskim w Kuliandyi, odl. o 172 w. od Mitawy, w pobliżu granicy gub. kowieńskiej, przedzielono jeziorem Subockiem, komunikacyę przez które ułatwia stały most. 1. S. Nowy Neu SuMat, należy do dóbr Proden par. prodeńska, miał w 1863 r. 67 dm. , 582 mk. 102 ewang. , 98 kat. , 15 praw. , 12 rozkoln. , 355 żydów, kościół ewang, murowany, synagogę i 2 domy modlitwy żydowskie, szkołę szlachecką, założoną w 1682 r. przez Hektora Fryderyka von der Osten Sacken w 1857 r. 28 chłopców i 4 dziew, , szkołę żydowską 10 uczniów. Mko założone zostało przez baronów von der Osten Sacken w drugiej połowie XVII w. 2. S. Stary Alt Subbat, należy do dóbr Schlossberg, w par. dyneburskie, miałw 1863 r. 47 dm. , 535 mk. 132 kat, 22 prawosł, 24 ewang. , 139 rozkolników, 218 żydów, kościół katolicki, synagogę drewnianą, dość ożywione targi co poniedziałek; st. poczt. , odl. o lO 1 2 w. od st Abeli. Kośc. katol, parafialny p. w. św. Mi chała, z muru wzniesiony w 1831 r. przez hr. Michała PlaterZyberga. Parafia katol, de kanatu semigalskiego, 2723 wiernych. Mko założone zostało w XVII w. Miasteczka te przedstawiają ciekawe na oko zestawienie biedy i niedbalstwa ludności litewskiej, . z względnym dobrobytem i starannością Łotyszów i Niemców. J. Krz. Suboczanka przys. , pow. lityński, ob. Stępowa, Subocze 1. Bliższe, wś, pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. i par. Komaje, okr. wiejski i dobra 1865 r. Kontkowskich, Serenczany, o 10 w. od gminy a 24 w. od Święcian, ma 4 dm. , 46 mk. kat. w 1865 r. 25 dusz rewiz. . 2. S. Dolnewś, tamże, 5 dm. , 42 mk. kat. w 1865 r. 37 dusz rewiz. . 3. S. , ob. Subaczę, Suboczunyj wś, pow. wiłkomierski, gm. Onikszty, o 48 w. od Wiłkomierza. Subortowicze, wś włośc, i dobra skarbo we nad jez. Linamarka, Pokempis i Kempino, pow. trocki, w 4 okr. pol. , gm. i par. Mereez, okr. wiejski Ruskie Sioło, o 5 w. od gminy a 84 w. od Trok. Fol. ma i dm. , 17 mk. kai, wś 10 dm. , 97 mk. t. wyzn. w 1865 r. 46 dusz rewiz, . W 1850 r. dobra skarbowe S. składały się z 1 fol. , 3 wsi i 3 zaśc. i miały 2373 dzies. Stanowiły dawniej sstwo niegrodowe subortowickie, które podług spisów podskarbińskich z 1766 r. obejmowało wś S. z folwarkiem. Posiadał je Antoni a następnie Michał Karłowicz, opałacając kwarty 31 złp. 26 gr, a hyberny 20 złp. J. Krz. Subortow, okolica, pow. szawelski, gm. Szawkiany, o 40 w. od Szawel. Subotkino, wś włośc. , pow. konecki, gm. Blizin, par. Skarzysko, odl. od Końskich 24 w. ; ma 14 dm. , 27 mk. , 140 mr. Utworzona po 1864 r. na gruntach rządowych. Subotniki, mko nad Gawią, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Subotniki, o 44 w. od Oszmiany, 14 w. od Dziewieniszek a 120 w. od Wilna, ma 39 dm. , 347 mk. podług danych z 1882 r. 523 mk. , kościół katol, paraf. , zarząd gminy, szkołę ludową w 1885 r. 56 chłopców i 6 dziewcząt, st. poczt, na trakcie od st. dr. żel. lipaworo meńskiej Soły, młyn, browar. Kościół paraf p. w. Jerzego, z drzewa wzniesiony w 1636 r. przez ks. Albrechta Radziwiłła podług Korejwy kościół fundowany w 1573 r. a odrestaurowany w 1755 r. . Parafia katol. , dekanatu Wiszniewskiego, 4593 wiernych, a z filią w Łazdunach 8856 dusz. Kaplica w Kwiatu kowcach. Własność Umiastowskich. Okrąg wiejski obejmuje mko S. , oraz wsi Annopol, Borowiki, Czechowce, Dowgiałowszczyzna i Subocz Nowy Subocz Subotn Subotów Nickiawicze, w ogóle w 1865 r. 285 dusz rewiz. włośc, uwłaszczonych i 17 włośc, skar bowych. Gmina należy do 2 okr. pok. do spraw włośc, oraz 3 rewiru konskrypcyjno go, składa się z 5 okr. wiejskich S. , Kudcjsze. Huta, Zalesie i Wodol, obejmujących 42 miejsca zaludnione, mające 520 dm. i 4881 mk. włościan. Podług spisu z 1865 r. było w gminie 2593 włościan uwłaszczonych i 49 b, włośc, skarbowych. J. Krz, Subotów, mylnie Subboiow, wś skarbowa na prawym brz. Taśminy, pow. czehryński, w 1 okr. pol. , gm. Subotów, o 12 w. od Czehryna, ma 2259 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 200 osad, 2419 mk. praw. i 34 źyd. ; w 1741 r. było 100 sadyb a w 1808 r. 140 sadyb i 1157 mk. Taśmina biegnie tu śród płaskowzgórza tworzącego wysokie brzegi, poszarpane przez liczne jary i wąwozy wyżłobione przez wody. Jednym z nich płynie obfity potok okrążający wieś. W dolinie rzeki rozciągają się obszerne ługi zarosłe łozą i oczeretami. Wieś obfituje w sady owocowe; mieszkańcy uprawiają także tytuń. Do 1808 r. S. był mkiem, w którem odbywały się dość ludne jarmarki. We wsi są obecnie dwie cerkwie pierwsza Iliińska, murowana, druga Michajłowska, z drzewa. Pierwsza jest zabytkiem z czasów Bohdana Chmielnickiego i podług wizyt, z 1741 r. wzniesioną została w 1651 r. ; druga wzniesioną została w 1786 r. na miejsce poprzedniej z 1718 r. Założenie S. odnosi się do pierwszych lat XVI w. Obszar, na którym wś pierwotnie zasiedliła się, należał wpierw do ststwa czerkaskiego, następnie do korsuńskiego. W 1616 r. ststa korsuński Jan Danilowicz, wwda ruski, nadał Michałowi Chmielnickiemu grunt pusty w starostwie korsuńskiem. Chmielnicki pochodził podobno z Mazowsza i był szlachcicem h. Habdank ob. rkpsm współczesny w Dzienniku Warsz. , 1853, str. 268. Przeniósł się on na Ukrainę i tam osiadł pierwotnie w Lisiance w ststwie białocerkiewskiem, potem przebywał na dworze Żółkiewskich w Żółkwi, a następnie u Jana Daniłowicza w Olesku, został u tego ostatniego podstarościm w Czehrynie. Na nadanym sobie gruncie założył on futor. Czy nazwa Subotów była dawniejszą, czy tez wtedy nadaną, nie wiadomo. Futor ten opasany lasami i bagnami, wyglądał raczej na przystań rybacką lub osadę myśliwską, aniżeli na zagrodę rolnika. Założyciel wkrótce się zagospodarował; wykopał staw i wystawił młyn, który dobrą dawał intratę. Niedługo potem z oddziałem wolontaryuszów ob. Pisma St. Żółkiewskiego, str. 571 w 1620 r. pośpieszył na potrzebę wołoską, w której poległ pod Cecorą. Syn Bohdan, który był z ojcem na wyprawie, dostał się do niewoli, z której po dwóch latach powrócił. Tymczasem w 1629 r. umarł ststa Jan Daniłowicz, a gdy w roku następnym ginie 1630 syn jego i następca Stanisław, ststwo korsuńskie dostaje się Aleksandrowi Koniecpolskiemu. Ponieważ wobec zmiany starostów nadanie Daniłowicza, bez zatwierdzenia królewskiego, nie mogło obowiązywać następców, przeto Bohdan, gdy po buncie Pawluka w 1639 r. był wysłany przez Kozaków do króla, postarał się wyjednać dla siebie przywilej donacyjny na S. i uprosił jeszcze w dodatku kawał sta pu, tuż obok S. za rzeką położonego. Wiadomo jednak, że i król, bez pozwolenia stanów, nie miał prawa nadawać ziemi dziedzicznie. Bądź co bądź jednak Chmielnicki do tego listu donacyjnego królewskiego często się bardzo odwoływał. Pilnie się on zakrzątał około swego futoru. Na stepie od króla darowanym założył słobódkę t. zw. Subotowską dziś obszar należący do wsi Rososzyniec, która wkrótce zakwitła; miała różne domostwa, pasiekę, gumna; niosła czynsze z chałup i szynków, w których miody i piwo szynkowano. Z futoru leśnego płynęły dochody z pasiek, rybołóstwa i zwierzyny. Bohdan ożenił się też z kozaczką z Perejasławia Anną Samkówną, i miał z nią dwóch synów Tymosza i Jurka. W tym czasie z ręki ststy Aleksandra Koniecpolskiego został podstarościm w Czehrynie niejaki Daniel Czapliński. Był to adwena z Litwy. Jako zarządzający starostwem czehryńskiem wystąpił przeciw Chmielnickiemu z zarzutem, iż nieprawnie trzyma futor sposobem dziedzicznym a słobódkę postanowił wprost odebrać. Gdy Chmielnicki nie chciał ustąpić, podstarości użył przemocy, słobódkę zajechał, gumna i zboże pozabierał. Zawziętość Czaplińskiego miała nadto inne źródła. Chmielnicki choć żonaty, rozkochał się w pewnej szlachciance, o której rękę zabiegał i Czapliński. Szlachciankę ten ostatni porwał i z nią się ożenił, zachowując mimoto nienawiść ku rywalowi. Za najazd słobódki zaczął się Chmielnicki odgrażać, wskutek czego podstarości kazał go schwytać i uwięzić, lecz podobno na prośbę żony wypuścił wkrótce. Chmielnicki udał się ze skargą do ststy Koniecpolskiego, lecz ten odesłał go do drogi prawa. Sąd pretensye Chmielnickiego co do Subotowa, jako własności dziedzicznej, usunął. Wyrok ton sprzeciwiał się wręcz pojęciom kozackim, poczytuj ącym wszelką ojcowiznę batkowszczynu, bez względu na jakiebądż inno prawo, za własność niewzruszoną. Chmielnicki udał się do Warszawy, gdzie trafił na chwilę bardzo pomyślną dla swej sprawy, gdyż Władysłnw IV, zamyślając o wojnie tureckiej, zamierzał użyć do wyprawy Kozaków i oddać wtedy Chmielnickiemu i Baraba Subotów szenkowi dowództwo nad Kozakami. Gdy Chmielnicki przedstawił swą sprawę z Czaplińskim, król oświadczył, że chociażby i chciał zadość jego skardze uczynić, nic może jednak postanowić nic nad to, co już prawo w tej mierze orzekło, w końcu atoli miał dodać jakoby przecież nosisz szablę u boku, któż ci broni obstać za sobą Nie odzyskawszy słobódki powrócił Chmielnicki do Czehryna z przyobiecanym wysokim urzędom wojskowym. Ale gdy wkrótce potem plany króla sejm udaremnił, obaj wybrani przez króla dowódzcy zaczęli budzić podejrżenia u szlachty miejscowej. Koniecpolski, uwierzywszy pogłoskom, rozkazał pułk. Krzyczowskiemu wziąć Chmielnickiego pod straż, ale Bohdan spotkawszy starostę w Czerkasach, umiał się uniewinnić z zarzutów; nadto Krzyczowski ofiarował za nim swą porękę, Uwolniony, zamieszkał w swoim dworku w Czehrynie, i wydobywszy podstępnie u Barabaszenka przywileje królewskie na aukcyę wojska, z dwoma synami uciekł kryjorno na Niź. Znanym jest przebieg wojny, którą wkrótce zapalił ów szczęśliwy desperat. Ścigając zemstą Czaplińskiego, dopominał się u króla Jana Kazimierza o jego głowę Ojcz. spom. , II, str. 116 i pomimo że rywal żył jeszcze, wziął ślub z żoną jego. Odtąd też w dość rzadkich przerwach wojennych dzielił swój pobyt Chmielnicki pomiędzy Czehrynem a S. Bo tego czasu w tym ostatnim drewniana, ojcowska jeszcze zagroda, wystarczała mu, ale skoro wyrósł teraz na pana i władcę, pomyślał też o wspanialszej dla siebie siedzibie. Wystawił więc okazały dom murowany, nad budową którego sam czuwał, urządził w nim kilka świetlic, w których nagromadził różne kosztowne sprzęty; założył też i ogród. Z dotychczasowego futoru rozwinęło się niebawem mczko, w którem dokoła rynku tłoczyły się szeregi dworków i chałup kozackich. Naczelną zaś ozdobą jego była cerkiew Iliińska, którą w 1650 r. zbudował Chmielnicki obok swego dworu, przy rynku. Wzniesioną ona była z olbrzymich głazów, pochodzących z rozebranego meczetu niegdyś tatarskiego, stojącego w ruinie nieopodal od Czehryna, w dzikich polach Travels of Mac ary. Architektura cerkwi tej była gotycką ob. Padalicy Opowiadania, I, 77. Gdy Bohdan Chmielnicki walczył pod Beresteczkiem, syn Tymoszko doniósł ojcu, że nie mógł się doliczyć w skarbcu jednej beczki srebra. Hetman zlecił przeprowadzić ścisłe śledztwo, które wykryło, źe srebro zabrała sama hetmanowa wraz z zegarmistrzem, którego Chmielnicki przywiózł ze Lwowa. Gniewny hetman polecił Tymoszkowi, aby natychmiast na jednej szubienicy macochę i zegarmistrza obwiesił, i syn posłuszny nie zawahał się wypełnić rozkazu Pam. Albr. Radziwiłła, II, 437 i Wieliczko, I, 14. Poczem Chmielnicki ożenił się po raz trzeci z córką kozaka Zołotarenka, wdową Filipichą Maksimowicz Soczin. , I, 430 i Rudawski, I, 80, pod r. 1651. Hetman utrzymywał liczny dwór; koniuszym jego w S. był Iwan Słakowski, a assaułą Ławryn Kapusta. Mnich Dobrodijaszko uczył po łacinie syna Jurka Akty otn. k ist. J. Z. R. , III, 549. Do S. najczęściej Chmielnicki przyjeżdżał pod jesień i wtedy miał zwyczaj objeżdżać pasieki. Nazywało to się u niego hulaty po pasikam tamże, str. 496. Częste poselstwa zazwyczaj przyjmował w Czehrynie, ale nierzadko też i w S. Tak w 1653 r. w S. przyjął posła carskiego Iwana Fomicza. Oświadczył on mu wtedy wierność i poddaństwo dla cara, chociaż jednocześnie utrzymywał z Turcyą podejrzane stosunki i znosił się z nią sekretnie Akty otn. k ist. J. Z. R. , III, 496 507. Kiedy syna Tymoszka miał ożenić z córką hospodara multańskiego Wasyla Lupuli, Domną Rozandą, dom w S. dla nowożeńców na mieszkanie przeznaczył, wprzód go jednak opasawszy podwójnym wałem i suchodołem. Tu też Wasyl Lupula, teść Tymoszka, zrzucony z hospodarstwa, bawił jakiś czas u swego zięcia w gościnie tamże, str. 503. Tymoszko, chcąc na nowo osadzić teścia Lupulę na tronie, wyruszył z nim do Mołdawii, gdzie, dobywając Suczawy, zginął. Zwłoki zabitego zostały przywiezione do Subotowa, gdzie je pogrzebano d. 23 grudnia 1653 r. w cerkwi św. Michała, w której nagromadzone były wszystkie łupy zdobyte przez Tymoszka na wyprawie multańskiej Travels of Macary. Tegoż roku 1653 patryarcha antiocheński Makary, w podróży swej do Moskwy, zjechał do Chmielnickiego, potom zaś z Czehryna w dalszą puszczając się drogę nawiedził i S. , gdzie zastał Rozandę, wdowę, na nabożeństwie za duszę Tymoszka. Pędziła ona tu życie samotno. Podczas krótkiego w S. pobytu patryarchy kilkakroć go odwiedzała Travels of Macary. Chmielnicki zmarł nagle 15 sierpnia 1657 r, w Czehrynie, ale pogrzeb odbył się w S. Obrządku pogrzebowego dopełnił w cerkwi rynkowej bisk. czernihowski Łazarz Baranowicz, a były sekretarz hetmana Zorko wygłosił mowę po polsku Samowidiec, str. 27 i Wieliczko, I, 228. Ze śmiercią Bohdana S. przestał być siedliskiem Chmielnickich, albowiem następcą na hetmaństwie został nie syn Bohdana Jurko ale Jan Wyhowski, który na mocy paktów Hadziackich, jakie zawarł z Rzplitą, otrzymał na uposażenie buławy ruskiej ststwo czehryńskie, a z nim i S. , jako tegoż ststwa attynencyę. Jurko Chmielnicki Sub sarkał na to wielce, i rozwodził żale, iż mu nawet biednego Subotowa nie chciano popu ścić Pamiat. k. k. , III, 424. I w istocie Rzplita zatwierdzając mu w 1659 r. wszyst kie nadania poczynione dawniej jego ojcu, wykluczyła S. jako cząstkę dóbr czehryńskich Vol. Leg. , IV, 303. Opowieść rocznikarza czernihowskiego, jakoby w 1664 r. Ste fan Czarniecki wpadłszy do S. miał zwłoki Chmielnickiego i jego syna Tymosza, w cer kwi rynkowej złożone, kazać wydobyć i roz rzucić psom na pożarcie, nie zasługuje na wiarę. Powodem do tej tradycyi mogło być późniejsze zajęcie i zburzenie Czehryna przez Turków. Odtąd S. leżał przez całe lata w ru inie, tembardziej, że traktat między Rossyą a Rzpltą zawarty zastrzegał, aby granice obu państw dzielił pas kraju nieosiadłego. Je dnakże pomimo zastrzeżenia, osady powoli w wzbronionym zakresie zaczęły się poja wiać, a to za staraniem ówczesnych ststów czehryńskich ks. Jabłonowskich. Wtedy i S. zaczął się na nowo osiedlać. W 1738 r. hajdamacy nawiedzili S. i zrabowali Arch. J. Z. R. , III, cz. 3, str. 287. W 1751 r. po raz drugi wpadli oni tu i wzięli przeszło 100 sztuk bydła u mieszkańców tamże, 607. Według iustracyi z 1765 r. w S. liczono 89 chałup, 10 słobodzianów. Muentz w swoich Voyages pictoresques 1741 43 podał widok mły na subotowskiego, jakoby jeszcze pamiątkę z czasów Bohdana Chmielnickiego, przed młynem naszkicował wolę wkopaną na lat czte ry. Przed kilkudziesięciu laty, kiedy Bantysz Kaminski, historyk Małorossyi, zwie dzał S. , pisze, że ściany domu Chmielnickiego były do połowy rozwalone; dziś tylko kupa gruzów świadczy o miejscu gdzie stał budy nek. W S. za drewnianą cerkwią stoi staro żytny posążek kamienny, t. zw. stepowa baba nadmogilna. Gmina subotowska składa się z 5 okręgów wiejskich starostw; obejmuje 9 miejsc zaludnionych 3 chutory, mających 1818 osad, 10, 833 mk. ; obszar jej wynosi 10, 105 dzies. 9322 dzies. włośc, 556 dwors. , 227 cerkiewnej. Edward Rulikowski Suboty, Subboty, sioło, pow. kobryński, w 3 okr. pol, gm. Imienin, o 42 w. od Kobrynia. Subsiedzie, wś, pow. telszewski, w 2 okr. pol. , o 34 w. od Telsz. Subsuche, ob. Zubsuche. Subycze 1. al. Subacze, w spisie z 1866 r. Sudacze, wś, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm Krzywicze, okr. wiejski Wyhołowicze, o 5 w. od gminy a 33 w. od Wilejki, ma 9 dm. , 65 mk. w 1865 r. 26 dusz rewiz. ; należała do dóbr Stary Kniahynin Mikulskich. Niegdyś własność Rodziewiczów, którzy w 1790 r. zbywają Michałowi Ślizniowi, marszałkowi borysowskiemu. 2. S. , wś, tamże, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Koziełłów, Berkowszczyzna, 16 dusz rewiz. J. Krz. Sucha L rzką, powstaje z kilku strumieni płynących ku płn. od Rudki, Żukowa i Wrę czy, w pow. błońskim, łączących się pod Mie dniewicami na zach. Wiskitek. Płynie potem w kierunku płn. zach. granicą pow. błońskie go i łowickiego, następnie wchodzi w pow. sochaczewski, płynie przez Kurdwanów, Gra dów, Suche i pod Zakrzewem wpada z praw. brzegu do Bzury. Długa 24 w. 2. S. , rzką, ob. Korabiewka, J. Bliz. Sucha 1. wś i folw. nad rzką Suchą, pow. sochaczewski, gm. i par. Kozłów Biskupi, odl. 9 w. od Sochaczewa, ma 253 mk. W 1827 r. 16 dm. , 115 mk. W 1885 r. folw. S. lit. A rozl. mr. 192 gr. or. i ogr. mr. 179, łąk mr. 3, past. mr. 2, nieuż. mr. 8; bud. mur. 5, drewnian. 2; płodozm. 12pol. , pokłady torfu. Wś S. os. 24, mr. 269; wś Mizerki os. 6, mr. 86. Z obszaru folwarku wydzielono poprzednio 6 kolonii, obejmujących 200 mr. 2. S. , wś i folw. nad rz. Wartą, pow. sieradzki, gm. Męka, par. Kamionacz, odl. od Sieradza w. 10; wś ma 26 dm. , 235 mk. ; folw. 3 dm. , 30 mk. W 1827 r. 24 dm. , 111 mk. , par Sieradz, S. , wś należąca do ststwa sieradzkiego, należała na początku XVI w. do par. Kamionacz lecz pleb. w Sieradzu dawała maldraty po 6 kor. żyta i 9 kor. owsa z łanu i po trzy grosze pieniędzy, pleb. zaś w Kamionaczu tylko kolędę po pół gr. z łanu Łaski, L. B. , I, 431, 439 Według Iustracyi z 1564 r. było tu 14 kmieci na 10 łanach. Wójt, szlachcic Jak. Pstrokoński, ma 2 wł. i 1 2 wł karcz. roli. Dochód zł 17 gr. 12 Lustr. , Y, 127. 3. SDolna, wś i fol. i S. Górna, wś i fol. , w XVI w. Ssucha major i minor al. S. Górna i Podleśna pow. łęczycki, gm. Gostków, par. Leźnica Wielka, odl. od Łęczycy 9 w. S. Dolna, wś, ma 10 dm. , 65 mk. ; folw. 3 dm. , 3 mk. S. Górna, wś, 5 dm. , 55 mk. ; fol. 3 dm. 44 mk. W 1827 r. S. Górna 5 dm. , 55 mk. S. Dolna, 5 dm. , 59 mk. W 1888 r. S. Górna al. Wyższa fol. rozl. mr. 254 gr. or. i ogr. mr. 225, łąk mr. 25, past. mr. 2, nieuż. mr. 2; bud. drewn. 12; płodozm. 8pol. Wś S. Górna os. 10, mr. 27. Fol. S. Niższa rozl. mr. 253 gr. or. i ogr. mr. 199, łąk mr. 27, past, mr. 18, nieuż. mr. 9; bud, drewn. 9. Na początku XVI w. obie wsi dawały z łanów km. dziesięciną prepozyturze łęczyckiej, z dworskich zaś pleb. w Leźnicy a kmiecie tylko kolędę po gr. z łanu Łaski, L. B. , II, 360. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 we wsi S. Górne Szymon Suski płacił od 2 łan. , 1 zagr. , 4 osad. We wsi S. Podleśna Małgorzata Suska od 1 łanu, 2 zagr. , karczmy, 3 osad. ; Rozicki i Bolkowski od 1 2 łanu, pustej karczmy Pawiński, Wielkp. , II, 70. 4. S. , os, włośc, pow. Suboty noworadomski, gm. i par. Rząśnia, 3 dm. , 24 mk. , 45 mr. W 1827 r. 1 dm, , 8 mk. 5. S. , os. karczemna, pow. będziński, gm. Sulików, par. Siewierz, 1 dm. , 7 mr. 6. S wś, pow. olkuski, gm. Jangrot, par. Gołaczowy. W 1827 r. 65 dm. , 395 mk. Według reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1490 wś S. , w par. Jangroth, miała 7 łan; ; r. 1581 biskup krakowski dzierżawca Mars płacił od 7 łan. km. , 1 komor, bez bydła Pawiński, Małop. , 25, 435. 7. S. , wś, pow. kozienicki, gm. Suskowola, par. Sucha, odl. od Kozienic 22 w. , posiada kościół par. mur. , 38 dm. , 344 mk. , 1019 mr. dwors. , 984 mr. włośc. W 1827 r. 30 dm. , 247 mk. Kościół obecny wzniesiony został w 1839 r. na miejscu dawniejszego drewnianego który istniał już w XV w. , za staraniem kś. Koryckiego, plebana, ze składek parafian wynoszących 7601 rs. W połowie XV w. S. , wś królewska, blizko Zwolenia, miała 7 łan. km. , z których dziesięcinę snopową i konopną, wartości 4 grzyw. , płacono kustodyi sandomierskiej. Pleban miał folwark, 3 karczmy bez roli. Folw. królewski dawał dziesięcinę pleb. w Suchej Długosz, I, 306, 344, 345. W 1569 r. S. należała do ststwa radomskiego, miała 7 łan. , 1 zagr. , 1 kowala Pawiński, Małop. 323. S. par. , dek. kozienicki, 3570 dusz. 8. S. , wś, folw. i dobra nad rz. Pilicą i drogą bitą warsz. krakowską pow. radomski, gm. i par. Białobrzegi, odl. o 3 w. od Białobrzeg, 28 w. od Radomia; do r. 1859 wś S. należała do par. Jasionna, odtąd wraz z całemi dobrami przyłączoną została do par. Białobrzegi. W 1883 r. dobra S. składały się z folw. S. , Kamień i Mikówka, attyn. Turno, Żabieniec, Żdżarek, Guzal, Ossów, Kalwarya i Banaszka, rozl. mr. 4194 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 674, łąk mr. 143, past. mr. 60, lasu mr. 1272, nieuż. mr. 105; bud. mur. 14, drewn. 12; płodozm. 9 i lOpol; fol. Kamień gr. or. i ogr. mr. 469, łąk mr. 112, past. mr. 9, lasu mr. 525, nieuż. mr. 32; bud. mur. 1, drewn. 10; płodozm. 10pol. ; fol. Mikówka gr. or. i ogr. mr. 174, łąk mr. 60, past. mr. 202, lasu mr. 541, nieuż. mr. 16; bud. mur. 2, drewn. 4; płodozm. 6pol. ; lasy urządzone w kolei 90 i 100letniej. Wś S. os. 54, mr. 308; wś Kamień os. 25, mr. 134; wś Suski al. Stary młyn os. 4, mr. 37; wś Mikówka os. 16, mr. 158. Do r. 1875 istniały tu gorzelnia i browar piwny, obecnie nieczynne; znajduje się tylko cegielnia i kilka pieców do pędzenia smoły. Obok produkcyi zboża ważną gałęź gospodarstwa stanowi hodowla inwentarzy, zwłaszcza owiec. Sucha z attyn. w r. 1568 należała do Olbrachta Byliny, następnie do Szamowskich, później do Swidzińskich; w r. 1724 przeszła na własność Wodzińskich. W r. 1783 ówczesny właściciel Karol Wodziński, ststa nurski, nabył od Jana Nepom. Rogoskiego Kamień i Mikówkę, graniczące z S. , i tym sposobem utworzył dzisiejszą całość tych dóbr. Obecnie dobra S. są własnością Tadeusza Wodzińskiego. Na początku XVI w. pleban w Jasionnie pobierał dziesięcinę z jednego tylko pola fol. w Suchy i kolędę po groszu z łanu od kmieci Łaski, L. B. , I, 667, 8. 9. S. , wś i folw. w pobliżu rz. Kostrzyn, pow. węgrowski, gm. Grębków, par. Kopcie, odl. 18 w. od Węgrowa, ma młyn wodny, 19 dm. , 236 mk. W 1827 r. 31 dm. , 190 mk. Dobra S. składały się w 1884 r. z folw. S. , Krzysztofm i Słuchocin, attyn. leśnej Pawłówek, rozl. mr. 2109 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 500, łąk mr. 172, past. mr. 73, lasu mr. 351, nieuż. mr. 77; bud. mur. 6, drewn. 19; fol. Krzysztofin gr. or. i ogr. mr. 443, łąk mr. 13, lasu mr. 4, nieużytków mr. 12; budowli z drzewa 4; fol. Słuchocin gr. or. i ogr. mr. 240, łąk mr. 95, past. mv. 45, lasu mr 28, nieuż. mr. 57; bud. drewn. 11, las nieurządzony, młyn wodny. Wś S. os. 24, mr. 31; wś Słuchocin os. 25, mr. 674; wś Koski os. 26, mr. 493Wspominana w akcie z 1476 r. jako włość własn. Jana de Sucha w pow. liwskim Kod. Maz. , 271. Br. CL Sucha 1. rzką w pow. sieńskim, dopływ jez. Sielawa. 2. S. , wś, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra ks. Radziwiłłów Czeress, o 10 w. od gminy a 40 w. od Dzisny, ma 4 dm. , 39 mk. prawosł. 18 dusz rewiz. w 1865 r. . Sucha 1. al. Wilczyca, rzką w pow. jampolskim, lewy dopływ Murachwy lewego dopł. Dniestru, płynie przez Dżuryn. 2. S. , dolina, na wschód od mka Krasne w pow. jampolskim, pomiędzy mkiem a wsią Czeremoszną, pamiętna bitwą stoczoną w 1651 r. przez Marcina Kalinowskiego z Kozakami, pod dowództwem Daniła Neczaja. Ob. Krasne, Sucha, wś, niegdyś uroczysko Sucha Góra zwane, nad Dnieprem, o kilka wiorst powyżej Ekaterynosławia. Sucha 1. potok w pow. żywieckim, lewy dopływ pot. Nieledwi ob. . 2. S. , potok, dopływ Dniestru, w pow. stryjskim; ob. Kawsho, Sucha, potok, prawy dopływ Mołdawy, przyjmuje z prawego brzegu Slatiorę i Walesacę; z lewego Ostrę, Negrilasę i Plotnicę. Uchodzi pod Bukszoją. Ob. Ostra 3. . Sucha, wś i dobra nad rz. Skawą, niedaleko ujścia pot. Stryszawki, pow. żywiecki, okr. sąd. ślemieński. Leży w dolinie Skawy, otoczonej górami sięgającemi do 600 mt. wzntes. Dolina Skawy wznosi się tu od 346 do 330 mt. n. p. m. Wieś posiada kościół par. murowany, szkołę, st. dr. żel. transwersalnej, urz. poczt, i tel. , 3541 mk. 318 na obszarze wiek. posiadł. . Na obszarze większej posia Sucha Such Such Sucha dłości Aleks. hr. Branickiego wznosi się okazały zamek z kaplicą, biblioteką i parkiem. S. stanowiła pierwotnie część przyległej wsi Stryszawy. W XV w. należały one do Piotra Komorowskiego h. Korczak, magnata posiadającego całą niemal Żywiecczyznę a prócz tego liczne posiadłości na Spiżu i w Szląsku. W XVI w. S. ze Stryszawą przeszły w posiadanie Suskich może drogą wiana. Według reg. pob. z 1581 r. Kasper Suski płaci w S. i Stryszawie od 4 łan. km. , 14 zagr. z rolą, 5 kom. z bydł, pół łanu sołtys. , 6 rzemieśl, od huty szklanej, tracza, dudy i ćwierci roli. Jeszcze jednakże znaczna część Żywiecczyzny parafie Żywiec, Rychwałd, Radziechów należy do Komorowskich Jana i Krzysztofa. S. należała wtedy do par. Zembrzyce odl. 43 klm. . Zdaje się że wkrótce potem przeszła S. w ręce Ossolińskich, którzy niewątpliwie wznieśli tu w XVII w. zamek i założyli parafią. Zamek przedstawia zlepek różnorodnych części z różnych epok. Być może iź za Komorowskich już stał tu dworzec obwarowany było to koniecznem w lesistycb, górskich okolicach, do którego później dodawano przystawki. Ztąd spotykamy w różnych częściach budowli różne herby Korczak, Topór. Przy kościele wedle Dykc. Echarda mieli być osadzeni kanonicy regularni. W kościele znajdują się nagrobki Komorowskich. Po Ossolińskich właścicielami byli Wielopolscy, później Potoccy. Jan hr. na Pieskowej Skale i Żywcu Wielopolski, wojew. sandomierski, dziedzic Pieskowej Skały, klucza bobreckiego z zamkiem Bobrek i wsiami Bobrowniki, Gorzów, Gromiec, Chełmek, Nowopole i Libiąż; dóbr Suchy z zamkiem i wsiami Łęcze, Stryszów, Lachowice, Zdzieboł i Krzeszów; dóbr Kobylanki, Kossocic i Baryczy, Chorążyc i Moniaczkowic oraz pałacu w Krakowie, pisał się na Suchy. Przywilejem z d. 21 maja 1742 i U lutego 1761 r. August III nadał pozwolenie do odprawiania jarmarków w Suchy. Jarmarki te cesarz Franciszek zatwierdził w r. 1790 Złota Księga, IX, 193. obecny właściciel hr. Aleksander Branicki, nabywszy dobra, wyrestaurował zamek liczący około 100 pokojów i pomieścił bogate zbiory ksiąg, rękopisów i rycin. Mieści się tu obok wielu rzadkości bibliograficznych polskich, bogaty zbiór rycin nabyty od Kraszewskiego. W 1784 r. wielki wylew Skawy zniszczył całą wieś. Znajdują się tu kopalnie żelaza i istniała też hamernia miedzi. Rysunek zamku z krótkim opisem podał Tygod. Illustr. z 1873 r. t. XI, Nr. 287. Br. CL Sucha, rzeczka, w pow. bytowskim, ob. Kotkowy, Sucha 1. Pośrednia, niem. MittelSuchau, wś, pow. frysztacki, par. Sucha Dolna, należy dziś do orłowskiego klucza, ma szkołę 2klasową katol. polską 1878 r. 202 dzieci, 112 dm. , 830 mk. , 1010 mr. rozl. 2. S. Dolna, niem. NiederSuchau, wś, , pow. frysztacki, graniczy z poprzedzającą i do jednych z nią dóbr należy, niegdyś własność Januszewskich, Dziembowskich, Madalińskich, Kasparków, ma pałac stary, folw. , gorzelnię, 2 młyny na strumieniu Żywocicy, kościół par. kat. , 1774 r. zbudowany, 2klas. szkołę polskoniemiec ką 1878 r. 140 dzies. katol. i drugą ewang. , wraz z kol. Kasparkowice ma 777 mk. i 764 mr. rozl. 3. S. Górna, niem. OberSuchau, wś, pow. frysztacki, ku płd. zach. od Frysztatu, o 11 2 mili, nad Żywocicą, ma folw. , gorzelnię, piękny pałac; 1832 r. założył tu dziedzic hr. Larisch cukrownię, dziś zwiniętą. Młyn, tartak, kościół kat. par. , niedawno założony, 1klas. szkoła kat. 1878 r. 213 dzieci, urz. poczt. , 148 dm. , 1479 mk. , 1746 mr. rozl. Według dok. z 1450 r. istniały już te wsi Suche utrumque Kod. dypl. pol. , t. IV, 58. S. Dolna par. kat. , dek. karwińskiego, ma 1129 kat. , 567 ew. , 27 żyd. S. Górna par. kat. , dek. karwińskiego, 1150 kat. , 500 ew. , 25 żyd. Sucha, węg. Szuka, wś w hr. szaryskiem Węg. , kościół fil. gr. kat. , 170 mk. Sucha 1. niem. SuchenFluss na mapie sztab. , odpływ jezior Bledzewskich do Obry dopł. Warty, 1 klm. długi, w pow. międzychodzkim Skwirzyna, pod Bledzewem. 2. S. , lewy dopł. Prosny, w pow. pieszewskim, po wstaje pod wsią Suchą, o 12 klm. na płd. wschód od Żerkowa; płynie od płd. ku płn. ; oblewa Grab; uchodzi pod Prusinowem; obra ca młyn Robakowski; długi do 5 klm. 3. S, , prawy dopł. Sępolny dopł. Obry, powstaje na Suchych Holendrach, o 10 klm. na wschódpłn. od Trzciela, na granicy pow. bukowskie go i międzyrzeckiego; płynie wśród lasów od płn. ku płd. ; uchodzi przy młynie Węgiel nym, o 10 klm. na wsch. płn. od Trzciela; długi około 4 klm. E. Cal Sucha 1. al. Suchawieś, wś, pow. pleszewski, o 11 klm. na płd. wschód od Żerkowa, u źródeł Suchej dopł. Prosny, na trakcie jarocińskograbskim, graniczy z Dobieszczyzną. Grabiom, Wieczynem, Pieruszycami, Sławoszewem, Małą i Wielką Lubinia; par. Czermin, dawniej Szymanowice, poczta na. Sierszewie Breitenfeld, st. dr. żel. w Kotlinie o 11 klm. ; 7 dm. , 46 mk. 41 kat. , 5 prot. i 38 ha 33 roli, 4 łąk. Około r. 1523 płaciła S. proboszczom w Szymanowicach dziesięciny z 4 ćwierci roli po 2 kor. żyta i tyleż owsa, tudzież po 10 gr. ; między r. 1579 i 1618 były tu 2 łany os. i 3 zagr. ; wś dziedziczyli wówczas Zofia, potem Gabryel Złotkowscy. 2. S. , folw. do Dębna, pow. pleszewski, 4 Cór Sucha Eichenhorst 79 501 Sue dm. , 37 mk. 3. S. , w par. Wronczyn, pow. średzki. Tak zowią niektórzy leśn. Stęszewskie i holendry Trockenhauland. F. Cal Sucha 1. niem. Suchan, wś włośc. pow. świecki, st. p. Świekatowo, par. kat. Lubiewo; leży między jez. Dużem wzn. 91 mt. npm. i Małem 90 mt. , przedzielonemi drogą do Łąkiego wiodącą. Przez te jeziora wije się strużka Muehlenfiuss, która przerznąwszy jeszcze trzecie mniejsze jeziorko, pędzi młyn Suski, a następnie uchodzi do Brdy. Razem z przyl. 1439 ha 1261 roli or. , 95 łąk, 4 lasu; 1885 r. 112 dm. , 149 dym. , 838 mk. , 748 kat. , 84 ew. , 6 żyd. kol. Koźliny 19 mk. i 3 dm. ; Suski Młyn 11 mk. i 2 dm. . Szkoła 2klas. kat. S. leży na zach. krańcu pow. świeckiego, zachodzi też w traktacie kaliskim jako wś graniczna między Polską a Pomorzem krzyżackiem. Należała do komturstwa świeckiego. R. 1334 ustąpił ją wraz z Lubiewem w. mistrz Ludolf Koenig arcyb, gnieźn. Jarosławowi Kod. Wielkp. , II, 565, opuszczając zarazem 2 służby zbrojne, przysługujące zakonowi, natomiast obowiązując poddanych do wypraw przeciw najeźdźcom i do naprawiania grodu ob. Majątki bisk. p. kś. Kujota, str. 66 i 67. Odtąd należała S. do klucza pomorskiego, później do kamieńskiego. Pod r. 1570 zapisuje lustr, sstwa tucholskiego S. dzierżawa Andrzeja Łukockiego, osiadł. 6 włók a 20 gr. , 1 rzemieślnik 2 gr. , za wyprzedaż gorzałki 12 gr. , 5 ogrodu, a 2 gr. , 1 karczma 12 gr. , czopowe 30 gr. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacili poddani ze Suchej 24 fi. 20 gr. ob. Roczn. T. P. Nauk w Pozn. , 1871, str. 180. R. 1649 płaciło tu 10 włościan prob. lubiewskiemu po 10 gr. mesznego. R. 1669 było tu tylko 6 włók osiadłych a 16 pustych, 4 ogrodników i 1 kowal. R. 1676 był tu dzierżawcą Stefan Gamowski; wówczas liczyła S. 85 mk. ; pobór na symplę zaś wynosił 1717 r. 3 zł. i 3 gr. R. 1773 liczyła wś tutejsza wraz z młynem i kol. 24 włók chełm. i włościańskich, 39 dymów i 180 mk. , między nimi 35 gospodarzy, 1 zagrodn. , 2 rzemieśln. i 2 handlarzy ob. Zeitsch. des Westpreus. Gesch. Ver. , 1886, str. 326. Stan bydła 1773 r. 18 koni, 130 wołów, 80 krów, 68 jałowic, 226 owiec, 56 świń; wysiew 480 kor. żyta, 240 jęczm. , 240 owsa, 48 grochu. Według tradycyi znajdował się tu dawniej kościół kat. p. t. św. Jana Nep. Kiedy zaś na wykarczowancm polu powstała duża wś Lubiewo, zbudowano tu kościół św. Mikołaja i do rzędu parafialnych wyniesiono. Na pamiątkę tej translokacyi wystawili parafianie w nowym kościele ołtarz św. Jana Nep. . Od r. 1817 istnieje przy lubiewskim kościele bractwo tegoż świętego SU Go się zaś stało z starym kościołem w S. , nie wiadomo. 2. S. , leśn. król. , tamże, należy do nadleśn. Świekatówka Gruenfelde, niem V 1868 r. 5 bud. , 1 dm. , 4 mk. kat. , 5 ew. 3. S. , folw. , r. 1780 w wieczystą puszczony dzierżawę, pow. kartuski, st. p. Sulęczyn, nar. kat. Parchowo o 1 milę odl. . Dzieli się na 2 po siadła i zawiera 1627 mr. magd. W 1868 r. 8 dm. , 95 mk. 89 kat. . Za czasów Rzpltej nale żała S. do pow. mirachowskiego; liczyła 1780 r. 21 mk. kat. Mesznego pobierał prob. ztąd po 1 korcu żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Ry bińskiego, str. 41. Kś. Fr Sucha, łożysko wyschłej srugi przy wsi tejże nazwy, pow. kartuski Suclia, niem. Szykowo, wyb. do Stężycy, pow. kartuski, 5 włók obszaru, 1858 r. 24 mk Sucha niem. Suchau, 1419 Sucha, dobra i wś, pow. wielkostrzelecki, par. ewang. W. Strzelce, katol. Rozmierz. W r. 1885 dobra miały 9 dm. , 136 mk. 3 ew. , 674 ha; wś 62 dm. , 418 mk. 6 ew. , 405 ha. Do S. należy Nowy Folwark Sucha Balia, folw. , pow. augustowski, ob. Balia Sucha, W 1866 r. folw. S. Balia z attyn. Tatarszczyzna i wsią Cydzyn al. Sadzińce w par. Teolin rozl. mr. 549. Wś Cydzyn al. Sadzińce os. 19, mr. 213. Sucha Brzeźnica, 1780 r. Sucho Brzeźnica, niem. Birkenfliess, wś, pow. starogardzki, st, poczt. Śliwice, par. kat. Osiek; zawiera 6 gburs. posiadeł i 13 zagród, 63091 magd. mr. W 1885 r. 33 dm. , 175 mk. Do gminy tutejszej należy wś Brzeźno 23dm. , 131 mk. i wyb. Pieczyska 3 dm. , 31 mk. . Cała gmina obejmuje 434 ha 161 roli or. , 43 łąk, 3 lasu, 59 dm. , 63 dym. , 337 mk. , 317 kat. , 20 ew. R. 1780 liczyła S. 18 kat. mk. ; proboszcz w Skórczu pobierał ztąd mesznego 1 fi. 6 gr. ob. Wizyt. Rybińskiego, str. 236. Kś. Fr. Sucha Dereniucha, struga w pow. bałckim, uchodzi do Bohu Sucha Dębina, urzęd. Wiosker Hauland, holendry, pow. babimoski, o 9 klm. na płd. wschód od Lutomyśla; par. kat. Gnin, prot. Jabłonna, poczta na Holendrach Kąkolewskich, st. dr. żel. Eichenhorst i Lutomysi Neutomischel; 79 dm. , 501 mk. 7 kai, 494 prot. i 600 ha 497 roli, 23 łąk, 50 lasu. Należała około r. 1793 do Adama Mielęckie go, dziedzica Starej Jabłonny, zwanej też Wioską. E. Cal Sucha Dolina, struga w pow. olhopolskim, łączy się z Olszanką i razem z nią wpada do Szumiłówki, dopływu Dniestru Sucha dolina 1. ob. Chocholowski potok 2. S. d. , ob. Złomiska dolina. Sucha Córa 1. wś, pow. sokólski, w 2 okr. pol. , gm. Romanówka, o 25 w. od Sokółki. 2. S. G. , folw. , pow, miński, o 5 mil na Such Sucha Orżyca Słownik geograficzny Sucha Rybnica Sucha Rzeczka Sucha Sosna Sucha Struga Sucha Strużk Sucha Szlachecka Sucha Wieś Sucha Wiszenka Sucha woda Sucha Góra płn. zach. od Mińska, ma 7 włók. Darowany, w 1831 r. przez obywatelkę Stanisławską na rzecz mińskiego towarzystwa dobroczynności, założonego na początku bieżącego stulecia przez pierwszego biskupa b. dyccezyi mińskiej Jakuba Dederkę; przynosi rocznie około 100 rubli dochodu. A. Jel. Sucha Góra 1. szczyt górski, w pow. żywieckim, na obszarze gm. Rajczy, nad doliną Soły. Wznies. 1041 mt. 2. S. G. , szczyt w Beskidzie, wzn. 636 mt. , nad pot. Bystra, przy ujściu do Soły, na obszarze Milówki, w pow. żywieckim. 3. S. G. al. Homola, szczyt nad pot. Czarna, w pow. grybowskim, wzn. 707 mt. 4. S. G. , szczyt górski na obszarze gm. Klimkówki, w pow. sanockim. Wzn. 606 mt. Sucha Góra, niem. Trockenberg, szczyt górski na Szląsku górnym, przy wsi t. n. , niedaleko Tarnowic. Wzn. 1148 st. npm. Sucha Góra, niem. Trockenberg, wś, pow. tarnowicki, par. kat. Radzionków, ma 80 ha 63 roli i 91 ha większe własności. W gminie jest 114 dm. , 1227 mk. 23 ew. , 15 żyd. . Kopalnie żelaza i łomy wapienia. Wś leży pod górą t. n. , na wznies. 960 st. npm. Sucha Hora, szczyt górski na Podhalu orawskiem, na dziale wodnym Czarnego Dunajca i Jabłonki. Wzn. 796 mt. npm. Suchahora, Szuhahora, wś w hr. orawskiem Węg, handel płótnem, młyn wodny; 804 mk. , w tem 738 Polaków. Sucha Huta, niem. Trockenhuette, wś włos. na Kaszubach, pow. kościerski, st. p. Przy widz, par. kat. Skarszewy, 1 1 2 mili na płd. wschód odl. ; zawiera 19 gburskich posiadeł i 15 zagród, 1263, 59 magd. mr. Szkoła ewang. W 1885 roku. 37 dm. , 550 mk. , przeważnie katol. Uwłaszczenie nastąpiło 1819 r. Do gminy należy dziś wś Gosen, 12 dm. i 80 mk. . Mesznego płaciła wś dawniej 4 fl. i 24 gr. ob. Wizyt. Szaniawskiego z r. 1710, str. 183; r. 1780 było tu 56 mk. ewang. ob. Wizyt. Rybińskiego, str. 9. R. 1772 liczyła 12 gburów i 4 chałupników Instleute, sie dzących na 10 wł. 9 mr. ; wysiew na włóce wynosił 12 kor. żyta, 2 jęczm. , 10 owsa, pół grochu; żniwili trzecie ziarno; czynszu płaciła wś 220 tal. , hyberny 20, zagłównego 13 tal. 30 gr. ob. Zeitsch. des Westpr. Gesch. Ver. , XV, 155. Kś. Fr. Suchalona, zapewne Suchełany, 1365 Polonicalis Lany, Sucholohna, dobra i wś, pow. wielkostrzeleckl, par. ew. i kat. W. Strzelce. W r. 1888 dobra miały 15 dm. , 260 mk. 9 ew. , 938 ha; wś 105 dm. , 985 mk. 4 ew. , 900 ha; szkoła kat. , szpital. Do S. należały Groblok, młyn wodny, i Ksiądzlas. Sucha Orżyca, prawy dopł. Orżycy, prawego dopł. Soły, lewego dopł. Dniepru. Słownik geograficzny T. XI. Zeszyt 127. Sucha Rybnica, strumień w pow. bałckim, wpada do Rybnicy od prawego brzegu, przy ujściu jej do Dniestru. Sucha Rzeczka, wś, os. leś. i młyn. , os. straży kanału aug. , pow. augustowski, gm. Szczebro Olszanka, par. Studzieniczna, odl. od Augustowa 14 w. Wś ma 15 dm. , 107 mk. ; os. leś. 1 dm. , 3 mk. ; os. młyn. 2 dm. , 3 mk. ; os. kanału 1 dm. , 11 mk. W 1827 r. 3 dm. 17 mk. Sucha Sosna, pow. przasnyski, gm. i par. Krzynowłoga Wielka. Sucha Struga, wś i folw. , pow. grójecki, gm. Komorniki, par. Tarczyn, ma 47 mk, 221 mr. dwor. , 48 mr. włośc; cegielnia. W 1827 r. 7 dm. , 41 mk. Sucha Struga, wś, pow. nowosądecki, par. rzkat. w Barcicach, leży na praw. brzegu Popradu, naprzeciw Rytra wsi i st. kol. żel. z Nowego Sącza do Orló, a na płd. od ruin zamczyska. Od płn. i wschodu otaczają wś lasy na wzgórzach, ku płd. rozwija się dolina Popradu, zwężona na granicy tej wsi i Kokuszki w t. z. Piwniczną szyję. Rozłożona nad rzeką wś liczy 52 dm. i 404 mk. , 396 rz. kat. 1 gr. kat. i 7 izr. Obszar więk. pos. Towarz. dla produkcyi leśnej w Wiedniu wynosi 2 mr. past. i 984 mr. lasu; pos. mu. ma 263 roli, 82 łąk, 272 past. i 81 mr. lasu. S. powsta ła zapewne po 1581 r. , gdyż w spisach po borowych z tegoż roku Pawiński, Małop. , 129 nie jest wymieniona. Mae, Sucha Strużka, bagno w par. płochockiej, pow. świecki. Sucha Szlachecka, wś i fol. nad rzką b. n. , pow. radomski, gm. i par. Białobrzegi, odl. od Radomia 27 w. , leży przy szosic radomskiej, ma 36 dm. , 495 mk, 2781 mr. dwor. , 307 mr. włośc. W 1827 r. 20 dm. , 211 mk. , par. Jasionna. Sucha Wieś 1. al. Bylisko, os. , pow. noworadomski, gm. i par. Radomsk, ma 12 dm, 15 mk. , 54 mr. Jestto dawna osada młyn. , wchodząca w skład dóbr Gidle. 2. S. , pow. noworadomski, gm. i par. Radomsk, ma 23 dm. , 165 mk. , 94 mr. drobnych właścicieli. Wchodziła w skład dóbr Gidla. 3. S. , al. Sucha Chodorki, pow. augustowski, gm. Dowapuda, par. Janówka, odl. od Augustowa 18 w. ; ma 29 dm. , 254 mk. Sucha Wiszenka al. Suchowiszenka, młyny, zagroda włośc. i karczma w Rokitnie, pow. gródecki. Sucha woda 1. ob. Filipczuński potok. 2. S. , ob. Poprad t. VIII 808. Suchawola 1. wś i folw. nad rzką Nieciecz dopł. Widawki, pow. noworadomski, gm. i par. Rząśnia, odl. 28 w, od Radomska; wś ma 39 dm. , 274 mk. ; folw. 8 dm. . 46 mk. W 1827 r. 24 dra. , 174 mk. W 1885 r. fol. S. 34 Suchawola Sucha Góra Sucha Hora Suchahora Sucha Huta Suchalona Suchany Sucha Wola Suchar Suchanie Suchańce Suchaczewo Sucha Wólka Sucha Wolica Sucha Wola z attyn. Grabowiec rozl. mr. 1054 gr. or. i ogr. mr. 619, łąk mr. 45, past. mr. 59, lasu mr. 291, w odpadkach mr. 9, nieuż. mr. 31; bud. mur. 6, drewn. 8, las urządzony. Wś S. os. 45, mr. 295. Na początku XVI w. łany kmiece dają dziesięcinę kanonii gnieźn. , łany dwor. zaś plebanowi w Rząśni Łaski, L. B. , I, 538. Według reg. pob. pow. radomskiego zr. 1552 Stan. Zamoyski płacił od 12 osad. , 11 łan. Pawiński, Wielkp. , II, 283. 2. S. , wś i folw. , pow. sandomierski, gm. i par. Osiek, odl. od Sandomierza 31 w. ; posiada szkołę początkową, cegielnię, 122 dm. , 675 mk. , 1428 mr. dwor. , 2452 mr. włośc. W 1827 r. 108 dm. , 557 mk. Fol S. stanowi majorat rządowy. 3. S. , wś, pow. stopnicki, gm. i par. Stopnica, posiada szkołę poczat. W 1827 r. 22 dm. , 205 mk. Według reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1579 wś S. Wola, w par. Stobnica, własność kaszt. krakow. , miała 8 osad. , 4 łan. , 2 zagr. Pawiń. , Małop. , 224. 4. S. , ob. Suchowola, Br. Ch. Sucha Wola, ob. Suchowola i Suchowolce. Sucha Wola 1. wś, nieistniejąca obecnie, na pograniczu pow. włodzimierskiego i kowelskiego, w okolicy Świniarzyna i Kopaczowa. Podług reg. pob. pow. włodzimierskiego z 1570 r. Stanisław Demenski z części swoich Suchey Woliey i Czernyewa płaci z 4 włók, pół dworz. gr. 10 Jabłonowski, Wołyń, 24. 2. S. W. , przedmieście mta powiat. Ostroga ok VII, 682. J Krz. Sucha Wola 1. al. Suchowola, wś, pow. gródecki, 16 klm. na płn. wschód od Gródka, 14 klm. od Janowa sąd pow. , tuż na płn. od urz. poczt. w Bartatowie. Na płn. leży Wroców, na zach. Mszana st. kol. Wody płyną na płd. do pot. Bartatówki. Własn. więk. ma roli or. 161, łąk i ogr. 43, past. O, lasu 301 mr. ; wł. mn. roli or. 504, ląk i ogr. 190, past. 44, lasu 2 mr. W r. 1880 było 108 dm. , 579 mk. w gminie, 3 dm. , 51 mk. na obsz. dwor. 495 gr. kat. , 95 rz. kat. , 21 izr. , 9 in. wyzn. ; 552 Rusinów, 54 Polaków, 44 Niemców. Par. rz. kat. w Zimnowodzie, gr. kat. w Mszanie. We wsi jest cerkiew. W r. 1644 potwierdza Władysław IV kościołowi w Zimnowodzie nadanie dziesięciny snopowej z Wolicy Nowej z r. 1453, a nadto przydaje dziesięcinę w Suchej Woli i dozwala wolnego wrębu w lasach tej wsi Bod. do Gaz. Lwow. , 1858, Nr. 27 i 28. 2. S. , wś, pow. cieszanowski, składa się z dwu części. Pierwsza leży 17 klm. na płd. zach. od Cieszanowa, 9 klm. od sądu pow. w Lubaczowie, 6 klm. od urz. poczt, w Oleszycach. Na płn. zach. leży Staresioło część Lipina, na płn. wsch. Oleszyce Stare i Borchów, na płd. wschód Opaka, na płd. Nowa Grobla. Wody płyną na zach. do Lubaczówki, ze pośrednictwem Bachórki al. Nowej rzeki, zwanej też Suchowólką. Na zachód wznies. 233 mt. Druga część odl. o 23 klm. od Cieszanowa, 15 klm. od Lubaczowa, 12 klm. od urz. poczt. w Oleszycach. Na zach. lożą Onyszki, na płn. i płn. wsch. Nowa Gro bla, na wsch. Bihale, na płd. Korzenica. Przez wieś płynie dopł. Sanu Lubaczówka. Na płn. wznosi się Borkowa góra 208 mt. We wsi odróżniane są przysiołki i grupy domów Ha mernia, Ihnaty, Kozaki, Soliły i Zakopce. Własn. więk. Władysława ks. Sapiehy ma roli or. 628, ląk i ogr. 145, past. 122, lasu 1168 mr. ; wł. ran. roli or. 1348, łąk i ogr. 504, past. 586, lasu 2 mr. W r. 1880 było 207 dm. , 1080 mk. w gminie, 2 dm. , 13 mk. na obsz. dwor. 1011 gr. kat. , 46 rz. kat. , 28 izr. , 8 in. wyzn. ; 1067 Rusinów, 19 Polaków, 7 Niemców. Par. rz. kat. w Oleszycach, gr. kat. w miejscu, dek. oleszycki. Do par. na leżą Onyszki i grupa domów Jałyna, część Staregosioła, We wsi cerkiew i szkoła fil. 3. S. , część Truskawca, w pow. drohobyckim. Stary relikwiarz mosiężny w kształcie krzy ża, składany, z wizerunkiem Matki Roskiej i Zbawiciela, tu wykopany, znajduje się w muzeum Bibl. Ossol. we Lwowie. 4. S. . ob. Suchowola. Lu. Dz, Sucha Wolica al. Wolica, wś nad rz. Stubłą, pow. dubieński, na zachód od Mizocza. Sucha Wólka, wś i fol, pow. janowski, gm. Annopol, par. Świeciechów, odl Załoziec Rochowa 5 a od Kraśnika 18 w. Ma 22 os. włośc, 187 mk. , 407 mr. , nadto 14 kolonii na gruntach dwor. z ludnością 65 dusz. Fol oddzielony od dóbr Rachów w 1875 r. , z obszarem 475 mr. , obecnie po utworzeniu kolonii ma 158 mr. Gleba gliniasta, marglowata, urodzajna. Suchaczewo, wś w pobliżu błota Buk, pow. orszański, gm. Stary Tołoczyn, ma 10 dm. , 77 mk. , z których 10 zajmuje się garncarstwem. SuchajaHrada, ostrów lesisty wśród błót, pow. rzeczycki, o 4 w. na wschód od wsi Ostaszkiewicz, gm. Karpowicze; miejscowość tę skanalizowano w ostatnich czasach. A. Jel. Suchańce, białorus. Suchańcy, osada nad rz. Jasieniec, prawym dopł Sławeczny, pow. mozyrski, w 1 okr. pol skryhałowskim, gm. Skorodno, w pobliżu traktu poczt. mozyrskoowruckiego. A. Jel. Suchanie, Suchanów, ob. Sochanie, Sochanów. Suchany, os. młyn. i pustka nad rz. Liswartą, pow. częstochowski, gm. Popów, par. Wąsosz, ma 8 dm. , 46 mk. , 100 mr. W 1827 r. 3 dm. , 24 mk. Suchar, jezioro między wsiami Słupie i Białe, pow. suwalski, gm. Hutta, ma 22 mr. obszaru. Należy do grupy jezior, leżących w pobliżu jez. Wigry i zlewających wody do rz. Hańczy. Suchaja Suchcice Suchard szczyt górski w Karpatach bukowińskich, na dziale wód Dorny i Bystrzycy, wzn. 5389 st. npm. Suchardzel, potok, prawy dopływ Złotej Bystrzycy. Sucharek, jezioro w pobliżu jez. Suchar, pod wsią Cimochowizna, pow. suwalsk, gm. Hutta, ma 20 mr. obszaru. Sucharewicze 1. Wielkie, wś, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol. , gm. Motykały, o 21 w. od Brześcia. 2. S. Małe, wś, tamże, o 22 w. od Brześcia. Sucharewka, wś włośc, pow. trocki, w 4 okr. pol. , gm. Niedzingi, okr. wiejski Pilwingi, o 3 w. od gminy, w 1865 r. 4 dusze rewiz. osadn. w. ross. ; należy do dóbr skarbowych Merecz. Sucharewo 1. zaśc, pow. miński, o 1 mi lę na płd. zachód od Mińska, w okolicy Niedzwiedzina. 2. S. , wś, pow. miński, gm. Siennica, o 1 milę na południe od Mińska, ma 13 osad; miejscowość wzgórzysta, bezleśna, grunta szczerkowogliniaste, urodzajne. A. Jel. Sucharewszczyzna, ob. Suchorowszczyzna. Sucharka, rzeczka, prawy dopływ Teterowa, ob. Muszawiec, Śucharna, uroczysko we wsi Łutowka, w pow. radomyskim. Sucharów, folw. w Kamionce Wielkiej, pow. kołomyjski. Sucharówka, w dokum. Suchorewicze, wś nad rz. Zwizdal, pow. owrucki, na płd. zach. od mka Bazaru. Sucharuki, wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Wierzchnie, okr. wiejski Michaice, o 2 1 2 w. od gminy a 58 w. od Dzisny, ma 3 dm. , 33 mk. prawosł. Suchary 1. wś nad rzką Rudziszczą, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. Różanka, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Makarewiczów, Rakowicze, o 57 w. od Lidy, ma 8 dra. , 97 mk. w 1865 r. 29 dusz rewiz. . 2. S. , wś, tamże, w 1865 r. 15 dusz rewiz. ; własność Mokrzeckich. 3. S, 5 wś, pow. wilejski, w 2 okr, pol. , gm. Kurzeniec, okr. wiejski Kuźnicze, o 4 w. od gminy a 10 w. od Wilejki, ma 9 dm. , 98 mk. prawosł. w 1865 r. 45 dusz rewiz. ; należała do dóbr Kowersk, Kowerskich. 4. S. , wś, pow. grodzieński, w 5 okr. pol. , gm. Berszty, o 46 w. od Grodna. 5. S. , mko nad rzką Restą, pow. czauski, w 1 okr. pol. , gm. Hładkowo, o 25 w. od Czaus, przy b. tr. poczt. z Mohylewa do Mścisławia. Ma 133 dm. drewn. 91 należy do chrześcian a 42 do żydów, 730 mk. 347 męż. i 383 kob. , 393 prawosł. i 337 żydów, cerkiew drewniana, synagoga żydowska również drewniana. Własność Listowskich. W opisie statystycznym gub. mohylewskiej z 1784 r. nazwane już mkiem. Za czasów Rzpltej wchodziło w skład ststwa mohylewskiego. 6. S. , wś, pow. czauski, gm. Hładkowo, ma 67 dm. , 243 mk. 7. S. , wś, pow. orszański, gm. Mikulin, ma 4 dm. , 32 mk. Wchodziło niegdyś w skład sstwa orszańskiego. Podług Echarda stanowiła sstwo, opłacające 1179 złp. kwarty. J. Krz. Suchary, Czuchery r. 1385, Czuchary r. 1578, wś i dwór, pow. wyrzyski, o 6 klm. na płn. wsch. od Nakła, w okolicy wzgórzystej, wzn. 118 mt. npm. , par. i poczta w Ślesinie, st. dr. żel. w Nakle. W r. 1385 Wojciech z pobliskiego Samsieczna układał się z klasztorem byszewskim o dziesięcinę z S. ; między r. 1578 i 1620 było tu 5 łan. os. , z tych 1 spustoszał, 4 zagr. i 2 komor. Wś ma 3 dm. , 18 mk. 3 katol. , 15 prot. i 49 ha 36 roli, 3 lasu. Dwór ma 10 dm. , 164 mk. 82 kat. 82, prot. i 550 ha 308 roli, 10 łąk, 150 lasu; chów bydła holenderskiego. Obszar dworski nabył w ostatnich latach porucznik Walter Falckenberg z Kistrzyna za 475, 000 mrk. E. Cal. Suclharyszki 1. wś włośc, pow. Święcianski, w 1 okr. pol. , gm. Aleksandrowo, okr. wiejski i dobra skarbowe Budrany, o 9 w. od gminy a 20 w. od Święcian, ma 6 dm. , 42 mk. katol. w 1865 r. 20 dusz rewiz. . 2. S. , wś, tamże, w 1 okr. pol. , ma 4 dm. , 36 mk. starow. J. Krz. Sucharzewo, ob. Suchorzew. Sucharzów, w XV w. Schuchorzow, wś włośc, pow. sandomierski, gmina Dwikozy, parafia Sandomierz, odległa od Sandomie rza 3 w. , ma 7 dm. , 42 mk. , 77 mr. W 1827 r. 3 dm. , 24 mk. W połowie XV w. wś S. , na leżąca do par. św. Pawła w Sandomierzu, mia ła 9 łan. należących poprzednio do mieszczan sandomierskich. Brat Jan, Dominikanin, syn wójta, kupił tę ziemię za 500 fl. węg. i daro wał klasztorowi św. Jakuba. Były tam 2 ła ny fol. ; wszystkie role wydzierżawiano rocznie i płacono po 1 grzyw. ; z ról kmiecych i folw. dawano dziesięcinę kantoryi sandomierskiej Długosz, L. B. , III, 456. Br. Ch, Suchatówko, ob. Suchotówka, Suchan niem. , ob. Sucha. Suchawa 1. os. , pow. rawski, gm. i par. Lubochnia, 1 dm. , 15 mr. dwors. 2. S. , wś i fol. , pow. włodawski, gm. Wyryki, par. Włodawa, ma szkołę początkową, 74 dm. , 571 mk. , 3761 mr. Suchawatre, chutor, pow. słonimski, w 5 okr. pol. , gm. Luszniewo, o 53 w. od Słonima. Suchcice 1. w XVI w. Suchczycze, wś, fol. , os. młyn, pow. piotrkowski, gm. Woźniki, par. Suchcice, odl. 17 w. od Piotrkowa, posiada kościół par. drewniany, 38 dm. , 368 mk. W 1827 r. było 23 dm. , 189 mk. Fol. S. rozl. mr. 822 gr. or. i ogr. mr. 598, łąk mr. 61, pastw. mr. 122, nieuż. mr. 41; bud. mur. 2, z drzewa 9, wiatrak. Wś S. os. 42, mr. 3685 Sucharewicze Suchan Suchawa Suchawatre Suchard Suchardzel 5389 Sucharewka Sucharek Sucharewo Sucharewszczyzna Sucharka Śucharna Sucharów Sucharówka Sucharuki Suchary Suclharyszki Sucharzewo Sucharzów Suchatówko Suche Suchedniów Suchcin Suchcin Na początku XVI w, S. należały do par. Drużbice, kmiecie dawali pleb. tylko kolędę a łany dwor. dziesięcinę. Dziedzic wsi Ignacy Suchcicki, chorąży sieradzki, ufundował 1779 r. kościół i parafię. Erekcyą wydał arcyb. Ostrowski. Od par. Drużbice odłączono wsi Suchcice, Wielopole, Zazdrość Łaski, L. B. , I, 460, 461 i przypisy wydawcy. Według reg. pob. pow. piotrkowskiego, z r. 1552 1553 Suchecki płacił tu od 7 osad. , 8 łan. ; Stanisław Garnkowski od 8 osad. Pawiński, Wielkopol, II, 258. S. par. , dek. piotrkowski, 402 dusz. 2. S. , wś szlach. i włośc. nad rz. Orz, pow. ostrołęcki, gm. Czerwin, par. Goworowo, ma szkółkę początkową. W 1827 r. 38 dm. , 265 mk. 3. S. , ob. Sujczyce. Br. Ch. Suchcin, w dok. Suhcino, las i osada nieistniejąca obecnie, w dawnym pow. poznańskim, w okolicy BukGrodzisk Zbaszyń. Wr. 1265 Świętek, syn Miły woja, darował klasztorowi paradyskiemu las S. Nadanie to potwierdził Przemysław I. Osade S. otrzymał klasztor w r. 1263 od Bolesława, syna Odonicza, w zamian za inne wsie; S. był przedtem własnością Jarosława, syna Chwałka Kod. Wielkop. , 337, 408. W r. 1400 prawował się z klasztorem Mikołaj Drożyński kasztelan o S. , Miłostowo i Rudę Akta gr. Wielkop. , II, 2533, 2549. Klasztor pozbył się S. wr. 1408, zamieniając tę osadę i inne na wieś Rogacz w pow. kościańskim, dziedzictwo Dobrogosta z Prus. S. objaśniany bywa jako Słocin z pod Grodziska, albo Sędzin z pod Buku. E. Cal. Suche 1. al. Suchary, kol. , pow. słupecki, gm. Kleczew, par. Złotków, odl. od Słupcy 26 w. , ma 4 dm. , 14 mk. 2. S. , fol. i dobra nad; rz, Orzyc, pow. makowski, gm. Krasno sielc, par. Płoniawy, odl. 10 w. od Makowa, 14 w. od Krasnego. Klucz suski dóbr Krasne hr. Krasińskich składa się z fol S. 686 mr. , Łazy 483 mr. i nadleśnictwa Stawki 4017 mr. lasu. W 1827 r. par. Krasne, 15 dm. , 116 mk. Br. Ch. Suche, al. Suchoje, wś, pow. piński, w 2 okr. pol. lubieszewskim, gm. Brodnica, ma 45 osad. Niegdyś własność bazylianów w Pińsku, na przedmieściu zwanem Leszcz. Ob. Pieszków A. Jel. Suche, wólka do Korzenicy, pow. jarosław ski, ma 12 dm. i 61 mk. Leży na północ od wsi, przy kol. żel. z Jarosławia do Sokala, mię dzy st. Bobrówką i Nową Groblą. Od płn. i wschodu otacza wólkę las Horaj, na zachód graniczy z wólką Kołaczki, a na płd. z wól ką Karypaty. Mac, Suchedniów, 1578 r. minera Suchinia, więc właściwie Suchyniów, w dykc. Echarda Sucheniów, wś i os. górnicza nad rz. Łączną, pow. kielecki, gm. i par. Suchedniów. Leży w szerokiej dolinie rz. Łączny, nad utworzonym przez nią stawem, przy drodze źel. dąbrowieckiej i drogach schodzących się tu z Kielc, Samsonowa, Bodzentyna i Wąchocka. Posiada kościół paraf. murowany, szkołę początkową st. dr, żel. Iwangr. Dąbrowskiej, odl. 9 w. od Bzina a 17 od Zagdańska, st. poczt. , aptekę, zarząd zakładów górniczych rząd. w król. polskiem. Urząd gminy mieści się w sąsiedniej wiosce Berezowie. W S. przebywa lekarz okręgu górniczego i zarazem kolejowy. S. składa się z dwu części S. Zachodniego 159 dm. , 1400 mk. i Wschodniego 68 dm. , 593 mk. . W 1827 r. S. Zachodni miał 67 dm. , 531 mk, S. Wschodni 5 dm. , 40 mk. Paraf. S. należy do dek. kieleckiego i liczy przeszło 3800 dusz. W skład jej wchodzą osady należące do gminy S. , oprócz Michniowa, Łączny, Rejowa i os. Kaczki. Na cmentarzu wznosi się pomnik z pieknem popiersiem bronzowem i napisem Jan Hempel, górnik polski 1886 r. . W kościele obraz św. Barbary pędzla Wł. Łuszczkiewicza. Obszar na którym powstał S. należał zdawna do bisk. krakowskich. We wsi Tarczek Tarzek, o 2 mile na płd. od S. , mieli oni zdawna swój dworzec, przy którem wznieśli w XII w. kościół p. w. św. Idziego proboszcz 1227, 1228 r. i założyli targowisko czy też miasto, osadzone przez Niemców na prawie. nemieckiem. Następnie bisk. Bodzanta przeniósł mto na poczatku XIV w. na inne miejsce i nazwał Bodzęcinem. W połowie XV w. istnieje już drewniany kościół paraf. we wsi Wzdole a do parafii należą Łączna i Siekirna. Przemysł górniczy rozwinął się tu zapewne dopiero w XVI w. Regestra pobór, z 1578 r. wymieniają w par. Wzdół cztery kuznice minera Wojciecha Berezy dziś wieś Berezów o 4 kołach, Stanisława Suchinia ztąd Suchedniów, właściwie Suchiniów o 4 kołach, Baranowa dziś wś Baranów; o 3 kołach i Andryszowa o 3 kołach dziś Jędrów. Prócz tego huta szklana zwana Bodzęcka Pawiń. , Małop. , 190. W 1748 r. bisk. Andrzej Załuski, by podnieść upadły w XVII w. przemysł górniczy założył w S. dwa piece wielkie, 19 fryszerek, a 1758 r. wystawił dla napływającej tu ludności kaplicę. Bisk. Sołtyk zajmował. się też tutejszemi zakładami. Po zabraniu dóbr biskupich na rzecz skarbu, przez uchwałę sejmu czteroletniego zakłady przeszły pod zarząd skarbowy. Rząd ks. warszawskiego popierał działalność tutejszych fabryk. W 1811 r. było w S. i sąsiednich osadach 9 fryszerek, szlifiernia, stalownia, rafinerya, lejarnia, kotlarnia, 3 blachownie Fryszerki wydawały żelazo l rurarnia. w sztabach, naczyniach i narzędziach, blachownia blachę w arkuszach, rafinerya ciągnęła żelazo na pałasze, kosy, piły. Prócz tego było do 50 warsztatów wyrabiających ostrogi, Suchnicze Suche Górki bagnety, spisy, podkowy, oskardy, noże, narzędzia chirurgiczne, wyroby ślusarskie i rusznikarskie. Szczegóły o tych zakładach podaje Niemcewicz Podróże historyczne, str. 18 i 19. Za król. polskiego, gdy zarząd górnictwa przeszedł w ręce Staszyca, zakłady suchedniowskie rozwijały się pomyślnie. Przez pewien czas zostawały te zakłady pod zarządem banku polskiego. Henryk Łubieński, dyr. banku, rozszerzył kaplicę w 1842 r. , przedłużając jeden z 4 portyków, otaczających rotundę, w nawę i dodając dwie wieże. W 1862 r. konsekrowano kościół i utworzono przy nim parafią. Pamiątką po Staszycu są sprawione przez niego dzwony, z których jeden pęknięty, świeżo został przelanym, z zachowaniem napisu pamiątkowego. Po 1863 r. działalność zakładów została bardzo ograniczoną. Fryszerki i kuźnice tutejsze posługiwały się siłą wody ośm kół o sile 8 do 10 koni. Surowca i odlewów dostarczały zakłady w Rejowie. W 1875 r. wyrobiono żelaza kutego 5115 pudów, wyrobów żel. i drutu 803 pud. Istniała też jakiś czas fabryka machin i narzędzi rolniczych z prod. do 8000 rs. Do gminy Suchedniów w r. 1887 należały wś Berezów 14 dm. , 193 mk. ; wś Baranów 35 dm. , 361 mk. ; wś Gozd 100 dm. , 825 mk. ; wś Konstantynów 6 dm. , 46 mk. ; wś Łączna i folw. majorat 167 dm. , 1690 mk. ; wś Michniów 29 dm. , 297 mk. ; wś Ostojów v. Ostojew 77 dm. , 819 mk. ; wś Rejów 32 dm. , 347 mk. ; wś Stekowiec 35 dm. , 307 mk. ; wś Suchedniów Zachod. 159 dm. , 1400 mk. i Such. Wschod. 68 dm. , 593 mk. ; oraz attynencye Ostoj owa Błahodat 2 dm. , U mk. , Jędrów 15 dm. , 112 mk. i Ogonów 1 dm. , 8 mk. . Razem 7034 mk. ; podług wyznania 14 prawosł, 6 ewang. aug. , 420 mojżesz. , reszta katolicy. W zakładach górniczych pracuje tylko ludność miejscowa; wyłącznie poświęcających się pracy przemysłowej nie ma. Rozkład obszaru w r. 1886 pod osadami 92 mr. , ogrody, sady 102 mr. , ziemi orn. 6351 mr. , łąk i pastw. 2009 mr. , ziemi zdatnej do uprawy, lecz nieupraw. 271 mr. , nieuż. 1207 mr. , lasu 11, 333 mr. , razom 21, 365 mr. W tem własności rządowej 11, 490 mr. , do kościoła 6, do towarz. prywatnych i instytucyj 47, do szlachty 296, do włościan 9526 mr. Zakłady przemysłowe w gminie młyn wodny amerykański w Berezowie, założony w r. 1879, przerobiony 1885 r. na walcowy, z 3 parami walców stalowych, 1 parą porcelanowych i kamieniami, z produkcyą roczną rs. 2500; 5 młynów zwyczajnych wodnych; 1 tartak wodny; 1 cegielnia; 1 olejarnia hydrauliczna. Ludność gminy przeważnic napływowa może połowa nazwisk niemieckich; pochodzenie zresztą zatracone. Strojów charakterystycznych nie noszą. W ogóle biedni; stan moralny dobry. Lasy rządowe tworzą obręb leśny suchedniowski, należący do leśnictwa bodzentyńskiego, które w 1850 r. obejmowało 2503 mr. lasu należącego do zakładów rządowych górniczych. Dane tyczące się obecnego stanu S. i gminy zebrał i opracował p. Kaz. król, część historyczną dodał Br. Olu, Suche Górki, leśniczówka, w pow. ostrzeszowskim Kępno, ku płd. od Baranowa; okr. dwor. Mroczeń, 1 dm. , 10 mk. Suche Góry, pow. konecki, ob. Góry Suche. Według reg. pob. pow. chęcińskiego z r. 1508 we wsi S. , w par. Policzko, Barczowski płacił tu 1 grz. 39 gr. W r. 1540 Pilczycki miał 5 łan. km. osiadł. dwór i folw. Wartość wsi 470 grzyw. W r. 1573 wś ma 2 1 2 łan. Pawiński, Małop. , 275, 484, 573. Suche Holendry, niem. Błake, ztąd Błaki, wś, pow. bukowski Lutomyśl, o 11 klm. ku zachodowi od Lwówka i tyleż na wsch. płn. od Trzciela, u źródeł Suchej, dopł. Sępolny; par. kat. Lwówek, par. prot. i poczta w Lewicy Lewitz, st. dr. żel. w Łutomyślu Neutomischel o 16 klm. ; ma 35 dm. , 255 mk. 7 katol i 499 ha 328 roli, 43 łąk, 111 lasu. Istniały już przy schyłku zeszłego stulecia; dziedzicem był Melchior Korzbok Łacki na Lwówku. E. Cal. Suchelipie 1. wś i folw. , pow. krasnostaw ski, gm. Rudnik, par. Płonka, odl. 22 w. od Krasnegostawu. W 1827 r. było 28 dm. , 139 mk. W r. 1884 folw. S. rozl. mr. 596 gr. or. i ogr. mr. 375, pastw. mr. 7, lasu mr. 206, nieuż. mr. 8; bud. z drzewa 11; płodozm. 10pol. , las nieurządzony, pokłady kamienia wa piennego. Wś S. ma osad 11, mr. 65. Prócz tego folw. są jeszcze inne drobniejsze, powsta łe z rozdziału pierwotnego obszaru, wynoszą cego 832 mr. 2. S. , os. , pow. chełmski, gm. Cyców, par. Olchowiec. Br. Ch. Suche 1. Lutole, ob. Suchy Lutolek 2. S. Miechorzewo, ob. Michorzewko, Suchenicze, wś, pow. sokólski, w 1 okr. pol. , gm. Żubryca, o 11 w. od Sokółki. Suche Rytele, ob. Rytele 2. . Suchnicze 1. wś i dobra nad Skidlicą, pow. grodzieński, w 4 okr. pol. , gm. Dubno, o 46 w. od Grodna. 2. S. , wś, pow. wołkowyski, w 5 okr. pol, gm. Samarowicze, o 15 w. od Wołkowyska. Suchinicze, mto nad rz. Brynią, pow. kozielski gub. kałuskiej, o 35 w. na płn. zach. od Kozielska a 96 w. od Kaługi odległe, w r. 1870 miało 961 dm. 7 murow. , 6498 mk. 8 katol. , 423 jedynowierców, 1050 rozkoln. , 2 cerkwie prawosł, 1 jedynowierców, 37 sklepów, dom przytułku, 2 szkoły męzkie i 1 żeńska. Własność mta stanowi 2377 dzies. ziemi i 28 sklepów; dochód miejski w 1869 r. Suche Suche Góry Suche Holendry Suchelipie Suchenicze Suche Rytele Suchinicze Suchodol wynosił 9513 rs. Jakkolwiek przeważna część mieszkańców zajmuje się rolnictwem, mto jednak ma dość ważne znaczenie pod względem handlu płodami rolniczemi oraz przemysłu fabrycznego, reprezentowanego przez 5 zakładów, produkujących za 211, 600 rs. rocznie 3 garbarnie produkują za 208, 000 rs. . Targi odbywają się co piątek, jarmarki 18 stycznia, 2 maja i 14 września. Prawo miejskie otrzymało dopiero w 1840 r. Suchiny, wś, pow. kaniowski, w 3 okr. pol. , gm. Taraszcza, o 60 w. od Kaniowa, na lesistej wyniosłości położona, ma 1915 mk. W 1741 r. było tu 60 sadyb i około 450 dusz; w 1863 r. 1427 mk. Posiada cerkiew p. w. św. Michała, z drzewa wzniesioną w 1801 r. , na miejsce dawniejszej w 1728 r. , opisanej w wizyt. dziekana korsuńskiego z 1741 r. S. wchodziły w skład sstwa korsuńskiego, obecnie należą do klucza korsuńskiego dóbr ks. Łopuchina. J. Krz. Suchlicze, białorus. Suchliczy, wś i folw. radziwiłłowski, poprzednio ordynacyi kleckiej, od 1874 r. ordynacyi nieświeskiej, pow. słucki, nad bezim. dopł. Cepry, w 2 okr. pol. , gm. i par. katol. Kłeck. Wś ma 16 osad; fol. około 27 włók; miejscowość falista, bezleśna, łąki dobre, grunta wyborne. A. Jel. Suchlino, wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol, , gm. Plissa, okr. wiejski i dobra hr. Brzostowskiego, Mniuta, o 4 w. od gminy a 45 w. od Dzisny, ma 10 dm. , 102 mk. w 1865 r. 28 dusz rewiz. . Suchmenie, wś, pow. grodzieński, w 1 okr. pol, gm. Górnica, o 10 w. od Grodna. Suchoborce, zaśc. pryw. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol, o 80 w. od Dzisny, 1 dm. , 7 mk. starowier. Suchobory al. Suchy Bór, folw. , pow. wilejski, w 2 okr. pol, gm. Dołhinów, okr. wiejski S. , o 39 w. od Wilejki, przy dr. poczt. z Dołhinowa do Wilejki, ma 1 dm. , 18 mk. ; w 1865 r. własność Hryniewieckich. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi Dubrowicze, Jodziewszczyzna, Miagczyly, Mleczki i Starynki, w ogóle 145 dusz rewiz. włośc. uwłaszczonych. Suchocin 1. wś włośc. , pow. warszawski, gm. Góra, par. Nowydwór; ma 158 mk. , 152 mr. W 1827 r. było 2 dm. , 55 mk. Wchodziła w skład dóbr Góra. 2. S. , wś w opisie rzki Kostrzyń, mylnie za Słuchocin. 3. S. , al. Suchocino Czyżewo i S. Praga, dwie wsi nad rz. Mołtawą, S, Suchardy os. , pow. płocki, gm. Łubki, par. Blichowo, odl 17 w. od Płocka. S. Czyżewo ma 8 dm. , 11 mk. , 354 mr. ; 1827 r. 15 dm. , 120 mk. ; S. Praga 33 dm. , 251 mk, 1034 mr; w 1827 r. 18 dm. , 112 mk. S. Su chardy 1827 r. 2 dm. , 32 mk. Br. Ch. Suchoczasy, w XVI w. Suchoczasche, wś folw. , pow. sieradzki, gm. Zduńska Wola, par. Szadek, odl. od Sieradza 19 w. ; wś ma 8 dm. , 79 mk. , folw. 4 dm. , 12 mk. W 1875 r. folw. S. rozl. mr. 625 gr. or. i ogr. mr. 342, łąk mr. 43, pastw. mr. 19, lasu mr. 195, nieuż. mr. 26; bud. z drzewa 13, las nieurządzony. Wś S. os. 11, gr. mr. 5. Na początku XVI w. łany km. i dwor. dawały dziesięcinę pleb. w Szadku, kmiecie także kolędę po 1 gr. z ła nu Łaski, L. B. , II, 442. Br. Ch. Sucho Daniec, niem. Sucho Danietz wś i Trach Danietz dobra. pow. wielkostrzelecki, par. ew. W. Strzelce, kat. Rozmierz. W r. 1885 dobra miały 9 dm. , 130 mk. kat. , 893 ha. ; wś 39 dm. , 308 mk. kat. , 232 ha. Suchodebie 1. w XVI w. Suchedambye, wś i folw. , pow. kutnowski, gm. Mikstal, par. Łanięta, odl. 14 w. od Kutna, ma 352 mk. Staranne gospodarstwo folwarczne. W 1827 r. 18 dm. , 231 mk. Dobra S. składały się w 1885 r. z fol. S. , Lipie i Benignów, rozl. mr. 2056 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 816, łąk mr. 24, past. mr. 4, lasu mr. 350, nieuż. mr. 51; bud. mur. 10, drewn. 8; płodozm. 18pol. ; fol. Lipie gr. or. i ogr. mr. 384, past. mr. 3, lasu mr. 5, nieuż. mr. 18; bud. mur. 5, drewn. 5; płodozm. 18pol. ; fol. Benignów gr. or. i ogr. mr. 345, past. mr. 8, lasu mr. 34, nieuż. mr. 14; bud. mur. 3, drewn. 3; płodozm. 18pol. , las nieurządzony. Dobra te stanowią jedną całość z dobrami Łanięta ob. . Wspo mina tę wieś L. B. Łaskiego w opisie par. Kutno I, 481. 2. S. al. Suchodęby Łaziskie, wś, pow. zamojski, gm. i par. Skierbieszów, odl. od Zamościa 13 w. , ma 5 os. , 70 mk. i 40 155 mr. ziemi; wchodziła w skład dóbr Łaziska. Fol. S. stanowi jedna całość z fol. Łaziska. 3. S. Skierbieszowskie, wś i folw. , tamże, odl. od Zamościa 20 w. , ma 3 dm. dwor. , 8 os. włośc, 47 mk. , 78 mr. włośc. i 1108 mr. dwor. Br. Ch. T. Żuk Suchodol, rzka w pow. orszańskim, dopływ Łuczesy dopł. Dźwiny. Suchodole, ob. Suchodoły. Suchodolina 1. wś i dobra, pow. grodzieński, w 1 okr. pol. , gm. Łasza, o 28 w. od Grodna. 2. S. , wś, pow. sokólski, w 2 okr. pol. , gm. Romanówka, o 24 w. od Sokółki. Suchodolszczyzna, wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Krasne Krasnesioło, okr. wiejski Ułanowszczyzna, w 1865 r. 21 dusz rewiz. ; należała do dóbr Świeczki Kurowskich. Suchodolski 1. potok, bierze początek z pod grzbietu Siwakowa, w pasmie Lipowicy, na obszarze gm. Suchodołu, w pow. dolińskim, uchodzi do Czeczwy z lewego brzegu. 2. S. , potok, w pow, bobreckim, dopł. Krywuli dopł. Boberki. 3. S. , potok, w pow. husiatyńskim, ob. Dworzyska, Suchodolski Suchodolszczyzna Suchodolina Suchodole Suchodebie Sucho Daniec Suchoczasy Suchocin Suchobory Suchoborce Suchlino Suchlicze Suchiny Suchiny Suchodół, nazwa dawana suchym obszarom w nizinach nadrzecznych. W dok. Władysława ks. opolskiego z 1373 r. ob. Mikiłyńce czytamy cum quadam planicie circa Szwyrsz fluvium dicta Suchodoł. Walka którą Bolesław Wstydliwy sto czył 25 maja 1243 r. z Konradem, odbyła się in campo qni dicitur Suchodol dok. Bolesława z 1251 r. w Kod. Małop. , I, 41. Nazwę te dawano też su chym rowom, może jarom naturalnym, broniącym dostępu do grodów. Br. Ćh, Suchodół 1. wś włośc, pow. grójecki, gm. Komorniki, par. Tarczyn, ma 143 mk. , 271 mr. W 1827 r. 21 dm. , 119 mk. 2. S. , wś i folw. po nad doliną Wisły, na płn. od Iłowa, pow. sochaczewski, gm. Iłów, par. Życk; wś ma 134 mk. , 108 mr. ; folw. 17 mk. , 390 mr. W 1827 r. 17 dm. , 189 mk. S. wchodził dawniej w skład dóbr Iłów ob. . Jestto starożytna osada. R. 1219 comes Nichalaus, syn Dobrogosta, w obecności kanoników płockich, zeznał przed ks. Konradem, iż pierwszy mąż jego żony Przybysławy, niejaki Cristinus filius Pomnani przekazał w chwili śmierci wsi Gori, Zuchodol et Brodino kościołowi P. Maryi w Płocku. Potwierdziła to sama Przybysława w obecności arcyb. gnieźn. Henryka, w charakterze legata papieskiego. Kanonicy płoccy zgodzili się na to, by Przybysława dożywotnio użytkowała z tych wsi, trzymając je w imieniu kościoła Duk. Kujaw. i Mazow. Ulanowskiego, str. 152, Nr. 3. Widocznie jednak czy sama Przybysława, czy jej sukcesorowie nadali ponownie te wsi klasztorowi miechowskiemu. Skutkiem tego wynikł spór między klasztorem a biskupem płockim. Spór ten zakończył się układem. Klasztor zrzekł się Góry pow. gostyński, gm. Łąck i Suchodołu a za to otrzymał Kramsko w konińskiem z jeziorami, bobrami, rybołówstwem ob. Kod. Małop, , II, 36 40. 3. S. Łeg, wś włośc, pow. sochaczewski, gm. i par. Iłów, ma 149 mk. , 264 mr. W 1827 r. 8 dm. , 77 mk. 4. S. , os. leś. , pow. sandomierski, gm. i par. Przysucha, odl. od Sandomierza 26 w. , 1 dm. , 2 mk. , 6 mr. 5. S. , pow. jędrzejowski, ob. Sudoł, 6. S. Wielki, wś włośc, pow. siedlecki, gm. Mordy, par. Przesmyki, odl, 21 w. od Siedlec, ma 9 dm. , 56 mk. , 556 mr. W 1827 r. 12 dm. , 55 mk. 7. S. Wypychy, wś i fol. , pow. siedlecki, gm. i par. Mordy, odl. 21 w. od Siedlec, ma 13 dm. , 85 rok. W 1827 r. 10 dm. , 67 mk. W 1889 r. fol. S. Wypychy al. Suchodołek, z attyn. leśną Majówka, rozl. mr. 437 gr. or. i ogr. mr. 322, łąk mr. 2, past. mr. 2, lasu mr. 102, nieuż. mr. 9; bud. drewn. 13; las nieurządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. Wielki os. 5, mr. 136; wś S. Wypychy os. 17, mr. 123; wś Skolimów Roguziec os. 6, mr. 108; wś Wólka Soseńska os. 16, mr. 391. 8. S. , wś i folw. , pow. węgrowski, gm. Wyszków, par. Grębków, odl. 10 w. odl. Węgrowa, 19 dm. , 175 mk. W 1827 r. 15 dm. , 65 mk. W 1871 r. fol. S. lit. A rozl. mr. 516 gr. or. i ogr. mr. 164, łąk mr. 14, past. mr. 189, wody mr. 2, lasu mr. 83, zarośli mr. 49, nieuż. mr. 13; bud. mur. 1, drewn. 10; las nieurządzony. Wś S. os. 10, mr. 21. Wspo mniany w dokum. z 1476 r. jako wieś w ziemi liwskiej Kod. Maz. , 273. 9. S. Święcki, wś i folw. , pow. sokołowski, gm. Sabnie, par. Skibniew, odl. 10 w. od Sokołowa, ma 20 dm. , 289 mk. W 1827 r. 24 dm. , 108 mk. W 1872 r. fol. S. Święcki lit. A rozl. mr. 1412 gr. or. i ogr. mr. 719, łąk mr. 50, past. mr. 2, lasu mr. 595, nieuż. mr. 26; bud, drewn. 12; płodozm. 8pol. , las nieurządzony, pokłady ka mienia wapiennego. Wś S. Święcki os. 59, mr. 543. 10. S. , wś, pow. płoński, gm. i par, Pomiechowo. W spisie urzęd. osad gub. płockiej z 1881 r. niepodana. Na mapie sztabu gen. pomieszczona jako wieś o 9 dm. , leżąca na zach. od wsi Wymysły. 11. S. , wś włośc, pow. płocki, gm. Brwiino, par. Sikorz, odl. o 14 w. od Płocka, ma 16 dm. , 38 mk. , 674 mr. W 1827 r. 14 dm. , 119 mk. ; karczma rządowa. Br, Ch. Suchodół 1. wś, pow. krośnieński, nad pot. Lubaczówką, wzn. 267 mt. npm. , odl. 3 klm. na płd. od Krosna, przy kolei żel. i gościńcu do Rymanowa. Par. rz. kat. w Krośnie; szkoła ludowa. Zabudowana w dolinie, ma 910 mk. 7 izr. . Na obszarze więk. posiadł. gminy m. Krosna znajduje się karczma. Obszar ten wynosi 142 mr. 1578 sąż. kw. roli, 29 mr. 843 sąż. łąk, 1386 sąż, ogr. , 68 sąż. pastw. i 333 sąż. nieuż. ; pos. mn. 702 roli, 105 łąk, 55 past. i 1 mr. lasu. S. graniczy na płn. z Guzikówką, przedmieś. Krosna, na zach. z Głowienką, na wsch. z Krościenkiem Niższem a na płd. z Leżanami i Miejscem. 2. S. z Hutą Suchodolską, wś, pow. bobrecki, 10 klm. na płd. zach. od Bóbrki sąd pow. , st. kol. , urz. poczt. i tel. . Na płn. leżą Łopuszna i Olchowicc, na wschód Wołoszczyzna i Chlebowice Wielkie, na płd. Wybranówka i Huta Szczerzecka pow. lwowski, na zach. Hucisko. Przez wieś płynie pot. Siedliski dopływ pot. Suchodolskiego i przyjmuje w obrębie wsi od praw. brzegu pot. Basarowy. Zabudowania S. leżą w dolinie tego potoku, na płd. od nich zabudowania Huty. Na płn. wznosi się wzgórze Podkamienna do 365 mt. Płd. częśó obszaru zajmuje las Suchodolski. Lesistą jest także wsch. część obszaru. Własn. więk. tu i w Hucisku Romana hr. Potockiego ma roli or. 202, łąk i ogr. 47, past. 72, lasu 4870 mr. ; w mn. roli or. 1403, łąk i ogr. 363, past. 177, lasu 20 mr. W r. 1880 było 136 dm. , 808 mk. w gminie; 5 dm, 29 mk. na obsz. dwor. 626 gr. kat, 157 rz. kat. , 41 izr. , 13 in. wyzn. ; 624 Rusinów, 210 Suchodół Suchodół Suchodół Polaków, 3 Niemców. Par. rz. kat. w Staremsiole, gr. kat. w miejscu, dek. bobrecki. We wsi jest cerkiew i szkoła etat. 1klas. 3. S. al. Suchodoły, folw. i grupa domów w Lazarówce, pow. buczacki. 4. S. , wś, pow. doliński, 26 klm. na płd. od Doliny sąd pow. , st. kol. , urz. poczt. i tel. . Na zach. leży Ilemnia, na płn. Ilemnia i Łuhy, na wsch. Lipowica, na płd. Perehińsko. Wzdłuż granicy wsch. płynie pot. Czeczwa i przyjmuje w obrębie wsi od praw. brzegu Nerydówkę i Męciwkę, a od lewego Wołoskę, Suchodół, Potoki, Czorny i Bezderuski. Wzdłuż granicy płd. zach. ciągnie się od płn. zach. na płd. wsch. pasmo górskie Arszyca ob. Czeczwa ze szczytem Nerydów 1557 mt. ; dalej ku płn. wznoszą się Skorodna 1195 mt. , Siwakowa 861 mt. , Helebartyn 1035 mt. . Zabudowania wiejskie leżą na płn. w dolinie Czeczwy, głównie na przestrzeni między Potokami a Czornym 595 mt. cerkiew. Własn. więk. tu i w Lipowicy rządowa ma roli or. 8, łąk i ogr. 51, past. 126, lasu 21521 mr. ; wł. mn. roli or. 526, łąk i ogr. 1471, past. 514, lasu 60 mr. W r. 1880 było 92 dm. , 613 mk. w gminie; 5 dm. , 22 mk. na obszarze dwor. 593 gr. kat. , 22 rz. kat, 20 izr. ; 620 Rusinów, 15 Polaków. Par. rz. kat. w Dolinie, gr. kat. w miejscu, dek. perehiński. We wsi jest cerkiew. S. jest siedzibą ces. król. zarządu lasów i domen. Są tu dwa tartaki wodne, każdy o 2 gatrach i 2 piłach; spotrzebowują rocznie 4200 mt. sześc, drzewa a produkują 2600 mt. desek, brusów i łat. Za czasów Rzpltej należała wieś do ststwa dolińskiego. W lustracyi z r. 1661 i 1662 Rkp. Ossol, Nr. 2834, fol. 136 czytamy W tej wsi tylko łan jeden. Czynszu z łanu zł. 30; owsa z łanu mac 2 po gr. 15 1 zł. ; za stróża i za hajduka zł 20; gęsi z łanu 2 po gr. 6 12 gr. , trzecia na p. podstarościego; kur z łanu 4, dwie zosobna na p. podstarościego; jajec kopa; drew wozów 6; dziesięciny pszczelnej pień dziesiąty, teraz pszczół nie było; dziesięciny owczej dwudziestą owcę, teraz się dostało owiec 3 po złp. 2 6 zł. ; dziesięciny świnnej, kiedy się zer zrodził, dają dziesiątego wieprza, kiedy się nie zrodzi, dają od wieprza po gr. 3, dostało się od świń 11 po gr. 3 1 zł. 3 gr. ; sarnę jedne dają; kolendy z łanu gr. 24; pop daje 2 zł. Stóg siana ze wsią Lipowica zrobić powinni. Kniaziowie dworską usługę odprawują i kozaka na koniu stawiają. Prawa nie pokazali. Summa prowentu z tej wsi facit zł. 81 gr. 9. W inwentarzu ststwa dolińskiego z r. 1727 Rkp. Ossol, Nr. 1420, str. 37 czytamy Ta wieś osiadła na jednym łanie. Osiadłość wymieniona po nazwisku składa się z 7 wołowych a 10 zagrodników. Powinności poddanych Pieniędzy czynszowych z łanu 30 zl; owsa z łanu mac 2, gęsi 2, kur 4, jajec kopa. Osobliwie p. podstarościemu na święta gęś 1, kur 2 i drew na opał. Item drew z łanu należy się wozów 4. Za stróżę i hajduka 20 zł; kolendnych pieniędzy 5 zł. 24 gr. ; rybackich pieniędzy 4 zł. ; za 2 sarny 4 zł. ; spisnego płacą 1 zł. 18 gr. ; stóg siana zrobić, lub za niego złp. 20 dać powinni. Kniaziowie za ko zaka płacą 60 zł. ; za puste pole płacą 10 zł. ; za cerkiewne 2 zł. Dziesięcinę owczą, świnną i pszczelną opisze się w summaryuszu. W inwentarzu z r. 1758 Rkp. Ossol, Nr. 1419, str. 20, czytamy Osiadłość wsi wymieniona po nazwisku wynosi 24 osadników, którzy posiadają razem 28 wołów, 2 byki, 18 krów, 4 jałówki, 2 konie, 307 owiec. Powinności wieś daje czynszu na rok dwiema ratami zł 150; hiberny zł. 100; poglównego na rok cały zł. 18; smolackich zł. 35; świątecznego zł. 11; wieprzowego zł. 8; na stróża zł. 18; szałaso wego zł. 6; owsa osmaczek 12. Stróżę do folw. Nadziejowskicgo jako i do kieratu od bywa. Sianożęć inwentarską skosić i zwieźć według dawnego zwyczaju powinni. W tej wsi karczmy nie masz, do Ilemskiej osady wś przyłączona. Osiadła na łanie jednym. 5. S. , wś, pow. husiatyński, 4 klm. na płd. zach. od Husiatyna sąd pow. , st. kol, urz. poczt. i tel. . Na płd. leżą Szydłowce i Sido rów, na płn. Czabarówka i Husiatyn; wsch. część wsi sąsiaduje z pow. kamienieckim gub. podolskiej. Wzdłuż granicy wschod, płynie Zbrucz od płn. na płd. Zach. część wsi przepływa w tym samym kierunku pot. Su chodół, zasilony od praw. brzegu pot. Rudka. Zabudowania wiejskie lezą w dolinie Suchodołu; na płd. wschód od nich, nad Zbruczem, przys. Bednarówka, a na zachód od niego przys, Trojanówka. Wznies, dochodzi na płn. do 301 mt. , na płd. wsch. opada do 271 mt. Własn. więk. ma roli or. 1004, łąk i ogr. 90, past. 8, lasu 98 mr. ; wł. mn. roli or. 738, łąk i ogr. 101, past. 30, lasu 2 mr. W r. 1880 było 139 dm. , 743 mk. w gminic, 25 dm. , 149 mk. na obszarze dwor. 624 gr. kat. , 256 rz. kat. , 12 izr. ; 727 Rusinów, 165 Polaków. Par. rz. kat. w Sidorowie, gr. kat. w miejscu, dek. husiatyński. We wsi cerkiew p. w. św. Dymitra, szkoła filialna i kasa pożycz. gm. z kapitałem 300 złr. 6. S. , grupa domów w Horyhladach, pow. tłumacki. 7. S. , grupa domów w Kutyskach, pow. tłumacki. Le ży nad Dniestrem, przy samej przeprawie przez rzekę. Mac, Lu. Dz. Suchodół, osada niegdyś, w par. Trląg, w dawnym pow. gnieźnieńskim Mogilno, w okolicy Mogilna i Pakości. Istniała jeszcze przy schyłku zeszłego stulecia; dziesięcinę płaciła z łanów km. proboszczom w Wenecyi. Wr. Suchodorówka Sucholas Suchodółka Sucholasy 1464 Stanisław z Broniewic zeznawał przed konsystorzem gnieźn. , że plebanowi wcneckiemu winien 12 grzyw. za dziesięciny z S. W r. 1579 należała wś do Jana Modliboga i Andrzcja Kołudzkiego. Pierwszy miał 2 łany, os. , 4 pólłanki puste, 1 zagr. i komom. , a dru gi 1 łan os. i 1 zagr. Regestra pob. z r. 1620 wykazują dział Kacpra Wyganowskiego 1 łan kmiecy. E. Cal, Suchodółka folw. , pow. opatowski, gm. i par. Czyżów Szlachecki, odl. od Opatowa 27 w. , 1 dm. , 8 mk. , 237 mr. ziemi dwor. W 1827 r. G dm. , 28 mk. , par. Przybyslawice. Suchodoly wś i folw. , pow. kutnowski, gm. i par. Krośniewice, odl. 18 w. od Kutna, ma 52 mk. W 1827 r. 9 dm. , 74 mk. Fol. S. lit. B rozl. 1882 r. mr. 146 gr. or. i ogr. mr. 122, łąk mr. 6, past. mr. 1, lasu mr. 10, nieuż. mr. 7; bud. mur. 4, drewn. 2. Fol. S. lit. C w 1871 r. rozl. mr. 115 gr. or. i ogr. mr. 83, łąk mr. 3, past. mr. 17, lasu mr. 10, wody mr. 1, nieuż. mr. 2; bud. mur. 3, drewn. 2. Zarówno kmiece jak dwor. łany dawały dzioslęcinę plob. w Krośniewicach Łaski, L. B. , II, 471. 2. S. , osada nie istniejąca obecnie, należała w XVI w. do par. Łęki, w pow. kutnowskim Łaski, L. B. , II, 489. 3. S. , wś i folw. , pow. janowski, gm. i par. Gościeradów. Folw. wchodzi w skład dóbr Gościeradów, ma 214 mr. ; wś ma 22 os. , 245 mr. 4. S. , wś i folw. , pow. krasnostawski, gm. i par. Fajsławice, odl. 19 w. od Krasnegostawu. W 1827 r. 56 dm. , 349 mk. Dobra S. składały się w 1870 r. z fol. S. i Dziecinin, rozl. mr. 1467 gr. or. i ogr. mr. 963, łąk mr. 54, past. i zarośli mr. 268, lasu mr. 845, nieużyt. mr. 85; las urządzony. Wś S. os. 76, mr. 1468. R. 1531 Źogota miał 3 łany, 1 młyn. Jeszcze w 1676 r. S. należą do par. Biskupice. Mieszka tu Teresa Silnicka i płaci od 8 ludzi dwor. i 86 poddanych Pawiński, Małop. , 352 i 6 a. W połowie XV w. wś S. , w par, Biskupicc, miała łany km. , z których dziesięcinę snopową i konopną, wartości 4 grzyw. , nadał Zbigniew Oleśnicki plebanowi w Biskupicach Długosz, L. B. , II, 550. 5. S. , pow. ostrołęcki, ob. KostkiS. 6. S. , wś włośc, pow. suwalski, gm. i par. Jelenie wo, odl. od Suwałk 8 w. , ma 16 dm. , 118 mk. W 1827 r. 12 dm. , 75 mk. Br. Ch. Suchodoły 1. al. Suchodole, wś i dobra, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Polany, okr. wiejski Suchodoły, o 4 w. od gminy a 7 w. od Oszmiany. Folw. ma 1 dm. , 27 mk, kat. ; wś 19 dm. , HO mk. tegoż wyzn. ; karczma 1 dm. , 5 mk. w 1865 r. 32 dusz rewiz. ; własność Zasimowskich oraz 3 dusze należące do dóbr Kiewliszki, Wojniczów. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi S. , Baruliszki, Cieleżyszki, Grodzie, Radziuny, Widzie Wiże, Żurawy, w ogóle 138 dusz rewiz. . włościan uwłaszczonych. 2. S. , wś, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. pol. , gm. Połowce, o 48 w. od Brześcia. 3. S. , zaśc. poradziwiłowski, pow. miński, w 1 okr. pol. mińskim, gm. Samochwałowicze, par. kat. Kojdanów, niegdyś w hrabstwie kojdanowskiem, nabyły w 1849 r. przez szlachtę zagrodową; mają tu własność Bazarewscy 3 włóki, Wysoccy oko ło 7 włók, Łęscy 7 włók razem z os. Mieszczycy, Borowikowie 1 2 włóki. Miejscowość falista, dość leśna, grunta szczerkowoglinko wate, urodzajne. J. Krz. A. Jel. Suchodoły, w dokum. Suchodoł, wś nad rz. Studenką, dopł. Bugu, pow. włodzimierski, na płd. zach. od Włodzimierza par. kat. , posiada cerkiew. W dokum. wspominane są cerkwie Wozniesieńska i Siemionowska, oraz szpital. W 1570 r. należała do Wasyla Zaborowskiego, który z S. i Diechszowa płacił z 20 1 2 dworz. , 27 ogrod, po 6 gr. i 10 ogrodn. po 4 gr. W 1583 r. p. Wasilowa Zaborowska, kasztel. brasławska, ks. Czartoryska, ze wsi S. płaci z 32 dym. , 3 ogrodn. , 2 ogrodn. , 2 komom. , 2 kół dorocz. , 2 bojarów i 1 popa Jabłonowski, Wołyń, 23, 114. J. Krz Suchodoły z Gajami Suchodolskiemi, wś, pow. brodzki, 10 klm. na płd. od Brodów sąd pow. , st. kol. , urz. poczt. i tel. . Na płn. loży Ponikowica, na wschód i płd. Ponikwa Wielka, na zach. Hołoskowice. Przez wieś płynie z Ponikwy do Ponikowicy jedna z odnóg prawego ramienia Styru. Na płn. wsch. przys. Gaje Suchodolskie. Na płd. wzgórze Mogiłka. Przez wieś idzie gościniec brodzkozłoczowski. Własn. więk. ma roli or. 576, łąk i ogr. 25, past. 35; wł. mn. roli or. 792, łąk i ogr. 55, past. 40 mr. W r. 1880 było w gminie 128 dm. , 782 mk. na Gaje przypada 34 dm. , 195 mk. , 17 dm. , 114 mk. na obsz. dwor. 660 gr. kat, 188 rz. kat. , 48 izr. ; 655 Rusinów, 193 Polaków, 46 Niemców. Par. rz. kat. w Ponikwie, gr. kat. w miejscu, dek. brodzki. We wsi cerkiew, szkoła etat. 1klas. z językiem ruskim istnieje od 1873, trzy młyny, kasa pożycz. gm. z kapit. 450 złr. i gorzelnia. Lu. Dz. Suchodorówka, rzka w gub. mohylewskiej, prawy dopływ Łuczesy. Przybiera od lewego brzegu Olszankę a także i Łososinkę. Uchodzi do Łuczesy dopł. Dźwiny w pow. orszańskim. Sucholas 1. grupa domów w Sieniawce, pow. cieszanowski. 2. S. al. Sychylas, grupa domów w Borkach Janowskich, pow. lwowski. Byłato dawniej oddzielna wieś w starostwie janowskiem ob. t. III, 424. Sucholasy, Suchaliesy, wś na lewym brz. Rosi, przy linii dr. żel. chwastowskiej, pow. wasylkowski, w 3 okr. pol. , gm. Błoszczyńce, Suchodółka Suchodoly Suchodoły Suchorebszczyzna Suchoręcz Suchom Sucholaszczaki Sucholipie Suchołaźce Suchołda Suchołąg Suchołucze Suchomyła Suchopary Suchopol Suchoporowo Suchoraba Suchorączek o 54 w. od Wasylkowa, ma 816 mk. W 1740 r. było tu 26 sadyb a w 1863 r. 638 mk. Po siada cerkiew Przemicn. Pańskiego, wznie sioną z drzewa 1849 r. , na miejsce dawniej szej z 1726 r. i uposażoną 42 dzies. I o par. należy wś Mołodecka o 5 w. odl. We wsi znajduje się starożytne horodyszcze oraz st. dr. żel. chwastowskiej, pomiędzy Białą Cer kwią o 20 w. a Olszanicą o 25 w. odl. o 52 w. od Chwastowa a 230 w. od Znamienki. S. należy do Białocerkiewszczyzny hr. Branickich. J. Krz. SucholaszczakiMieczki, ob, Mieczki 4. . Sucholiesy, ob. Suchalasy. Sucholipie, pow. krasnostawski, ob. SuSuchołaźce, niem. Sucholasetz, z Hadrun kiem, wś, w pow. opawskim. Graniczy z gm. Sedlitz. Ma szkołę ludową, 948 mk. z tego na Hadrunek przypada 216. Suchołda, mała rzeczka uchodząca do Biebrzy, wspominana w dok. z 1358 r. Kod. Maz. , 73. Suchołąg, ob. LasS. Suchołucze, w 1637 r. także Dobratyn, wś nad Dnieprem, a właściwie przy starem zamulonem ujściu Teterowa do Dniepru, pow. radomyski, w 5 okr. poi, gm. Hornostajpol, par. praw. i dobra Rotycze o 12 w. , o 138 w. od Radomyśla, ma 191 mk. Podług Pochilewicza jest tu 208 mk. ; włościanie uwłaszczeni zostali na 660 dzies. , ze spłatą po 294 rs. 69 kop. rocznie. Znajduje się tu przystań statków parowych, trzecia od Kijowa, odległego o 60 w. Na gruntach wsi są stare mogiły, a mianowicie na płd. , przy drodzc do Rudni, i na zach. , przy drodze do Syczówki. Suchom, kolonia, pow. świecki, st. p. Ieśn. Louisenthal, par. kat. Drzycim; 8 dm. , 55 mk. kai ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , 1886, str. 366. Ks. Fr. Suchomyła, os. , pow. chełmski, gm. Turka, par. r. g. Berdyszczcze. Suchopary L wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Horodek, okr. wiej. i dobra w 1865 r. Drużbickich, Chołchło, o 12 w. od. gminy a 43 w. od Wilejki, przy b. trakcie poczt. z Mołodeczna do granicy pow. mińskiego, 6 dm. , 42 mk. praw. w 1865 r. 19 dusz rewiz. . 2. S. , wś włośc, tamże, o 8 w. od gminy, 1 dusza rewiz. Suchopol al. Suchmpole, sioło i dobra, pow. prużański, w 4 okr. pol. , gm. Suchopol, o 21 w. od Prnżany, 36 w. od Narewki a 145 w. od Grodna. Suchoporowo, wś, pow. lepelski, należy do dóbr Mosarz, poprzednio Szczyttów, dziś Józefy Zabiełłpwej, ma 160 dzies. ziemi. Suchoraba, w XV w. Sucha Raba, wś, pow. wielicki, odl. U klm. na wschód od Wieliczki, przy gościńcu do Książnic, o 6, 5 klm, na płd. od st. kol. Karola Ludwika w Podłeżu. Ma 24 dm. , folw. i 164 mk. 7 izr. . Par. rz. kat. w Brzezio. Pos. więk. benedykty nek sianiąteckich składa się z 184 roli, 26 łąk, 1 ogrodu, 3 past. , 20 lasu i 1 mr. nieuż. ; pos. mn. ma 276 roli, 26 łąk, 22 past. i 4 mr. lasu. Za Długosza L. B. , III, 285 należała do klasztoru staniąteckiego i graniczyła z Górką dziś Zagórze. S. styka się na płd. z Zabłociem i Zborczycami, na wschód z Czyszowem. na płn, z Słomirogiem i Zagórzem a na zach. z lasem. Mac, Suchorączek 1. 1288 Suchorambzke, 1695 Suchorąsk, niem. Wilhelmsruh, dobra rycer. , w pow. złotowskim, st. p. i par. kat. Więc bork, o 2, 5 klm. odl. , 539 ha 397 roli or. , 82 łąk; 1885 r. 6 dm. , 27 dym. , 184 mk 106 kat. ; hodowla koni, bydła i owiec. W dok. zachodzi pod nazwą Suchorąbsk; rycerskiemi zostały te dobra dopiero r. 1859 ob, Gesch. d. Kr. Fiatow, v. Schmitt, str. 292. Jeszcze r. 1783 napadł tu niedźwiedź skotarza na po lu ob. tamże, str. 14. 2. S. , niem. Suchoronczek, wś, tamże, 276 ha 167 roli or. , 24 łąk, 2 lasu; 1885 r. 13 dm. , 14 dym. , 93 mk. , 76 kat. , 17 ew. R. 1695 dawało tu 3 wło ścian mesznego po 2 kor. żyta i tyleż owsa, reszta włók została do dworu przyłączona ob. Wizyt. Jezierskiego, str. 92; szkoła lklasowa kat. Kś. Fr. Suchorebszczyzna, folw. nad rz. Myszanką, pow. nowogródzki, w 3 okr. pol. i gm. NowaMysz, o 1 milę od st. dr. żel. mosk. brzeskiej Baranowicze, ma 92 włok, od 1868 r. własność urzędnika Anieńskiego; grunta urodzajne, łąki dobre. A. Jel. Suchoręcz, niekiedy Suchorącz, Suchoriczicze i Suchorancecz w r. 1343, Suchoranczecz i Suchorzancze w r. 1397, Szuchoracz, Szuchorescz, ztąd Suchioręść, mylnie Suchorzec, urzęd. Gross Suchorencz, dwór i folw. , pow. szubiński, o 6 1 2 klm. na wschódpłn. od Kcyni, nad strugą, która płynie od Roztrębowa i ginie w bagnisku Lasowiny, w okolicy obniżającej się od 104 mt. npm. do 82 mt. Graniczy z Malicami, Szczepicami, Suchoręczkiem i Wszeradowem; par. Wszeradów Szaradowo, poczta w Zalesiu, st. dr. żel. w Kcyni Exin. Dwór, folw. i karczma Czerwoniak tworzą okrąg dworski, mający 3 dm. , 236 mk. 224 kat. , 12 prot. i 1342 ha 548 roli, 52 łąk, 720 lasu. W r. 1343 pisał się z S. Mirosław, syn Bodzanty, synowiec bisk. pozn. Jana i Mikołaja z Będlewa Kod. Wielkp. , 1214, 1227; później, r. 1397 99 pisali się z S. Wincenty i inni Suchoręccy Akta gr. Wielkp. , II. Około r. 1523 płacono proboszczom wszeradowskim dziesięcinę snopową z łanów dziedzicznych, a z kmiecych mesznego po korcu żyta Sucholiesy Suchorzewko Suchoros Suclioręczek Suchoręczek Suchorzów Suchorzew Suchorzewszczyzna i owsa; zagrodnicy i karczmarze po groszu. Dział Karlikowo leżał w r. 1542 pustkami, I W r. 1578 było 5 śladów os. i 4 zagr. ; dział Wawrzyńczewy obejmował 1 ślad os. i 2 zagr. ; w r. 161820 było 5 ślad. os. , jeden półłanek, 4 zagr. , wiatrak i karczmarz. Około r. 1793 należał 8. i Suchoręczek do Franciszka Polewskiego, później do Wolszlegierów. Suclioręczek al. Suchoręcz Mały, urzęd. Klein Suchorencz, dwór, pow. szubiński, o 7 klm. na wschódpłn. od Kcyni, na wzn. 101 mt. npm. Graniczy z Suchoręczem; par. Wszeradów Szarado wo, poczta w Zalesiu, st. dr. żel. w Kcyni Exin; 5 dm. , 75 mk. 49 kat. , 26 prot. i 404 ha 329 roli, 12 łąk, 47 lasu. S. miewał dawniej tych samych co Suchoręcz dziedziców. Nazwa niemiecka Wilhelms bruch nie utrzymała się. Około r. 1523 składał S. proboszczom wszeradowskim takie jak Sachoręcz daniny; w r. 1578 były w S. 2 ślady os. i 2 zagr. , a w 1618 20 r. 3 ślady puste i 1 zagroda. E. Cal. Suchoros 1. Stary, wś, pow. szozycieński, st. p. Lipowiec; 13 dra. , 74 mk. , 135 ha. 2. S. Nowy, wś, tamże; 23 dm. , 138 mk. , 370 ha. Suchorów 1. al. Suchoropy, część Zamęczka, w pow. żółkiewskim. 2. S. , ob. Sitchorzów, Suchorowiec, wś, pow. szczycieński, st. p. Lipowiec; 37 dm. , 187 mk. , 472 ha. Suchorowszczyzna al. Sucharewszczyzna, zaśc, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. Niestaniszki, okr. wiejski i dobra Chomińskich Dubrowlany, o 2 w. od gminy a 49 w. od Święcian, ma 1 dm. , 9 mk. kat. Suchoruki, grupa domów w Kamionce Wołoskiej, pow. Rawa Ruska. Suchorzec, fol. , pow. suwalski, gm. Czostków, par. Bakałarzew, odl. od Suwałk 18 w. ; ma 2 dm. , 27 mk. , 867 mr. Wchodzi w skład dóbr Czostków. W 1827 r. 2 dm. , 11 mk. , par. Filipowo. Suchorzeczka, rzka, bierzo początek na płn. od jez. Studzienicznego, w pow. augugustowskim, pod Suchą rzeczką wchodzi w jezioro Serwy i wyszedłszy łączy się z lewego brzegu z kanałem augustowskim. Suchorzew 1. al. Sucharzewo, niem. Troekau dawniej Salem, dwór, pow. mogilnicki, ku płn. od Mogilna st. dr. żel. , par. Parlin, poczta Dąbrowa Kaisersfelde; 7 dm. , 164 mk. 135 kat. , 29 prot. i 254 ha 227 roli, 13 łąk; chów i tucz bydła holenderskiego. 2. S, , wś i dwór, pow. pleszewski Jarocin, o 6 klm. na zach. od Pleszewa, nad Nerem, dopł. Prosny. Graniczy z Orpiszewkiem, Kowalewem, Baranowem, Pickarzewem i Kotlinem; par. , poczta i st. dr. żel. w Kowalewie pod Pleszewom, o 3 klm. W XIV w. składał się S. z 2 części polskiej i niemieckiej osadzonej na prawie niemieckiem. Sułko z Zawidowic sprzedał Wincentemu z Kępy, podkomorzemu kaliskiemu, S. niemieckie i dział na polskiem; czynność tę potwierdził król w r. l368 Kod. Wielk. , 1588. S. zlał się z biegiem czasu w jednę całość. Akta grodzkie i ziem. kaliskie z XVI w. zawierają liczne sprawy, odnoszące się do S. i dziedziców. W r. 1679 było tu 2 1 2 łan. 08. , 2 komor. i 1 pasterz; S. należał wówczas do Kacpra Suchorzewskiego; około r. 1620 do Małgorzaty Sławoszewskiej. W nowszych czasach dziedziczyli tu Tomiccy. Wś ma 11 dm. , 112 mk. 107 katol, 5 prot. i 96 ha 78 roli, 12 łąk. Dwór 10 dm. , 225 mk. 200 katol. , 25 prot. i 671 ha 516 roli, 50 łąk, 69 lasu. 3. S. al. Suchorzowo, urzęd. Sucharzewo, wś, pow. szremski, o 6 klm. na wschód od Czempinia st. dr. żel. pod Chaławami; par. Iłowiec, poczta w Szołdrach; 4 dm. , 44 mk. kat. i 86 ha 75 roli, 5 łąk, 3 lasu. Należało około r. 1773 do Zakrzewskich. 4. S. Według reg. pob. z r. 1557 1565 Pawiński, Wielkop. , II, 35, 37 i M. Boruckiego Ziemia kuj. , 161, 162 istniały na Kujawach, w pow. kruszwickim, wojew. brzeskiem, 2 osady t. n. jedna w par. gębickiej, druga w kruszwickiej. Pierwsza należała do Zakrzewskich, a drugą dziedziczyła Rokosowska w r. 1676. E. Cal. Suchorzewko wś i folw. , pow. pleszew ski Jarocin, o 9 klm. na płnzach. od Koźmi na st. dr. żel. . Graniczy z Strzyżewkiem, Ruskiem i Potarzycą; par. Rusko, poczta Go lina S. należało w końcu zeszłego wieku do Zarębów, później do Objezierskich, dziedziców Ruska. Wś ma dziś 14 dm. , 84 mk. kat, i 92 ha 90 roli. Folw. ma 7 dm. , 167 mk. ; wcho dzi w skład okr. dwor. Rusko; właścicielem jest Zygmunt hr. Czarnecki. E. Cal. Suchorzewszczyzna, folw. , pow. nowogrodzki, właśc. Suchorebszczyzna ob. . Suchorzów al. Sucharów, z Przewozem, wś, pow. tarnobrzeski, na praw. brzegu Wisły, 4 klm. na wsch. od Baranowa, przy gościńcu z Mielca do Tarnobrzegu. Zajmuje nieco wzniesiony obszar śród rozległej niziny 186 mt. npm. nadwiślańskiej i składa się z 138 dm. , 604 mk. Os. Przewóz ma 28 dm. u ujścia pot. Baranowskiego do Wisły, na płn. zach. od Suchorzowa. Wisła płynie tu szerokiem korytem z płaskimi brzegami, tworzy liczne kępy. Mieszkańcy, w liczbie 126, trudnią się przewoźnictwem do przykomorka i rybołówstwem. Obie osady liczą 718 mk. rzym. kat. i 12 izrael. Par. rzym. kat. w Baranowie. Według Skorowidza Piłata z r. 1890 jest w tej wsi karczma a posiadłość większa Stanisława Dolańskiego wynosi 73 mr. roli, 25 mr. łąk i 54 mr. lasu. Obszaru mniejszej posiadłości nic podają Skorowidze. Za Długosza L. B. , II, 310 312 obydwie osady należały do par. w Chorzelowie. Dziedziczył je Jan Ba Suchorzeczka Suchorzec Suchoruki Suchorowiec Suchorów Suchorzyn ranowski. W S. było 9 łan. km. , w Przewozie łan, Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1508 Stanisław z Kurozwęk płaci tu wraz z innemi 8 grzyw. 46 gr. W r. 1578 wś Suchorzow, w par. Michocin, własność Andrzeja Leszczyńskiego, miała 14 osad. , 7 łan. , kom. , 2 biednych Pawiński, Małop. , 198, 457. S. graniczy na zach. z Baranowem, na płd. ze Skopaniem, na wsch. z Siedleszczanami i Dąbrowicą. Mac, Suchorzyn XVI w, Suchorzyno quackuplex wś i fol. , pow. sieradzki, gm. Wierzchy, par. Drużbin, odl. 30 w. od Sieradza; wś ma 4 dm. , 57 mk. , fol. 4 dm. , 9 mk. W r. 10 dm. , 99 mk. W 1888 r. fol. S. rozl. mr. 795 gr. or. i ogr. mr. 563, łąk mr. 5, pastw. mr. 19, lasu mr. 103, w odpadkach mr. 82, nieuż. mr. 23; bud. mur. 8, z drzewa 8; las nieurządzony. Wś S. os. 13, mr. 9; wś Dybów os. 15, mr. 179. Na początku XVI w. dziesięcinę z łan. km. i folw. pobierał pleb. w Drużbinic. Za kolędę dawali kmiccie po korcu owsa z łanu, a zagrodnicy po pół grosza Łaski, L. B. , I, 397. Według reg. pob. pow. Szadkowskie go z r. 1552 było tu 4 posiadaczy, mających po 1 4 łana; Czepowska 1 3 łana Pawiński, Wielkop. , II, 245. Br. Ch. Suchostaw, mko, pow. husiatyński, 28 klm. na płn. zach. od Husiatyna st. dr. żel, 8 klm. od Kopyczyniec sąd pow. i urz. poczt. . Leży od 49 9 płn. szer. a 43 32 wsch. dł. od F. Na płn. wsch. leży Howiłów Wielki i Chorostków, na płd. wsch. Kopyczyńce, na płd. zacb. Jabłonów, na płn. zach. Kobyło włoka pow. trembowelski. W stronie płn. zach. nastają potoki Kręciłów i Strzałka, płynące do Kopyczyniec, gdzie wpadają do stawu, z którego wychodzą jako rz. Niczława. Na płn. wsch. folw. Na Rudzie. Wznios. sięgał 361 mt. w środku obszaru znak triang. . Przez miasteczko idzie gościniec z Kopyczy1 niec do Trembowli. Własn. więk. ma roli or. 104, łąk i ogr. 17, pastw. 10; wł. mn. roli or. 1724, łąk i ogr. 699, pastw. 25 mr. W r. 1880 było 324 dm. , 2089 mk. w gminie, 9 dm. , 192 mk. na obsz. dwor. 1484 gr. kat. , 183 rzym. kat, 614 izrael. ; 1477 Rusinów, 395 Polaków, 408 Niemcow. Par. rzym. kat. w Kopyczyńcach, gr. kat. w miejscu, dek. husiatyński. W mieście jest cerkiew, szkoła j etat. 1klas. i kasa poż. gmin. z kapit. 790 zł. Dworzanin Zygmunta Augusta Mikołaj Potocki, rządca zamku kamienieckiego i dzierżawca Jabłonowa, otrzymał w r. 1553 przywilej, dozwalający przeistoczyć wś Jabłonów na miasto t. n. Dla rychlejszego wzrostu nowej osady obdarzył król niemieckiem prawem, uwolnił na lat 15 od podatków, jakoteż od targowego, mostowego, grobelnego i cła, oprócz pogranicznego, od czopowego zaś tylko na rok jeden; zaprowadził targ w piątek, jarmarki na św. Stanisława i św. Leonarda. Mi mo to wszakże Jabłonów pozostał wsią, a w małcm oddaleniu, za stawem, założono miasteczko Suchostaw, o którem lustratorowie piszą w r. 1664, , bywało osiadłych ludzi 90 i karczma; teraz w kozackiej wojnie spustoszalo i żadnego w niem nie masz mieszczana. Lustr. z r. 1765 podaje S. miasteczko z wsia mi Jabłonów, Uwisła i Celejów, są dzierżawą w posesyi Fr. Salezego Potockiego, wwdy ki jowskiego. W miasteczku jest cerkiew, gospodarzy chrzesciań. 161, żydów 57. Później S. zostawał w posiadaniu Marcina Lipskiego, podstolego buskiego, i Teresy z Markowskich, z prow. 23, 207 złp. 22 gr. , z czego kwarta 5801 złp. 28 gr. Rząd austryacki oddal je spadkobiercom Tadeusza hr. Dzieduszyckiego jako częściowy ekwiwalent za dobra kosow skie, dla salin zajęte. Herb miasteczka w niebieskiem polu u góry herb Pilawa, u dołu złota ryba. Lu. Dz. Suchostrzydz al. Lunów, wś, ob. Narkowy. Suchostrzygi, niem. Lunau por. Launen, wś włośc, powstała z rozparcelowanych dóbr ryc, pow. tczewski, st. p. i kol. i par. kat. Tczew o 2, 5 klm. ; zawiera 9 gburs. posiadał i 3 zagr. ; 546 ha 402 roli orn. , 62 łąk; 1885 r. 43 dm. , 160 dym. , 665 mk. , 516 kat. , 144 ew. , 8 żyd. Na folw. Amalienhof przypada 60 mk. i 3 dm. Szkoła 2klas. miała 1887 r. 135 dzieci. R. 1338 czyni Augustyn Cegenberg h. Chomąto, dziedzic Zajączkowa pod Gdańskiem, z Teodorykiem hr. z Altenburga zamianę dóbr Zajaczkowskich za wś Suchostrzygi Launaw. Od tego czasu pisze się ród ten w aktach krzyżackich de Ccgenberg, albo de Launaw. Inny Aug. Cegenberg był w początku XV w. sędzią ziemskim chełmińskim, a Jan Cogenberg podchorążym tejże ziemi i przywódzcą związku jaszczurczego. Był to pan bogaty, bo prócz dóbr pomorskich posiadał w ziemi chełmińskiej Augustynowice, Bogdanki, Pęsławice, Orle i Zaskocz. Nazwisko swoje ma ta rodzina od zamku Cegenberg czyli Cymbark, niegdyś nad jez. wąbrzeskiem położonego ob. Kętrz. O ludn. pol. , str. 123. Podług taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacili tu poddani od 22 wł. osiad. i 2 rzemieśln. 45 fl. 18 gr. , w wda chełmiński zaś od 6 wł. osiad. 12 fl. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 173. Według taryfy na symplę z r. 1717 płaciły S. 10 zł. ob. Cod. Belnensis w Peplinie, str. 83. Wizyt. Szaniawskiego z r. 1710 11 donosi, że włościanie dawali mesznego po pół kor. żyta i owsa od 22 włók; z tych Jan Tyla sieje włók 4, Michał Fox 2, Bart I, Jerzy Kuca 2, Gawroński 1, Jerzy Fox 3, Daniel Hofkie 1, Akier 1, Marcin Ku Suchostaw Suchorzyn Suchostrzygi Suchostrzydz a Suchowola ca 2, Wagaza 3 ob. str. 166. R. 1780 po siadał S. Czapski; mk. było 117 kat. i 382 ew. Mesznego dawał dwór 3 korce żyta i tyleż owsa, wś 11 kor. żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Rybińskiego, str. 201. Na cmen tarzu spoczywa 26 żołnierzy. austryackich, którzy tu w niewoli zmarli r. 1860. R. 1888 postawiono im pomnik, który uroczyście został odsłonięty. Koszta pokryto ze składek, które Czesi złożyli. Niedawno temu znale ziono tu na polu p. Rogowskiego kości zwie rząt zaginionych gatunków i kawał skamie niałego drzewa. Kś. Fr. Suchota, część Boratyna z folw. , pow. brodzki. Suchotów 1. staw al, jezioro na gruntach m. Sarny, pow. lipowiecki. 2. S. , chutor, pow. lipowiecki, w 3 okr. pol. , gm. Sarny, o 72 w. od Lipowca, ma 4 mk, Suchotówka 1. Niemiecka, urzęd. Deutsch Suchatowko, wś, pow. inowrocławski, o 5 klm. ku wsch. od Gniewkowa par. , poczta i st. dr. żel. , par. prot. Murzynek. Wś leży na wzn. 106 mt. npm. , ma 34 dm. , 289 mk. 100 kat. , 189 Prot. i 141 ha 126 roli. 2. S. Polska al. Suchatowska Osada, urzęd. Polnisch Suchatowko, wś, tamże, 17 dm. , 114 mk. 88 kat. , 26 prot. i 108 ha 104 roli. E. Cal. Suchowce, w dokum, także Suchowice, sioło nad Stubłą, pow. rówieński, niegdyś we włości żukowskiej, na płd. od Klewania i Żukowa. Suchowce Małe i Wielkie, po rus. Snchiwci, wś, pow. zbaraski, 21 klm. na wsch. od Zba raża sąd pow. , tuż na zach. od urz. poczt. w Nowem Siole, 12 klm. na płn. od stac. kol. w Bogdanówce. Na płn. wsch. leżą Hnilice Wielkie, na wsch. Nowesioło, na płd. Terpiłówka i Obodówka, na zach. Szelpaki. Przez wś płynie od Szelpak do Nowegosioła potok, wpadający pod nazwą Młyńskiego za obrębem wsi do Zbrucza. W dolinie potoku leżą zabu dowania. Wznies, sięga na płn. 349 mt Własn. więks. ma roli or. 782, łąk i ogr. 10, past. 15mr. ; wł. mn. roli or. 837, łąk i ogr. 31, pastw. 5 mr. Dobra S. w r. 1881 zapisał dziedzic Kaz. Czerniakowski na stypendya. W r. 1880 było 124 dm. , 725 mk. w gminie, 2 dm. , 14 mk, na obsz. dwor. , 512 gr. kat. , 211 rzym. kat. , 16 izrael. ; 720 Rusinów, U Polaków, 8 Niemców. Par. rzym. kat. w Zbarażu, gr. kat. w Nowemsiole. We wsi jest kasa pożyczk. gmin. z kapit. 385 złr. , folw. i młyn. Lu. Dz. . Suchowczyce 1. wś i dobra, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Pruska, o 9 i 10 w. od Kobrynia. W 1566 r. należały do dworu czerewaczyckiego i miały 20 włók Lustr. , 4, 190. 2. S. , wś i folw. nad rz. Wuswą, pow. słucki, gm. Bystryca, w 3 okr. pol. i par. kat. Kopyl. Wś ma 30 osad; folw. , dość dawna własność Wojniłłowiczów, 25 włók; grunta równe, urodzajne, łąki dobre, miejscowość małoleśna. Odl. o 10 w. od st. Mackiewicze, przy szosie mosk. brzeskiej. A. Jel. Suchowercha al. Suchowerchów, wś, pow. kocmański na Bukowinie, posiada cerkiew paraf. , 1606 mk. Należała do bisk, radowieckich od początku XV w. ob. t. IX, 444. Suchowerskie, grupa domów w Bilczu, pow. drohobycki. Suchowicze, wś skarbowa nad Obiedówką, pow. rzeczycki, w 3 okr. pol wasilewickim. gm. Dudzicze, ma 39 osad; cerkiew p. w. św. Jana Złotoustego, posiada około 5 włók ziemi i plac w Mozyrzu; kaplica w Szyiczach, uposażona 50 mr. ziemi; około 900 parafian. Szkółka wiejska. Miejscowość nieco falista, grunta lekkie. Dawniej był tu monaster bazylianów, fundowany w 1652 r. przez jezuitę Ignacego Jelca, oficiała kijowskiego, a opatrzony funduszami przez Teresę Komorowską, Michała Jeleńskiego, Jana Wolbeka, Korsaków, Horwatów i in. Wiadomość o tym monasterze podał archimandryta Mikołą w Historyi eparchii mińskiej str. 165. S. były niegdyś królewszczyzną w sstwie szyickim, trzymaną długo przez Jeleńskich. Podług spisów podskarbińskich z 1766 r. S. były sstwem niegrodowem, w zastawnem posiadaniu Michała Jeleńskiego, podkomorzegomozyrskiego, a jako sstwo tak dawniej zwane sumowne, nie opłacało w tym roku kwarty tylko 165 złp. hyberny; w spisach z 1780 r. znajdujemy wykazaną kwartę złp. 352 gr. 11. A. Jel. Suchowierzba al. Suchowierzbka Malużyńska, wś, pow. ciechanowski, gm. Młock, par. Malużyn, odl. 19 w. od Ciechanowa, ma 4 dm. , 64 mk. , 54 mr. Wchodziła w skład dóbr Malużyn. W 1827 r. 3 dm. , 18 mk. SuchowierzbkaWolińska, wś, pow. ciechanowski, gm. Młock, par. Przasnysz, ma 27 mk. , 120 mr. Mieszka tu drobna szlachta. Suchowizna, os. młyn. , pow. nowomiński, gm. Ładzyń, par. Stanisławów, ma 8 mk. , 30 Ob. Ładzyń. mr. Suchowlany, wś, pow. grodzieński, w 4 okr. pol. , gm. Skidel, o 31 w. od Grodna. Suchowola 1. folw. , pow. grójecki, gm. Kobylin, par. Worów, ma 10 mk. 2. S. , wś włośc, pow. kozienicki, gm. Trzebień, par. Magnuszew, odl. od Kozienic 25 w. , ma 4 dm. , 24 mk. , 79 mr. 3. S. , folw. i wś, pow. stopnicki, gra. i par. Chmielnik, odl. 20 w. od Stopnicy, posiada pokłady wapienia, dwa piece wapienne, cegielnię. W 1827 r. było 30 dm. , 221 mk. W 1885 r. , folw. S. oddzielony od dóbr Lubania, rozl. mr. 416 gr. or. i ogr. mr. 321, pastw. mr. 1, lasu mr. 81, nieuż. mr. 13; bud. mur. 1, z drzewa 8; płodozm. 10pol, Suchotów Suchotówka Suchowce Suchowczyce Suchowercha Suchowerskie Suchowicze Suchowierzba Suchowierzbka Suchowizna Suchowlany Suchota Suchowola las nieurządzony. Wś S. ma 41 os. , 512 mr. 4. S. , wś i dobra w pobliżu rz. Wieprza, w płd. wsch. stronie pow. zamojskiego, gm. Suchowola, par. kat. Krasnobród, odl. od Zamościa 18 w. , Tomaszowa 21 w. Posiada cerkiew par. p. w. św. Jerzego, drewnianą, zbudowaną 1852 r. a odrestaurowaną kosztem rządu w r. 1868 i szkołę początkową; 4 dm. dwor. , 133 os. włośc, 985 mk. , 566 kat. , 393 prawosł. , 10 izrael. i 1881 mr. włośc. Na obsz. dwor. S. powstała kol. z 79 os. , mająca 900 mr. , je dnak obszar większ. własności z fol. Hutków Niewiarowskiego ma jeszcze 1950 mr. W r. 1880 było 2450 mr. folw. 1858 mr. lasu a 385 mr. łąk. Na obszarze S. bagno zwane Krynickie. W skład gm. S. wchodzą Adamów, Bondyrz, Bliźów, BożaWola, Feliksówka, Chutków, Potoczek, Rachodoszcze, S. , Szewnia, Trzepięciny i Zalesie, oraz Jatutów leśnicz. Gmina S. należy do sądu gm. III okr. w Zwierzyńcu, granicząc wsch. krańcem z pow. tomaszowskim, zajmuje 16, 627 mr. obszaru ziemi om. 8591 mr. , łąk 784 mr. , nieuż. 457 mr, , pod budyn. 724 mr. , rzeki i błota 65 mr. i lasu 6006 mr. . Położenie górzystolesiste, gleba ziemi piaszczysta i gliniasta. Ma 3 cerkwie S. , Potoczek i Szewnia i 4 szkółki gminne. Urząd gm. i kasa wkład. zaliczkowa w Adamowie. 5. S. , wś, pow. łukowski, gm. Miastków, par. Zwola. W 1827 r. było 10 dm. , 93 mk. 6. S. , wś, folw. i dobra nad rz. Tyśmienicą, pow. radzyński, gm. Suchowola, par. Czemiemiki, odl. 12 w. od Radzynia, posiada cerkiew par. , gorzelnią, młyn wodny, torf, 59 dm. , 1100 mk. W 1827 r. było 46 dm. , 275 mk. Dobra S. , własność hr. Natalii Kickiej, składały się w 1887 z fol. S. , Branica, Zawoinka, Pszonka i Jezioro, rozl. mr. 5240 folw. S. gr. or. i ogr. mr. 348, łąk mr. 24, pastw. mr. 94, lasu mr. 2078, nieuż mr. 39; bud. z drzewa 15; płodozm. 8pol. ; folw. Branica gr. or. i ogr. mr. 549, łąk mr. 138, nieuż. mr. 31; bud. mur. 2, z drzewa 12; płodozm. l3pol. ; folw. Pszonka gr. or. i ogr. mr. 240, łąk mr. 252, lasu mr. 67, nieuż. mr. 24; bud. z drzewa 6; płodozm. 9 pol. ; folw. Zawoinka gr. or. i ogr. mr. 437, łąk mr. 230, nieuż. mr. 88; bud. mur. 4, z drzewa 7; płodozm. 9pol. ; fol. Jezioro gr. or. i ogr. mr. 436, łąk mr. 122, pastw. mr. 20, lasu mr. 44, nieuż. mr. 23; bud. z drzewa 3; płodozm. 8pol. , lasy urządzone. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 69, mr. 1293; wś Branica os. 37, mr. 561; wś Jezioro os. 16, mr. 213; wś Świercze 08. 26, mr. 700; wś Zbulitów os. 26, mr. 350; wś Wólka Zdunkowska os. 20, mr. 532. Wymieniona przez Długosza L. B. , II, 550 w opisie par. Czemierniki. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 S. miała 5 łan. W r. 1676 Woje. Niemyski, wojski mielnicki, płaci od siebie i żony, 6 osób szlach. pochodz. 13 sług dwor. i 55 poddanych Pawiński, Małop. , 350, 15a. S. gmina graniczy z gm. Siemień, Milanów, Biała, Sitno i Lisiawólka, ma 19, 130 mr. obszaru i 3015 mk. Sąd gm. okr. III w Cichostowie, st. p. Radzyń. W skład gm. wchodzą Antonin, Augustówka, Bramka, Branica Radzyńska, Bran. Suchowolska, Brudno, Czech, Glinny Stok, Jezioro, Józefek, Miłków, Pobulanka, Pszonka, Suchowola, Świerze, Zawoinka i Zminne. 7. S. , wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Łubów, odl od Kalwaryi 10 w. , ma 12 dm. , 31 mk. Br. Ch. T. Źuk. Suchowola 1. uroczysko, pow. prużański, w 3 okr. pol. , gm. michajłowska, o 8 w. od Prużany. 2. S. , mko na lewem wybrzeżu rzki Olszanki dopł. Brzozówki, pow. sokol ski, w 2 okr. pol, o 35 w. od Sokółki a 49 w. od Grodna, przy b. trakcie handl z Grodna do Goniądza, 573 st. npm. wzniesione. Ma 434 dm. 6 mur. , 2292 mk. 1104 męż. i 1188 kob. , 9 praw. , 1087 kat. , 1184 żyd. i 12 mahom. ; kościół kat, par. , 2 domy modlitwy ży dowskie, zarząd okr. policyjnego dla 5 gmin powiatu. Kościół par. p. w. św. Piotra i Pa wła, z drzewa fundowany przez Zygmunta Augusta, obecny z muru wzniesiony w 1865 r. ze składek parafian, kosztem około 50, 000 rs. Par. kat. , dek. sokólskiego, 7125 dusz. Kaplica w Chororówce, dawniej prócz tego filia w Karpowiczach. Za czasów pruskich i dawniej S. była mtem ludnem i handlowem, po przyłączeniu zaś do Rossyi w 1807 r. upadła. J. Krz. Suchowola 1. w dokum. Sucha Wola, Suchoioałr j Suchow, wś nad dopł. Styru, pow. łucki, w pobliżu granicy pow. dubieńskiego, na płd. od Łucka a na zach. od Radomyśla. Podług reg. pob. pow. łuckiego z 1577 r. należała do włości targowickiej Torhowicza kn. Koreckiej, wwdziny wołyńskiej, i płaciła z 6 dym. po 4 gr. , 2 ogr. po 2 gr. i 1 bojarzyna 24 gr. W 1588 r. Antoni Jałowicki płaci z przysiółka Radomyśla, Suchej Wolej z 5 dym. , 4 ogr. , 1 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 50, 93. 2. S. , wś, pow. nowogradwołyński, gm. piszczowska, ma 126 dusz włośc, 652 dzies. ziemi włośc. Należy do dóbr piszczowskich hr. Maryi Potockiej. J. Krz. L. R. Suchowola al. Suchawola, wś, pow. brodzki, 13 klm. na płd. wsch. od Brodów sąd pow. , st. kol, urz. poczt. i tel. . Na płn. leżą Gaje Starobrodzkie i Dytkowieckie, na. wsch. Buczyna, na płd. wsch. Nakwasza, na płd. Czernica, na zach. Boratyn. Wś leży w dorzeczu Dniepru za pośrednictwem Sucho wólki, dopł. Styru. W jej dolinie leżą zabudowania wiejskie cerkiew 262 mt. . Własn. więk. ma roli or. 800, łąk i ogr. 38, past. 39, lasu 202 mn; wł. mn. roli or, 1613, łąk i ogr. 153, Suchowola Suchowolce past. 235 mr. W r. 1880 było 196 dm. 1317 mk. w gminie, 8 dm. , 33 mk. na obsz. dwor. 1099 gr. kat, 207 rz. kat. , 44 izr. ; 1288 Rusinów, 24 Polaków, 36 Niemców. Par. rz. kat. w Brodach, gr. kat. w miejscu, dekanat brodzki. We wsi cerkiew p. w. Narodz. N. M. P. , szkoła fil. od r. 1865 z językiem wykł. ruskim. Mieszkańcy hodują wiele owiec, a z wełny wyrabiają sukno i pasy. Lu. Dz. Suchowolce, dawniej SuchaWola, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol. , gm. Dubiażyn, o 19 w. od Bielska. Wchodziła w skład ststwa Kleszczele. Suchowólka al. Boldurka, Berlinka, rzka, prawy dopł. Styru dopł. Prypeci. Bierze początek na obszarze wsi Suchowola, w pow. brodzkim, płynie koło Brodów, Łahodowa, Bołdur, Nakwaszy i niedaleko granicy pow. brodzkiego i dubieńskiego uchodzi do Styru. Suchoworże, wś nad rzką Wołtą, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra ks. Radziwiłłów, Czeress, o 7 w. od gminy a 29 w. od Dzisny, ma 6 dm. , 55 mk. prawosł. i 12 kat. w 1865 r. 29 dusz rewiz. . Suchowszczyzna 1. wś, pow. pruźański, w 3 okr. pol. , gm. Szereszów, o 17 w. od Prażany. 2. S. , wś, pow. homelski, wchodziła niegdyś w skład ststwa homelskiego. Suchożany, folw. i wś, pow. święciański, w 3 okr. pol, gm. Kobylniki, okr. wiejski Chomejki, o 9 w. od gminy, w 1865 r. 13 dusz rewiz. ; własność Ryntowtów. Suchożebrska Wola, wś i folw. nad rz. Sosenką, pow. siedlecki, gm. Krześlin, par. Suchożebry, odl. 20 w. od Siedlec, ma 27 dm. , 353 mk, W 1886 r. fol. S. Wola, w r. 1874 oddzielony od dóbr Suchożebry, rozl. mr. 1272 gr. or i ogr. mr. 531, łąk mr. 113, past. mr. 109, lasu mr. 364, wody mr. 5, w odpadkach mr. 105, nieuż. mr. 45; bud. mur. 3, drewn. 26; płodozm. 9pol, las nieurządzony, pokłady torfu. Suchożebry, wś i folw. nad rzką Sosenką, pow. siedlecki, gm. Krześlin, par. Suchożebry, odl. 12 w. , od Siedlec, ma kościół par. murow. , 17 dm. , 242 mk. W 1827 r. 21 dm. , 155 mk Fol. S. w 1872 r. rozl. mr. 826 gr. or. i ogr. mr. 416, łąk mr. 19, past. mr. 23, wody mr. 84, lasu mr. 129, nieuż. i past. wspólne mr. 205; bud. mur. 2, drewn. 10; las urządzony, pokłady torfu. Wś S. os. 15, mr. 125; wś Wola Suchożebrska os. 40, mr. 585; wś Kop ce os. 12, mr. 285. Kościół i par. erekcyi nieznanej. Fundatorem miał być dziedzic wsi Trojan Suchoźebrski. Obecny kościół pocho dzi z XVIII w. S. par. , dek. siedlecki, 4274 dusz. Br. CL Sucbozyńce, w dokum. Chorzyńce, wś i fol. nad rz. Chomorą, pow. zasławski, na płd. j zach. od Zasławia, dawniej we włości zasławskiej pow. krzemienieckiego. Folw. należy do klucza białogródeckiego dóbr sławuckich. Suchrów, rus. Suhriw, wś, pow. bobrecki, 32 klm. na płd. płd. wsch. od Bóbrki, 6 Mm. na płd. wsch. od Chodorowa sąd pow. st. kol, urz. poczt, i tel. . Na płd. leżą Nowo sielce i Podliski, na zach. Dobrowlany i Zagóreczko, na płn. Wołczatycze i Pomonięta pow. rohatyński, na wschód Wierzbica i Okrzeszyńce pow. rohatyński. Z płd. części wsi płynie struga na płd. do Swirza. W stronie płn. , wzn. do 333 mt. , leży fol. Anielówka. Płd. część obszaru opada do 264 mt. Własn. więk. ma roli or. 565, łąk i ogr. 127, past. 11, lasu 26 mr. ; wł mn. roli or. 870, łąk i ogr. 193, past. 27 mr. W r. 1880 było 105 dm, 667 mk. w gminie, 6 dm. , 104 mk. na obsz. dwor. 689 gr. kat. , 64 rz. kat. , 18 izr. ; 692 Rusinów, 66 Polaków, 13 Niemców. Par. rz. kat. w Chodorowie, gr. kat. w miejscu, dek. Chodorowski. Do par, należy Wierzbica. We wsi jest cerkiew, szkoła fil. i kasa pożycz. gm. z kapit. 215 zł. Lu. Dz. Suchry, wś włośc, pow. bielski, gm. Zabłoć, par. . Kodeń, ma 6 dm. , 42 mk, 25 mr. Wchodziła w skład dóbr Kodeń. W 1827 r. 3 dm. , 21 mk Suchy Bór, pow. wilejski, ob. Suchobory, Suchybór, niem. Duerrheide i Derschau, kol. , pow. opolski, o 9 klm. od Opola, założona 1773 r. , otoczona lasami królewskiemi. Przylega do toru dr. żel. opolskotarnowic kiej, ma 429 mr. rozl. , 20 osad i szkołę ewang. Suchyborek, os. , pow. kolneński, gm. Gawrychy, pow. Nowogród. Suchy Byteń, lewy dopływ Rosawy, ob. Buteń. Suchy Dąb al. Ostrówka al. Rowce, miejscowość na Murzynowie Kościelnem, od strony Zberek, w pow. średzkim. Suchydąb, niem. Zugdamm, wś włośc, śród nizin gdańskich, nad Motławą, pow. gdański nizinny, st. p. i kol Pszczółki, par. kat. Giemlice; 12 gburs. posiadeł i 13 zagród, 1019 ha 610 roli or. , 150 łąk; 1885 r. 48 dm. , 89 dym. , 498 mk. , 322 ew. , 162 kat. , 1 dyssyd. , 13 żyd. Dawniej istniał tu kościół kat. par. , który zaginął. Należał do zwiniętego dek. steblewskiego ob. Utrac kościoły przez ks. Fankidejskiego, str. 205. R. 1340 dostaje tu Henryk Culmer jako lokator, 40 włók, między temi 4 wolne; od reszty mają osadnicy płacić po 3 grz. bez 1 wiardunka; prob. zaś ma po bierać po 1 kor. żyta i tyleż owsa od włóki ob. Land u. Leute des Landkr. Danzig von Brandstaeter, str. 211. R. 1877 było tu 268 arów pod uprawą tytuniu. Kś. Fr. Suchy Dół, ob. Suchodól. SuchyDunajec, uroczysko w okolicy Kaniowa ob. t. III, 818. Suchydwór Suchy Kahorlik Suchy Jar Suchy Grunt Suchy Suchy Kierz Suchy Las Suchy Lasek Suchy Kał Suchy Lutol Snchyiwórt miejscowość w dawniejszym pow. wejherowskim, w spisach urzędowych niepodana. Należała w 1807 r. do dóbr klasztoru oliwskiego ob. Oliwa t. VII, 800. Suchygroń, szczyt pod Kozubową, przys. Tylmanowy, w dziale górskim ciągnącym się od Łącka w pow, sądeckim. Wzn. 945 mt. Z pod szczytu wypływa pot. Klepowski, lewy dopł. Dunajca. Ob. Dunajec t. II, 222. SuchyGrunt 1. wś i fol, pow. rypiński, gm. Okalewo, par. Skrwilno, odl. o 19 w. od Rypina, ma 6 dm. , 150 mk. , 695 mr. W 1827 r. 6 dm. , 63 mk. Folw. należy do dóbr Okalewo; wś ma 21 mr. obszaru. 2. S. G. , os. pow. augustowski, gro. Sztabin, par. Krasnybór, odl. od Augustowa 12 w. , 1 dm. , 15 mk. Suchy Grunt, wś, pow. dąbrowski, w pia szczystej równinie 171 mt. npm. , nad pot. Upustem, dopł. Brenia, odl. 8 klm. na płd. wschód od Szczucina. Graniczy na płn. z Dą browicą, na zach. z Zabrniem i Brzozówką, na płd. z Małcem a na wschód z Wadowską Wo lą; wbrew nazwie ma podmokłe grunta, obra cane na łąki i osuszone kanałem. Obszar więk. pos. folw. i karczma liczy 252 roli, 363 łąk, 2 ogr. , 42 past. i 241 mr. lasu; pos. mn. 260 roli, 147 łąk i 100 mr. past. Na obu obsza rach stoi 66 dm. i mieszka 386 osób 30 izr. . Par. rz. kat. w Szczucinie. Mae, Suchy Jar, w 1748 r. Suchy Chutor, wś nad rzką Torczycą, pow. taraszczański, w 2 okr. pol. , gm. Strzyżawka, o 44 w. od Taraszczy, rzeczką oddzielona od Strzyżawki, rozrzucona wśród gliniastych jarów, ma 807 mk. 1863 r. 552 mk. , 1717 dzies. ziemi. Posiada cerkiew Pokrowską, wzniesioną w 1774 r. i uposażoną 40 dzies. ziemi. W1863 r. wraz z Wasilichą należała do Józefiny z Walewskich Giżyckiej. Suchy Kahorlik al. Kahorłyk, al. Kahorlik Suchy. Suchy Kał, część lasu na Tarcach, w pow. pleszewskim. Suchy Kierz, os. les. , pow. włocławski, gm. Łęg, par. Włocławek. Nalcży do dóbr LisekBłaźejewo. Suchy Las, nazwa dawana obrębom leśnym, a następnie i utworzonym na nich osadom. Na obszarze zajętym przez warszawę nazwa ta z obrębu Iesnego przeszła na osadę, a ostatecznie na jeden z domów przy nlicy Długiej. Suchy Las 1. wś, pow. kolski, gm. Lubotyn, par. Mąkolno, odl. od Koła w. 26; ma 3 dm. , 23 mk. W 1827 r. 4 dm. , 32 mk. 2. S. L. , kol. , pow. kolski, gm. Czołowo, par. Dębno Królewskie, odl. od Koła 3 w. ; ma 14 dm. , 28 mk. 3. S. L. , przyl. dóbr Niwiska, w powiecie siedleckim. Suchy Las 1. Zuchilless r. 1218, Suchilas w r. 1388, wś, pow. poznański, o 8 klm. ku płn. od Poznania, przy trakcie obornickim. Graniczy z Złotnikami, Strzeszynem, Piątkowem i Morawskiem, w okolicy wzgórzystej par. Chojnica, poczta w Poznaniu, st. dr. żel, na Złotnikach o 5 1 2 klm. ; 29 dm. , 321 mk. 135 kat. , 183 Prot. , 3 żyd. i 719 ha C57 roli, 10 ląk, 25 lasu; czysty doch. z ha roli 6, 66, z ha łąk 13, 71, z ha lasu 1, 17 mrk. Bisk. poznański Radwan 1170 przekazał dziesię cinę z S. kawalerom św. Jana jerozolimskiego w Poznaniu; nadanie potwierdzili biskup Pa weł w r. 1218 i Władysław Laskonogi w 1225 Kod. Wielkp. , 104, 115. W r. 1388 wchodziła osada w skład opola chojnickiego Akta gr. wielkp. , I, 392. Kawalerowie posiadali S. jeszcze przy schyłku zeszłego wieku. Za brany następnie przez rząd, wcielony został do domeny Swarzędz. W r. 1580 było w S. 6 pólłanków os. , 1 pusty, 1 sołtysi i 1 karcz. , 1 zagr. i komor. ; dzierżawił wieś Aleksander Mokronoski. 2. S, al. Suchylasek, leśniczów ka do Kuklinowa, w pow. krotoszyńskim Koźmin. L. Cal Suchy Lasek, ob. Suchy Las 2. Suchylasek, wś, pow. lecki, st. p. Wydmi ny; 114 dm. , 553 mk. , 894 ha. Michał v. Eysak, ststa straduński, sprzedaje r. 1550 Mar cinowi i Janowi Masłom z Gryz na prawie chełmińskiem 5 włók sołeckich, włókę za 30 grzyw. , celem założenia wsi dannickiej na 50 włókach. W S. znajduje się r. 1600 ludność tylko polska. Ad. N. Suchy Lutol al. Lutolek, Suche Lutole, Lynthol, urzęd. Duerrlettel, wś i st. dr. żel. w pow. międzyrzeckim dawniej poznański, o 3 1 2 klm. ku wsch. od Brojec, na krzyżujących się traktach ŚwiebodzinTrzciel i ZbąszyńMię dzyrzecz, graniczy z Łagowcem, Chociszewem i Brojcami; par. kat. Chociszew Kutschkau, prot. Bukowiec Bauchwitz, poczta i st. dr. żel. w miejscu. Wraz z st. dr. żel. 3 dm. , 23 mk. , odl. o 2 1 5 klm. ku wsch. , tworzy okr. wiejski, mający 95 dm. , 707 mk. 28 kat. , 679 prot. i 1580 ha 1013 roli, 80 łąk, 362 lasu. S. Lutol istniał równocześnie r. 1231 z Mokrym. W r. 1400 prawowała się Agnieszka Komorowska z Peczkiem Smolką ob. Akta gr. wielkp. , II, n. 2612; r. 1449 ograniczono Trzciel, Chociszew, Mokry Lutol i Suchy; w r. 1564 było tu 20 łanów osiadł. , z których płacono 8 fl. biskupom pozn. Reg. pob. z r. 1580 Pawiński, Wielkp. , I, 19 wykazują tu panią Filipowską, płacącą od 20 łan. , 13 zagr. , 5 rzeraieśl. , 9 komor. i owczarza z 87 owcami. Nie wiadomo, kiedy wieś przeszła na własność królewską; wchodziła bowiem w skład ststwa międzyrzeckiego. R. 1788 było tu, prócz 20 łan. km. , sołtystwo i posiadłaść dziedziczna; kmiecie płacili od łanu 2 dukaty, 2 kapłony albo 2 grosze, 30 Suchypień Suchy Suchy Obycz jaj, licząc kopę 6 gr. ; odrabiali 2dniową pańszczyznę w tygodniu i dostarczali podwód w odległości dwumilowej, za co im policzono dzień pańszczyzny; z karczmy płacono dukata; zagrodnicy płacili 20 gr. czynszu i robili dzień w tygodniu, albo zamiast tego dawali dukata rocznie. Za posiadłość dziedziczną płaciła cała gmina 180 złp. ; od wiatraka 100 złp. , za kapłony 76 tynfów, za 19 kóp jaj 31 tynf. , za kopanie gliny 5 tynf. 13 gr. ; za łąkę 216 złp. ; za barcie dukata za wolne szynkowanie wódki 6 duk. , piwa 12 kor. żyta i 48 kor. owsa; owczarz płacił 6 tynf. a w razie przesiedlenia się 12 tynf. ; tyle też dawał owczarek w podobnym przypadku; wybranych przez gminy sołtysa i ławników zatwierdzał ststa za opłatą 6 tynf. Po zaborze otrzymał Lucchesini wieś tę ze ststwem międzyrzeckiem. Istniał tu kościół katol. paraf. , wcielony w r. 1551 do par. chociszewskiej. W czasie wizyty Braneckiego 1640 r. nie odprawiało sie nabożeństwo, tylko niekiedy rektor szkoły w Rogozińcu czytał zgromadzonym ewangielie i epistoły w języku niemieckim. Na cmentarzu chowali swoich zmarłych lutrzy J. Łukaszewicz, Kośc. par. , II, 356. W tym czasie istniała też szkoła, której rektor pobierał korzec żyta od każdego łanu. o 11 klm. ku wsch. od S. Lutola, po lewym brzegu Obry, między jez. Lutole i Głębokie, tudzież między miastami Trzciel i Zbąszyń, w pow. międzyrzeckim, dawniej kościańskim, leży Lutol al. Lutolek Mokry ob. Mokry Lutolek, Lutole Madidum w r. 1231, Lyuthol, Liątoliek, Lutolek Wodny, urzęd. Nassleitęl wś i dwór; par. kat. Zbąszyń, protest. i poczta w Trzcielu Tirschtiegel, st. dr. żel. w Zbąszyniu Bentschen o 6 klm. W r. 1231 Odonicz poświadczył, że kantor gniezn. Sędziwej przekazał cystersom łekneńskim między innemi Lutol Mokry z jeziorami w celu założenia w tej okolicy klasztoru dla benedyktynów; w r. 1238 oznajmia tenże Sędziwój, że po śmierci jego Lutol i inne wsi prze chodzą na własność klasztoru w Obrze Kod. Wielkp. , n. 130, 131, 215. L. Mokry przeszedł z czasem w inne ręce, bowiem r. 1365 synowie Wojciecha z Kozłowa sprzedali go Wincentemu z Kępy, kaszt. kamieńskiemu Kod. Wielkp. , n. 1534, a w r. 1403 Hińczko Szkapa oddał go z sołtystwem chociszewskiem klasztorowi paradyskiemu w zamian za Scibowiec i inne włości. Odtąd pozostał w posiadaniu klasztoru; w r. 1435 wydzierżawiono tę wieś Piotrowi Kubaczyńskiemu; r. 1449 regulowano jej granice; r. 1460 król Kazimierz ustanowił pańszczyznę, jaką mieszkańcy Mokrego L. i Chociszewa odrabiać winni na korzyść zamku babimoskiego. Około r. 1564 płacił L. Mokry biskupom pozn. 6 gr. Słownik Geograficzny T. XI. Zeszyt 127 fertonów od 2 łan. os. ; r. 1580 były tu 3 pólłanki osiadłe, 2 osadn. , 6 zagrod. , 4 komor. , rybak i 90 owiec z owczarzami. R. 1608 odgraniczono Mokry L. i Chociszew od Rogozińca starościńskiego. Wieś ma obecnie 33 dm. , 243 mk. 197 kat. , 46 prot. i 370 ha 210 roli, 48 łąk, 53 lasu. Dwór folw. poklasztorny ma 6 dm. , 51 mk. 39 kat. , 12 prot. i 486 ha 166 roli, 95 łąk i 31 lasu. E. Cal Suchy Obycz, szczyt górski, w pow. dobromilskim, na obszarze gm. Makowa Kolonia. Wzn. 621 mt. Z pod szczytu wypływa pot. Turnica, dopł. Wiaru i pot. Kim, dopł. Wyrwy. Suchy Omelnik, ob. Omelniczek. Suchypień, folw. , pow. gostyński, gm. Szczawin Kościelny, par. Gombin, ma 7 dm. , 44 mk. , 30 mr. W 1827 r. 8 dm. , 78 mk. Suchy Pies, niem. Rother Krug, karczma, w par. Rynarzewo, dek. koyńskim; nie jest wykazana w spisach urzędowych. Suchy Potok 1. lewy dopł. Wisłoki prawego dopł. Wisły, uchodzi poniżej Osieka, w pow. jasielskim. 2. S. P. , lewy dopł. pot. Gajduszowiec dopł, Dunajca, w pow. sądeckim. 3. S. P. , lewy dopł. Oporu, w pow. stryjskim. 4. S. P. , prawy dopł. Stryja, w pow. turczańskim. 5. S. P. , prawy dopł. Kłodnicy lewego dopł. Dniestru. 6. S. P. , bierze początek we wsi t. n, w pow. turczańskim, a na obszarze gm. Myta uchodzi z prawego brzegu do pot. Zawadki dopł. Stryja. 7. S. P. , w pow. turczańskim, ob, Muczny. 8. S. P. , lewy dopł. Czeremoszu Białego, w pow. kossowskim; uchodzi powyżej pot. Probina. 9. S. P. , lewy dopł. Maniawki dopł. Bystrzycy Sołotwińskiej, w pow. bohorodczańskim, na obsz. Maniawy. 10. S. P. , nazwa kilku potoków w Tatrach Liptowskich, ob. Alabastrowa jaskinia, Holica, Kardolin, Kwaczanka. 11. S. P. , dopływ rz. Głuchowy dopł. Olzy, w pow. jabłonowskim Szląsk austr. . Suchy Potok, wś, pow. turozański, 27 klm. na płd. wsch. od Turki, 21 klm. na płd. wschód od Boryni sąd pow. i urz, poczt. . Na płd. zach. i płn. zach. leży Myta, na płn. wschód i wschód Tysowiec pow. stryjski. W płd. wsch. stronie wsi nastają potoki Belasiwka i Jelenowaty, które złączywszy się, płyną na zach. do Myty i wpadają tam do Zawadki. W dolinie potoków leżą zabudowania cerkiew 796 mt. . Na płn. sięga punkt jeden do 114J mt. Własn. więk. ma roli or. 38, łąk i ogr. 35, past. 98, lasu mr. 40; wł mn. roli or. 219, łąk i ogr. 65, past. 238, lasu 42 mr. W r. 1880 było 34 dm. , 171 mk. w gm. 151 gr. kat. narod, ruskiej, 20 izr. . Par. gr. kat. w Rosochaczu. We wsi cerkiew p. w. św. Michała Arch. Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr kor. , krainy ilnickiej, 35 Suchy Potok Suckase Suchy Rakowiec Suchy Rojst Suchy Ryk Suchy Taśmin Suchy Taszłyk Suchy Wierch Suchynia Sucin Sucinka ekonomii Samborskiej. W lustr. z r. 1686 Rkp. Ossol. , Nr. 1255, str. 159 czytamy W tej wsi jest łan. 5, z tych oderwano na wójtowstwo łan. 2, na popowstwo jeden. Na tych 5 łanach wolnicy osiedli, którzy żadnych powinności nie odprawują, tylko dwiema ra tami czynsz do skarbu J. Kr. Mości płacą pierwszą na św. Marcin zł. 20, drugą ratę na św. Wojciech zł. 20. A że rewizya anni 1682 świadczy, że się łan. 2 i trzeci popowski zna lazł nad te wyżej opisane 5 łan. , tedy z nich zosobna płacić mają z wójtow, łanów na rok czynszu zł. 8, a z popow. zł. 2 gr. 6. W in wentarzu ekon. sambor. z r. 1760 Rkp. Ossol. , Nr. 1632, str. 184 czytamy, , Ta wieś osia dła na łanach wraz z kniazkimi 4, videlicet sianych łan. 2, koszony 1, pusty 1. Zosobna popowski jeden. Chlebnika ad praesens znaj duje się 16. Czynsze tej wsi kuchennego z chlebnika każdego po gr. 14 7 zł. 14 gr. ; stróźnego z łanów sianych 2 po 1 zł. 2 zł. ; źyrowszczyzny z tychże łanów po 1 zł. 10 gr. 2 zł. 20 gr. ; hajduczyzny z tychże łanów po zł. 6 12 zł. ; zborowszczyzny z tychże łanów po złp. 10 20 zł; czynszu głównego z tychże po zł. 6 12 zł. ; za wołu kuchennago z tychże po 1 zł. 2 zł; owsa czyn szowego z tychże łanów po półmiarków 4, czyni 8 półmiarków; z tych 4 w ziarnie oddać a za drugie 4 zapłacić powinni zł. 8; gęsi po 2, kur po 4 z łanu sianego albo po 2 zł. 4 zł; trawowego z łanu sianego po gr. 6 12 gr. ; za barana kuchennego 2 zł; za barana wielkanocnego zł. 1; za jagnię i jarząbki gr. 28; jajec kopę, albo za nie 20 gr. ; z koszone go łanu jednego zł. 6; ciesielszczyzny z ła nów sianych dwóch po zł. 4 8 zł. Summa czynszu 89 zł. 4 gr. Lu. Dz. Suchy Rakowiec, rzka, w pow. chocimskim, ob. Rakowiec. , Suchy Rojst, zaśc, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. i dobra skarb. Sumiliszki o 6 w. , okr. wiejski Budzile, o 25 w. od Trok, ma 1 dm. , 7 mk. kat. w 1865 r. 5 dusz rewiz. . Suchy Ryk, pow. liski, ob. Rzeki 9. . Suchy Taśmin, rzeka, pow. czehryński, ob. Tarnin Suchy, Suchy Taszłyk, ob. Taszłyk Suchy, Suchy Wierch 1. szczyt górski w Beskidzie zachodnim, pow. bielskim. Wzn. 799 mt. Ob. Magórha 1. . 2. S. W. , ob. Okzysha dolina. 3. S. W. , szczyt górski w Beskidzie lesistym, w dziale Górnego Wierchu, na obszarze pow. dolińskiego. Wzn. 910 mt. 4. S. W. , szczyt w Tatrach liptowskich, w pobliżu Jałowieckiej doliny. Wzn. 1479 mt. Na wsch. od niego turnia Ostra wzn. 1765 mt. w ramieniu idącem od Siwego Wierchu. 5. S. W. , szczyt, wzn. 1064 mi, w pasmie Fatra. Suchynia, wś włośc, pow. janowski, gm. Dzierzkowice, par. Kraśnik odl. 3 w. , ma 27 os. , 191 mk. , 400 mr. W 1827 r. było 15 dm. , 89 mk. Wchodziła w skład dóbr ordynacyi Zamoyskich. W połowie XV w. wś należała do par. w Kraśniku. Jan Rabsztyński miał tu 15 1 2 łan. , od 3 1 2 płacono scholastryi san domierskiej po 6 gr, od 12 zaś po 6 gr. kla sztorowi w Kraśniku. Ze wszystkich łanów dawano po mierze pszenicy, owsa i jęczmie nia kościołowi w Kraśniku Długosz, L. B. , I 341; II, 501; III, 175. Według reg. pob pow. urzędowskiego z r. 1531 wsi Suchynie i Wyznica, w par. Kraśnik, miały 8 łan. , 1 młyn Pawiński, Małop. , 374. Br. Oh. Sucin, wś i okolica szlach. nad rzką Sucinką, pow. ihumeński, w 4 okr. pol. puchowickim, gm. Omelno, par. kat. serafińska, o 2 mile od st. dr. żel. lipaworomeńskiej Talka. Wś ma 14, okolica 33 osad; kaplica katol. Okolica odludna, nizinna; grunta lekkie ale urodzajne, łąk obfitość, zwierzyny i ryby dużo. Mieszkańcy trudnią się kołodziejstwem, wyrobem rogóżek lipowych; pszczolnictwo w lasach znaczne. A. Jel, Sucinka, rzka, w pow. ihumeńskim, mały, bagnisty, prawy dopływ Talki; bierze począ tek na granicy pow. bobrujskiego, płynie w obrębie gm. Omelno, w kierunku północ nym lesistemi moczarami koło okolicy szlach. i wsi Sucin i po za nią ma ujście. Długość biegu około 7 w. ; rybna. A. Jel. Suckase al. Succase, wś w Pomezanii, nad zatoką Fryską, pow. elbląski, 2 1 4 mili na płn. od Elbląga par. kat. ; par, ew. i st. p. Łęcze, dawniej łączyła się z Łęczem; zawiera 3 gbur. posiadła i 29 zagr. , 145 ha 86 roli or. , 25 łąk, 8 lasu; 1885 r. 36 dm. , 85 dym. , 411 mk. , 52 kat. , 359 ew. ; szkoła ew. 1klas. Mieszkańcy prowadzą handel wiśniami. Suckau 1. zapewne Żuków, dobra i wś, pow. głogowski, par. ew, Pilgramsdorf, kat. Hochkirch. W r. 1885 dobra miały 4 dm. , 53 mk. 24 kat. , 222 ha. Wś 23 dm. , 158 mk. 67 kat. , 24 ha. Istnieje tu przędzalnia wełny, papiernia, 4 młyny wodne, browar, cegielnia. Do Suckau należały KoslinskoMuehle, Tuchwalke, WeisgerberWalkmuehle. 2. S. , dobra i wś, pow. szprotowski, par. ew. Neustaedtel, kat. Milkau. Wr. 1885 dobra miały 1 dm. , 3 mk. kat. , 139 ha. ; wś 32 dm. , 370 mk. 164 kat. , 353 ha; 5 młynów wodnych. Suckczin Gross i Klein niem. , ob. Zuchcin i Zuchcinek, Suckel, w pow. kościańskim, ob. Sokolowo, Sućki 1. wś, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. Żyrmuny, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Wolskich, Dworzyszcze, o 5 w. od gminy a 9 w. od Lidy, ma 4 dm. , 34 mk. w 1865 r. 15 dusz rew. . 2. S. , wś, pow. słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Dworzec, o 38 w. od Słonima. Suchy Rakowiec Suckau Suckel Sucymin Sucymin, 1648 r. Sycimimo, 1685 Sycimin, 1710 Sucimin, 1780 Sukumin, niem. Suzemin, dobra rycerskie, pow. starogardzki, stacya poczt. Starogard o 1 milę, parafia katol. Pinczyn; 845 ha 600 roli, 57 łąk, 92 lasu; 1885 r. 11 dm. , 45 dym. , 276 mk. , 150 kat. , 126 ew. ; szkoła ew. 1887 r. 65 dzieci; go rzelnia parowa i młyn; hodowla owiec rasy Rambouillet. Mesznego pobierał prob. ztąd 1710 r. 4 kor. żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 118. Wizyt. Ostrowskie go z r. 1765 opiewa, że dawniej dawano 16 kor. żyta i tyleż owsa, wówczas jednak tylko po 5 kor. owsa str. 165. W wizyt. Rybiń skiego z r. 1780 czytamy, że prob. dostawał 14 kor. żyta i tyleż owsa, S. zaś liczył 110 mk. 69 kat. ; dziedziczką była p. Grąbczewska str. 442. Akta z drugiej połowy XVIII w. wspominają, że podkomorzyna Balbina Grąbczowska utrzymywała tu kaplicę domo wą ob. Utr. kośc. ks. Fankidejskiego, 252. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacił tu Rembowski 14 fl 28 gr. ob. Rocz. T. P. N. w Pozn. , 1871, . str. 174. Podług taryfy na symplę z r. 1717 płacił S. 20 gr. ob. Cod. Beln. w Peplinie, str. 83. Przy S. istniał też Sucyminek, dziś zapewne złączony w je dną całość. Kś. Fr. Suczaki, wś i dobra, pow. grodzieński, w 3 okr. pol. , gm, Gudziewicze, o 42 i 43 w. od Grodna. Suczaki, wś, pow. mohylowski, mylnie VII, 89, zamiast Suchaki ob. . Suczawa, rzeka na Bukowinie, bierze początek ze źródeł tryskających z gór Hreben i Łuczyna wzn. 1590 mt. , w Karpatach bukowińskich, na obszarze Szypotu, w pow. radowieckim, mija Ruskę, Fratowce, Radowce, Badowce, Chyliszeny; uchodzi do Seretu z lewego brz. pod Paskanami w Mołdawii. Długa 23 mil. Spad wód znaczny; ponad źródłami wzn. 1457, na granicy pow. radowieckiego tylko 316 mt. Dopływy z lew. brzegu Ropoczel, Ruska, Sudan, Falkeu, Biłka, Paraul Rusului, Ruda, Hatna, Dragomirna; z praw. brzegu Pohaniczoara, Śepitul, Brodina, Putna, Pozeu, Toplica, Solka, Sołoniec, Rakowa, Suczawica. W dolinie S. istnieje uprawa wina. Suczawa, z przys. Itzkany Stare, Kuttem, Szeptelicem i Zanika, miasto powiatowe na Bukowinie, nad rz, Suczawą z praw. brzegu, na wzgórzu, odl. 5 mil od Seretu, 5 klm. od Itzkan Nowych, stacya dr. żel. Iwowskoczer niowieckiej, odl 356 klm, od Lwowa a 90 klm. od Czemiowiec. Posiada cerkiew klasztorną ormiań. nieun. , dawniej katedralną, z grobowcem św. Jana Nowi, patrona Bukowiny, cerkiew gr. unic, kościół par. rz. kat, szkoły, sąd powiatowy, sąd śledczy, 10, 104 mk. w tej liczbie około 2000 ormian wschod, obrządku. Dokoła miasta liczne ruiny dawnych obwarowań. W 1388 r. Piotr Muskat, wojew. mołdawski, przenosi swą rezydencyą do S. Jego następca Aleksander Dobry dla podniesienia osady sprowadził Ormian. Za Stefana Wielkiego S. zostaje oblężoną r. 1497 przez Jana Olbrachta, zamierzającego osadzić na hospodarstwie swego brata Zygmunta. Z przeniesieniem stolicy przeniesiono też rerezydencyą biskupów. Koło zamku wojewodów powstaje cerkiew katedralna św. Jerzego. Drugą cerkiew p. w. św. Dymitra wzniósł r. 1475 Stefan Wielki. Jan Zamoyski, popierając na hospodarstwo Mohiłów, oblega S. r. 1600. Tymoszko Chmielnicki, chcąc osadzić na hospodarstwie swego teścia Lupulę, zrzuconego z tej godności, oblega S. i tamże ginie 1653 r. Szereg oblegających S, kończy Jan Sobieski, który po zwycięztwie chocimskiem r. 1673 zajmuje miasto. Po nim owładnęli S. Turcy i spustoszyli zamożną i przemysłową osadę. Zwłoki św. Jana uwiezione przed Turkami do Żółkwi, sprowadzone zostały na nowo do S. z polecenia cesarza Józefa II. Suczawski powiat na Bukowinie ma 10 mil. kwadr, i 76210 mk. Dzieli się na dwa okręgi sądowe Suczawa 52, 392 mk. i Gurahumora 23, 818 mk. . Miasta w powiecie Gurahumora, Bukszaja, Bosancze. Suczaweny, wś, w pow. storożynieckim, u zbiegu Małego Seretu z Seretem; ma 861 mk. Suczawicaj rzeczka bukowińska, prawy dopływ Suczawy; ma źródła pod Dealu Marului, uchodzi pod Badowcami. Dopływy Soarek, Ruska, Wojewodeasa. Długa 4 1 2 mil. Por. Mardzina i Obczyna 15. . Suczawica, wś, w pow. radowieckim, ma 886 mk. Posiada starożytny klasztor gr. nieun. , założony 1570 r. przez hospodara Multan Jeremiasza Mohiłę. W kościele piękne freski i grobowce Mohiłów. Na obszarze wsi łomy piaskowca. Suczek, nazwa nadawana niekiedy wsi Jarosławka ob. , w pow. zwinogródzkim. Suczki, wś, pow. Słonimski, w 2 okr. pol. , gm. maryjska, o 21 w. od Słonima. Suczki 1. niem. Sutzken, wś, pow. gierdawski, st. p. Nordenbork; 46 dm. , 227 mk. , 357 ha. 2. S. , wś, pow, gołdapski, st, p. Gołdap; 33 dm. , 185 mk. , 519 ha. 3. S. , wś, pow. łecki, st. p. Bajtkowy; 22 dm, , 127 mk. , 287 ha. Istniała już w r, 1484. Wszystkie te wsi są osadami założonemi przez Polaków. Suczy Borek, uroczysko, pow. prużański, w 4 okr. pol. , gm. Masiewo, o 64 w, od Prużany. Suczy al. Zielony staw, w Tatrach nowotarskich, ob. Gąsienicowe stawy. Suczyn, ob. Szczuczyn, Suczyn Suczy Suczki Suczek Suczawica Suczawicaj Suczaweny Suczawa Suczaki Suc Suczysko al. Suszycko, karczma, w pow. wągrowieckim, o 2 klm. na zach. od Kopa szyna, na trakcie margonińskim. Niewykazana w Spisie gmin i okręgów. E. Cal. Sudabówka, wś, pow, borysowski, gm. Smolewicze, par. prawosł. Zodzin, posiada cerkiew p. w. św. Mikołaja. A. Jel. Sudacząja w dokum. z 1390 r. , nazwa pierwotna Zydaczowa ob. Liske, A. G. Z. , t. III, str. 86. Sudacze, ob. Subycze. Sudaczje al. Siergiewskoje, sioło nad jez. t. n. , pow, atkarski gub. saratowskiej, o 175 w. od mta powiat. , ma 416 dm. , 3207 mk. , szkołę; prowadzi handel zbożem. Sudąjów al. Sterna, kol. , pow. sieradzki, gm. i par. Brzeźno, odl. od Sieradza 15 w. , ma 8 dm. , 38 mk. W 1827 r. 1 dm. , 12 mk. Sudak, mko nad brzegiem zatoki Sudakskiej m. Czarnego, w pow. teodozyjskim gub. tauryckiej w Krymie, o 83 w. od Teodozyi, ma 914 mk. , cerkiew prawosł. , st. p. i posterunek straży pogranicznej. Mieszkańcy prowadzą dość znaczny handel winem i suszonemi owocami. Znajdują się tu zwaliska starożytnego zamku genueńskiego. O 3 w. od mka jest kolonia niemiecka tej nazwy, słynąca z malowniczej miejscowości i winnic, wydająch wyborne wino. Początek osady odnoszą do drugiego dziesiątku III w. po Chr. W VII w. pod nazwą Sugdaj al. Soldaja należy do Bizancyum i stanowi ważny punkt handlowy. W XIII w. zajęte przez Wenecyan, ucierpiało wiele od napadów Tatarów 1223, 1322 i 1327 r. W 1365 r. Genueńczycy odebrali 8. Wenecyanom i wznieśli w nim silny zamek. Pod koniec XV w. mto dostało się pod władzę Turków, poczem stopniowo utraciło dawne znaczenie handlowe. Po przyłączeniu do Rossyi nazwane było początkowo twierdzą Kiryłowską. Sudaki, wś włośc. nad jez. Kiewkle, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Szyrwinty, okr. wiejski Bejwidzie, o 10 w. od gminy a 61 w. od Wilna, ma 13 dm. , 144 mk. kat. w 1865 r. 48 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Szeszole. Sudaliszki, folw. , pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 11 w. od Poniewieża. Sudańskie, jezioro na obszarze dóbr Kadaryszki, w pow. suwalskim ob. III, 658 i Sudarewo, obręb leśny, około 10 w. kw. , w pow. nowogródzkim, nad rz, Szczarą, w gm. Krzywoszyn, należy do dóbr Rzepichowo hr. Potockich. A. Jel. Sudargi, niekiedy Janshorg, os. miejska, folw. i leśn. rząd. nad Niemnem, pow. władysławowski, gm. Kidule, par. Sudargi, odl. 34 w. od Władysławowa, 2 w. od granicy Prus, około mili na zach. od Jurborga na praw. brzegu Niemna, pow. rossieński; Osada leży w malowniczej okolicy na wyniosłym brzegu Niemna, na płn. od osady góra ze śladami grodziska litewskiego. Osada ma kościół par. kat. , drewniany, filiał par. ewang. Szaki od 1842 x. , dwie szkoły początkowe, 30 dm. i do 900 mk. Do osady należy około 120 mr. W 1827 r. było 29 dm. , 373 mk. W 1862 r. było 905 mk. 831 żyd. . Leśnictwo rządowe obejmuje 5278 mr. ; stanowi ono część dawnej puszczy jurborskiej. Os. miejska i leśnictwo wchodziły w skład dóbr rządowych Kidule. Zawiązkiem osady był stary gród litewski, wzniesiony zapewne dla obrony przeciw Krzyżakom. Wieś ta wchodziła potem w skład ststwa jurborskiego. Gdy starostwo to za Jana Kazimierza dostało się Radziwiłłom, jeden z nich Jan, woj. nowogródzki, uzyskał od Augusta II w 1724 r. przywilej na założenie na obszarze wsi S. miasta, pod nazwą Jansborg. Stanisław August, potwierdzając w 1792 r. przywileje S. , nadał miastu herb miecz z pałaszem na krzyż. Nazwa Jansborga nie weszła w użycie. W r. 1748 wzniesiono tu drewniany kościół p. w. św. Jana Chrzciciela; był on filią par. Jurborg. Za rządów pruskich utworzono parafią. Obecny kościół wzniesiono r. 1844. S. par. , dek. władysławowski, 1844 dusz. Br. Ch, Sudarka, sioło, pow. sorocki gub. bessarabskiej, o 44 w. od Sorok, ma 100 dm. , 662 mk. , cerkiew, W pobliżu wsi znajduje się na pół zniszczony obelisk, wzniesiony na pamiątkę hetmana Żółkiewskiego, poległego tu 1620 r. w bitwie z Turkami. Ob. Cecora. Sudary, wś nad Szczarą, pow. nowogródz ki, w gm. Stołowicze, o 2 w. na płn. od Sto łowicz, ma 9 osad; miejscowość bezleśna, lek ko falista, łąki nadrzeczne. A. Jel. Sudarzewszczyzna, pow. miechowski, ob. Kozłów 8. . Sudaska dolina, w południowym Krymie, ob. Krym IV, 749 i Sudak. Sudata, zaśc. nad rzką Grejmianą, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Święciany, okr. wiejski i dobra skarbowe Wójtowstwo Sudaty, o 14 w. od Święcian, ma 2 dm. , 13 mk. kat. w 1865 r. 1 dusza rewiz. . Porów. Kirdaliszki. Sudaty, jezioro w pow. święciańskim, przy samej drodze żel. warsz. petersb. , na płd. od stacyi Święciany, pod zaśc. Kirdaliszki, inaczej zwanym Sudata. Sudaty, dobra skarbowe, pow. święciański, ob. Wójtowstwo Sudaty, Sudau 1. Adelig, wś i dobra, pow. królewiecki wiejski, st. p. Schugsten; 22 dm. , 135 mk. , 242 ha. 2. S, Koenig. , wś, tamże, st. p. Troempau, 29 dm. , 135 mk. , 328 ha. Sudawia, Sudowa, Sudorum terra sive Jacu Suczysko Sud itarum, niem. Sudauen, jedna z ośmiu ziem składających Prusy w epoce przed podbojem krzyżackim. Obejmowała ona część dzisiejszego obszaru gub. suwalskiej i przyległe części Prus wschodnich. Rzeka Ełk stanowiła granicę zachodnią S. od Galindyi; wschodnią granicą był zapewne Niemen. Sudawowie byli podobno najwaleczniejszymi ze szczepów pruskich. Bohaterem ich jest dzielny wódz Skomont. Siedzibą jego była osada Skomętno nad jeziorem t. n. dziś pow. łecki, o milę od granicy królestwa polskiego. W 1268 r. Sudawianie oblegają Chełmżę o 3 mile od Torunia; r. 1273 powtórnie oblegają ten gród pod wodzą Skomonta i pustoszą okolice Chełmna nad Wisłą. Według kroniki Dusburga ziemia Sudawów dzieliła się na terrytorya Kimenau, Merunisken, Pokimen, Krasine, Seilen, Kirsau. W wyrokach rozjemczych z 1420 i liście cesarza Zygmunta z 1432 r. , występuje druga nazwa S. item terra Sudorum sive Jaouitarum quod idem est. Zdaje się, iżistniał ścisły związek plemienny między Sudawianami a Jadźwingami i ztąd rozciągano nazwę Jadźwingów na mieszkańców Sudawii. Ziemia ta podbita po uporczywej obronie przez Krzyżaków, została w znacznej części przez nich odstąpioną Litwie i Polsce traktatem brzeskim z 1435 r. ob. Toeppen, Hist. compar. Geogr. v. Preussen, 29 32. Sudawskie, wś i folw. , pow. suwalski, gm. i par. Wiżajny, odl. od Suwałk 37 w. ; wś ma 7 dm. , 71 mk. ; folw. 4 dm. , 29 mk. W 1827 r. 18 dm. , 141 mk. Dobra S. składały się w 1887 r. z fol. S. i Skombole, rozl. mr. 917 fol. S. gr. or, i ogr. mr. 260, łąk mr. 122, past. mr. 5, lasu mr. 186, nieuż. mr. 36; bud, mur. 6, drewn. 12; płodozm. 4pol. 5 las nieurządzony; fol. Skombole gr. or. i ogr. mr. 164, łąk mr. 81, past. mr. 7, lasu mr. 42, nieuż. mr. 14; bud. mur. 2, drewn. 11; płodozm. 4pol. , las nieurządzony. Wś S. os. 8, mr. 38; wś Skombole os. 5, mr. 22; wś Rozgólna os. 26, mr. 76. Sudawskie starostwo niegrodowe wraz ze skombolskiem Skombole stanowiło jedną całość. W 1766 r. posiadał je Adam Zaborowski, później Baranowscy. Płacono kwarty 58 zł. , hyberny 30 złp. Sudcy, wś, pow. miński, w 3 okr. pol. kojdanowskim, gm. Stołpce, przy gośc. pomiędzy Jaczonką i Stołpcami, o 4 w. od st. dr. żel. mosk. brzeskiej Stołpce, ma 28 os. ; miejscowość falista, małoleśna, grunta urodzajne. Sudcze, wś i dobra, pow. piński, na Zarzeczu, w 2 okr. pol. lubieszowskim, gm. Kuchecka Wola, par. kat. Lubieszów, par. praw. w miejscu, przy drodze z Żeleźnicy do Wólki Bereźniańskiej. Dawniej Dolskich, Wiszniowieckich, obecnie Czarneckich. Wieś ma 96 osad, 325 mk. ; cerkiew p. w. św. Trójcy, przeszło 800 parafian; z dawnych zapisów 2 włóki ziemi. Dobra, 2863 dzies. , młyny, ry bołówstwo, propinacye i wyrób cegły stano wią znaczny dochód. Oprócz dóbr S. należą do Czarneckich folw. Zadołże, Pożoh i Wólka Bereźniańska, obejmujące w ogóle 375 włók. Miejscowość nizinna, poleska, W S. odbywa się jarmark na św. Trójcę. A. Jel. Sudde, rzka, dopływ rz. Egel Wielki ob. . Sude, lewy dopływ rz. Schale, praw. dopływu Elby, bierze początek z jez. t. n. Z lewej strony przybiera rz. Roecknitz. Sudejki 1. wś nad jez. Ołowsza, pow. wiłkomierski, gm. Owanty, o 73 w. od Wiłkomierza, ma 26 dm. , 127 mk. , kościół kat. par. , dom przytułku. Uwłaszczona od dóbr Dekszmiany. Kościół p. w. N. M. P. , z muru wzniesiony kosztem Koziełły i parafian, przeniesiony z Biguszek, gdzie był kościół drewniany, fundowany w 1791 r. przez Benedykta Pruszyńskiego. Par. kat. , dek. uciańskiego, ma 2780 wiernych. 2 S. , zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Traszkuny, o 26 w. od Wiłkomierza. 3. S, , przys. , tamże, gm. Kowarsk, o 26 w. od Wiłkomierza. 4. S. , wś, tamże, gm. Towiany, o 22 w. od Wiłkomierza. Sudejki, niem. Sudejken, wś, pow. stołupiański, st. p. Pillupoenen, 7 dm. , 63 mk. , 144 ha. Suden łotew. SuhduMujża, folw. dóbr prywat. Dundangen, w okr. goldyngskim, pow. windawski, par. dundangska Kurlandya. Sudenie, wś, pow. wileński, w 1 okr. pol. , o 36 w. od Wilna, 3 dm. , 27 mk. kat. Sudergi Surdegi. , zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Dobejki, o 47 w. od Wiłkomierza. Suderwianka al. Suderwa, rzka w pow. wileńskim, bierze początek za Bujwidziszkami, przepływa pod zaśc. Gudele i fol. Zameczek, uchodzi do Wilii od praw. brzegu, o 10 w. na zachód od Wilna. Suderwa 1. mko nad jeziorami Rzesza, Wilnoje i Kowszelis, pow. wileński, w 1 okr. pol, gm. Rzesza, okr. wiejski Suderwa, o 20 w. od Wilna, o 7 w. od rz. Wilii z prawego brzegu. Ma 7 dm. , 82 mk. 1 praw. , 76 kat. , 5 żyd. , ładny pałacyk dziedziców, otoczony obszernym cienistym ogrodem, kościół kat. par. Kościół ten, p. w. św. Trójcy, z muru na górze, wzniesiony został w 1803 r. przez kś. Walentego Wołczackiego, bisk. tomaseńskiego, dziedzica wsi i pierwszego proboszcza suderwiańskiego parafia założoną została w r. 1782 przez bisk. Massalskiego, przy pomocy Teodory ks. Sapieźyny, podług planu skreślonego przez architekta wileńskiego Wawrzyńca Gucewicza. Do 1812 r. , za życia jeszcze fundatora, wzniesiono ściany; po zgonie zaś biskupa, spadkobierca jego Hipolit WołkŁaniewski hojnym nakładem dokończył świątynię, która w 1822 r. została po Sudawskie Sudcze Sudejki Suderw Sudejk święconą a w 1834 r. konsekrowaną przez J. B. Kłągiewicza, biskupa chryzopolitańskiego. Jestto okazała budowla w stylu doryckim, bez wież, z kopułą, blachą żelazną pokrytą, z frontem ozdobnym w krużgankach w kształcie półkola, o sześciu kolumnach murowanych, wspierających facyatę, a pomiędzy któremi umieszczono nisze na posągi. W niszach tych stoją gipsowe figury czterech ewangielistów, oraz św. apostołów Piotra i Pawła, wykonane około 1820 r. przez rzeźbiarza Pulmana. Par. kat. , dekan. wileńskiego zamiejskiego, w 1889 r. miała 3983 wiernych. Kaplica w Szyłanach. Opis par. podaje wizyt. kościoła suderwiańskiego z 1820 r. udzielona nam przez p. Ad. Kosmowskiego z Wilna, w której czytamy Kościół suderwiański murowany, założony kosztem Walentego Wołczackiego, biskupa tomaseńskiego. W obrębie parafii znajduje się jedna altarya. Kolatorem tej parafii jest właściel S. Folw. funduszowy Sanguniszki zwany, o l 1 2 mili od kościoła odległy, w par. mejszagolskiej. Tam dwie chaty ludzi wolnych. Powinność tam dwóch gospodarzy taka przez cały rok co tydzień po dwa dni na swoim chlebie i uprzężą za dobrowolną umową za grunt odbywać pańszczyznę, dróg żadnych nie odprawują, czynszów nie płacą. Folwark Sanguniszki liczy morgów dwa; gruntu roboczego z łąkami i zaroślami włók 4 mr. 5. Wysiewa się w folw. żyta beczek 4 i ośmin 3, jęczmienia beczka 1, owsa 3, grochu parów 2. Dusz włościańskich w Sanniszkach wszystkiego 8. Parafia należy do dek. pobojskiego. Suma funduszowa kościoła legacyjna 3000 rs. , nadana w 1784 r. przez Walentego Wołczackiego, biskupa tomaseńskiego, oparta na Suderwii majętności. Opisanie statystyczne parafii następne rozległa ona wzdłuż od południa na północ półtory mili, od wschodu na zachód milę 1. Graniczy na wschód z par. werkowską, na płd. z łukiską, na zach. z duksztańską, na płn. z mejBzagolską i korwieńską. Miasteczko S. traktu pocztowego nie ma. Dwory znaczniejsze w tej parafii są następne 1 dwór Suderwa Wołłka Hipolita, byłego prezydenta sądów granicznych, w którym dusz płci obojej przystępujących do świętych sakramentów 10; Rostyniany Hornowskiego, dusz obojej płci 11; 3 Ciechanowiszki Drzewickiego, dusz 7; Mazuryszki Prozora, oboźnego, dusz 3; dwór Szyłany kapituły wileńskiej, dusz 4; Galinie Pomernackiego, sędziego ziemskiego pow. wileńskiego, w nim dusz 5; 7 w tej parafii są trzy folwarki Kosmowskich Rostyniany, dusz 4; 8 Pietrańce Pomernackiego, dusz 3; 9 Pelikany pułk. Chodalejowa, dusz 3. Wsie zaś i ludność wyrażają się jak następuje mczko S. dm. 5, osób 10; wsi Grykienie dm. 6, osób 18; Widawciszki dm. 5, osób 19; Pustoławki dm. 7, osób 23; Pelikany dm. 2, osób 7; Popiszki dm. 7, osób 29; Płociemiszki dm. 4, osób 19; Kapliczniki dm. 9, osób 40; Wejwodziszki dm. 10, osób 41; Ciechanowiszki dm. 8, osób 31; Łojcie dm. 8, osób 42; Lapowciszki dm. 3, osób 15; Soldonie dm. 8, osób 24; Pikuciszki dm. 11, osób 51; Siderańce dm. 4, osób 16; Szwędy dm. 5, osób 40; Michaliszki dm. 7, osób 32; zaśc. Komaryszki dm. 1, osób 5; Buby dm. 6, osób 40; Brozoliszki dm. 5, osób 34; Dąbrowiszki dm. 7, osób 34; Źemagule dm. 2, osób 13; Pokańce dm. 4, osób 18; Puciniszki dm. 8, osób 51, Brynkiszki dm. 15, osób 50; Burbule dm. 4, osób 18; Wobale dm. 6, osób 28; Szyłany dm. 8, osób 45; Swiliszki dm. 3, osób 10; zaśc. Kapliczniki dm. 1, osób 3; Propoły wś dm. 4, osób 19. W d. 31 grudnia 1820 r. wynosiła ogólna ludność parafii razem z nowonarodzonemi 869 męż. , 799 kob. , ogółem 1668 dusz Istnicjący dawniej przy parafii szpital spalił się w 1820 r. W skład okręgu wiejskiego S. wchodzą wsi Brynkiszki, Grykienie, Pikuciszki i Widawciszki, oraz zaśc Bołosie, Bujnówka, Grykienie, Niedźwiedziszki, Pikuciszki, Purwiszki, Rzesza, Szwedy, Widawciszki i Witowciszki, w ogóle w 1865 r. 263 dusz rewiz. włośc. uwłaszczonych. Bobra, własność niegdyś Zenowiczów, Białozorów, Łopottów, ks. Wołczackiogo, Wołłków, w rękach których do dziś pozostają. 2. S. Branciszewska, folw. szlach. nad jez. Zapolce, pow. wileński, w 1 okr. pol. , o 22 w. od Wilna, 1 dm. , 19 mk. kat. 3. S. Wirszyłłowska, dwór o 1 milę od Wilna, ob. Zameczek. 4. S. , ob. Suderwianka, Sudilowka, ob. Sudylków. Sudiły, sioło, pow. klimowiocki, gm. Rodnia. Z liczby mieszkańców 12 zajmuje się wybijaniem oleju konopnego. Sudisław, mto nadetatowc pow. i gub. kostromskiej, nad rz. Kobrą, o 50 w. na płn. wschód od Kostromy, ma 192 dm. 19 mur. i 1037 mk. W mieście znajdują się 2 cerkwie mur. , 76 sklepów, szkoła par. Własność miasta stanowi 121 dzies, ziemi, 5 dm. , 8 sklepów; dochód miejski w 1869 r. wynosił 1624 r. Mieszkańcy zajmują się rolnictwem i ogrodnictwem; przemysł rękodzielniczy nieznaczny w 1871 r. 33 rzemieślników, zarówno jak i fabryczny w 1868 r. 3 fabryki, z produkcyą do 120, 000 rs. . Natomiast dość ożywiony handel, zwłaszcza płótnem, przędzą, skórami, masłem i grzybami suszonemi. Wspominane od 1572 r. , w którym Iwan IV przekazał je synowi Feodorowi, było od 1719 r. mtem powiat. prowincyi kostromskiej w gub. moskiewskiej, od 1778 r. mto nadetatowe. Sudki, wś, pow. władysławowski, gm. Ki Sudilowka Sudk Sudn dule, par. Kajmele, od. l od Władysławowa 29 w. ; ma 10 dm. , 100 mk. W 1827 r. 14 dm. , 166 mk. , par. Iłgowo. Sudków, właściwie Sadki ob. , wś, pow. Ostrogski. Podług reg. pob. pow. łuckiego z 1570 r. p. Jachim Łaszcz z części imienia swego Sadków płaci z 8 dym. , 4 ogr. po 4 gr. , ogr. po 2 gr. , 2 bojar. putn. ; zaś p. Hrehor Dzyussa z Sianyecz i z części Sadkowskiej z 9 służeb po 20 gr. , 5 bojar putn. , 9 ogr. po gr. , 1 koła młyn. W 1577 r. Jachim Łaszcz płaci z Sadka z 20 dym. po 10 gr. , 2 ogrodn. po 2 gr. W. 1583 r. Hrehory Dzusa ze wsi Sudków płaci z 5 dym. , 4 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 5, 16, 52, 107. Sudkowce, ob. Sutkowce. Sudkowice, rus. Sudkowyczi, wś, pow. mościski, 18 klm. na płd. płd. wschód od Mościsk sąd pow. i st. kol. , 6 klm. od urz. pocz. w Krukionicach. Na płd. leżą Jatwięgi, na zach. i płn. Chlipie, na wsch. Laszki Zawiązane i Niehowice obie w pow. rudeckim. Wł. więk. ma roli or. 239, łąk i ogr. 45, past. 17 mr. ; wł. mn. roli or. 215, łąk i ogr. 32, past. 12 mr. W r. 1880 było 94 dm. , 458 mk. w gm. , 4 dm. , 40 mk. na obsz. dwor. 454 gr. kat. , 2 rz. kat. , 37 izr. , 5 in. wyzn. ; 466 Rusinów, 21 Polaków, 11 Niemców. Parafia rz. kat. w Krukionicach, gr. kat. w Chliplu. Lu. Dz. Sudmanten 1. ob. Marienlurger Urban, 2. S. Hans, ob. Hussein. Sudniki 1. wś, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. Woropajewszczyzna, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Romerów, Ikaźń, o 8 w. od gminy a 85 w. od Dzisny. ma 8 dm. , 67 mk. ; 22 prawosł. , 38 kat. i 5 starow, w 1865 r. 52 dusz rewiz. . 2. S. , wś włośc, pow. wi lejski, w 1 okr. pol. , o 26 w. od Wilejki, 14 dm. , 161 mk. 3. S. , wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. Miadzioł, okr. wiejski Ostrów, o 6 w. od gminy a 57 w. od Wilejki, ma 10 dm. ; 111 mk. , 89 praw. , 32 kat. w 1865 r. 52 dusz rewiz. ; należała do dóbr Wereczata Koziełłów. 4. S. , zaśc. włośc, pow. wileń ski, w 5 okr. poL, o 26 w. od Wilna, 2 dm. , 12 mk. 5 praw. , 7 kat. . 5. S. , własność ziemska, pow. miński, od 1864 r. należy do Iwanowskich, ma około 2 włók. 6. S. , wś nad Usą, pow. miński, w 3 okr. pol. i gm. Kojdanów, ma 8 osad; grunta faliste, urodzaj ne, łąki wyborne, miejscowość małoleśna. 7. S. , wś nad rz. Kunoską, lewym dopł. Niemna, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, i gm. Howiezna, należy do ordynacyi nieświeskiej, ma 20 osad, 16 1 2 włók; grunta lekko faliste, szare, dość urodzajne, łąki dobre, lasy znaczne. J. Krz, A. Jel. Sudobicze, wś, pow. dubieński, okr. pol. warkowieki, o 15 w. od Dubna. Sudoble al. Sudobla, jezioro w płd. stronie pow. borysowskiego, o 2 w. od granicy pow. ihumeńskiego, w gm. Hlewin, o 5 w. na płd. wschód od st. dr. żel. moskiewskobrzeskiej Zodyń, ma 2 w. długości a 1 w. szerok. ; leży wśród głębokich lasów. Od płn. i wsch. brze gi ma suche, od płd. zaś i zach. nizkie; głębo kość znaczna, ryb obfitość, które poławiają się dopiero w zimie. Na płn. i wsch. od jeziora ciągną się ogromne sosnowe lasy, Słobodzkiemi zwane, poprzeplatane licznemi błotami, w których wiele przebywa dzikich zwierząt; łosie znajdują się pod ścisłą straża, polowanie wzbronione. T. S. Sudobówka, białorus. Sudohauha, wś nad rz. Plisą, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Hlewin, o 2 w. od toru dr. żel. brzeskosmoleńskiej, ma 25 os. ; grunta lekkie. Sudogda, msto powiat. gub. włodzimierskiej, przy ujściu rzki Czarnej do Sudogdy praw. dopływu Klaźmy, o 37 w. na płd. wschód od Włodzimierza, przy trakcie poczt. muromskim, w okolicy błotnistej i lesistej. Ma 2 cerkwie 1 mur. , 262 dm. 19 mur. , 28 sklepów, szpital, szkołę paraf. , 2205 mk. Majątek miasta stanowi 2098 dzies. ziemi i 12 sklepów; dochód w 1869 r. wynosił 4273 rs. Przemysł rękodzielniczy w 1870 r. 101 rzemieślników i fabryczny 4 fabryki, z produkcyą na 31615 rs. nieznaczny, równie jak i handel. Targi odbywają się co niedziela. S. występuje jako słoboda na początku XVII w. Należała wówczas do ks. Griazewa, który testamentem przekazał ją jednemu z monasterów moskiewskich. W 1764 r. przeszła na rzecz skarbu i w 1778 r. zamienioną została na msto powiat. namiestnictwa włodzimierskiego. Sudogski powiat, leży w południowej części gubernii i podług Strjelbickiego zajmuje 105, 64 mil al. 5111, 9 w. kw. Powierzchnia przerznięta jest niezbyt wyniosłym działem wodnym pomiędzy dorzeczami Klaźmy i Oki. Powierzchnia zachodniej części powiatu, t. j. po lewym brzegu rz. Sudogdy, jest wyniosłą, pagórkowatą, ma glebę piaszczystą, w wyższych miejscowościach pokrytą iłem. Po praw. brzegu rz. Sudogdy powierzchnia początkowo jest równa, błotnista, porosła nędznym lasem, z gruntem żwirowatym a miejscami kamienistym, dalej znów wyniosła i falista, z glebą w części gliniastą, przeważnie zaś piaszczystą. W powiecie znajdują się łomy wapienia i pokłady białej gliny fajansowej. Środkowa część powiatu zroszona jest dopływami Klaźmy, z których najważniejszy Sudogda z Sojmą. Część zachod, i wschodnia należą do dorzecza Oki, z dopływów której ważniejsze Pola z Bużą w części zachodniej i Usznia z Kołpią we wschodniej. W powiecie jest 6 jezior, z których największe Ostrowskie, ma 2 w. dług. i 1 2 w. szerok. Błota ob Sudków Sudko Sud Sudm Sudob Sudoble Sudobó Sudogd szerne, zwłaszcza w części zachod. W lasy obfituje połudn. część powiatu. W 1867 r. było w powiecie bez mta S. 70, 625 mk, 562 jedynowierców i 95 rozkolników, zamieszkałych w 499 osadach. Mieszkańcy zajmują się rolnictwem sieją żyto, owies i tatarkę i przemysłem leśnym. Przemysł fabryczny, dosyć rozwinięty, ogranicza się przeważnie na wyrobie naczyń szklanych i kryształowych. W 1870 r. było w powiecie 76 fabryk, zatrudniających 1257 robotników i produku jących za 474, 899 rs. , mianowicie 51 olejar ni, z produkcyą 27, 075 rs. , 16 hut szklanych, z prod. na 435, 924 rs. i 9 cegielni z prod. na 11, 900 rs. J. Krz. Sudola, zaśc, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Zaczyste, ma 5 osad; grunta lekkie. A. . Jel. Sudolskis potok, lewy dopływ Prądnika, uchodzi na obszarze Rakowic, w pow. krakowskim. Płynie od Sudołu część Dziekanowic. Sudoł 1. os. leś. , pow. konecki, gm. i par. Borkowice, odl. od Końskich 25 w. , 1 dm. , 7 mk. , 6 mr. 2. S. , wś i folw. u źródeł rzki Jakubówki, pow. pińczowski, gm. Drożejowice, par. Dzierząźnia, odl. 20 w. od Pińczowa. W 1827 r. 31 dm. , 178 mk. Dobra S. składały się w 1884 r. z fol. S. i Gaik, rozl mr. 815 gr. or. i ogr. mr. 645, łąk mr. 27, lasu mr. 123, nieuż. mr. 20; bud. mur. 2, drewn. 16; płodozm. 4, 6 i 10pol. , las urządzony. Wś S. os. 32, mr. 162. W połowie XV w. S. był własnością Sudolskiego h. Habdank; miał łany km. , karczmy, zagr. , z których dziesięcinę płacono pleb. w Dzierążni. Folw. rycerski dawał kościołowi w Książnicach Długosz, L. B. , II, 426, 465. Według reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1508, część S. , Zapniów i Sobaszów, własność Juguszowskiego, płaciły poboru 2 grzyw. 36 gr. W r. 1579 Sudol, Biegłów i Dembiany, w par. Dzierzazna, w części Katarzyny Chełmskiej miały 12 osad. , 6 łan. , 8 zagr. , 4 biedn. ; Borowskiej 4 osad. , 2 1 2 łan. , 2 zagr. , 1 chał. , 1 biedny Pawiński, Małop. , 221, 486. 3. S. , w dok. z 1256 r. Suchodl, 1309 Sugdol, fol. , pow. jędrzejowski, gm. Prząsław, par. Jędrzejów o 3 w. , ma młyn wodny. W 1827 r. 14 dm. , 114 mk. W 1886 r. fol. S. rozl. mr. 523 gr. or. i ogr. mr. 453, łąk mr 10, past. mr. 34, lasu mr. 12, nieuż. mr. 14; bud, mur. 1, drewn. 15; płodozm. 5, 9 i 10pol. Wymieniony w liczbie posiadłości klasztoru jędrzejowskiego w dok. z 1256 r. Jednakże nie cała wieś nadaną była klasztorowi, gdyż w 1309 r. niejaki Venceslaus filius Ade sprzedaje klasztorowi swą część unam sortem in Sugdol za zgodą, , przyjaciół Kod. Małop. , I, 51, 171. Wpołowię XV w. łany km. dawały klasztorowi czynsz, także jaja, koguty, sery, robociznę, powab, osep. Były też karczmy, zagr. , folw. i młyn. Wszystkie role dawały dziesięcinę snopową i konopną klasztorowi Długosz, L. B. , III, 370. Według reg. pob. pow. ksiąskiego z r. 1581 było 2 1 2 łan. km. , 3 zagr. bez roli, 4 kom. bez bydła Pawiński, Małop. , str. 87. Po zniesieniu klasztoru S. wchodził w skład dóbr rząd. Jędrzejów. Br. Ch. Sudoł 1. os. dom. do Dziekanowic, pow. krakowski, par. rz. kat. w Raciborowicach, leży nad pot. Sudolskim, dopł. Prądnika, a na zach. stronie gościńca z Krakowa do granicy król. polskiego. 2. S. , przys. do Węgrzców, wsi w pow. krakowskim, 5 dm. i 40 mk. 3. S. , nazwa opuszczonej wsi, na której ob szarze w XV w. L. B. , III, 365 założono in cruda radice wś Rudnik Mac, Sudoł, niem. Sudoll, 1335 Suchdol, wś nad rz, Odrą i Psinną, pow. raciborski, par. ew. Raciborz, kat. Binkowice. W r. 1885 miała 114 dm. , 590 mk. kat. , 533 ha. Kościół kat. filialny od 1804 r. i szkoła. Sudoławkis, zaśc, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Łyngmiany, okr. wiejski Drabiszki, o 8 w. od gminy a 42 w. od Święcian, ma 4 dm. , 23 mk. kat. w 1865 r. 8 dusz rewiz. . Sudołek, w XV w. Sudol, wś i folw. , pow. miechowski, gm. Pałecznica, par. Wrocimowice, odl. 20 w. od Miechowa. W 1827 r. 12 dm. , 68 mk. W 1889 r. fol. S. rozl. mr. 358 gr. or. i ogr. mr. 336, łąk mr. 14, nieuż. mr. 8; bud. drewn. 18; płodozm. 15pol. Wś S. os. 11, mr. 48. W połowie XV w. S. , w par. Wrocimowice, własność Sudolskiego h. Habdank i Goworka h. Rawa, miał łany km. , karczmę, zagr. , od których dziesięcinę snopową i konopną pobierały naprzemiany to z jarzyny, to z oziminy dwie prebendy katedralne krakowskie Bieżanowska i Żyrowska. Fol. rycerski dawał dziesięcinę, wartości 3 grzyw. , plebanowi we Wrocimowicach Długesz, L. B. , I, 120 i II, 78. W r. 1490 Sudol miał 2 1 2 łan. W r. 1581 wś Sudołek, w par. Wrocimowicze, własność Prospera Prowana, miała 7 łan. km. , 1 zagr. z rolą, 1 kom. z bydł, 1 kom. bez bydła Pawiński, Małop. , 15, 440. Sudoly 1. Jarosłaj, folw. i wś, i S. Jakusy, pustka, pow. sieradzki, gm. Gruszozyce, par. Wągłczow, odl. 16 w. od Sieradza; folw. ma 2 dm. , wś 4 dm. co do ludności ob. Łubna. W 1827 r. S. Jarosłaj 7 dm. , 42 mk. ; S. Jakusy 2 dm. , 11 mk W 1881 r. fol. S. , oddzielony od dóbr Łubna Jarosłaj, rozl. mr. 280; bud. mur. 1, drewn 5; płodozm. 7pol, pokłady torfu. 2. S. , folw. , pow. sandomierski, gm. i par. Sandomierz, 1 dm. , 3 mk. , 86 mr. Sudoly 1. wólka do Wilczej Woli, pow. kolbuszowski, w równinie piaszczystej, nad Łęgiem; ma 18 dm. , 143 mk 2. S. , wólka Sudola Sudolsk Sudoł Sudwoiszki Sudwa Sudrogi Sudomie Sudonia Sudorówka Sudorowszczyzna Sudów Sudyłków Sudrabe Sudwoje do Raniżowa, w pow. kolbuszowskim, ma 5 dm. i 30 mk. Na mapic Kumersberga nie oznaczona. Sudomie, dok. Sudome, jezioro, o pół mili na płd. zach. od Kościerzyny, pow. kościerski, wzn. 145 mt. npm. ; łączy się z jez. Mielnica i jez. Garczyno. Damroka, siostra ks. Mestwina, darowała je cystersom w Poplinie, z ich rąk zaś przeszło drogą zamiany w ręce Krzyżaków ob. Opactwo peplińskie, ks. Kujota, str. 73. Nad jeziorem leży wś Rybaki. Sudonia al. Sudoń, rzka, w pow. kalwaryjskim, poczyna się na zachód od Dewoniszek, płynie kręto ku wschodowi przez Gulbiniszki, Stabuliszki i pod Ludwinowem wpada z lew. brzegu do Szeszupy. Długa przeszło 10 w. Sudorówka, rzeczka w gub. mohylowskiej, prawy dopływ Łuczesy. Sudorowszczyzna, własność ziem. , pow. ihumeński, od 1855 r. należy do Bobrowskich, ma około 1 1 2 włóki. A. Jel. Sudość, Sudost, rzeka w gub. orłowskiej i czernihowskiej, prawy dopływ Desny. Bierze początek w pow. briańskim, przepływa w kierunku z płn. na płd. przez powiaty mgliński, starodubski i nowogródsiewierski. Długa 152 w. , głęboka od 1 1 2 do 2 saż. , szeroka od 2 do 25 saż. Dno ma równe, w górnej połowie biegu ilasto, w dolnej piaszczyste, brzegi przeważnie niskie, po części błotniste lub też porosłe zaroślami i lasem. Rzeka spławną jest na przestrzeni 15 w. od mka Hremiacze w pow. nowogródsiewierskim. Na wybrzeżach S. znajdują się 42 osady, mające 21, 800 mk. , w tej liczbie mka Poczep 5205 mk. i Pohar 4382 mk. . Przybiera od praw. brzegu rz. Koste, Wabię i Warę, od lewego Roh i Ramusuchę z Bołotenką. Sudów, os. leś. , pow. częstochowski, gm. Popów, 1 dm. , 5 mk. , 1653 mr. lasu rząd. Sudowica, wś, pow. bobrujski, gm. Barycze, o 11 w. na płd. , o 2 w. od Berezyny. Sudrabe 1. rzeczka w Kurlandyi, , dopływ rz. Behrse lewego dopł. rz. Aa. 2. S. , rzka, tamże, dopływ rz. Platony również lewego dopływu rz. Aa. Sudragi, wś i folw. , pow. rypiński, gm. Gujsk, par. Ligowo, odl. o 28 w. od Rypina, posiadają kościół kat. filialny i szkołę początkową, 23 dm. , 260 mk. W 1827 r. 64 dm. , 613 mk. Fol. S. lit. A. rozl. mr. 483 gr. or. i ogr. mr. 374, łąk mr. 13, past. mr. 2, lasu mr. 70, nieuż. mr. 18; bud. mr. 7, drewn. 3. Wś S. os. 39, mr. 44; wś Pokrzywnica os. 2, mr. 2 wś Kapuśniki os. 19, mr. 231. Fol, S. lit. B. , oddzielony od dóbr Sudragi, rozl. mr. 119 gr. or. i ogr. mr, 114, łąk mr. 2, nieuż. mr. 3. Kościół tutejszy, niewiadomej erekcyi, istniał już jako parafialny w 1564 r. W 1780 r. wcielony został jako filialny do par. Ligowo. Wś sama r. 1375 była własnością Iwona, marszałka dworu Kazimierza ks. szczecińskiego i kujawskiego Kod, dypl. pol. , II, 759. W 1564 r. Andrzej Tułochowski ma 7 kmieci na łanach, 5 ogrodz. , pasiecznika. Piotr Sudraski 5 kmieci na łanach, 2 ogrodz, i młynarza. Płacili poboru 7 fl. 29 gr. 2 sol. Pawiń. , Wielk. , II, 329. Br. Ch. Sudrogi, wś, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. i dobra w 1865 r. Lipniszki, okr. wiejski Rusaki, o 4 w. od gminy, 54 w. od Oszmiany a 26 w. od Dziewieniszek, ma 16 dm. , 132 mk. kat. w 1865 r. 51 dusz rewiz. . Sudujki zapewne Swdejki, wś włośc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Janiszki, okr. wiejski Ołkuny, o 16 w. od gminy, 27 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Inturki. Sudwa, niem. Sauden, w dok. Sawda, Windekendorf, wś, pow. ostródzki, st. p. Olszty nek; 44 dm. , 206 mk. , 323 ha. W. m. Winryk V. Kniprode odmawia Windekowi, Wiklewnemu, Schwylleyowi, Maciejowi i Wiłtotowi przywilej na 25 włók w Windekendorf w ziemi saskiej na prawie pomezańskiem, nada jąc niższe sądownictwo. Granice jeziora Jemiołowo Ameling i Świetańskie. Dan w Dą browie 1380 r. we czwartek po śś. Wicie i Modeście. Ad. N. Sudwoiszki 1. wś włośc. i dobra skarbo we, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm, Jezno, okr. wiejski Sabowa, o 6 w. od gminy a 49 w. od Trok, ma 20 dm, , 180 mk. , 176 katol, 4 żydów w 1865 r. 80 dusz rewiz. włośc. i 6 jednodworców. W 1850 r. dobra skarbowe S. , w par, Stokliszki, składały się z 5 wsi i 8 zaśc, i miały 1758 dzies. rozległ. 2. S. , wś nad jez. t. naz. , pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Butrymańce, okr. wiejski Ajciuny, o 14 w. od gminy a 37 w. od Trok; ma 5 dm. , 100 mk. kat. i 5 żydów w 1865 r. 15 dusz rewiz. ; należała do dóbr Stackiszki, Chełstow skich. 3. S. , wś włośc i dobra skarbowe, tamże, okr. wiejski Girejkańce, o Xl w. od gminy, 5 dusz rewiz. J. Krz. Sudwoje 1. wś włośc, w spisie z 1866 r. okolica szlach. nad Niemnem, pow. trocki, w 4 okr. poi. , gm. Aleksandrowo dawniej Oła wa, okr. wiejski Gieczełówka, o 8 w. od gminy a 84 w. od Trok, 11 dm. , 78 mk, , 16 prawosł, 53 katol. , 4 machomet. i 5 żydów w 1865 r. 30 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Niemonajcie. Pod S, znajdują się progi w Niemnie. 2. S. , zaśc rząd. nad Nie mnem, tamże, o 83 w. od Trok, 1 dm. , 4 mk. katol. J. Krz. Sudyłków, w dok. . Sudzilkow, Suldzikow, 1570 r. Sudilowka i Sudzikow 1583 r. , na karcie Chrzanowskiego Sudyłki, mko nad rzką Kosecką, dopł. Kwiatochy Cwietochy i przy Sudomie Sudość Sud Sudz Sudzilko linii dr. żel. brzeskokijowskiej, pow. zasławski, okr. pol. łabuński, gm. Sudyłków, o 5 w. od st, dr. żel. Szepietówki, 23 w. na wschód od Zasławia, a 120 w. od Żytomierza odległe. W równinie błotnistej położono, w 1870 r. miało 422 dm. , 1384 mk. , w tem 40 żydów, cerkiew, 2 kaplice, synagogę, dom modlitwy żydowski, 2 fabryki sukna, 5 garbarni, cegielnię, browar, 2 młyny, 22 sklepy, 55 rzemieślników, targi co tydzień. Przy wjeździe do mka, nad traktem z Połonnego idącym, są ślady starego zamczyska, dokoła wałem opasanego. Jest tu kilka dość porządnych domów zajezdnych, inne natomiast bardzo liche. Domki mieszkańców otoczone są sadami, sami zaś oni trudnią się rolnictwem, a ponieważ ziemia jest urodzajną czarnoziem III klasy, są przeto zamożni, mają dosyć koni i w wielkiej ilości hodują bydło rogate, owce i trzodę chlewną i prowadzą handel masłem i serem; corocznie sprzedają około 100 karmnych wieprzy. S. należy do najdawniejszych osad w okolicy, przeszłość jego jednak i historya mało są rozjaśnione. W XVI w. należał do Zaslawszczyzny. Podług reg. pob. pow. krzemienieckiego z 1570 r. był w zastawie u Tytusa Chomiaka, który z Horodyszcza i Sudzilkowa płaci z 8 dym. , 13 ogr. po 2 gr. , 1 karcz. W t. r. dodatkowo wniósł pobór Michajło Łabuński z Saldzikowa z 18 dym. , 11 ogr. po 4 gr. , 7 ogr. po 2 gr. , 1 koła młyn. W 1583 r. kn. Michał Zasławski z imienia swego zasławskiego Sudzilkowa płaci z 3 dym. , 2 ogr. , 1 podsusiedka, zaś z Sudzikowa Ludwikowego z 3 dym. , 2 ogr. , 1 koła dorocz. W t. r. Krzysztof Łabuński płaci z Sudilowki od 3 dym. , 7 ogr. , 1 koła wodnego Jabłonowski, Wołyń, 25, 35, 134, 147. W XVII w. S. należał do Aksaków, początkowo Jana, podwojewodziego, następnie sędziego ziemskiego kijowskiego 1627 r. , następnie na mocy działu pomiędzy jego synami, zdziałanego w 1670 r. , młodszego z nich Michała, podstolego kijowskiego, dworzanina królewskiego, żonatego z Katarzyną Musałową Ziemblicką ob. Rulikowski, Opis pow. wasyIkowskiego, 45 47; porów. też art. Motowidłówka, W połowie XVIII w. S. należy do Stanisława Lubomirskiego, po którym przechowała się crekcya na cerkiew św. Dymitra, wydana w S. d. 25 marca 1740 r. ob. Stecki, Wołyń, I, 370. Od St. Lubomirskiego otrzymał S. kanclerz w. kor. , biskup poznański Jędrzej Stanisław Młodziejowski, jako wynagrodzenie za forytowanie jego sprawy podczas tranzakcyi kolbuszowskiej, mocą której dostały mu się z dóbr ordynacyi Ostrogskiej miasta Stepań i Dubno z okolicznemi włościami. Młodziejowski, jako dziedzic S. , otrzymał od króla przywilej pod d. 11 maja 1771 r. , pozwalający zaprowadzić w tem mieście 12 jarmarków podług kalendarza ruskiego. Po śmierci Młodziejowskiego nabył S. Jan Grocholski, oboźny koronny. Ten przyozdobił mko pięknym pałacem, przy którem wzniósł niewielką murowaną kapliczkę. Po 1831 r. 8. zajęty został na skarb, w 1857 r. zwrócony Grocholskim, obecnie należy do Iżyckich. Pałac wraz z starożytną cerkwią św. Dymitra zgorzał w 1859 r. , poczem kaplicę zamieniono na cerkiew, nabożeństwo zaś katolickie odprawia co niedziela i święta zjeżdżający z Zasławia ksiądz w kapliczce na cmentarzu grzebalnym. Z dawnej cerkwi pozostał tylko srebrny trybularz misternej roboty, około 20 funtów ważący, z napisem u spodu, świadczącym, że ofiarowała go do cerkwi św. Dymitra Róża Pociej owa. Wiadomość podana przez Lipińskiego w Starożytnej Polsce o istnieniu tu klasztoru bernardynów, zdaje się być mylną, nie ma bowiem żadnego śladu, aby kiedykolwiek w S. był kościół lub klasztor katolicki ob. Stecki, Wołyń, 368 372. J. Krz. Sudyłówka al. Burkacz, rzeczka w pow. dubieńskim, lewy dopływ Styru, do którego uchodzi przy wsi Mierzwa Merwa, powyże Berosteczka, prawie na granicy z Galicyąj Wypływa z błot za Rzyszczowem, mija Berylów, Uwyń, Mikołajów, Styrkowcc i Burkacze. Płynie w kierunku wschodnim, długa przeszło 25 w. Sudynity, okolica, pow. telszewski, w 2 okr. pol. , o 43 w. od Telsz. Sudziany, wś, pow. telszewski, w 3 okr. pol. , o 75 w. od Telsz. Sudzibór, zaśc, pow. mozyrski, w 2 okr. pol. petrykowskim, gm. Laskowicze, o 5 w. na płd. zach. od Sniadynia, ma 6 osad. Sudzice, morawskie Saudice, niem. Zanditz, dawniej Suderwitz, 1313 Zuditz, 1331 Czudicz, wś i targowisko, pow. raciborski przed 1818 głupczycki, leżą w dolinie, nad strumieniem Białawoda, odl. 2 mile od Raciborza. Posiadają kościół katol. , szkołę 1006 ha ziemi do gminy należącej 913 ha roli, 163 dm. , 1192 mk. 156 ew. . Ludność morawska i niemiecka. Obszar większ. własn. ma 7 ha. Par. ewang. Rozumic. Pożar zniszczył osadę w 1800 r. Sudziewicze, wś, pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Iwioniec, ma 7 osad; grunta lekkie, miejscowość dość leśna. Sudzików, ob. Sudyłków. Sudzilkow, ob, Sudyłków. Sudzilowicze 1. wś i dobra, pow. prużański, w 2 okr. pol. , gm. Maciejewicze Matwiejewicze, o 49 w. od Prużany. 2. S. , wś, pow. połocki, niedaleko jeziora Dołżyca, nadana w 1673 r. przez ks. Michała Wiszniowieckiego cerkwi bł. Jozafata w Połocku, w Sudyłówka 1806 należała do bazylianów połockich, poczęm przeszła na własność arcybiskupów poockich, którzy tu mieli pałac drewniany, łęgród, stawy rybne, a w obszernych oficynach seminaryum dyecezyalne, w 1820 r. przeniesione do klasztoru bazylianów w Połocku. Bo 1821 r. przemieszkiwał w S. arcybiskup połocki Jan Damascen Jastrzębiec Krasowski. Od 1833 r. S. stanowiły uposażenie seminaryum połockiego. Sudzitówka 1. rzka w pow. kobryńskim, prawy dopływ Jasiołdy, ma źródła w okoli cach wsi Derewnia Derwiena na karcie Chrzanowskiego i u W. Pola, płynie w kierunku pln. wsch. , mija Sukacze, Leśniki, Markowicze i pod wsią Czerniewicze ma ujście. 2. S. , rzeczka w pow. rzeczyckim, drobny lewy dopływ Prypeci, zaczyna się w mocza rach za wsią Buda, w obrębie gm. Jurowicze, płynie w kierunku zachodniopołudniowym pod wś Tulhowicze i za nią ma ujście, przyjąwszy z lewej strony rzkę Staw. Długość biegu około 12 w. A. Jel. Sudzin, fol. , S. Duży, wś, i S. Mały al. Sudzinek, wś nad rz. Pilicą, pow. noworadomski, gm. i par. Maluszyn, 240 mr. r. orn. 86 mr. , 70 mr. łąk, 58 mr. past. . Fol. ma 2 dm. , 21 mk. , 199 mr. Wś S. Duży 13 dm. , 77 mk. , 15 os. , 141 mr. ; S. Mały Sudzinek 18 dm. , 127 mk. , 242 mr. W 1827 r. S. Duży miał 9 dm. , 60 mk. ; Sudzinek 12 dm. , 92 mk. Sudzinek wchodził w skład dóbr Maluszyn. Na począ tku XVI w. wsi te należały do par. Malu szyn. Łany kmiece i folw. w Sudzinie da wały dziesięcinę pleb. w Chełmie, a z Sudzinka brał kanonik gnieźnieński. Pleb. w Maluszynie dostawał tylko kolędę Łaski, L. B. , II, 202, 211. Według reg. pob. pow. sieradz kiego z 1552 r. w Sudzin Swidzyń, w par. Maluszyn, własność Życieńskiego, miała 8 osad. , 2 łany. S. Minor, własność Pukarzewskiego, ma 3 osad, , 1 łan Pawiński, Wielkp. , II, 276, 277. Br. Ok. Sudzinek, ob. Sudzin, Sudża, mto powiat. gub. kurskiej, nad rz. Sudżą i Olesznią, o 101 w. na płd. zach. od Kurska. Do mta przylegają słobody Gonczarnaja, Zaoleszynskaja, Podoi i Zamostie po drugiej stronie rz. Sudży. W 1870 r, było w mieście 3 cerkwie i również 3 w słobodach, 403 dm. 40 murow. w mieście i 731 w słobodach, 83 sklepy, szpital, szkoła duchowna i 2 świeckie, 4482 mk. w mieście i 5624 w słobodach. Dochód miejski w 1871 r. wynosił 7204 rs. W 1785 r. było tu 8 cerkwi, 733 dm. , 9 sklepów, 4 domy przytułku, 25 kuźni, 2 szynki, 3 młyny wodne; znajdowało się wówczas 333 rzemieślników, z zakładów zaś przemysłowych 1 potażarnia. I obecnie pod względem handlowym i przemysłowym miasto ma małe znaczenie; włościanie zajmują się przeważnie rolnictwem, mieszczanie zaś rzemiosłami. W 1869 r. było tu 393 rze mieślników 93 majstrów; kwitnęło zwła szcza kowalstwo. W 1871 r. było w mieście 9 fabryk, produkujących za 40940 rs. Targi odbywają się dwa razy tygodniowo w poniedziałki i piątki, jarmarki zaś cztery razy do roku. Nieznany jest rok założenia mta. Prawdopodobnie powstało ono w XVII w. Początkowo było miastem sotniezem pułku kozackiego sumskiego i było opasane wałem i rowem. W 1661 r. zniszczone prawie zupeł nie przez pożar. W 1708 r. przyłączone do gub. kijowskiej, od 1719 r. w prowincyi biełgorodzkiej tejże gub. , zostało w 1779 r. mtem powiat. namiestnictwa kurskiego. Sudżański powiat, leży w zachodniej części gubernii i po dług wymiaru Strjelbickiego zajmuje 80, 81 mil al. 3910, 4 w. kw. Powierzchnia powiatu pochyla się od płn. wschodu ku południoza chodowi. Najwyzsze wzniesienia 798 st. n. p. m. znajdują się w płn. wschod. zakątku powiatu, gdzie przechodzi dział wodny mię dzy dopływami Sejmu i Psła. Południowa część powiatu przedstawia równinę. Gleba przeważnie czarnoziemna, wyjątkowo tylko znajduje się gleba piaszczysta i kamienista. Pod względem hydrograficznym powierzchnia powiatu należy do systematurz. Sejmu i Psła. Pierwsza z nich przepływa po za granica mi powiatu i tylko przybiera biorące tu po czątek rz. Reut i Snagost. Druga przerzyna południową część powiatu i przybiera Rybicę, Koroczkę, Bielicę, Worożbę, Smierdzicę z Sudżą, Bobrowę, Ilek, Siennę i in. Błota i jeziora nieznaczne. Lasy zajmują mniej niż 25 ogólnej przestrzeni. W 1867 r. bez Su dży i Miropola było w powiecie 99606 mk. w tem 46 1 4 Małorusów, zamieszkuiących, oprócz miast, 163 osad 5 słobód, 4 słobódki, 57 siół, 8 siołek, 58 wsi i 31 chutorów. Mieszkańcy zajmują się przeważnie rolnictwem i hodowlą bydła, oraz sadownictwem, pszczelnictwem, uprawą lnu i tytuniu. Pod wzglę dem przemysłowym w 1871 r. było w powie cie 45 fabryk, zatrudniających 280 robotni ków i produkujących za 366450 rs. Najwa żniejsze z nich 3 młyny z produkcyą na 120000 rs. i 3 gorzelnie z produkcyą na 172759 rs. J. Krz. Suerchen 1. Gross, dobra i wś, pow. wołowski, par. ew. Dyhernfurth, kat. Wahren. W 1883 r. dobra miały 7 dm. , 123 mk. 21 kat. , 733 ha; wś 23 dm. , 120 mk. 4 kat. , 40 ha. 2. S. Klein, dobra i wś, tamże. W 1885 r. dobra miały 2 dm. , 45 mk. 20 kat. , 140 ha; wś 14 dm. , 94 mk. 13 kat. , 17 ha. Suerding 1. Gross, dobra i wś, pow. wrooławski, par. ew. Wiltschau, kat. Rothsuer Sudża Suerchen Sudzinek Sudzin Sudzitówka Sudziłówka Suessenbach Suesswinckel Suessenbach ben. W 1883 r. dobra miały 7 dm. , 180 mk. 62 kat. , 489 ha; wś 24 dm, , 116 mk. 45 kai, 41 ha. 2. S. Klein, wś, tamże, par. ew. Domasław, kat. Ołtaszyn; 14 dm. , 150 mk. 34 kat. , 207 ha. Br. Ch. Suessenbach, 1212 Suzinbach, wś, pow. lwowski Szląsk, par. ew. Wiesenthal, kat. Lahn. W 1885 r. było 78 dm. , 360 mk. 16 kat. , 632 ha. Suesswinckel, 1300 Silva, 1364 i 1380 Suswinkel, dobra i wś, pow. oleśnicki, par. ew. Raake, kat. Kunersdorf. W 1885 r. dobra miały 19 dm. , 172 mk. 59 kat. , 1085 ha; wś 37 dm. , 255 mk. 24 ew. , 102 ha. Sufcznin, ob. Suszyszno. Sufczyce, w XV i XVI w. Suchczicze, w spisie z 1827 r. Suszczyce, wś włośc, pow. stopnicki, gm. i par. Oleśnica, przy drodze z Oleśnicy do Staszowa, ma 65 os. , 797 mr. Wchodziła w skład dóbr Oleśnica. W 1827 r. 35 dm. , 296 mk. W połowie XV w. S. , w par. Oleśnica, miały łany km. , z których dziesię cinę wartości 6 grzyw. , płacono kościołowi w Oleśnicy Długosz, L. B. , II, 440. Według reg. pob. pow, wiślickiego z 1579 r. wś Szuchczyce, w par. Strzelcze, własność kaszt. krak, miała 15 osad. , 6 łan. , 3 bied. Po za braniu kościoła w Oleśnicy przez reformato rów parafię czasową przeniesiono do Strzelc. Pawiński, Małop. 226. Br. Ch. Sufczyn 1. wś i fol. , pow, nowomiński, gm. i par. Kołbiel, odl. 14 w. od Mińska, ma 227 mk. W 1827 r. było 23 dm. , 181 mk. W 1875 r. fol. S. z nomenklat. Sokoły i Zielonka rozl. 888 mr. gr. or. i ogr. 475 mr. , łąk 118 mr. , past. 8 mr. , wody 8 mr. , lasu 151 mr. , zarośli 51 mr. , w osad. 53 mr. ; bud. mur. 4, z drzewa 26; płodozm. 8pol. , las nieurządzony, pokłady torfu i wapienia, młyn wodny; wś S. 26 ós. , 354 mr. 2. S. , pow. chełmski, gm. Brzeziny, par. Łancuchów. Sufczyn, w XV w. Suchczyn, wś, pow. brzeski, nad pot. t. n. , dopł. Uszwicy, przy gościńcu z Brzeska 13, 6 klm. do Wojnicza 7, 3 klm. , w okolicy prawie równej 243 mt. n. p. m. , poprzerywanej liściowemi lasami. Par. rzym. kat. w Dębnie. Grunta są glinką urodzajną. Na obszarze dwor. znajduje się gorzelnia, 2 karczmy i młyn. Obszar ten w ostatnich czasach Wyhowskich, obecnie Judy Goldberga ma 12 dm. i 86 mk. , obszaru zaś 544 mr. roli, 37 mr. łąk, 4 mr. ogrodu, 26 mr. past, 158 mr. lasu, 4 mr. moczarow i 9 mr. nieuż, ; obszar mn. pos. składa się z 154 dm. i 907 mk. i wynosi 651 mr. roli, 81 mr. łąk, 85 mr. past. i 25 mr. lasu. W ogólnej liczbie 986 mk jest 41 Izrael. Za Długosza L. B. , II, 271 Suchczyn należał do Jakuba Dębińskiego, kaszt, i ssty krakow. ; w 1581 Pawiński, Małop. , 147 Jana Rupniewskiego. W tym czasie było 15 łan. km. , 3 zagr. z rolą, 1 zagr. bez roli. 6 kom. z bydł. , 7 kom. bez bydła, 2 piekarzy, 1 duda i 4 rzemieśl. S. graniczy na zach. z Dębnem, na płn. z Per tą i Łoponiem, na wschód z Radwanami, a na płd. z Łysą Górą i Grabnem. Mac. Sufczyna, wś, pow. dobromilski, 32 klm. na płn. zach. od Dobromila st. kol. , 6 klm. ną płn. od Birczy sąd pow. , urz. poczt. i tel. . Na płn. leży Jasienica Sufczyńska, na płn. wsch. Brzuska, na wsch. Huta Brzuska, na płd. Nowa wieś, na zach. Rudawka. Środkiem wsi płynie Stopnica Stupnica, praw. dopł. Sanu, i przyjmuje w obrębie wsi liczne strugi. W dolinie pot. Stopnicy leżą zabudowania wsi. Wznies, sięga na płn. wsch. 409 mt. Własn. więk ma roli or. 235, łąk i ogr. 22, pastw. 58, lasu 312; wł. mn. roli or. 807, łąk i ogr. 61, past. 242, lasu 39 mr. W 1880 r. było 132 dm. , 764 mk. w gmin. , 3 dm. , 27 mk. na obsz. dwor. 670 gr. kat. , 87 rzym. kat. , 34 izr. ; 673 Rusinów, 105 Polaków, 13 Niemców. Par. rzym. kat. w Birczy, gr. kat. w Brzusce. We wsi jest cerkiew. Znajduje się też tartak o jednym gatrze i pile zwyczajnej, spotrzebowujący rocznie 100 mt. sześc, drzewa, produkujący 62 mt. desek, łat i brusów. Sufczyńska Wola, wś, pow. nowomiński, gm. i par. Kołbiel, odl. 10 w. od Mińska, ma 218 mk W 1827 r. było 14 dm. , 134 mk W 1874 r. dobra S. W. rozl. 1348 mr. fol. S. W. gr. or. i ogr. 436 mr. , łąk 102 mr. , past. 94 mr. , lasu 429 mr. , nieuż. 37 mr. ; bud. mur. 2, z drzewa 15; płodozm. l3 poL, las nieurządzony; fol. Głupianka gr. or. i ogr. 87 mr. , łąk 20 mr. , pastw. 113 mr. , nieuż. 30 mr. ; płodozm. 6pol. Wś S. Wola 24 os. , 157 mr. ; wś Głupianka 28 os. , 218 mr. A. Pal. Sufinoło al. Prejma, uroczysko, pow. białostocki, w 1 okr. pol, , gm. Gródek, o 28 w. od Białegostoku. Sufraganiec, strumień płynący od fol. osada Sufraganiec, na płn. od Niewachlowa w pow. kieleckim, płynie przez Niewachlów i uchodzi do Bobrka Bobrzycy z lew. brzegu pod Białogonem. Sufraganiec, fol. , pow. kielecki, gm. Niewachlów, par. Kielce, leży ua płn. od Niewachlowa. Sufraganka, część Seredycy, w pow. lwowskim. Sugajenko, 1706 Sugnienko, niem. Sugainko, wś, w pow. lubawskim, niedaleko jez. Sugajna, st. p. Kurzętnik, par. kat. Mroczno, 614 ha 519 roli orn. , 18 łąk; 1885 r. 69 dm. , 93 dym. , 444 mk. , 386 kat. , 58 ew. ; szk. kat. 1887 r. 80 dz. . Wizyt. Strzesza z 1667 1672 r. podaje, że Sugajno należało do miasta Chełmży i obejmowało 40 włók str. 379. Wizyt. Potockiego donosi, że 1706 Suh Sugru Sugtob r. były tu tylko 2 osadzone posiadła ob. str. 658. Inwentarz biskupstwa chełmiń, z 1731 r. opiewa Sugajenko, wieś Chełmży oddana, ma włók 40, na które Chełmża ma przywilej. Sołtysi dwaj, mają razem 2 posiadła 4 włóki, płacą 2 korce żyta i tyleż pszenicy. Krzysztof Szpak ma 1 posiadło, 2 wł. , daje 1 k. żyta i tyleż pszenicy; tak samo Jakub Gburek, Bartłomiej Bendycki, Frącek Nagórski, Maciej Karczmarczyk, Kazimierz Kaczmarz i Marcin Szpak; Piotr Dannik ma posiadło, 2 wł. , daje 1 korzec żyta, 2 pszenicy; włók pustych 20 ob. str. 72; manuskrypt w Peplinie. Kś, Fr. Swgajły, wś włośc, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Lida o 10 w. , okr. wiejski Berdówka, ma 6 dm. , 77 mk. w 1865 r. 30 dusz rewiz. . Swgajno, jezioro i rzeczka pod wsią t. n. , w pow. brodnickim. Wymieniona w dok. z 1378 r. Jezioro nosi miano Sugana 1291 Suchayna, struga zaś Suganice i Suganicze. Stanowiły granicę między posiadłościami bisk. i kapituły płockiej, a kapituły chełmiń skiej ob. Kod. Maz. , 90 i Woelky, , U. B. des Bist. Culm, str. 271. Rzeczka ta i jezioro leżały w zlewie Drwęcy, zapewne w okolicy dzisiejszej wsi Brzozie Polnisch Brzozie, gdyż w dok. powiedziano circa viam. .. devilla Sugana in Brzozam Pauli. Ks. Fr, Sugajno, dok. Sugan, Suchayna, Suganice, 1414 Sugayn, wś, pow. brodnicki, leży nad jez. i strugą t. n. i nad płn. granicą pow. , st. p. Kurzętnik, par. kat. Boleszyn; 898 ha 785 roli orn. , 25 łąk, 2 lasu; 1885 r. 70 dm. , 88 dym. , 451 mk. , 431 kat. , 20 ew. Szkoła kat. Dawna własność kapituły chełmińskiej, która wś tę 1310 r. nadaje Grzegorzowi i jego spadkobiercom celem lokacyi z prawem chełm. Włók było 50; z tych otrzymuje lokator dziesiątą, nadto karczmę i trzecią część kar sądowych. W poblizkiem jeziorze ma wolne rybołówstwo dla własnego stołu cum hamis et minutis piscacionum instrumentis. Także osadnikom nadajemy wolne ryboł. i 10 lat wolnych. Pomieniony zaś Grzegorz i jego spadkobiercy będą nam od każdej włóki czynszowali po pół grzywny i po 2 kury na św. Marcin ob. Woelky U. B. des Bist. Culm, str. 111. Według ksiąg szkodowych z 1414 r. poniosła wś stratę na budynkach, bydłu, zbożu i koniach, wynoszącą 2000 grzywien tamże, str. 392. Wizyt. Strzesza z 1667 1672 r. opiewa, że nobilis Jan Rzeszotarski posiadał tu 28 wł. , z których dawał mesznego 14 kor. żyta i tyleż owsa; sołtys Rudowski 2, sołtys Ambroży 3; gburów osiadłych było 2, pustych było 6 posiadeł, każde o 2 wł. ; mianowicie rola Patorowska, Swidrowska, Jurkowska, Cybunowska, Ambrożowska i Filipowska ob. str. 384. R. 1706 pobierał prob. ztąd tylko I6 1 2 kor. żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Potockiego, str. 669. Ki. Fr. Suginty 1. dobra, pow. rossieński, gm. Aleksandrów, par. Nowe Miasto, o 104 w. od Rossień, pod mkiem Gordoma, niegdyś dzie dzictwo Ronikierów; w 1862 r. własność Rymkiewicza. 2. S. , wś, pow. rossieński, par. Niemokszty. 3. S. , wś, pow. rossieński, par. Widukle. 4. S. , wś rząd. , pow. szawelski, gm. Okmiany, o 81 w. od Szawel. 5. S. , wś i dobra, pow. wiłkomierski, gm. Owanty, par. Uciany, o 46 i 50 w. od Wiłkomierza, na pograniczu pow. wileńskiego, przy bocznym trakcie łączącym Wiłkomierz z Wilnem. Ko ściół filialny p. w. Ukrzyżowania J. Chr. , w 1773 r. z drzewa wzniesiony przez Michałow skiego. Stanowiły niegdyś sstwa niegrodowe, będące ostatecznie w posiadaniu Stefana Jerzego Roemera. Obecnie własność Pitsudzkich. J. Krz. Sugtobiszki, okolica szlach. , pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , o 14 w. od Oszmiany, 4 dm. , 34 mk. kat. Sugnienen, wś, pow. brunsberski, st. p. Melzak 55 dm. , 340 mk. , 901 ha. Sugodeniec, potok w pow. święciańskim, płynie pod fol. Rozalinowo. Sugowdzie, wś i dobra, pow. telszcwski, w 2 okr. pol. , o 45 w. od Telsz. Sugowice ob. Borek Falęcki, mylnie, zamiast Jugowice. Sugruszki, zaśc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Janiszki, okr. wiejski Karolinowo, o 15 w. od gminy, 9 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Inturki. Sugryno al. Suigrino, wś zaginiona pod Witominem, pow. wejherowski. R. 1283 nadaje ją ks. Mestwin bisk. kujawskiemu Alberowi ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 328. Sugwozdy, wś, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , gm. i dobra Wołoźyn, okr. wiejski Sugwozdy, o 69 w. od Oszmiany, ma 13 dm. , 163 mk. 130 prawosł. , 17 kat. , 16 żyd. , karczma. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi; S. , Aleksandrowo, Budrowszczyzna, Ciabuty, Jeśmany, Kosmowszczyzna, Łosakin, Miłasze, Nowosady, Poliksowszczyzna, zaśc Śubowo Dębowo i okolica szlach. Zacharzewo, w ogóle 239 dusz rewiz. włośc. uwłaszczonych i 44 b. włośc. skarbowych. Suhacze al. Suhmczy, osada, pow. mozyrski, w 1 okr. pol. skryhalowskim, gm. Skorodno, ma 10 siedzib; miejscowość małoludna, grunta lekkie. A. Jel. Suhacze, ob. Sukacze. Suhaki, wś nad rz. Niemiją, dopł. Dniestru, pow. mohylowski, okr. pol. i par. kat. Łuczyńce, gm. Wendyczany, sąd Mohylew o 25 w, , między Łuczyńcem a Ozarzyńcami, ma 312 osad, 1328 mk. , 1776 dzies. ziemi włośc, Sugr Sugajły Sugo Sug Sujmy Sukacze Sukaczówka Sukawicze Sukczyn Suki Sukiel 1171 dworskiej, 51 cerkiewnej. Cerkiew pod wez. św. Szymona, wzniesiona w 1857 r. , ma 1960 parafian. Gorzelnia założona w 1871 r. produkuje do 1, 900, 000 st. spirytusu. Własność dawniej Uruskich, dziś Sulatyckich. Subakleja, rzeczka w pow. bobrynieckim gub. chersońskiej, prawy dopł. Ingułu, bierze początek na gruntach wsi Sawiczewki, uchodzi w pobliżu mka Stojkowa. W. Pol w swej Hydrografii podaje dwie rzeczki t. n. , obie prawe dopływy lugułu, mianowicie S. Kamienowatę, przybierającą Zorowatkę. i S. Kamyszowatę, przybierającą rzki Kamyszewatę i Bobryniec. Pierwsza odlewa podług niego 12, druga zaś 16 stawów. Suhlau niem. . ob. Żuława. Suhrs dobra prywatne, w okr. goldyngskim, pow. i par. windawska Kurlandya. Do dóbr należą folwarki Julianenhof, Udriugen, Wirsikken, Stirben i Gumbeln. Suiken, Sójki, folw. , pow. iławkowski, st. p. Landsberg; 1 dm. , 10 mk. Suitkaiten, wś na prus. Litwie, pow. tylżycki, st. p. Kalwen; 11 dm. , 55 mk. , 270 mk. Siuja, jezioro w płn. części pow. lepelskiego, za pośrednictwem rzki Turosianki, odpływu jez. Turosa, połączone z siecią jezior. Ob. Janowo jezioro, Sujany wś, pow. rossieński, par. Widukle. Sujemce. w dok. Swiemcze 1577 r. , Suiemcze 1583 r. , wś, pow. nowogradwołyński, gm. Smołderów, ma 524 dusz włośc, 2756 dzies. ziemi włośc. Należy do klucza smołderowskiego hr. Alfreda Potockiego. W 1577 r. ks. Konst. Ostrogski płaci z 6 dym. półdworz. , 15 na ćwierci, 9 ogrod. , w 1583 r. zaś z 22 dym. , 7 ogr. , 1 koła wodn. , 1 popa. W obu latach wś należała do włości berezdowskiej ob. Jabłonowski, Wołyń, 42, 84. Sujety, dobra, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 23 w. od Poniewieża. Sujmy, wś nad Zbytenką, dopł. Wilii, pow. dubieński, o 7 w. od Mizocza, ma 267 mk. , 480 mr. gruntów włośc, 569 mr. dworskich, oprócz lasu, położonego śród lasów hurbieństich, w uroczysku Olchawa. Porządny dwór murowany, gorzelnia i młyn. Gleba urodzaj na, glina z czarnoziemem. Wś ta stanowiła dawniej jednę majętność z Mizoczem. S. należały pierwotnie do ordynacyi ostrogskiej, w 1748 r. przeszły w dom hr. Duninów Karwickich, którzy je posiadali do 1816 r, Na mocy dekretu kollokacyjnego przeszły w posiadanie Rafała hr. Krasickiego, obecnie drogą spadku są własnością córki jego Antoniny, zamężnej za Romualdem Nejhoff Sej, b. marszałkiem szlachty pow. kobryńskiego. Osada ta sięga XVI w. , jak widać z nadania i potwierdzenia za konsensem ks. Konstantyna Ostrogskiego, wwdy kijowskiego, z daty 9 września 1603 r. , w Ostrogu, ur. Michała Sujemskiego trzeciej części w dobrach jego wsi Sujmach z działu między bracią na rzecz ur. Lasoty Stubelskiego. J. D. k. Suka, jedna z nazw rzeczki Urzędówki, w pow. janowskim. Sukacze 1. wś, pow. kobryński, w 3 okr. pol. , gm. Ziołowe, o 40 w. od Kobrynia, na płn. wschód od Antopola. 2. S. , folw. , tam że, o 36 w. od Kobrynia. 3. S. , wś, tamże, w 4 okr. poL, gm. Chomsk, o 62 w. od Ko brynia. 4. S. , wś poradziwiłłowska, pow. mozyrski, w 4 okr. pol. i par. praw. Lenin, ma 8 osad. Przechodzi tędy drożyna z zaśc. Chotlin do mka Lenina. 5. S. al. Sukaczy, zaśc, pow. słucki, w 2 okr. pol. i par. kat. Kłeck, gm. Kruhowicze, o 4 w. od st. Lubaszewo, przy gośc poczt. pińskim; ma 4 osady, grunta piaszczyste. A. Jel. Sukacze, w 1648 r. Suhacze, wś na lewym brzegu Teterewa, pow. radomyski, w 5 okr. pol. , gm. i par. praw. Przyborsk o 8 w. , o 90 w. od Radomyśla, ma 574 mk. Podług Pochilewicza jest tu 660 mk. , uwłaszczonych na 838 dzies. , ze spłatą po 343 rs. 98 kop. rocznie. Przy drodze do Iwankowa odl, o 1 1 4 w. , na kępie utworzonej przez ujście rzeczki Bołotni, znajduje się kilka mogił, niezbadanych dotychczas. S. należą do dóbr Przyborsk ob. . W 1648 r. w dziale Stef. Niemirycza. Sukaczówka, wś, pow. homelski, gm. Diatłowicze, ma 18 dm. , 125 mk. Sukawicze, wś, pow. sokólski, w 3 okr. pol. , gm. Ostrów, o 15 w. od Sokółki. Sukczyn Gross i Klein niem. , ob. Zuchem i Znchcinek, Suki, w par. Dębnica, por. Sulin. Sukiel, potok, bierze początek na obszarze gm. t. n. , w pow. dolińskim, na płn. wschod. stoku pasma Żełemianka. Dolina potoku w pobliżu źródeł wzn. 509 mt. , otaczające szczyty górskie sięgają od 90Ó mt. szczyt Sukiel do 1233 mt. ,, Na Benki. Płynie on na płn. wschód lesistym obszarem, przepływa wsi Brzazę, Polanicę, Cisów, Bolechów, Wołoską Wieś, Lisowice, Zaderewacz i Wolę Zaderewacką przechodzi do pow. stryjskiego na obszar Dzieduszyc Wielkich. Przyjąwszy w końcu znowu kierunek wsch, , wchodzi do Sokołowa, następnie płynie przez Łony, gdzie jednem ramieniem wlewa część wód do Świcy, a następnie wchodzi do Balicz podróżnych w pow. żydaczowskim, gdzie kilkoma ramionami wpada do Świcy. Długość biegu wynosi około 60 klm. Z pośród licznych dopływów wymieniony jako znaczniejszo od praw. brzegu Gogokowę, Brzazę, Pretyczny, Korzeniówkę, Majdan, Zobrowice, Tańków, Żydowice i Gerynię, a z lew. brzegu Jamy, Łoże, Suhakleja Suka Suhlau Suhrs Suiken Suitkaiten Sujany wś Sujemce Sujety Sukni Suk Sukkan Chomę, Łuhy, Ozerę, Kamienną, Młynówkę, Beniów, Janków i Fyrczów. Lu. Dz. Sukiel, wś, pow. dolińskiego, 30 klm. na zach od Doliny, 21 klm. na płd. zach. od Bo lechowa st. kol. , sąd pow. , urz. poczt, i tel. . Na płn. zach. leżą Kamionka i Truchanów pow. stryjski, na płn. wschód Polanica, na płn. wsch. Brzaza, na płd. zach. Tuchla pow. stryjski. W płd. zach. stronie powstaje pot. Sukiel i płynie zrazu na płn. wsch. do Brzazy. W obrębie wsi zasilają go od praw. brze gu Gogokowa, od lew. brz. pot. Jamy, Choma, Czerlic. Zabudowania wsi leżą w dolinie Sukiela; na płd. zach. od nich grupa domów, , Chaszczewate. Wznies, na płd. zach. sięga w lesie na Benki 1233 mt. Na płd. do 1141 mt. , na płn. wzgórze Sukiel 900 mt. znak triang. . W dolinie Sukiela na wsch. wzn. 569 mt. WŁ więk. ma łąk i ogr. 1, lasu 1435 mr. ; wł mn. roli or. 90, łąk i ogr. 407, past. 650, lasu 203 mr. W r. 1880 było 38 dm. , 269 mk. w gm. 263 gr. kat. Rusinów, 6 izr. . Par. gr. kat. w Brzazie, rz. kat. w Bolecho wie. We wsi cerkiew p. w. św. Michała i szkoła niezorganizowana. Za czasów Rzpltej należała wieś do dóbr koronnych, do klucza bolechowskiego. Lu. Dz. Sukin, wś nad Teterowem, istniała w 1507 r. ; ob. Rożów. Sukinie 1. wś, pow. telszewski, w 1 okr. pol, o 10 w. od Telsz. 2. S. , zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Wojtkuny, o 16 w. od Wił komierza. Sukkan, folw. dóbr koron. Pilten, w okr. goldyngskim, pow. windawski, par. piltyńska Kurlandya. Sukmanie, w XV w. Czukman, wólka, pow. brzeski, na lew. brzegu Dunajca, przy gościńcu z Wojnicza 7, 5 klm. do Zakluczyna, na płn. od Olszyn, z któremi tworzy wspólną gminę. Zajmuje porzecze równe i urodzajne, zasłonięte od płn. i zach. lesistemi pagórkami. Jest tu 21 dm. , folw. , 141 mk. Par. rz. kat. w Olszynach. Pos. więk. Lud. Kochanowskiej wynosi 136 roli, 4 łąk, 12 ogr. , 20 past. , 199 lasu i 13 mr. moczarów; pos. mn. 80 roli, 12 łąk, 10 past. i 6 mr. lasu. Graniczy na płn. zach. z Milówką a na płn. z Wielką Wsią. W połowie XV w. wś Czukman, w par. Olszyny, własność Buczyńskiego, miała 2 i pół łan. km. , z których dziesięcinę, wartości 2 seksag. , oddawano dziekanowi krakowskiemu. Z ról kmiecych pobierała dziesięcinę prepozytura św. Jakuba na Kazimierzu, z innych altarzysta katedralny Długosz, L. B. , I, 14. W r. 1581 Pawiński, Małop. , 142 ma nazwą Sukman i dzieli się na trzy części Adama Gierałta, Stanisława Rożna i Turowskiego. Wszystkie części miały 2 półłanki kmiece i 4 pręty roli, 2 zagr. i 2 komor. z bydłem. Mac. Sukmanów, dawniej wieś, dziś przys. wsi Koropiec. Por. Kropiec. Sukmanowa al. Sukmanówka, grupa domów i folw. w Uhorcach, pow. złoczowski. Sukmanowka al. Sukmanka, sioło nad rz. Szynokostą, pow. borysoglebski gub. tambowskiej, o 6 w. na płn. zach. od Borysoglebska, ma 608 dm. , 5533 mk. Sukniewicze 1. wś włośc. nad rzką By strzycą, pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Smorgonie o 6 w. , okr, wiejski Sukniewicze, o 37 w. od Oszmiany, ma 43 dm. , 414 mk. , 246 praw. i 168 kat. w 1865 r. 173 dusz rewiz. , szkółka cerkie wna w 1885 r. 13 uczniów. Okr. wiejski obejmuje wsi S. , Biała, Perebranowicze, Śzałudźki, Szutowicze, w ogóle w 1865 r. 427 dusz rewiz. włośc. skarbowych. 2. S. , folw. i trzy poblizkie zaśc, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Pleszczenice, par. kat. Chotajewicze. Jeszcze w piątym dzie siątku b. stulecia mieli tu własność Waliccy z 62 poddanymi płci męz. i Kazimirscy z 42 poddanymi płci męz. W 1871 r. urzędnik Bobarykin otrzymał tu w nagrodę lO 1 2 włók, szlachcic zaś Czechowicz posiada włókę jednę. Miejscowość mocno wzgórzysta, kamienista; w okolicy duże lasy. J. Krz. A. Jel. Sukniewszczyzna, folw. , pow. lepelski, należy do dóbr Babcze, ma 1520 dzies. ziemi dworskiej. Własność niegdyś ks. Druckich Sokolińskich, następnie Teofili z Rajeckich Wieliczkowej, która w 1703 r. sprzedaje Kazimierzowi Przysieckiemu, sędz. płockiemu, do dziś należy do jego następców. A. K. Ł. Sukniki, zaśc. pryw. , pow. wilejski, w 1 okr. pol, o 46 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt, z mka Tlii do mka Radoszkowic, 2 dm. , 10 mk. Sukniszki, dobra nad Ławeną, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 12 w. od Poniewieża, w 1859 r. 18 mk. , kaplica kat, gorzelnia. Sukońce, wś, pow. szawelski, gm. Tryszkuny, o 53 w. od Szawel. Suków 1. w XVI w. Sulkow, wś włośc. , pow. radomski, gm. Przytyk, par. Jankowice, odl. od Radomia 20 w. ; ma 44 dm. , 255 mk. , 561 mr. . W 1827 r. 27 dm. , 208 mk. Na początku XVI w. dziesięcinę z jednego kawałka ziemi dworskiej pobierał pleban z Przytyka. Pleban w Jankowicach dostawał tylko kolędę po groszu z łanu. Dawano też świętopietrze po denarze od osoby Łaski, L. B. , I, 676, 682. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1508, wsi Sułków, Wola Sułkowska i Przytyk, własność Hieronima Podlodowskiego, płaciły pob. 4 grzyw. W r. 1569 we wsi Sułków Sukowo, w par. Jankowice, Wojciech Podlodowski miał 9 łan. , 2 komor. Pawiński, Ma Sukó Sukiel Sukn Sukow Suko Suków łop. , 302, 477. 2. S. , w XV w. Szulkow, wś włośc, nad rzeczką Lubżanką, pow. kie lecki, gm. Dyminy, parafia Kielce, leży o kil ka wiorst na wschód od szosy kieleckokra kowskiej, na płd. od Kielc, w dolinie, w pobli żu ujścia potoku spływającego z Łysogór do Lubżanki, ma szkołę początkową. Istniała tu papiernia bibularnia. Na obszarze wsi po kłady marmurów. W 1827 r. 135 dm. , 646 mk. W połowie XV w. wś S. , własność bisk. krakow. , miała 2 wolne łany sołtysie, z których płacono dziesięcinę, wartości 2 grzyw. , vicekustodyi kieleckiej, zaś w pewnych la tach prebendzie kieleckiej, zwanej Pirsznicka Długosz, L. B. , I, 450, 457. W 1540 r. Sułkow, wś biskupa krakow. , należała do klucza kieleckiego, miała 6 łan. osiadł. , karczmę, młyn na rzece Cydzynie i 2 łany wójtowskie Pawiński, Małop. , 584. Br. Ch. Suków, pow. inowrocławski, ob. Sukowy. Sukow al. Suchowe, Zukow 1205, wieś w Brandenburgii, pow. Westpriegnitz, st. poczt. Perleherg. R. 1205 nadaje ją ks. pomorski Świętopełk bisk. kamieńskiemu Sigwinowi ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 11. Kś. Fr. Sukowaty, potok w pow. liskim, w połączeniu z pot. Kamionką tworzy pot. Tarnawkę, dopływ Osławy. Sukowata, wś, pow. liski, u źródłowisk Tamawki dopł Osławy. Położenie górskie 511 mt. n. p. m. , od zach. , połd. i wschodu otaczają wś lesiste wzgórza, z których szczyt Na Szywni, w stronie połd. sięga 796 mt. , a za nim Wysoki dział 990 mt. wzn. Wś ma drewnianą cerkiew, filię par. gr. kat. w sąsiedniej Kalnicy, młyn i karczmę. Cała gór ska osada liczy 47 dm. i 324 mk. , gr. kat. i ruskiej narodowości. Obszar więk. pos. Edm. hr. Krasickiego wynosi 29 mr. roli, 7 mr. łąk, 10 mr. past. , 622 mr. lasu i 12 mr. moczarów; pos. mn. ma 534 mr. roli, 110 mr. łąk, 214 mr. past. i 1 mr. lasu. S. graniczy na wschód z Roztokami, na zach. z Turzańskiem, a na płd. zach. z Kamionkami. Mac, Sukowce, zaśc, pow. miński, w 3 okr. pol. i par. katol. Kojdanów, gm. Stankow, niegdyś własność radziwiłłowska w hrabstwie kojdanowskiem, teraz hr. Czapskich, należy do domin. Stanków; ma 16 osad zamieszkałych odwiecznie przez szlachtę zagrodową Trusewiczów, Nowickich, Wołosewiczów, Klimowiczów i in. Grunta szczerkowogiiniaste; tu się wyrabia wyborna cegła i kafle proste pie cowe; miejscowość falista, dość leśna. Cer kiew od 1843 r. ob. Mińskie eparch. wied. , 1843 r. , Nr. 23. A. Jel. Sukowice, niem. Suckowitz, 1402 i 1532 Suchowitz, dobra i wś, pow. kozielski, par. ew. Koźle, kat. Zakrzów. W 1885 r. dobra miały 3 dm. , 43 mk. kat. , 195 ha; wś 39 dm. , 236 mk. kat. , 224 ha. Sukowicze 1. fol, pow. miński, o 12 w. od mka Radoszkowicz, włók 9 1 2; dość dawna własność Zaliwskich; karczma. 2. S. , wś, pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Zasław, nieopodal dawnego gośc. poczt. mińsko wileńskiego, ma 18 osad; miejscowość lekko falista. A. Jel. Sukowska Wola, w XVI w. Sułkowska Wola, wś włośc, pow. radomski, gm. Przytyk, par. Jankowice, odl. od Radomia 20 w. ; ma 33 dm. , 209 mk. , 560 mr. W 1827 r. było 20 dm. , 161 mk. Wymienia ją Lib. Ben. Łaskiego; ob. Suków. Sukowszczyzna Schowszczyma, folw. , pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. pol. , gm. Wysokie Litewskie, o 42 w. od Brześcia. Sukowy, Sulkow i Sulcow w r. 1357, Sukowo r. 1436, Sukowi, Szukowy, dwór, pow. ino wrocławski Strzelno, o 7 klm. na wschódpołd. od Strzelna poczta, w okolicy wzn. 95 do 101 mt. n. p. m. Graniczy z Łęgiem, Baranowem, Sławęcinem, Rechtą i Chrośną; par. Polanowice, st. dr. żel. w Kruszwicy o 8 klm. ; z Rechtą tworzy okrąg dwor. , mający 20 dm. , 325 mk. 266 kat. , 59 prot. i 740 ha 678 roli, 25 łąk, 18 lasu; cegielnia. Od S. wychodzi droga żel. polna do Kruszwicy. Z S. pisali się Mikołaj i Wacław w 13578 r. , Mikołaj i Chwał w 1436 r. Kod. Wielk. , 1366 78 i Kod. Dypl. Pol. , II, 867. Około 1560 r. należały S. do Wojcińskiego, Woj ciecha Laskiego Łęskiego i do p. Grab skiej; pierwszy miał 1 łan km. , drugi 2 łany i 1 zag. , a trzecia 2 łany i 7 zag. ; w 1676 r. dziedziczyła S. wdowa Grabska z córką. Za chodzące w aktach grodzkich wielk. I, n. 2381 z 1397 r. Szukowo jest Żukowem w pow. obornickim. E. Cal. . Sukra, rzeczka w gub. wileńskiej, lewy dopływ Wilii, uchodzi między Padalosą a Żyżmorką. Sukreiml, wś, pow. klimowicki, gra. Szumiacze, ma 7 dm. , 40 mk. Sukreml al. Sukremeńska, osada fabryczna nad rz. Bołwą, pow. żyzdryński gub. kałuskiej, o 28 w. od mta powiat. , niedaleko Ludynowa, ma 203 dm, 1357 mk. , cerkiew, tartak, fabrykę cegły ogniotrwałej, hutę żelazną i fabrykę maszyn Makowa. W pobliżu osady kopalnia węgła kamiennego, a od 1857 r. zaczęto dobywać rudę żelazną błotną. Sukremno, wś, pow. sieński, gm. Ulanowicze; ma 35 dm. , 207 mk. Sukurcze, dobra, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. Lida, okr. wiejski Sukurczo, o 7 w. od Lidy, ma 38 mk. ; w 1865 r. własność Pileckich, W XVIII w. były własnością Nar Sukuście butta, podkomorzego lidzkiego. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi Bielewicze, Bielsk, Chrule, Dejnowo Dziejnowo 5 Domejki, Jancewicze, Jewsiewicze, Kozicze, Krupa, Łowczyłowicze, Molgi, Nowickie, Obręby, Ostrowla, Purecie, Romejki, Zapol i Zaścianek, oraz okolica szlach. Czerniki, w ogóle 569 dusz rewiz. włośc. uwłaszczonych i 96 b. włośc. skarbowych. J. Krz. Sukuście, wś, pow. wiłkomierski, gm. To wiany, o 18 w. od Wiłkomierza. Sulaki, wś, pow. łomżyński, gm. i par. Szczepankowo. Sulanki, w XVI w. Szulyanki i Śzulanka, wś i fol. nad strum. Pątnowskim, pow. koniński, gm. i par. dla wsi Gosławice, fol należy do par. Morzysław, odl. od Konina 9 w. ; wś ma 4 dm. , 104 mk. , 12 os. , 72 mr. ; fol. 1 dm. , 13 mk. , 306 mr. Wchodził w skład dóbr Gosławice. W 1827 r. było 12 dm. , 102 mk. Wś Tzulentzitz, wymienioną w liczbie posiadłości bisk. lubuskich, w akcie Włady sława Łokietka z 1328 r. , uważa wyd. Kod. Wielk. za S. Kod. W. , Nr. 1088. Już na po czątku XVI w. dwory szlach. należały do par. Morzy sław i tam dawały dziesięciny; wieś zaś należała do par. Gosławice i dawała pleb. za dziesięcinę po 10 gr. z łanu. Wtedy stała pustką Łaski, L. B. , I, 230, 238. We dług reg. pob. pow. konińskiego z 1579 r. Andrzej Roguski płacił od 1 łanu, Suliński od 1 łanu, 2 zagr. bez roli Pawiński, Wielk. , I, 234. Br. Ch Sularzowa al. Sulaszowa, szczyt górski. wzn. 624 mt. Leży nad doliną Raby, na obszarze gm. Stróża ob. IX, 339. Por. Bysinka i Jasienicki potok. Sulaszewo, ob. Sułaszewo. Sulatycze, wś i fol. nad rz. Wołownią, pow. nowogródzki, w 1 okr. pol. wsielubskim, gm. Horodeczna. Wś ma 29 osad; cerkiew paraf. św. Anny, murowana, fundacyi obywatelki Puchalskiej, ma altaryą z zapisu obywatela O Rurka i 2 włóki ziemi, przeszło 1600 parafian; kaplice św. Barbary, erekcyi obywatela Jaźwińskiego z 1824 r. i w Basinie św. Dymitra z 1839 r. z zapisem, funduszu na 6 ubogich przez Ignacego Jaźwińskiego. Dobra, niegdyś Jaźwińskich, od 1867 r. własność Trykućko, mają 21 1 2 włók; gleba wyborna, pszenna, łąki dobre, młyn, propinacya; miejscowość mocno wzgórzysta, bezleśna. Według inwentarza z 1719 r. włościanie odbywali oprócz pańszczyzny bardzo uciążliwe gwałty, mianowicie każda dusza z chaty po 6 dni do żniwa, po 6 dni do orki, po 6 dni do kośby i po 6 dni do grabienia siana; niemniej w rok 3 drogi do Wilna, o 18 mil odległego, lub za każdy kurs opłaci po 2 1 2 złp. dokum. Słownik geograficzny T, XI. Zeszyt 128. w Wileńskiem centralnem archiwum, ks, 66, 580. A. Jel. Sulatycze z Demnią, wś, pow. żydaczowski, 22 klm. na płd. od Żydaczowa, 13 Hm. na płd. zach. od Żurawna sąd pow. , urz. poczt. i tel. . Na płn. leżą Sydorówka i Lacho wice Podróżne, na wsch. Lachowice Zarzeczne i Korczówka, na płd. Balicze Podgórne, na zach. Balicze Podróżne. Środkiem wsi płynie Świca, dopł. Dniestru, dzieląc się na ramiona. W obrębie wsi wpada do niej od lew. brz. Nieciecz. Zabudowania leżą w dolinie Świcy, na płd. wsch. od nich przys. Demnia. Wsch. część obszaru zajmuje las Broczów, Własn. więk. ma roli or. 258, łąk i ogr. 112, pastw. 113, lasu 348; wł. mn. roli or. 974, łąk i ogr. 459, past. 242, lasu 91 mr. W 1880 r. było 150 dm. , 1012 rak. w gmin. ; 1 dm. , 9 mk. na obsz. dwor. 944 gr. kat. , 33 rzym. kat. , 44 izr. ; 966 Rusinów, 13 Polaków, 42 Niemców. Far. rzym. kat. w Sokołowie, gr. kat w Baliczach Podróżnych. We wsi cerkiew p. w. Zmartwychwstania Chr. P. , szkoła etat. i ka sa poż. gm. z kapit. 2277 złr. Lu. Dz. Sulatyczyzna, fol. w Swaryczowie, pow. doliński. Sulau al. Suhlau, polskie Sulejewo, Sulawa, Żuława, miasto i zamek na praw. brzegu Baryczy, pow. mielicki, odl. 1 1 4 mili od Mielicza. Posiada kościół par. kat. , szkołę kat. , kościół par. ewang, od 1743 r. , szkołę ew. , ruiny starego zamku. Wyroby drewniane. Miasto ma 88 dm. , 596 mk. 67 katol. , 3 żyd. , 101 ha 79 roli; zamek gmina 74 dm. , 601 mk. 73 katol. , 216 ha 151 ha roli; zamek dobra 12 dm. , 149 mk. 19 kat. , 890 ha 269 ha roli, 58 ha łąk i 535 ha lasu. Kościół par. katol. należał od 1597 do 1654 r. do ewangielików. Pierwotnie miał być filią Słącza. W pobliżu miasta góra z krzyżem Schlachtberg, na pamiątkę walki, jaką tu stoczyć mieli 1643 r. Szwedzi z Austryakami. Par. S. , dek. mielickiego, miała 1869 r. 530 kat. z wojskiem, 4500 ewang. , 7 izrael. Sulawa, os, w pow. żywieckim, ob. Rycerka. Sulawka Fluss niem. , ob. Żulawka. Sulawken, wyb. do Białek, pow. kwidzyński; 1 dm. , 3 rak. Sulawkiszki, folw. , pow, szawelski, ob. Charzewskie. Suląłkowice, w XVI w. Sulanthkowicze, wś, ob. Slądkowice. Sulbiny Dolne, wś i fol. , i S. Górne, wś i fol. , pow. garwoliński, gm. Górzno, par. Garwolin odl. 4 w. . S. Dolne mają 27 dm. , 204 mk. ; S. Górne 19 dm. , 318 mk. W 1827 r. S. Celińskie miały 17 dm. , 117 mk. Sulbiny Pniewskie 18 dm. , 121 mk. W 1883 r. fol. S. Dolne rozl. 492 mr. gr, or, i ogr. 243 mr. , S6 Sul Sulborowice Sul łąk 117 mr. , past. 1 mr. , lasu 44 mr. , nieuż. 87 mr. ; bud. z drzewa 24. Wś S. 28 os. , 389 mr. W 1874 r. fol. S. Górne rozl. 1115 mr. gr. or. i ogr. 502 mr. , łąk 101 mr. , past. 13 mr. , lasu 465 mr. , nieuż. 34 mr. ; bud. mur. 10, z drzewa 10, las urządzony, młyn wodny. Wś S. Górne 11 os. , 63 mr. Br. CL Sulborowice, w XVI w. Suliborowicze, wś i fol, pow. opoczyński, gm. Machory, par. Skórkowice, odl. od Opoczna 26 w. ; ma 42 dm. , 227 mk W 1827 r. było 26 dm. , 187 mk. W 1881 r. fol. S rozl. 1922 mr. gr. or. i ogr. 305 mr. , łąk 61 mr. , past. 18 mr. , wo dy 1 mr. , lasu 1493 mr. , zarośli 10 mr. , nieuż. 34 mr. ; bud. z drzewa 14, las nieurządzony; płodozm. 9pol. Wś S. 27 os. , 221 mr. ; wś Sosnowice 4 os. , 76 mr. W połowie XV w. dziedzic Jan Dołęga miał 6 łan. km. , z których dziesięcinę snopową i konopną, wart. 2 grzyw. , płacono kantoryi sandomierskiej; karczma, folw. i zagr. pleban. w Skórkowicach Dłu gosz, L. B. , I, 325. Na początku XVI w. dziesięcinę z ról dworskich i od zagrodników, wartości do 2 seksagen, dawano kościołowi w Skórkowicach Łaski, L. B. , I, 622. W 1508 r. wś S. i inne, własność W spinka, płaciły pob. 4 grzyw. , 24 gr. W 1577 r. Lutomirski płacił od 3 1 2 łan. , 4 zagr. , 3 kom. Pawiński, Małop. , 288, 482. Br. CL Suldzików, ob. Sudyłków. Sulechów, 1490 r. Szulochow, wś, pow. krakowski, leży na granicy królestwa pol skiego, przy gościńcu z Czyźyn do granicy a dalej do Proszowic. Par. rzym. kat. w Ra ciborowicach. Sam S. liczy tylko 13 dm. i 103 mk Do składu gminy należą jeszcze dwie wólki Cymigi 3 dm. , 8 mk. i Pocieszka 2 dm. , 15 mk. . W połowie XV w. S. , w par. Luborzyca, własność bisk. krakowskie go, miała 3 i pół łan. km. , z których dziesię cinę snopową i konopną, wartości 4 grzyw. , płacono pleban. w Luborzycy Długosz, Ł B II, 153. W 1581 r. miała 31 2 łana km. i 2 komor. bez bydła Pawiń. , Małop. , 441. Obecnie posiada tu kapituła 1 mr. 14 sążni roli i 543 sąż. łąk; pos. mn. wynosi 172 mr. roli, 31 mr. łąk i 45 mr. past. Na płd grani czy S. z Prusami, a na wschód z Kocmyrzo wem, Mac. Suleconko, jezioro pod Suleczynem, pow. kartuski Suleczyn, mylnie Sulęcin i Sulęczyn, niem. Sullenschin, 1686 r. Suleczyn, 1765 Solełczyn, 1780 Suleczyno, wś kość. na Kaszubach, z agent. poczt. , pow. kartuski. Leży na wzn. 160 mt. n. p. m. , nad rz. Słupą i jez. Suleconkiem, na płn. zaś ciągnie się jez. Węgorzyna, a na płd. Moczydło MauschSee. Z innych bli zkich jezior zasługują na wzmiankę Snadki i Głęboki Guścierz, Karłęczyn stronny, we Sul średnia i głęboki, Skarsino, bagna Płęsno i błota świnie. S. odl. 22 klm. na płn. zach. od Kościerzyny. Gleba nie bardzo urodzajna. Mieszkańcy trudnią się rolnictwem, hodowlą bydła, owiec, świni i gęsi. Rzeczka Słupa pędzi 2 młyny. Szkoła 2 klas. bezwyzn. liczyła 1887 r. 2 naucz. i 150 dzieci. Odbywają się tu 2 jarmarki, także roki sądowe 8 razy do roku. Przez S. przechodzi bity trakt kartusko bytowski. We wsi są dwie karczmy. Projektowana jest kolej żel. z Kościerzyny na S. do Bytowa. Kościół ewang. stanął tu przeważnie za fundusze stowarzyszenia Gustawa Adolfa. Fol. , obejmujący 637, 87 ha 263 roli orn. , 25 łąk, 221 past. , 10 nieużyt, 116, 94 wody, należy z dawna do Łaszewskich. W skład gm. wchodzą wyb. Borek, Kołodzieje, Ustka i Zagóry; posiadeł włośc. liczono 1869 r. 26, zagród 10; cały obszar ma 1415 ha 1001 roli orn. , 60 łąk, 30 lasu. W 1885 r. było 47 dm. , 90 dym. , 409 mk. kat. , 108 ew. , 19 żyd. , razem 536, z których na Borek przypada 20 mk. i 3 dm. , na Ustka 25 mk. , 3 dm. , a na Zagóry 34 mk. i 2 dm. S. jest miejscem rodzinnem sławnego historyka czasów Batorego, Reinholda Heidensteina, który tu 1606 r. wystawił kościół paraf, drewniany. Tak według Borka Echo sępulch. II, 604 opiewa napis na ołtarzu św. Anny. Według wizyt. Szaniawskiego zaś nastąpiła erekcya kościoła dopiero 1616 r. ob. str. 71. Fundator wyposażył probostwo 4 włókami i postarał się o odłączenie S. od Parchowa, dokąd przedtem należał. W szematyzmie dyec. czytamy, że kościół zbudowany został 1614 r. , a 1616 r. konsekrowany i to przez Franciszka Łąckiego, sufrag. włocławskiego Borck, 1. c, str. 604. Jest p. w. św. Trójcy, patronatu prywatnego. Dawniej należał do dekan. bytowskiego, teraz do mirachowskiego. Przed kilkunastu laty stary kościół się spalił, na jego miejsce stanął nowy, murowany. W 1889 r. było 3269 parafian. Przy kościele istnieje bractwo Różańcowe i Trzeźwości od 1851 r. W skład par. wchodzą S. , Węsiory al. Węsiny, Bukowa Góra, Podjazy, Borek al. Bork, Bielawki, Bigus, Kistowo, Kistówko, Zakowo, Zdunowice Wielkie i Małe, Ostrowite i Borowy Las. W 1780 r. . należały jeszcze kol. Kołodzieje, Zagóry, Gusta, Ogonki, Bork Suleczyński. R. 1686 liczyła paraf. około 1000 dusz. Szkoła paraf. istniała już 1710 r. R. 1780 było w par. 737 kat. i 81 akatol. ob. Wizyt. Rybińskiego, str. 54. Mesznego dawała wś 1710 r. 8 kor. żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Szaniawskiego, str, 71, zaś 1780 r. 9 kor. żyta i tyleż owsa Wizyt. Rybińskiego, str. 64. Inwentarz plebański składały 2 woły, 2 krowy, 4 świnie, 4 gęsi, 2 kury, 1 kogut, 2 kaczki, 1 wóz Suleczyn 1 pług z żelaztwem, 2 jarzma na woły, 2 kadzie do piwa, 2 węborki, 1 szondy, 1 siekiera, 1 motyka, 1 półbeczek do piwa, 8 kor. żyta na zimę wysianego; plebania z 4 izbami dobra. Stodółka stara, stajnia, szopka dla bydła mizerna, chałupa organisty pomierna, z stajenką tamże, str. 65. Proboszczami byli Dymus od 1607 r. , Albert Warszawski 1659, Jan Brądwicz 1685, Marcin Żuromski 1710, Andrzej Michał Gurlicki 1721, Jan Gliński 1742, Maciej Wroński f 1756, Jan Musiarski 1766, Jan Malotka 1775, Wincenty Kubin, Franciszek Żórawski od 1871 r. , Franciszek Łabuński od 1887 r. W starym kościele znajdowało się kilka grobowców z napisami, zawierającemi ciekawe wiadomości o rodzinie Heidensteinów. Za wielkim ołtarzem nagrobek z napisem Fundator ecclesiae hujus Solenczynensis Generosus Dominus Reinholdus Heidenstein Secretarius Regiae Maj. Tenutarius Zajączkoviensis et Montaviensis. Obiit a. salutis 1620, aetatis yero suae 67mo, die 24 Decembris. Non multo post in Ecclesiam Monasterii Olivensis honorifice delatus ibique 4 Februarii non sine moerore suorum terrae traditus decumbit. Oretur pro eo. Po lewej stronie tegoż ołtarza, drugi Magnifica et Generosa Theresia de Konarzyn Heidensteinowa, uxor olim Magnificii et Gen. Reinoldi Heidensteinii, Seoretarii Regii, matura annis et virtutibus, vetustae Familiae suae adjciens vitae suae et viduitasis per 38 annos, laudabiliter actae decora, Żarnovcii Resurrectionis Christi festo resurgit coelo, moritur mundo, Anno D. 1658 die 21 Aprilis, aetatis suae 76. Olivam translata a. eodem die 11 Julii tu mulo infertur proprio. Vade in pace et dum vivis mortuorum memento. Wprzypisku dodaje Borck Echo sepulchr. , manuskr. w Peplinie, str. 606, że myli się Niesiecki t. II, fol. 353 i 374 nazywając ją Ertmudis, była bowiem córką Jana Konarskiego i Żelisławskiej; bawiła w Żarnówcu u swej córki Zofii, ksieni tamtejszego klasztoru. Trzeci napis brzmi Generos. D. Joannes Heidenstein in Solenczyno et Pamiętowo Haeres, et Gen. Dna Barbara de Zdzarowiti Heidensteinowa conjuges Communis sortis memores hoc conditorium sibi successoribusque suis vivi fabricari curarunt, Ne mortui posteris crederent cederent. Anno D. 1642 die 18 Febr. . Czwarty nagrobek był po za wielkim ołtarzem Collator ecclesiae hujus Solenczynensis Ilustrissimus Dom. Joannes Heidenstein, Castellanus Gedanensis, in Solenczyno et Pamiętowo Dominus et Haeres, Tenutarius Zaiączkoviensis et Montaviensis obiit A. D. 1673 die 13 Febr. aetatis vero 63. Hic 18 Julii non sine moerore suorum terrae traditus decumbit. Oretur pro eo, W przy pisku powiada Borck, że Niesiecki wiele mylnych o nim podaje wiadomości. ,, Nam in Corona Polona fol. 246 scribit, illum a. 1679 post Michaelem Działyński ad castellaniam culmen. promotum, factum Gedanensem castelianum, cum ille ante triennium jam obivitDe inde vocat eum Reinholdum, non Joannem, alibi vero nimirum tom. II, fol. 353 cum fecit binomium, nempe Joannem Reinholdum, quod tarnen minime subticuissent bina epitaphia jam recitata. Uxor illius primo voto fuit Barbara de Zdzaroviti sive Zdzarowska; 2do vero voto fuit Catharina Witosławska. Piąty nagrobek znajdował się po prawej stronie wielkiego ołtarza Scire desideras Magnifica et Generosa Domina Catharina Heidensteinowa ex antiqua Vitoslaviorum de Sielec progenita domo. Primum Joanni Smoszevio Castellano Santocensi, deinde Joanni Heidensteinio, Succamorario Marienburgensi, nupta, hic quiescit in pace, Pietate, prudontia, foecunditate insigni uxori, moestus maritus ultimum dicit et deponit vale. Obiit Gedani A. D, 1659 die 16 Maji; sepulta Solenczyni A. eodem 6. Nov. . W przypisku dodaje Borck, że Jan był mężem uczonym, ponieważ Historiam de hello Moschovitico sub Stephane rege a Reinholdo patre editam, ille auxit ex manuscriptis ejus et in lib. 12 distribuit ediditque Francof. 1672 in fol. ; edidit Gedani, 1637 in 4 Normam civis in Republica boni; Orationem in funere Sigism. III Lowanii in fol. , 1633. Post hunc vero 1742, Dantisci prodiit Opus de dignitatę et officio cancellarii Regni Pol. ob. str. 609. S. jest starożytną osadą. R. 1887 odkryto tu w płd. zach. stronie, na wyniosłej górze, 6 grobów skrzynkowych z wielu popielnicami. Pięć odesłano do Muzeum Tow. przyrodniczego w Gdańsku ob. Objaśnienia do mapy Ossowskiego, str. 52. W XIII w. należał S, do kaszt. chmieleńskiej. R. 1365 wystawia w. mistrz Winryk v. Kniprode Piotrowi z Rusocina przywilej na dobra tutejsze, nadając mu je na prawie chełm. , zakon pobierał ztąd od każdej włóki osiadłej po 1 korcu owsa ob. Zeitsch. d. Westpr, Gesch. Vor, , VI, 39. Za czasów polskich należał S. do pow. mirachowskiego, W XVII w. dzierżyli dobra te Heidensteinowie, do których należało i Pamiętowo w pow. tucholskim. Po Reinholdzie pisze się dziedzicem 8. Jan, kaszt. gdański f 1673; w ręku tej familii pozostał S. aż do r. 1751, w którym zmarła ostatnia z rodu Barbara imo voto Działyńska, 2do Marwiczowa, 3 tio Wolska ob. Borck, 1. c, str. 603. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacił tu Heydenstein od 6 włók osiadł. , 2 kół młyńa. , ile nie podano ob. Rocz. T. P. Suleje Sulejó Sulej N. w Pozn. , 1871, str. 192. Podług taryfy na syroplę z r. 1717 płacił S. 3 zł. 15 gr. ob. Cod. Belnensis w Peplinie, str. 98. R. 1780 należał S. do Józefa Łaszewskiego, chorążego inflanckiego. Mieszkańców liczyła wieś bez kolonii 111, 100 katol, 11 akat. ob. Wizyt. Rybińskiego, str. 54. Kś. Fr. Suleje, w XVI w. Szuleye Borzimy i Sulejowie, wś, pow. łukowski, gm. Celiny, par. Łu ków, ma 284 mk. , 812 mr. Według reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1531 we wsi Suleje Borzyny, w par. Łuków, był 1 łan, 1 młyn, Jan Borzym 3 4 łan. W r. 1552 Suliejowie płacili od 1 łanu i 1 koła młyn, W r. 1580 Stanisław Sulej Jakubowicz od siebie i od sąsiad swych od 5 włók, które sami orzą, fl. 2 gr. 15. Suma fl. 2 gr. 15 Pawiń. , Małop. . 382, 392, 412. Br. Ch. SuIejewiec, Szolejewiec, miejscowość pod Miłosławiem, w pow. niegdyś pyzdrskim, obecnie wrzesińskim, istniała w latach 1508 1521. Sulejewko al. Sulewko, r. 1388 Sulewo parvum, osada, niegdyś w okolicy Osieczny i Starego Bojanowa, w dawnym pow. kościańskim, zlała się prawdopodobnie z Sulejewem. W r. 1396 Hanka, córka Ubisława, wdowa po Bo gusławie z Wilkowa, prawowała się z Jarotą Wilkowskim o S. i Olszewo Olesczno, a w r. 1400 nabyła drogą ugody S. i poblizkie Chełkowo Akta gr. wielkop. , II, n. 1869 i 2482. E. Cal. Sulejewo 1. urzęd. Saule, Sulewo w 1294 r. , Suliewo 1580 r. , wś i dwór, pow. kościański Szmigiel, o 6 1 2 klm. na płn. zach. od osieczny. Graniczy z Górką Duchowną, 01szewem. Popowem Polskiem i Drzeczkowem; par. Goniembice, poczta i st. dr. żel. na Starem Bojanowie AltBoyen o 6 klm. W r. 1294 Piotr z S. nadał dział swój na S. benedyktynom w Lubiniu Kod. Wielkp. , n. 719; Piotra z S. 1377 wspomina księga zmarłych klasztoru Pomn. Dziej. Pol. , T, 606; w r. 1362 król Kazimierz pozwolił osadzać na prawie niemieckiem 8. i inne wsi dziedziczne burgrabi pyzdrskiego Andrzeja i brata jego Piotra z Drzeczkowa; w r. 1388 właściciele Drzeczkowa, Morkowa, Olszewa, Wilkowa, S. i Sulejewka pozwolili Janowi, kaszt. przemęckiemu, i Maciejowi, kaszt. moderskiemu Modrze, dziedzicom Jezierzyc i Paruszewa, wykopać kanał, któryby z ich dóbr wodę sprowadzał de Jezierzyc, leżących nad jeziorem pdpływającem do Obry Kod. Wielkop. , n. 1474, 1883. Od r. 1393 pisali się z S. różni Sulejowscy Akta gr. wielk. , II; w r. 1580 należało S. do Marcina Sulejowskiego i Piotra Gałęskiego; pierwszy miał 1 1 2 łanu osiadł. i 2 zagr. , a drugi 1 os. , 1 zagr. i 12 owiec. Około tego czasu płacono bisk. poznańskim 1 fl. gr. Później dziedziczyli Unrugowie; r. 1774 dostało się S. Aleksandrowi Zaydlicowi, zięciowi Zygmunta Unruga. Wś ma obecnie 14 dm. , 100 mk. 39 kat. , 61 prot. i 142 ha 126 roli, 12 łąk. Dwór z Pustopolem 2 dm. , 30 mk. tworzy okrąg, mający U dm. , 139 mk. 104 kat. , 35 prot. i 406 ha 341 roli, 18 łąk, 34 lasu; właścicielką jest Elżbieta Cioromska. 2. S. Sulevo. w r. 1388, Suliewo r. 1580, wś i folw. , pow. szremski, dawniej kościański, o 7 1 2 klm. na wsch. płn. od Czempinia st. dr. żel. , nad Błotnicą. Graniczy z Iłówcem, Grzybnem, Żabnem, Brodnicą i Rogaczowem; par. Brodnica, poczta w Grzybnie. W r. 1388 pisał się Andrzej z S. Akta gr. Wielkp. , I, n. 328; r. 1580 był tu jeden półłanek km. , 1 os. , młyn i 2 zagrodn. ; około r. 1773 zachodziły spory graniczne z dziedzicem Rogaczewa Konstyt. , II, 173. Przy schyłku zeszłego wieku należało S. do Wiktora Szołdrskiego z Brodnicy, później do Chłapowskich. Wś ma obecnie 11 dm. , 94 mk. kat. i 92 ha 79 roli, 9 łąk, 3 lasu. Folw. 4 dm. , 75 mk. należy do Brodnicy. E. Cal Sulejewy, łąka na Orchowie, pow. mogilnicki. Sulejki, wś, pow. oleckowski, st. p. Dunajki; 76 dm. , 343 mk. , 739 ha. Michał v. Ęysak, ststa straduński, sprzedaje r. 1550 Ja kubowi Dąbrowskiemu na prawie chełmińskiem 3 włóki sołeckie, włókę za 30 grzyw. , celem założenia wsi dannickiej na 30 włókach; 6 lat wolności. W S. mieszkają r. 1600 sami Polacy. S. nazywano tez od nazwiska wła ściciela Dąbrowskiem. Ad. N. Sulejów 1. wś i folw. , pow. radzymiński, gm. Jadów, par. Sulejów, posiada kościół par. drewniany, 322 mk. , 588 mr. dwors. , 618 mr. włośc. Folw. S. wchodzi w skład dóbr Jadów. W 1827 r. 46 dm. , 292 mk. Kościół i parafią erygował wojew. rawski Samuel Lipski, posesor S. 1666 1671 r. W 1770 r. odnowiony. Obecnie ma stanąć nowy. 8. par. , dek. radzymiński dawniej stanisławowski, 2500 dusz. Sulejowskie ststwo niegrodowe, w wojew. mazowieckiem, ziemi nurskiej, podług lustracyi z r. 1660 powstało z dawniejszego ststwa stanisławowskiego przez oddzielenie zeń jednego z kluczy, który się składał z wsi Sulejów, Kurówka i Tłuściec. W 1771 r. posiadał je Antoni Ossoliński, generał wojsk koronnych, opłacając zeń kwarty złp. 980 gr. 1, a hyberny 677 gr. 13. Sejm z r. 1773 75 nadał te dobra rodzinie Drewnowskich w posiadanie emfiteutyczne na lat pięćdziesiąt. 2. S. , w XVI w. Sulyow, wś i folw. w pobliżu Wisły, pow. iłżecki, gm. Ciszyca Górna, par. Tarłów, odl. od Iłży 35 w. , ma 32 dm. , 146 mk. W 1875 r. fol. S. rozl. mr. 823 gr. or. i ogr. mr. 234, past. mr. 26, Sulejów wody mr. 105, lasu mr. 262, zarośli mr. 133, nieuż. mr. 63; bud. mur. 1, drewn. 13; płodozm. 9pol. , las urządzony. Wś S. os. 25, mr. 248. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1508 S. i Wielka Ciszyca, własność Golkowskiego, płaciły pob. gr. 28 den. 9. W r. 1578 S. , w par. Słupia Nadbrzeżna, własność Ożarowskiego, miała 9 osad. , 4 1 2 łan. , 5 zagr. z rolą, 2 kom. biednych Pawiński, Małop. , 178, 462. 3. S. , 1145 r. Sulugew, 1176 Siliow, 1178 Suleo, 1213 Sylio, os. miejska nad rz. Pilicą z lew. brzegu, pow. piotrkowski, gm. Łęczno, par. Sulejów, odl. 13 w od Piotrkowa w stronie wsch. płd. , posiada kościół par. mur. , szkołę począt. , urząd gm. , 205 dm. , 2268 mk. , 3519 mr. należących do mieszczan 2020 mr. roli. W okolicy S. występuje biała jura, dostarczająca wybornego wapna, którego dobywanie i wypalanie stanowi główną gałęź przemysłu miejscowego. Produkcya wapna, rozchodzącego się po kraju głównie do Warszawy, dochodzi znacznych rozmiarów. W 1827 r. było w miasteczku 154 dm. , 1201 mk. ; 1862 r. 157 dm. 18 mur. , 1747 mk. 552 żyd. . Wójtowstwo dawne sulejowskie weszło w skład wsi Łęczno i zamienione zostało na kolonie włościańskie. Zawiązkiem osady było starożytne targowisko przy przewozie przez Pilicę. W XII w. pobierano tu cło wodne. Nadane klasztorowi cystersów, założonemu na obszarze należącym do S. na praw. brzegu Pilicy, zostawało pod władzą opatów, którzy uzyskali dla tej osady prawo miejskie zapewne w drugiej połowie XIII w. Władysław Łokietek, ks. krakowski, gorliwy protektor klasztoru, potwierdzając jego przywileje w 1308 r. , uwalnia cives civitatis suleyoviensis od opłaty targowego w Piotrkowie i Żarnowie i oddaje ich pod wyłączną juryzdykcyą opata i sołtysa Kod. Mał. , II, 214. Współcześnie z utworzeniem miasta wznieśli tu cystersi kościół drewniany p. w. św. Floryana i utworzyli parafią. W 1640 r. na miejscu drewnianego wystawiono dzisiejszy murowany, poświęcony 1748 r. przez Franc. Kobielskiego, bisk. łuckiego. Od 1778 do 1819 r. funkcye prąboszczów pełnili zakonnicy. Po zniesieniu klasztoru w 1819 r. rozdzielono parafią na dwie ze wsi leżących po praw. brzegu Pilicy utworzono nową parafią i przyłączono do kościoła poklasztornego. Pierwsza nosi nazwę Sulejów i należy do dek. piotrkowskiego, dyec. kujawskiej ma 3015 dusz, druga, zwana S. al. Podklasztor, należy do dek. opoczyńskiego, dyec. sandomierskiej 620 dusz. Zdawna ludność trudniła się wypalaniem wapna, spławianego Pilicą. Miasteczko było biedne i nieludne. W 1552 r. płaci 6 zł. szosu. Szwedzi w 1655, pożar w 1731 r. niszczą całą osadę. Po 1795 r. miasteczko przeszło pod panowanie pruskie, zaś klasztor pod panowanie austryackie. Komora celna austryacka mieściła się przy osadzie klasztornej. Po 1815 r. S. włączony został w skład dóbr rządowych Koło, które łączyły się z dobrami Łęczno ob. Koło 4. . Osada klasztorna mieści się na praw. brzegu Pilicy, zdala od miasteczka, w pow. opoczyńskim, na obszarze wsi zwanej Podklasztor Sulejowski ob. . Dzieje klasztoru. Długosz i Paprocki podają, iż terytoryum klasztoru sulejowskiego wraz z okolicznemi wsiami należało do niejakiego comesa Racława Rościsława z rodziny Skarbków, piszących się z Góry. Umierając bezpotomnie r. 1176 miał zapisać średniowiecznym obyczajem, majątek swój na kościół Chrystusowi, choć z aktu fundacyjnego ks. Kazimierza wynika, iż ów Racław trzymał tylko dożywotnio zapewne, wsi książęce rozłożone w okolicy S. Sam Sulejów był osadą książęcą targowiskiem, położoną przy przeprawie przez Pilicę i miejscem poboru cła. Książę Mieszko nadaje w Gnieźnie 1145 r. klasztorowi w Trzemesznie, Inowłódz nad Pilicą z kościołem św. Idziego z 1080 r. , dwiema wsiami i karczmą, tudzież cła w Przedborzu i Sulejowie Kod. Wielkop. , Nr. 11. Wkrótce po śmierci Racława ks. Kazimierz Sprawiedliwy zajął się fundacyą klasztoru, dla niedawno przybyłych do Polski cystersów. W potwierdzeniu przywilejów klasztoru przez Konrada 1242 r. powiedziano Dux Kazimirus pater noster. .. fratres Cisterciensis ordinis. .. de Romanis partibus evocatos Kod. dypl. pol. , I, 47. W potwierdzeniu Leszka Czarnego z 1279 r. powiedziano, że sprowadzeni byli de Morimundo. W akcie z 1308 r. oświadcza Łokietek fratres Gallicos de Gallie partibus advocatos. Kronika wielkopolska w liczbie fundacyi Piotra Włosta wymienia kościół sulejowski, a Paprocki, wyliczając klasztory cystersów w Polsce podaje, iż sulejowski zwał się pierwotnie skrzynnieńskim, Możnaby ztąd wnosić, iż cystersi spełniali funkcyą kapelanów na dworze Piotra w Skrzynnie i ztamtąd przenieśli się do Sulej owa. Ks. Kazimierz w nadaniu dla klasztoru z r. 1178 powiada; capellanis meis de Suleo. Podobnież spotykamy benedyktynów pierwotnie w charakterze kapelanów zamkowych, czyto w Płocku, czy w Sieciechowie. W S. był zapewne gród czy dworzec książęcy a przy nim istniała kaplica, przy której cystersi ze Skrzynna byli kapelanami dopiero zgon owego Racława umożliwił ks. Kazimierzowi założenie klasztoru. Piotr, arcybisk. gnieźn. , nadając 1176 r. dziesięciny dla nowego klasztoru, oświadcza, iż czyni to widząc w księ ciu chęć zbudowania klasztoru. W nadaniu j tem otrzymali cystersi obok dochodu z dziesięcin i obowiązek zarządzania kościołem w Bałdrzychowie. Akt fundacyjny wydany przez ks. Kazimierza in ecclesia sancti Bla sii 10 sierpnia 1176 r. , nadaje klasztorowi wieś Sulejów z przyległościami Strzelce i Dąbrowa, tudzież Górę, Bałdrzychów, Businę, Kępinę, Prusinowice, Mianów, Szczepanów, Piotrów położone w okolicy Szadka i Zgierza. Prócz tego otrzymywać będą zakonnicy z cła sandomierskiego 13 miar plaustratos soli prowadzonej z Rusi de Russie i koryto soli w Krakowie, tudzież 9 bobrów z komory książęcej. W dwa lata 1178 r. uzupełnia książę uposażenie dodatkowem nadaniem. W obu aktach uczestniczy arcybiskup gnieźn. , ustępujący zaraz dziesięcin z nadanych klasztorowi wsi. W 1206 r. Leszek Biały potwierdza nadanie Okaliny i Gojcowa przez mistrza Wincentego, prob. kollegiaty sandomierskiej. Na wiecu w Mikulinie pod Jeżowem tenże mistrz Wincenty obdarza klasztor wsiami Czerników i Gojców. Roku 1213 Iwo kanclerz późniejszy biskup krak. nadaje fratribus de Sylio praedium novum quod dicitur Dobrech Kod. dypl pol. , III, 10. Leszek Biały ibid. , V, 23 daje J221 r. część we wsi Świeciechowie; inną część tamże kupili zakonnicy jure hereditario od Konrada i Malissy, synów Rodoani Radwana. W Iłowie 1224 r. nadaje ks. Konrad mazowiecki Iłów z kościołem, Lubotyn z cłem i dwoma jeziorami, pół Wysocka z połową jeziora i bobrami na jeziorze i Wiśle. Leszek ks, krakowski nadaje 1224 r. wieś Łęczno koło Piotrkowa, której posiadacz Chocimir ustępuje praw swych opatowi za 80 grzyw, srebra. Darowiznę tę potwierdza ks. Konrad 1238 r. Księżna Grzymisława daje klasztorowi bobry po obu brzegach Pilicy od ujścia rz, Czarnej do ujścia Błogiej. Władysław Odonicz nadaje 1232 r. wieś Strasoviz, należącą do naroku grodu Wilem domysły wydawców Kod. dypl. pol. i Kod. Wielkp. co do położenia tej wsi i grodu są wątpliwe. Bolesław syn Konrada, ks. sieradzki, udziela 1233 r. prawo połowu bobrów po obu brzegach Neru, w obrębie Bałdrzychowa. W 1237 r. w obecności ks. Bolesława, kasztelan żarnowski Pakosław sądzi we wsi Błogie spór o granicę między posiadłościami klasztornemi i dziedzicami częściowymi z Wójcina. Komornik Bogdan za zgodą stron w obec opola coram vicinia granicę przeprowadził i wyrąbał. Klasztor dał dziedzicom z Wójcina za pracę przy wyrąbywaniu granicy 15 miar miodu Kod. dypl. poL, I, 41. W 1239 r. ks. Bolesław Wstydliwy potwierdza nadanie klasztorowi wsi Kępiny przez Fulkona, arcyb. gnieźnieńskiego. Kazimierz ks. kujawski nadaje 1242 r. wieś Dobrcham cum lacu. Gdy klasztor zamienił wś Lubotyn z bisk. kujawskim na Borkowice, o granice tej ostatniej wynikł spór z opatem Witowskim, ztąd ks. Konrad nakazał 1242 r. rozgraniczenie. Jak widzimy klasztor cieszy się gorącem poparciem ze strony książąt i duchowieństwa. Na prośbę zakonników Grzegorz IX przyjmuje 1229 r. klasztor pod swą opiekę i potwierdza posiadłości i przywileje otrzymane od książąt. Akt papiezki wymienia w liczbie wsi Milejów z prawem połowu bobrów na rzece Luciąży. W 1234 r. potwierdza tenże papież nadane przez arcyb. Fulkona dziesięciny z 7 wsi w pow. opoczyńskim. Tak bogate uposażenie pozwoliło zakonnikom przystąpić do budowy kościoła, który ukończono i poświęcono w 1232 r. Dopełniający ten akt Fulko, arcyb. gnieźn. potwierdził nadanie z 1176 r. W 1242 r. Konrad, ks. Krakowa i Łęczycy, potwierdza przywileje i posiadłości klasztoru. W 1249 r. Ziemowit ks. mazowiecki w Piotrkowie, wynagradzając klasztor za uczynioną zakonnikom obrazę nos contigit offendisse i w zamian za posiadany przez klasztor Iłów, nadaje deo atque capellanis nostris de Suleow wieś Mogielnicę z kaplicą, dwoma Otaląźami, bobrami, karczmami Kod. Maz. , 339. Nadanie to potwierdził i rozszerzył nieco Ziemowit, ks. mazowiecki i na Wiznie, 1313 r. , który następnie nadał tym posiadłościom prawo niemieckie w 1317 r. tamże, 340. Pomyślny rozwój klasztoru przerwał na czas jakiś napad Tatarów, którzy w 1260 r. nie tylko złupili majątki klasztorne z ludzi i bydła, ale pomordowali lub uprowadzili wielu braci. W klasztorach polskich utraciło życie 50 cystersów, wedle świadectwa jednego z ówczesnych opatów, opisującego tę klęskę w liście wyprawionym do któregoś zagranicznego klasztoru Kod. Małop. , II, 112. Zdaje się, że jakieś skandale i niesnaski w łonie zakonu wywołały wmieszanie się francuzkiej kapituły cystersów w sprawy zakonników sulejowskich, których zamierzano osadzić w opuszczonem z powodu napadów pruskich Byszewie wielkopolskim i oddać im, również opuszczony, szpital św. Gotarda nad Wisłą, naprzeciw Włocławka, Uposażenie szpitala zabrał biskup kujawski Michał, a klasztor sam filią lubiązkiego spalili Prusacy, pozabijawszy zakonników i przeora list opata lubiązkiego, w Dok. kujaw. i mazowiec. Ulanowskiego, str. 198, Nr. 25. Wypadki te zaszły około 1260 r. W 1285 r. z rozporządzenia kapituły zakonu, opat Morimundu od którego wywodził się klasztor nadpilicki; polecił czterem opatom polskich klasztorów, rozpatrzenie i rozsądzenie sprawy Sulejów Sulejów klasztoru sulejowskiego. Otóż w liście do opata Morimundu donoszą ci delegaci, iż dla uniknięcia skandalu w zakonie pro scandalo Ordinis evitando et bona pacis reformando, wymogli na konwencie sulejowskim, iż zrzekł się swych praw do dotychczasowej siedziby i zgodził na przenosiny do Byszewa. Układ ten potwierdził w wigilią św. Jana Chrzciciela 1285 r. opat Morimundu Dok. kuj. i mazowiec. Ulanowskiego, str. 219, Nr. 45. Ten sam akt z kopii podaje Kod. Wielkop. z datą 1255 r. Jednakże inne dokumenty tyczące się tej sprawy z lat 1285 do 1288 przemawiają stanowczo za pierwszą datą, znajdującą się zresztą w oryginalnym akcie Arch. w Poznaniu. Przenosiny to jednak nie doszły do skutku. Akt z 1288 r. , którym opat byszewski oznajmia o układzie między biskupem kujawskim a klasztorem, kończącym spory o posiadłości zapisane szpitalowi św. Gotarda Ulanowski, Dok. , 222, Nr. 49, świadczy, iż klasztor byszewski zorganizował się na nowo może przy częściowem przeniesieniu zakonników z Sulej owa, ale jednocześnie sulejowski nie przestał istnieć. W 1251 r. ks. kujawski Kazimierz przysądził klasztorowi wś Łęczne, nadaną 1224 r. , o którą wszczął spór z klasztorem niejaki Myślibor. Mimo to synowie Myślibora wznowili proces, lecz dekret Władysława, ks. Kujaw i Sieradza, 1291 r. w Piotrkowie wydany, oddalił ich pretensye. Jeszcze raz z pretensyami do tej wsi wystąpił 1296 r. Zbigniew, kaszt. sieradzki, ale też bezskutecznie Kod. dypl. pol. , I, 58, 136 i 137. R. 1292 Kazimierz, ks. łęczycki, nadaje opatowi sulejowskiemu Capellano nostro spirituali przywilej na osadzenie wsi Puczniew, Góra Bałdrzychowska i Kępa na prawie niemieckiem nowotarskiem. Drugim aktem z tegoż roku nadaje książę osadnikom 16 lat wolności od opłat i ciężsów wszelkich. W 1295 r. pozwala Władysław Łokietek osadzić wieś klasztorną Strassow na prawie nowotarskiem. Sądowa władza należy do opata i sołtysa. Długi szereg nadań, trwających prawie przez całe stulecie od 1176 do połowy XIII w. , uczynił klasztor posiadaczem rozległych i rozrzuconych po kraju włości. Przy końcu XIII w. rozpoczyna się działalność kolonizacyjna; klasztor uzyskuje prawo niemieckie dla swych posiadłości. Władysław Łokietek, gorliwy protektor klasztoru, potwierdzając przywileje klasztorne, pozwala w 1308 r. osadzać wszystkie wsi, jakie posiada i będzie posiadać, na prawie niemieckiem, nadaje im 12 lat wolności, uwalnia od wszelkich ciężarów publicznych i oddaje pod wyłączną juryzdykcyą opatów i ich sołtysów Kod. Małop. , II, 213. W 1318 r. odbywa się tu wobec tegoż księcia zjazd dostojników colloqium 18 23 czerwca, w czasie którego wydaje przywilej nadający mieszkańcom posiadłości klasztornych swobodę handlu i wolność od ceł w całem państwie ibid. , 243. Jednocześnie rozpoczynają się procesy o włości i dochody już to z klasztorem Witowskim, to z biskupem kujawskim, wreszcie ze świeckimi panami i szlachtą. Nowe nadania stają się coraz rzadsze. W 1361 r. Mikołaj, szlachcic, oddaje klasztorowi w Opocznie, wobec sędziego ziemskiego Andrzeja z Drzewicy, wieś dziedziczną Świeciechów Kod. dypl. pol. , III, 273. W ciągu XV w. opactwo sulejowskie miewało zapewne w czasie sejmów odbywających się w poblizkim Piotrkowie licznych gości świeckich i duchownych. Położony prawie na połowie drogi z Krakowa do Warszawy, na pograniczu dwu prowincyi, zamożny, z obszernem pomieszczeniem, nadawał się klasztor ten na miejsce odpoczynku dla dostojnych podróżnych. Zatrzymuje się tu w dzień św. Jana Chrzciciela w 1410 r. Jagiełło spieszący na wyprawę przeciw Krzyżakom; bywa tu Kazimierz Jagiellończyk zjeżdżający na sejmy do Piotrkowa. W XVI w. klasztor sulejowski jest zwykłą stacyą legatów papiezkich. W 1565 r. bawi tu Commendoni, 1574 i 1577 r. gości znowu Wincenty Laureo, następnie Annibal z Kapui 1588 r. , wreszcie kardynał Gaetano z sekretarzom Mucante 1597 r. w marcu. Trybunały piotrkowskie musiały sprowadzić też licznych gości klasztorowi. Jan Kazimierz, uciekając przed Szwedami, zatrzymuje się tu 1655 r. przez kilka dni. Po walce pod Opocznem, żołnierze elektora brandeburskiego łupią miasto i klasztor; zamordowane zostały w klasztorze siedem osób duchownych i świeckich. W XVIII w. znowu wraca klasztor do swej dawnej roli. Kapituły generalne zakonne, odprawowane tu w 1738 i 1750 r. , głośne były w kraju. Dzieje klasztoru w XVIII w. wypełniają głównie trzy wielkie procesy. Pierwszy, zaczęty jeszcze w końcu XVII w. , prowodzi się z poblizkim klasztorem witowskim o graniczące ze sobą posiadłości były już o to spory w XIII w. . Sprawę tę wreszcie załatwiają polubownie w 1742 r. dwaj księża, deputaci trybunału piotrkowskiego Jeżewski z Kujaw i Kliński z Chełmna. Drugi, wszczęty około połowy XVIII w. , toczy się ze starostą piotrkowskim, który w czasie konfederacyi barskiej mści się potem na klasztorze. Trzeci wynikł ze skarg uciskanych mieszczan w klasztornych miasteczkach Sulejowie i Mogielnicy. Kancelarya królewska wziąwszy stronę klasztoru, nakazała 1775 r. mieszczanom uległość dla żądań klasztoru, który wkrótce potem pozbywa się Mogielnicy drogą zamiany na inne dobra z Walewskim, wojew. rawskim. Za to nabywa klasztor za pozwoleniem sejmu 1775 r. mczko Skrzynno. Ruch wojsk w epoce konfederacyi barskiej przyniósł wiele szkód klasztorowi. Gości tu wtedy na przemiany to Drewicz to Zaremba. W 1793 r. pruscy huzarzy zajęli klasztor i miasto. W dwa lata potem klasztor z całym prawym brzegiem Pilicy przeszedł pod panowanie Austryi. Zdaje się, że bogate uposażenie klasztoru o ile umożebniło rozwinięcie działalności budowlanej, której zabytki budzą nasz podziw, o tyle odciągało od wyższych zadań. Ani gorliwość religijna, ani życie umysłowe zakonników nie upamiętniły się żadną wybitniejszą postacią, żadną instytucyą, fundacyą, pracą. Dopiero po zniesieniu, klasztoru w murach jego około 1860 r. znalazła pomieszczenie ochrona dla dzieci, założona i przez lat kilka utrzymywana przez siostrę miłosierdzia, Klarę Zienkiewiczównę. Ruiny klasztoru. Zabudowania klasztorne przedstawiają dziś jedną z najokazalszych ruin. Żdaleka, od drogi bitej z Piotrkowa prowadzącej na Sulejów, Żarnów do Kielc, po przebyciu mostu na Pilicy, przedstawia się oku jakby wielki średniowieczny zamek obronny, z basztami, wieżą i bramami, zajmujący kilkomorgową powierzchnią wzgórza, pochylającego się ku rzece. Bo wnętrza prowadzi jedna tylko brama, z wieżą od północy. Wieża ta pochodzi z początku XVII w. Dziedziniec rozległy dzieli się na kilka części, pooddzielanych budowlami. Zapewne kiedyś musiało tu być jak się domyśla prof. Łuszczkiewicz przeprowadzone robocze koryto Pilicy, dla wprowadzenia w ruch młyna, tartaku, folusza, wchodzących zwykle w skład zabudowań klasztornych. Przy murze obwodowym ciągną się liczne zabudowania gospodarcze spichrze, browar, piekarnia, gorzelnia, stajnie, wozownie. Prócz wieży nad bramą wjezdną jest jeszcze pięć baszt, z tych dwie wschodni i zachodni róg, zbudowane z cegły, przechowały się dobrze i przedstawiają piękne zabytki architektury wojennej XVI w. Inne, wzniesione z polnych kamieni, uległy zniszczeniu częściowemu. Z właściwych budowli klasztornych przechowały się szczątki krużganku, otaczającego mały dziedzińczyk klasztorny 13, 5 x 22, 4 mt. , prostokątnej formy. Budowle klasztorne w ruinie nie przechowały cech pierwotnej architektury. Ciekawym i pięknym jest kapitularz, oddzielny budynek piętrowy, w którym przechowała się dolna sala kapitalna, z dwoma oknami ostrołukowemi i sklepieniem wspartem na jednym środkowym filarze. Mimo sklepień ostrołukowych występują głównie w filarze cechy romańskiego stylu. Pałac opacki stał we wach. połudn. rogu. Zostały z niego tylko ruiny. Byłato budowla okazała, mająca swą oddzielną komunikacyą ze światem i ogrodem, który rozciągał się po za murem klasztoru. Najważniejszym i najlepiej zachowanym zabytkiem jest kościół klasztorny, stojący w głębi dziedzińca gospodarczego. Zbudowany z ciosu, przedstawia się nam w tym bez mała stanie, w jakim został wzniesiony 1232 r. Jedynym anachronizmem jest dach blaszany z drewnianą sygnaturką, dany po pożarze 1847 r. i drobne zmiany w szczytach. Kościół ten jest najpiękniejszym i najlepiej zachowanym z zabytków architektury romańskiej w Polsce. Ostrołukowe sklepienia wskazują na ostatnią epokę w rozwoju romanizmu. Piękność materyału budowlanego, który stanowi wyborny piaskowiec szydłowiecki, starannie ociosany w regularne bloki, nadaje budowli poważne wejrzenie, mimo małych rozmiarów. Długość świątyni wynosi wewnątrz 36, 75 mt. w Wąchocku 40, 75, w Jędrzejowie 49, 90, w Mogile 86, 20, szerokość w krzyżu 19, 45 mt. w Wąchocku 22, 40, Jędrzejowie 26, 35, Mogile 35, 10 mt. , szerokość trzech naw przodkowych 14, 26. Nawy boczne oddzielają od środkowej rzędy filarów, podpierających półkuliste arkady. Okna pierwotne uległy przekształceniu, rozszerzono je dla zyskania światła. Choć w innych kościołach cystersów wejście do kościoła było pierwotnie z boku, tu jednakże piękny portal, zdobiący główną facyatę, został wzniesiony niewątpliwie wraz ze świątynią. Z przechowanych wewnątrz kościoła zabytków starożytnych zasługują na uwagę piscyna i okazałe iwy z drzewa rzeźbione. Piscyna, używana przy obrządkach kościelnych do połowy XIV w. , przedstawia framugę wykutą w ścianie 0, 50 mt. , prostokątną, półkolem w górze zamkniętą. Lwy zaś stanowiły widocznie albo części jakiejś większej całości, albo też podstawy do katafalku. Jest ich sześć większych długość około metra i cztery mniejsze. Wyrobione z drzewa dębowego z całych kloców, szczerniałe od starości, przedstawiają one postacie lwie w leżącej postawie, dźwigające na grzbiecie poduszki lub tarcze herbowe bez godeł. Podobne lwy zdobią tympanon kościoła w Hamersleben 1212 r. i św. Zenona w Weronie. Wykonanie 6 większych odtwarza z wielką energią cechy charakterystyczne tych zwierząt. Cztery mniejsze małą przedstawiają wartość. Nagrobki dawniejsze musiały uledz zniszczeniu w czasie kilkakrotnych pożarów. Późniejsze pochodzą z XVII wieku. Opis i historyą klasztoru pomieścił Julian Bartoszewicz w Księdze Świata r. 1855, str. 170. Ważniejsze nagrobki opisał tenże historyk w pismie codziennem Kronika z 1858 r. , Nr. 325, Opisy S. ss rysun Sulejów Sulejowskie Sulejowska Wola Sulejów Sulerzyż Sulejowska Sulgostów Sulęczyn Sulącinskie Sulenczyce Sulejów Sulejówek kami podały też Tygod. Illustr. z 1875 r. , Nr. 380, opactwo i Kłosy z 1886 r. , Nr. 1104. Najdokładniejszy opis przechowanych dotąd zabytków, z ich oceną architektoniczną, rysunkami i planami, pomieścił profesor Wł. Łuszczkiewicz w Sprawozdaniach Komisyi do badania historyi sztuki. Praca ta rozpo czyna I tom tych Sprawozdań Kraków, 1877 r. . Br. Ch. Sulejów, w dok. Suleyów, jezioro, przy którem w 1361 r. , między wsią Młynami ku połd. od Strzelna a lasem młyńskim, leżało Młodojewo, własność norbertanek strzelińskich Kod. Wielkop. , n. 1455, nie da się dziś bliżej oznaczyć co do położenia. Sulejówek, wś i fol. , pow. warszawski, gm. Okuniew, par. Długa Kościelna; ma 93 mk. , 1676 mr. dwor. 1278 mr. lasu i 14 mr. włośc. Fol. S. należy do dóbr Okuniew. W 1827 r. było 6 dm. , 57 mk. Sulejowska Wólka, wś włośc, pow. radzymiński, gm. Międzyleś, ma 120 mk. , 275 mr. Wchodziła w skład dóbr Jadów. Sulejowska Wola, pow. iłżecki; ob. Dorotka. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z 1578 r. wś S. Wola, w par. Słupia Nadbrzeżna, własność S. Ożarowskiego, miała 4 osad. , 1 łan. , 2 zag. z rolą 3 kom. Pawiński, Małop. , 178. Sulejowskie Kąty, wś i kol. , pow. radzymiński, gm. Międzyleś, par. Dobre; mają 668 mk. , 2200 mr. kolonii, 1365 mr. włośc. Sulenczyce al. Sulencice, wś i fol. , pow. sierpecki, gm. Kossemin, par. Jeżewo, odl. 16 w. od Sierpca, ma 11 dm. , 25 mk. W 1827 r. było 14 dm. , 100 mk. W 1885 r. fol. S. rozl. 597 mr. gr. or. i ogr. 435 mr. , łąk 10 mr. , pastw. 65 mr. , lasu 68 mr. , nieuż. 19 mr. bud. mur. 7, z drzewa 10, las nieurządzony, wiatrak. Wś S. 20 os. , 41 mr. ; wś Wróblewo 4 os. , 4 mr. Br. Ch. Suleniec, potok, dopł. Biały dopł. Wisły, na obszarze Mikuszowic, w pow. bielskim Galicya. Sulerzyż al. Sulerzysz, wś i fol. , pow. cie chanowski, gm. Młock, par. Sulerzyż, o 14 w. od Ciechanowa, posiada kościół paraf. dre wniany, 15 dm. , 233 mk. Kościół i par. ere kcyi niewiadomej. W 1827 r. 15 dm. , 134 mk. Dobra S. lii A miały w 1839 r. około 1620 mr. , w tem lasu około 810 mr. Wś S. 28 os. , 40 mr. ; wś Kunigówko 32 os. , 163 mr. ; wś Działy 6 os. , 119 mr. Obecnie fol. S. ma 1034 mr. ; wś 198 mr. S. par. , dek. cie chanowski, 2000 dusz. Br. Ch. Sulewa, rzeczka, prawy dopł. Abeli dopł. Niewiaży. SuIewoKownaty i S. Prusy, wś, pow. szczuczyński, gm, Biełaszewo, par. Wąsosz, ma 511 mr. należących do drobnej szlachty i włościan, W 1827 r. S. Kownaty miały 21 dm. , 125 mk. ; S. Prusy 20 dm. , 117 mk. Sulęcin, wś, pow. ostrowski, gm. Komorowo, par. Jelonki, ma 37 dm. , 328 mk. Mieszka tu drobna szlachta i włościanie. W 1827 r. S. Stary i Nowy, ma 25 dm. , 176 mk. Sulęcin 1. urzęd. Sulencin, fol. do Lenartowic, pow. pleszewski, o 4 klm. na półn. wschód od Pleszewa st. dr. żel. i poczta, w pobliżu Zawidowic i Grodziska; par. Lenartowice dawniej Grodzisko; 1 dm. i 10 mk, S. Zollączyno leżał pustkami na początku XVI w. Łaski, L. B. , II, 31; w Aktach ziemskich kaliskich zachodzi p. r. 1528 i 1546; reg. pob. z 1579 1620 r. nie wykazują go; w nowszych czasach należał do Szwykowskich. 2. S. Sulanczino, Sulenczyno, Sulięczino, urzęd. Sulencin, wś i dwór, pow. średzki, na praw. brzegu Warty, o 8 klm. na zach. półn. od Nowego Miasta i tyleż na półn. wschód od Książa. Graniczy z Solcem i Młodzikowem; par. Solec, poczta i st, dr. żel. na Holendrach Sulęcińskich. Od 1392 r, pisali się z S. Sulęccy ob. Akta gr. Wielkop. , I, II; między 1578 i 1620 r. należał S. do Ka czkowskich; było wówczas 4 ślad. os. , cwierć karczm. , 3 zagr. , 5 komor. i młyn. Około 1793 r. siedzieli tu Bogdańscy, potem Kokczyńscy, Sokolniccy i około 1845 r. Skrzy dlewscy. Na obszarze S. odkopano cmenta rzysko z popielnicą czarną, naczyniami glinianemi i przedmiotami z bronzu i żelaza; znaleziono też topór kamienny. Wś z Ciołka mi 3 dm. i 38 mk. tworzy okrąg, mający 28 dm. , 244 mk. 209 kat. , 35 prot. i 263 ha 194 roli, 54 łąk, 2 lasu. Dwór z Kokczynowem 5 dm. , 57 mk. tworzy okręg dwor. , mający 15 dm. , 223 mk. 199 kat. , 24 prot. 1 807 ha 523 roli, 101 łąk, 91 lasu. 3. S. , ob. Sulęcińskie Holendry. E. Cal. Sulącin, mylnie, ob. Sulęczyn. Sulącinskie 1. Holendry, urzęd. Sulencin Hauland, os. wiejska i st. drogi żel. pozn. o leśnickiej, pow. sredzki, o 9 klm, na zach. pół. od Nowego Miasta i 10 klm. na połd. od środy; par. kat. Solec, prot. Zaniemyśl, szko ła i poczta w miejscu; 51 dm. , 421 mk. 177 kat. , 244 prot. i 316 ha 229 roli, 64 łąk. 2. S. Przymiarki, część gm. Solec, tamże, 9 dm. , 78 mk. E. Cal. Sulęczyn, ob. Suleczyn. Sulgostów, wś, fol. i dobra nad rzką Drzewiczką, pow. opoczyński, gm. i par. Klwów, odl. od Opoczna 28 w. , ma 32 dm. , 300 mk. W 1827 r. było 32 dm. , 186 mk. Dobra S. składały się w 1876 r. z fol. Sulgostów, Klwowska Wola i Brzeżki, nomenkl. Lipowe, Zapole, Magierowa Wólka i Borowa Wólka, rozl. 4471 mr. fol. S. gr. or. i ogr. 994 mr. , łąk 44 mr. , pastw. 30 mr, , lasu Sulewa Sulęcin Sulącin Suleniec 2567 mr. , nieuż. 156 mr. ; bud. mur. 7, z drzewa 24, las nieurządzony; fol. Klwowska Wola gr. or. i ogr. 285 mr. , łąk 2 mr. , pastw. 41 mr. , lasu 3 mr. , nieuż. 25 mr. ; bud. mur. 3, z drzewa 4; fol. Brzezki gr. or. i ogr. 226 mr. ; łąk 85 mr. , nieuż. 23 mr. ; bud. z drzewa 18. W skład dóbr poprzednio wchodziły mto Klwów 132 os. , 307 mr. ; wś Sulgostów 66 os. , 540 mr. ; wś Wola Klwowska 26 os. , 159 mr. ; wś Brzyski al. Brzezki 30 os. , 200 mr. ; wś Jelonek 9 os, , 257 mr. ; wś Lipowe 11 os. , 33 mr. ; wś Borowa Wola 8 os. , 192 mr. Na początku XVI w. łany dwor. dają dziesięcinę pleb. w Klwowie wartości seksageny, zaś łany kmiece pleb. w Białaczowie do 2 grzyw. i temuż po 2 gr. z łanu za dziesięci nę konopną. Widocznie pierwotną parafią dla S. był Białaczów Łaski, L. B. , I, 658, 708. Według reg. pob. pow. radomskiego z 1508 r. Suligostów, Borowa Wola, Jelonek płaciły poboru 30 gr. W 1569 r. S. , w par. Klwów, własność Suligostowskich, miała 1 1 4 łan. , 1 zagr. ; Stanisław Rzuchowski 1 1 2 łan. , 4 zagr. Pawiński, Małop. , 474, 314. S. wraz z Klwowem ob. od początków XVIII w. na leżał do rodziny Swidzińskich. Tu urodził się 1793 r. z ojca Kajetana, kaszt. radomskiego, i matki Felicyanny Hadziewiczówny, zasłu żony obywatel i zbieracz Konstanty Swidziński. Zaraz po ukończeniu szkół w 1812 r, w Warszawie oddał się gromadzeniu książek, rę kopisów i wszelkiego rodzaju zabytków prze szłości. Zbiory swoje przewiózł w 1831 r. do Rogalina i oddał pod opiekę hr. Raczyńskie mu. Późniejsze zbiory dokonywane w Krako wie i umieszczone u Pawła Popiela, spłonęły w 1850 r, otrzymawszy po matce znaczne dobra w gub. kijowskiej osiedlił się tam oko ło 1834 r, i od 1838 do 1850 r. mieszkał w Chodorkowie ob. , gromadząc bezprzestannie zabytki, jakie w tamtych stronach napoty kał. Pomimo utraty zbiorów pomieszczonych w Rogalinie w części znacznej i Krakowie, zgromadził na nowo bibliotekę z 12449 tomów i 5988 broszur, 943 rękopisów i 6000 doku mentów, prócz tego zbiór monet, archeologi cznych zabytków, obrazów i rycin. Umiera jąc w Kijowie 1855 r. , przekazał Swidziński te zbiory, wraz z funduszami odpowiedniemi, ordynacyi Myszkowskich, wkładając na or dynatów obowiązek utworzenia z nich publi cznego Muzeum imienia Swidzińskich. Wola zmarłego nie została jednak wykonaną, a zbiory ostatecznie znalazły pomieszczenie przy bibliotece i zbiorach ordynacyi Krasiń skich w Warszawie. Br. Ch. Sulica, rzka w gub. połtawskiej, prawy dopływ Suły, przepływa pod mtem Łochwica. Sulica, pow. radowiecki, ob. Mołdawa i Putna. Sulice al. Sulicice, niem. Sulitz, 1648 Suliczyce, około 1400 Sulleczicz, Suczilts, Suliczitz, dobra ryc. na Kaszubach, nad rz. Czarną, pow. pucki, st, p. Krokowo, par. kat. Starzyn; 816 ha 432 roli orn. , 157 łąk, 61 lasu; 1885 r. 10 dm. , 21 dym. , 153 mk. , 66 kat. , 87 ew. Około 1400 r. miały S. jeszcze prawo polskie; za czasów krzyżackich były zobowiązane do jednej służby ob. Gesch. d. Kreise Neu stadt von Prutz, str. 54 i 57. Według ta ryfy z 1648 r. płacił tu Marcel Sulicki od 2 wł. osiadł. , 3 folw. , 2 ogr. 7 fl. , 16 gr. ; Ewald Sulicki od 3 wł. folw. , 3 fl. ob. Roczn. T. P. N. w Poznaniu, 1871, str. 194. Podług taryfy na symplę 1717 r. płacił tu Sulicki 2 zł. i 24 gr. ob. Cod. Belnensis w Peplinie, str. 102. Na obszarze wsi znaleziono groby skrzynkowe ob. Ossowski, Objaśn. do mapy, str. 64. W kopenhadzkich tablicach woskowych napotykamy 1398 r. Bartke v. S. , oskarzonego o zabójstwo, za które musi zapł. karę pieniężną; tegoż roku występuje jako świadek Jakub z S. , a 1401 r. Hans v. Sucziltz, t. j. Jan ze Sulic ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , IV, 80. Kś. Fr. Sulichów, os. dom. do Krawców, pow. tarnobrzeski, leży na półn. zachód od wsi, w stro nie Grębowa. Mac. Sulicice, ob. Sulice. Sulickie błoto al. Sulinaj, błoto, w pow. szawelskim, na wschód od błota Tirule, między Pałeczkami a Szawlanami, około 36 w. kw. rozległe. W środku błota znajduje się jez. Suliki. Suliczewo, wś, pow. kobryński, w 3 okr. pol. , gm. Wołowiel, o 49 w. od Kobrynia, na wschód od kanału dnieprowskobuskiego. Suliki 1. jez. w pow. szawelskim, pośród błót Sulinaj, na północ od mka Szawlany, ma 1 4 w. średnicy. 2. S. , fol. , pow. poniewieski, własność niegdyś Szemiotów, następnie Sołłohubów, później Anny z Sołłohubów Mateuszowej Łopacińskiej. 3. S. , fol. , pow. szawelski, należy do Szawlan, dawniej Soł łohubów, następnie Szemiottów, dziś Salomei Landsbergowej, ma 952 dzies. ziemi dwor skiej. J. Erz, Sulików 1. wś i fol. i Sulikowska Kuźnica, wś nad Czarną Przemszą, pow, będziński, gm. Sulików, par. Siewierz, przy drodze z Ząbkowic do Siewierza. S. wś ma 2 dm. , 88 mk. , 22 mr. ; fol. S. al. Maryno 4 dm. , 606 mr. ; 8. Kuźnica, wś, ma 23 dm. , 217 mk. , 450 mr. W 1827 r. było 9 dm. , 69 mk. We wsi znajdują się zduny, wyrabiający kafle. Na obszarze fol. browar piwa zwyczajnego, z produkcyą roczną na 5190 rs. W połowie XV w. S. , wś w par. Siewierz, własność Jana h. Prawdzie, miała 2 łany, 4 zagr. z rolą, 1 fol. rycerski, z których dziesięcinę, wartości 2 Suliki Sulich Sulica Sulice Sulicice Sulice Suliczewo Sul Sulickie Sulimierzyce grzyw. , płacono bisk. krakowskiemu Długosz, L. B. , II, 201. Reg. pobor. ks. siewierskicgo z 1443 r. podają wś Sulików Pawiński, Małop. , 452. S. gm. należy do sądu gm. okr. III w Siewierzu tamże i poczta; ma 19472 mr. obszaru i 10487 mk. 1870 r. 8721. 2. S. , w XVI w. Sulkow, wś i fol. pow. włoszczowski, gm. Radków, par Bebelno, odl. 11 w. od Włoszczowy. Około 1851 r. kwitła tu uprawa warzyw. W 1827 r. było 7 dm. , 48 mk. W 1886 r. fol. S. rozl. 685 mr. gr. or. i ogr. 154 mr. , łąk 74 mr. , past. 192 mr. , lasu 253 mr. , nieuż, 12 mr. ; bud. z drze wa 8; płodozm. 7 i 8pol. , las nieurządzony, pokłady kamienia budowlanego. Wś S. 14 os. , 71 mr. Na początku XVI w. S. należał do par. Bebelno Bambelno, ale dziesięciny ztąd pobierał pleb. w Chotowie Łaski, L. B. , I, 570, 610. Według reg. pob. pow. chęcińskiego z 1540 r. wś S. , w par. Bebelno Bam belno, własność Krzysztofa Sulikowskiego seu Gosławskiego, miała 2 kmieci na łanach osiadłych, należących do fol. Bambelno. W 1573 r. S. należała do kaszt. bieckiego Pawiński, Małop. , 274, 577. Br. Ch. Sulikowice, w par. Andrzychów, ob. Sułkowice. Sulima Buda, wś, pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Pilwiszki, odl. od Maryampola 16 w. , ma 15 dm. , 108 mk. W 1827 r. 5 dm. , 48 mk. Sulimierzyce, ob. Sulmierzyce. Sulimin Bąjrak, uroczysko na gruntach wsi Nieczajówki, w pow. czehryńskim. Sulimów 1. koło Waręża, rus. Sułymiw, wś, pow. sokalski, 21 klm. na płn. zach. od Sokala, 18 klm. na płn. od Bełza sąd, st. kolejowa, 5 klm. od urz. pocztow. w Warężu. Na płd. leżą Horodyszcze, Liwcze i Hulcze, na zach. Kościarzyn; część płn. wsch. przypiera do granicy pow. tomaszowskiego. Wś leży w dorzeczu Wisły za pośrednictwem Sulimówki, płynącej wzdłuż granicy płd. Płn. część obszaru lesista. Wznies. sięga na płn. 257 mt. , w dolinie Sulimówki 208 mt. Własn. wiek. Tadeusza hr. Wiszniewskiego ma roli or. 319, łąk i ogr. 75, pastw. 9, lasu 184 mr. ; wł. mn. roli or. 535, łąk i ogr. 138, past. 3 mr W 1880 r. było 56 dm. , 376 mk. w gmin. ; 12 dm. , 64 mk. na obsz. dwor. 232 rzym. kat. , 198 gr. kat. ; 10 izr. ; 228 Polaków, 202 Rusinów, 10 Niemców. Par. rzym. kat. w Warężu, gr. kat. w Hulczem. We wsi cerkiew, szkoła filialna, kasa poż. gmin. z kapitałem 630 zł. , gorzelnia i młyn. 2. S. hoło Kulikowa, wś, pow. żółkiewski, 20 klm. na płd. wsch. od Żółkwi, 9 klm. na płd. wsch. od Kulikowa sąd i urząd poczt. . Na zach. leżą Nowesioło i Udnów, na płn. Zwertów, na wsch. Remenów, na płd. Wisłoboki i Stroniatyn 3 ostatnie w pow. lwowskim. Przez środek wsi płynie Kulikówka, dopł. Kąpie lówki dopł. Pełtwi. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie Kulikówki 258 mt. wzn. . Na płd. wznies. sięga 281 mt. Na płn. Iżyskie góry 280 mt. . Własn. wiek. ma roli or. 116 łąk i ogr. 5, past. 7, lasu 12 mr. ; wł. mn. ro li or. 906, łąk i ogr. 150, past. 41, lasu 61 mr. W 1880 r. było 116 dm. , 685 mk. w gmin. ; 3 dm. , 11 mk. na obsz. dwór. 644 gr. kat. , 36 rzym. kat. , 9 izr. , 7 innych wyzn. ; 631 Rusinów, 51 Polaków, 14 Niemców. Par. rzym. kat. w Kulikowie, gr. kat. w miej scu, dek. kulikowski. Do par. należy Udnów. We wsi cerkiew i szkoła etat. Lu. Dz. Suliniówka al. Kryniczki, potok, dopływ Bugu, w pow. sokalskim, ob. Warężanka. Sulimy 1. wś, pow. łęczycki, gm. Tkaczew, par. Leźnica Wielka, ma 2 dm. , 23 mk. W 1827 r. było 4 dm. , 37 mk. 2. S. , pow. łę czycki, ob. Różyce 2. . 3. S. , pow. przasnyski, ob. Rapaty 3. . 4. S. , wś, pow. łomźyński, gm. i par. Miastkowo. Mieszka tu drobna szla chta. 5. S. , pow. szczuczyński, ob. Grabowo 13. . Br. OL Sulimy 1. grupa domów w Kamionce Wołoskiej, pow. Rawa ruska. 2. S. , grupa domów w Żurawcach, pow. Rawa Ruska. Sulimy 1. wś, pow. lecki, st, p. Lec; 128 dm. , 598 mk. , 966 ha. Ks. Olbracht podaje do wiadomości 1563 r. , że ssta Jerzy Krosta założył wieś dannicką, zwaną S. , na 50 włó kach, że sołectwo z 5 włókami na prawie magdeburskiem nadał Janowi i Jakubowi. W 8. mieszkają 1625 r. sami tylko Polacy. 2. S. , wś, pow. jańsborski, st. p. Drygały; 70 dm. , 354 mk. , 625 ha. Fryderyk Heidek, ssta pi ski, zamienia Lenartowi, Bartoszowi i Jano wi, ziemianom sulimskim, 15 włók i 2 1 2 mr. , które mieli w Gurkaah, na 17 włók i 2 1 2 mr. nadwyżki w Drygałach, t. j. Sulimach. Dzia ło się to w sądzie ziemskim przed Andrzejem Hińczą, sędzią ziemskim, Piotrem Rakowskim i Mikołajem Rakowskim, ławnikami, w dzień św. Scholastyki 1535 r. Ad. N. Sulin 1. wś w hr. spiskiem, na granicy Galicyi i hr. szaryskiego, kościół paraf. gr. katol. , zdrój szczawiowy, 692 mk. 2. S. , węg. PalocsSzulin, wś w hr. szaryskiem, nad rz. Popradem w pobliżu Żegiestowa w Galicyi; lasy, bogaty zdrój szczawiowy, kościół filialny gr. kat. , 372 mk. Są to dwie wsi przyległe. Sulin 1. al. Sulino, Szulyno, Suki w spisach kościelnych, wś i dwór, pow. gnieźnieński, o 6V2 klm. na płd. od Kłecka poczta. Graniczy z Dziećmiarkami, Słępowem, Dębnicą i Komorowem; par. Dębnica, st. dr. żel. na Chwałkowie Weisenburg, Brmbrg o 8 klm. Solecz w 1253 r. i Sulovo w 1357. Sul Sulin Sulimy Suliniówka Sulimów Sulimin Bąjrak Buda Sulima Sulikowice Sulikowice Sulinaj Sulinaj Sulinki Sulinowo Suliński Suliny Sulisław r. Kod. Wielkop. , n. 320 i 1354, posiadłości kościoła gnieźn, , nie odnoszą się do Sulina. Solec zlał się prawdopodobnie z Waliszewem, a Sułowo istniało jeszcze w XVI w. w okoli cy Kostrzyna pow. średzki. S. składał się z łan. km. i dziedzicznych; w 1504 r. rozgra niczono tę osadę od Dębnicy; w 1580 r. po siadał ją Latalski Jerzy; było wówczas 5 łan. km. i 1 zagr. ; w 1620 r. były tylko 2 łany, a 3 wcielono do dworu; dziedzicem był Jan Jarochowski, około 1793 r. Adam Rozbicki, a w nowszych czasach Zawadzcy. Daniny kościel ne składano prob. w Dębnicy Łaski, L. B. , I, 50, mylnie pisze Szubyno. Wś ma obecnie 4 dm. , 31 mk. kat. i 25 ha roli. Dwór ma 5 dm. , 88 mk. 77 kai, 11 prot. i 321 ha 291 roli, 20 łąk. 2. S, os. niegdyś, ku połd. od Po znania, w 1235 Władysław Odonicz wymie nia ją między przyległościami Minikowa, któ re nadał kościołowi poznańskiemu Kod. Wielk. , n. 184. E. Cal. Sulinaj, ob. Sulickie błoto. Sulinki, fol. , pow. konstantynowski, gm. Zakanale, par. Janów, odl. 5 w. od Konstan tynowa, a 10 w. od Biały; ma 3 dm. , 11 mk. Fol. ten, oddzielony od dóbr Komarno, rozl. 846 mr. gr. or. i ogr. 315 mr. , łąk 76 mr. , pastw. 51 mr. , lasu 391 mr. , nieuż. 13 mr. ; bud. mur. 2, z drzewa 7; płodozm. 9pol. , las nieurządzony. A. Pal. Sulinowo, wś, pow. wągrowiecki Żnin, o 6 klm. na zach. półn. od Żnina poczta. Graniczy z Jaroszewem, Sarbinowem, Słabomirzem, Dochanowem i Brzyskorzystewkiem; par. Górzyca, st. dr. źel. na Domasławku Elsenau o 11 klm. ; z Bekanowem tworzy okrąg wiejski, mający 26 dm. , 229 mk. 226 kat. , 3 Prot. i 659 ha 591 roli, 15 łąk, 3 lasu, S. było własnością arcyb. gnieźn. ; potwierdził ją król Kazimierz w 1357 r. Kod. Wielk. n. 1354. Zabrane przez rząd pruski, wcielone było do domeny Wągrowiec. Około 1523 r. składano z S. daniny kościelne prob. górzyckim Łaski, L. B. , I, 156, mylnie pisze Schubyenowo; między 1577 i 1620 było tu 6 śladów os. , 4 puste i 3 sołtysie. Suliński, potok, lewy dopł. Popradu. Płynie od wsi Sulin w hr, spiskiem. Suliny 1. pow. olkuski, gm. Ogrodzieniec, par. Kromołów. 2 S. , pow. suwalski, ob. Soliny. Sulislave 1209 al. Zulislawe 1295, wś zaginiona pod Żukowem, pow. kartuski. R. 1209 nadaje ją Mestwin norbertankom w Żukowie ob, P. U. B. v. Perlbach, str. 13. Por. Lisewo 5. . Kś. Fr. Sulisław, wś i fol. , pow. odolanowski, dawniej kaliski, o 6 klm. na płd. zach. od Raszkowa; par. Janków Zalesny, szkoła w miejscu, poczta w Daniszynie, st. dr. żel. w Ostrowie i Biniewie o 10 1 2 klm. S. leżał pu stkami około 1580 r. Pawiński, Wielkop. , I, 120 przyp. , mylnie Subisław. W lesie między S. i Pogrzybowem znajduje się nasyp z śla dami okolnego rowu. Wś ma 21 dm. , 146 mk katol. i 122 ha 108 roli, 4 łąk. Fol. 5 dm, i 110 mk. należy do Pogrzybowa. Własność Niemojowskich. E. Cal. Sulisławice 1. wś i folw. , pow. kali ski, gm. Żydów, par. Dobrzec, odl. od Kalisza 6 w. ; wś ma 10 dm. , 133 mk. ; fol. 4 dm. , 73 mk. W 1827 r. 13 dm. , 63 mk. W 1885 r. fol. S. rozl. 657 mr. gr. or. i ogr. 576 mr. , łąk 46 mr. , lasu 18 mr. , nieuż. 17 mr. ; bud. mur. 11, z drzewa 10; płodozm. 11pol. Wś. 17 os. , 52 mr. Na tutejszym folwarku 1803 r. zaprowadził Aloizy Biernacki pierwszy w tych stronach płodozmian. Na początku XVI w. dziesięciny z łan. km. i dwor. pobierał pleban w Dobrcu Łaski, L. B. , II, 43. Według reg. pob. pow. kaliskiego z 1579 r. Piotr Sulisławski płacił tu od 4 1 2 łan. , 3 zag. , 4 kom. , 3 rzeź. Pawiński, Wielkp. , I, 116. 2. S. , w 1581 r. Sulikowice, wś i fol. nad rz. Szreniawą, pow. miechowski, gm. Tczyca, par. Szreniawa, odl. 14 w. od Miechowa. W 1827 r. było 28 dm. , 177 mk. Według reg. pob. pow. krakowskiego z 1490 r. S. miała 4 1 2 łan. W 1581 r. wś Sulikowice, własność Bonara, który płacił od 4 zagr. z rolą, 6 kom. bez bydła Pawiński, Małop. , 26, 438. W 1886 roku. folw. S. rozległości 418 mr. gr. or. i ogr. 280 mr. , łąk 7 mr. , pastw. 42 mr. ., lasu 65 mr. , w odpadkach 18 mr. , nieuż. 7 mr. ; bud. mur. 7, z drzewa 7; płodozm. 14pol. , las nieurządzony, pokłady wapna, młyn wodny. Wś S. 30 os. , 210 mr. ; wś Podlesie 19 os. , 252 mr. Wymienione w potwierdzeniu posiadłości klasztoru tynieckiego przez Grzegorza IX z 1229 r. , w liczbie wsi dających opłaty klasztorowi. W polowie XV w. S. , wś w par. Srzeniawa, własność Sulisławskiego, miały 5 łan. km. , z których dziesięcinę, wartości 6 grzyw. , płacono prebendzie krakowskiej zwanej krzeszowską. Folw. rycerski, karczma, 3 zagr. z rolą płacili dziesięcinę pleb. w Szreniawie Długosz, L. B. , II, 36. 3. S. , 1366 r. Sulislavicz, 1370 Sulistovice, w XV w. Sulyslavicze, wś, pow. sandomierski, gm. Łoniów, par. Sulisławice. Leży w żyznej i malowniczej okolicy, o 24 w, na zach. płd. od Sandomierza, około 5 w. na zach. od Koprzywnicy, posiada kościół par. mur. , 37 dm. , 345 mk. S. Poduchowne, wś, ma 3 dm. , 25 mk. W 1827 r. 27 dm. , 232 mk. W 1885 r. fol. S. rozl. 269 mr gr. or. i ogr. 249 mr. , łąk 9 mr. , past. 5 mr. , nieuż. 6 mr. ; bud. mur. 4, z drzewa 7; płodozm. 11pol. Wś S. 35 os. , 166 mr. ; wś S. Poduchowne 48 mr. Jest to jedna ze starszych osad. W akcie z 1366 r. występu Sulisławice Sulislave Sulisławice Sulistrowa Suliszewice Sulistrowice Suliszcza Suliszew Sulisławice ją jako świadkowie Ilik z synem Imramem de Sulislavicz, W wyroku sądu ziemskiego sandomierskiego z 1370 r. występuje jako świadek Marek z S. Kod. Małop. , II, 202, 241. W połowie XV w. jest tu już kościół paraf. drewniany, p. w. Narodz. P. Maryi. Dziedzicami wsi są Jan Lenartowicz i Albert Gorzyceński. Dziesięcinę z łanów km. i kar czem pobierał klasztor jędrzejowski. Dwa fol. i zagrodnicy dawali pleb. swojemu. Do plebana należały role porozrzucane, łąka, za grodnik i karczma z rolą dającą 1 seksag. czynszu Długosz, L. B. , II, 349. Według reg. pob. pow. sandomierskiego, z 1508 r. wś Sulisławice i Jakimowice, własność Mateusza Czartkowskiego, płaciły pob. 16 gr. Część S. Krzesimowskiej płaciły z innymi wsiami pob. 1 grzyw. 12 gr. W 1578 r. Stanisław Wol ski płaci w S. od 8 osad, 2 1 4 łan. , 1 ogrod. z rolą, 3 ogr. bez roli, 1 kom. , 2 ubogich Pawiński, Małop. , 168, 459, 460. Kościół tutejszy stał się głośnym od połowy XVII w. w całej ziemi sandomierskiej z cudownego obrazu M. Boskiej, który wedle akt kościelnych miała przywieźć ze wschodu w 1610 r. niejaka Dorota Ografina. Jestto obrazek ma leńki, 9 cali wysoki, na drzewie malowany, w srebrnych ramach, ozdobiony perłami, ru binami, turkusami. Zaczął słynąć jako cudo wny około 1655 r. Współcześnie rozpoczyna się rozgłos obrazu w Studzianny w Opoczyńskiem i płacze obraz M. Boskiej w Dzierzgo wie Dzierzków nad Nidą. Oba te obrazy opiewa Kochowski, Około 1600 r. na miejscu drewnianego wzniesiono kościołek murowany, który przetrwał do ostatnich czasów. W 1857 r. zaczęto zbierać składki na budowę nowej, okazałej świątyni. W 1865 r, wygotowano plan i następnie rozpoczęto budowę kościoła w stylu ostrołuku angielskiego, z dwoma wie żami. Poświęcenie świątyni po jej ukończe niu nastąpiło 1888 r. Odpusty tutejsze ściągają tysiące pobożnych z dalszych okolic. Wyszła z druku książeczka Wiadomość o cudownym obrazie M. Boskiej Bolesnej w S. Warszawa, 1857, Opisy kościoła dawniej szego i teraźniejszego wraz z rysunkami po dawał Tygod. Illustr. z 1860 r. , V, 315, 1871 r. , VIII, 40 i z 1884 r. Nr. 1103. S. , par. , dek. sandomierski dawniej koprzywnicki, 1409 dusz. Br. Ch. Sulisławice 1. niem. Zuelzendorf, 1324 Czulislawicz, Sulislai villa, 1375 Czoelczilndorf, 1385 Czulczendorf, wś i dobra nad rz. Ślęzą, pow. niemczyński, kościół par. ewang. w miejscu, kat. Protzan. Wś ma 111 ha 83 roli, 67 dm. , 345 mk. 35 kat. ; dobra 395 ha 327 roli, 27 łąk, 20 lasu, 5 dm. , 92 mk. 26 kat. . Na obszarze wsi znajdują się źródła Slęzy, która w pobliżu nich obraca już młyn, Przy wsi znajduje się kolonia zwana u ludu złodziejską, urzędownie zaś Zułzendorf Neu al. Haschkerei, ma 7 dm. , 24 mk. 2. S. , niem. Zuelzendorf, 1208 Sulizlauisdorf, Sulyslawendorf, Zulezlai villa, 1389 Czolczendorf, wś i dobra, pow. świdnicki, par. ew. Świdnica, kat. Wierzbno. Wś ma 30 ha 20 roli, 16 dm, 139 mk. 14 kat. ; dobra 189 ha 152 roli, 8 dm. , 111 mk. 25 kat. . Sulistrowa, wś, pow. krośnieński, nad lw lą praw. dopł. Wisłoki, przy drodze z Żmigroda do Rogów. Par. rz. kat. w Kobylanach. Z os. Brzozówką i obszarem dwor. ma 35 dm. i 196 mk. rz. kat. Posiadłość większa Miecz. Kozubowskiego, do której należy także młyn, wynosi 320 roli, 63 łąk, 7 ogr. , 9 past, i 12 mr. nieuż. ; pos. ma. ma 98 roli, 22 łąk i 6 mr. past. W 1581 Pawiń. , Małop. , 118 dziedziczył S. Stan. Bolikowski, który płacił od 2 zagr. z rolą i 1 rzemieślnika. Gra niczy na zach. z Kobylanami, na płn. z Nienanowem, na wschód z Grabaniną a na płd, z Makowiskami. Mac. Sulistrowice, wś i folw. nad rzką Jabłonnicą, pow. radomski, gm. Wieniawa, par. Wysoka, odl. od Radomia 28 w. , ma 15 dm. , 106 mk. W 1827 r. 10 dm. , 67 mk. W 1886 r. fol. S. rozl. mr. 351 gr. or. i ogr. mr. 223, łąk mr. 13, past. mr. 39, lasu mr. 63, nieuż, mr. 13; bud. mur. 4, drewn. 6, las nieurządzony, młyn wodny. Wś S. os. 9, mr. 84. W połowie XV w. S. , wś, w par. Wysoka, własność Krystyna Sulistrowskiego, miała łany km. , folw. rycerski. Ze wszystkich ról płacono dziesięcinę pleb. w Wysokiej Długosz, L. B. , II, 522. Według reg. pob. pow, radomskiego z r. 1508 z części Jana ze Sulistrowic dawano poboru gr. 5. W r. 1569 J. Sulistrowski miał 3 łany, 1 zagr. Pawiński, Małop. , 309, 473. Br. Ch. Suliszcza, pow. wasylkowski, ob. Rokitna t. IX, 704. Suliszew, wś i folw. nad rzeczką Rawką, pow, skierniewicki, gm. Doleck, par. Rawa Stara, odl. 8 w. od Skierniewic na płd. wsch. , ma 25 os. , 269 mk. W 1827 r. 14 dm. , 170 mk. Ludność włościańska zajmuje się wyro bem kaszy jęczmiennej. W 1875 r. fol. S. rozl. mr. 674 gr. or. i ogr. mr. 398, łąk mr. 146, past. mr. 38, lasu mr. 40, nieuż. mr. 52; bud. mur. 5, drewn. 19; młyn wodny, pokła dy torfu. Wś S. os. 26, mr. 318; wś Sewe rynów os. 19, mr. 102. Br. Ch. Suliszewice, w XVI w. Schulyschewycze, wś, fol. i kol. nad rzką Cienią, pow. kaliski, gm. i par. Staw, odl. od Kalisza w. 23; kol. ma 13 dm. , 112 rak. ; fol. 2 dm. , 39 mk. ; wś 12 dm. , 111 mk. W 1827 r. 17 dm. , 143 mk. Do 1877 r. jedną całość z 8. stanowił fol. Jarki, przyłączony następnie do dóbr Kołdów, Sulkówstok Suliszka Suliszów Suliszowice Sulk Sulkau Sulków Sułkowice Sulkowo Sulkowskie Bud Sulmice Suliszka Częścią S. był też fol. Mikołajewszczyzna. W 1881 r. fol. S. rozl. mr. 520 gr. or. i ogr. mr. 417, łąk mr. 38, past. mr. 44, nieuż. mr. 21; bud. mur. 7, drewn. 12; płodozm. 5 i 10polowy, pokłady torfu. Wś S. os. 16, mr. 166. W 1868 r. fol. S. Mikołajewszczyzna rozl. mr. 120 gr. or. i ogr. mr. 115, łąk mr. 3, nieuż. mr. 2. Wś Suliszewice os. 31, mr. 172. Na początku XVI w. łany km. dają plebanowi w Stawie po mierze żyta i owsa z łanu Łaski, L. B. , II, 65. Według reg. pob. pow. sieradzkiego wś Suliszowice, w par. Staw, miała w 1553 r. 10 łan. , w 1576 r. 11 łan. Pawiń. , Wielkp. , II, 218. W 1734 r. S. zostały zniszczone przez stronników Augusta III. Suliszka, wś i fol. , majorat rząd. , pow. ra domski, gm. Zalesice, par. Wierzbica, odl. od Radomia 17 w. , ma 29 dm. , 259 mk. , 96 mr. dwors. , 632 mr. włośc. W 1827 r. 19 dm. , 138 mk. , par. Skaryszew. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1569 wieś Suliszka, w par. Wierzbica, miała 3 łany Pawiński, Małop. , 307. Br. Ch. Suliszów 1. Dolny i Górny, wś i fol, pow. sandomierski, gm. i par. Łoniów, odl. od Sandomierza 20 w. , ma 29 dm. , 261 mk. W 1827 r. 49 dm. , 183 mk. Dobra S. składają się fol. S. Górny, S. Dolny, attyn. Łąki Sulisławskie, rozl. mr. 667 fol. S. Górny gr. or. i ogr. mr. 250, łąk mr. 9, past. mr. 10, nieuż. mr. 12; bud. mur. 3, drewn. 10; płodozmian 7 i 6pol. ; fol. S. Dolny gr. or. i ogr. mr. 199, past. mr. 13, lasu mr. 111, nieuż. mr. 4; bud. drewn. 2; płodozm. 5 i 9pol. , las nieurządzony; Łąki Sulisławskie mr. 57, nieuż. mr. 1. Wś S. os. 28, mr. 227. W połowie XV w. wś S. , w par. Łoniów, własność Wnorowskiego h. Strzegomia, miała łany km. , karczmy, z których płacono dziesięcinę wartości 7 grz. , bisk. krakowskiemu. Folw. rycerski płacił pleb. w Łoniowie. Była karczma z rolą i zagr. Długosz, L. B. , II, 346, 347. W 1578 r. Adam Lubański po Gotkowskim płaci od 5 osad. , 2 1 2 łan. , 1 ogr. , komor. i 4 ubogich. Stanisław Suliszowski od 4 os. , 1 łanu, 1 ogr. , 1 kom. , 1 ubog. rybaka Pawiń. , Małop. , 167. 2. S. , wś i fol. , pow. stopnicki, gm. i par. Piotrkowice, odl. 28 w. od Stopnicy. W 1827 r. 15 dm. , 135 mk. W 1884 r. fol. S. rozl. mr. 1352 gr. or. i ogr. mr. 319, łąk mr. 100, past. mr. 53, lasu mr. 858, nieuż. mr. 22; bud. mur. 6, drewn. 7; płodozm. l0pol. , las nieurządzony, pokłady kamienia wapiennego, torfu. Wś S. os. 28, mr. 220. W połowie XV w. wś S. , w par. Piotrkowice, miała łany km. , folw. , karczmę, z których płacono dziesięcinę, wartości 4 grz, pleb. w Piotrkowicach Długosz, L. B. , II, 395. Według reg. pob. pow. chęcińskiego z r. 1508 wś Suliszów, Grabowiec, własność Zalaszów, płaciły pob. 46 gr. 9 den. W r. 1540 Łuczycki ma w S. jedną część, Rzeczyccy posiadali drugą Część, Zajączek trzecią a Kuszewski czwartą. Były tam 4 dwory, 4 folw. , 1 kmieć na półłanie i 3 zagr. , 2 sadzawki, lasy, łąki. Całość otaksowano na 150 grzyw. W r. 1573 były 4 łany, 2 zagr. Pawim, Małop. , 271, 485, 589. Br. Ch. Suliszowice, wś i os. leś. , pow. częstochowski, gm. Olsztyn, par. Przybyszów; wś ma 60 dm. , 341 mk. , 971 mr, ; os. leś. 1 dm. , 4 mk. , 15 mr. dwor. ; os. karcz. 1 dm. , 5 mk. , 1 1 2 mr. Według reg. pob. pow. lelowskiego z r. 1581 wś S. , w par. Przybyszów, własność zamku olsztyńskiego, miała 3 1 2 łan. km. , 1 czyn. , 2 zagr. z rolą Pawiń. , Małop. , 75. Wś ta wchodziła w skład ststwa olsztyńskiego. Sulk, jezioro pod Ryńskiem, w pow, wąbrzeskim. Wspomina je dok. z 1341 r. Ob. Ryńsk. Sulkau, wś, pow. górski Szląsk, par. ew. i kat. Tschirnau. W r. 1885 było 40 dm. , 189 mk. 7 kat. , 234 ha. Sulki 1. wś, pow. węgrowski, gm. Borze, par. Czerwonka, ma 20 dm. , 108 mk. , 692 mr. W 1827 r. 17 dm. , 95 mk. W 1476 r. istnieje już, leży w ziemi liwskiej Kod. Maz. , 272. 2. S. , wś drobnej szlachty i włośc, pow. łomżyński, gm. i par. Szczepankowo. W 1827 r. 16 dm. , 97 mk. 5. S. , pow. łomżyński, ob. Grądy 14. . 4. S. , ob. Rykacze. Sulków, ob. Suków. Sułkowice, niem. Zuelkotvitz, Zilchowitz, 1340 Sulcow, wś i dobra nad rz. Cynną, pow. głupczycki, par. Baborów. Posiada kaplicę katol. od 1819 r. , szkołę 895 ha, 811 mk. 799 kat. , 12 ew. . Dawna własność zakonnic w Raciborzu. Ludność polska. Ob. Dziełów. Sulkowo 1. wś, pow. pułtuski, gm. Gołębie, par. Winnica. W 1827 r. 6 dm. , 69 mk. , par. Gąsiorowo. 2. S. , wś nad rz. Skrwą, pow. lipnowski, gm. i par. Tłuchowo, odl. o 25 w. od Lipna, ma 9 dm. , 91 mk. , 209 mr. 60 nieuż. . W 1827 r. 7 dm. , 40 mk. 3. S. , ob. Sułkowo. 4. S. Męczki, pow. łomżyński, ob. Męczki. Sulkowskie Budy, pow. ciechanowski, ob. Budy 39. . Sulkówstok, ob. Et kacze 1. . Sulmice, wś i folw. w pobliżu rzki Kalinówki, pow. zamojski, gm. Stary Zamość, par. kat. Skierbieszów; cerkiew par. i szkoła początkowa. Leżą w lesistej okolicy, o 20 w. na płn. od Zamościa, o 18 w. od Krasnegostawu, mają 2 dm. dwor. , 28 os. włośc, 363 mk. 28 kat. , 751 mr. dobrej ziemi. W 1827 r. 32 dm. , 233 mk. Fol. S. należy z obszarem 452 mr. do klucza zwierzynieckiego dóbr Zamoyskich. Cerkiew par. drewniana, niewiadomej erekcyi, istniała już 1661 r. , obecna z r. 1792, odnowiona r, 1868 kosztem rządu. Do Sulmierz Sulmierz Sulmierzyce par. należy cerkiew fil. w Monastyrku. Podobno istniał tu kiedyś klasztor bazylianów. Sulmierz, wś i fol. pow. ciechanowski, gm. Regimin, par. Niedzborz, odl. 8 w. od Ciechanowa, ma 25 dm. , 317 mk. , 1924 mr. Sulmierzyce al. Szulmierzyce, w XVI w. Szulymyrzycze, wś, fol. i dobra, pow. noworadomski, gm. i par. Sulmierzyce, odl. 18 w. od Radomska, przy trakcie do Szczercowa. Posiadają kościół par. mur. , dom modlitwy żydowski, szkołę początkową, urząd gm. , 87 dm. 22 na obszarze folw. , 990 mk. 212 na folw. . Dobra S. składały się w 1870 r. z fol. S. i Anielów, nomenkl. Wiśniów, Dygadaj i Winek, rozl. mr. 3292 fol. S. gr. or. i ogr. mr, 1099, łąk mr. 221, past. mr. 167, wody mr, 23, lasu mr. 1186, zarośli mr. 7, w wie czystych dzierżawach mr. 443, w osadach mr. 12, nieuż. mr. 67; bud. mr. 7, drewn. 34; płodozm. 10 i 12pol. , las urządzony; fol. Anielów gr. or. i ogr. mr. 247, zarośli mr. 18, nieuż. mr. 2; bud. drewn. 3; płodozm. 10pol. W 1870 r. było 2 gorzelnie, fryszerka, młyn wodny i wiatrak. W skład dóbr wchodziły poprzednio wsi S. os. 82, mr. 680; Eligiów os. 24, mr. 425; Ksawerów os. 5, mr. 102; Stanisławów os. 11, mr. 236; Puszcza os. 8, mr. 50. Prócz tego na gruntach poducho wnych powstał fol. S. Poduchowne 1 dm. , 6 mk. , 96 mr. i os. karcz. 1 dm. , 30 mk. , 1 mr. włośc. Wieś ta była gniazdem rodziny Sulimierskich. W 1552 r. Jan Sulimierski płaci tu od 27 osad. na 9 łanach, 5 młynów i 2 kar czem Pawiński, Wielkop. , II, 204. Kościół par. drewniany, p. w. św. Jadwigi, istniał tu już w XV w. Uposażenie plebana na począt ku XVI w. stanowiły 2 półłanki w każdem polu a więc 3 łany, plac z 2 ogrodami pod karczmą przy karczmie dziedzica, dwie łąki w lesie Ostrów pod karczmę. Dziesięciny z folw. , 2 1 2 łan. km. i 2 karczem szły dla ple bana; łany km. dawały na stół arcybiskupi a pleb. po trzy kor. żyta i 3 owsa z łanu za meszne Łaski, L. B. , I, 491, II, 394. Część dziesięcin kmiecych, do wysokości 3 grzyw. , Wojciech Jastrzębiec, arcyb. gnieźn. , nadał kościołowi w Strykowie. Od 1690 do 1731 r. do kościoła w S. należał kościół fil. w Stróży. Po zgorzeniu w 1800 r. starego kościółka modrzewiowego, wzniesiono 1806 r. nowy murowany. Wzrastająca ludność w parafii spowodowała rozszerzenie dobudowanie naw bocznych w ostatnich czasach. S. par. , dek. noworadomski dawniej brzeźnicki, 4894 dusz. S, gmina należy do sądu gm. okr. I w Pajęcz nie, st. poczt, i dr. żel. NowoRadomsk. Ma 10232 mr. obszaru i 3994 mk. Br. Ch. Sulmierzyce, też Sulmirzyce, dawniej Szulmirzyce, Sulimirzyce, miasto w pow. odolanowskim, dek. krotoszyńskim, o 12 klm. na płd. wschód od Krotoszyna, na trakcie kaliskowrocławskim, na pół drogi 9 klm. między Odolanowem i Zdunami, przy granicy Szląska, w okolicy wzn. 127, 7 mt. od strony Chwaliszewa, 135 mt. od Chruszczyna al. Chróślin, 130 mt. od Odolanowa i pochylającej się ku dolinie Płonki 121 mt. , przedzielone tą Płonką Schwarzwasser na Mapie niwelacyjnej z r. 1887, praw. dopływem Baryczy, od Błonia, przedmieścia, ma 239 dym. , 2630 mk. , kościół par. kat. , szkołę, st. tel. , urząd poczt, wiatraków wokoło miasta i 5 jarmarków do roku. Jest siedziba komisarza obwodowego, urzędu stanu cywilnego i lekarza. Z miasta wychodzą drogi bite do Krotoszyna, Odolanowa i Mielicza. Herb wyobraża zamczysko o trzech wieżach z strzelnicami. Pierwotny kościół p. w. W W. Św. zgorzał około 1623 r. ; odbudowany, runął w pierwszych latach bieżącego stulecia. Dzisiejszy, p. w. Wniebowzięcia N. M. Panny, z wieżą murowaną, stanął w r. 1809 staraniem Jana Kupajskiego, proboszcza. Przy kościele są bractwa Rożańcowe od r. 1639 i szkaplerzowe od roku 1640. Są tu 2 altarye św. Anny i św. rożańca. Parafię, liczącą 4927 dusz, składają Chruszczyn Chrośliny, Chwaliszewo z kościołem fil. , Sulmirzyce i Uciechów nie Miechowo. Szkoły par. znajdują się w Chwaliszewie, S. i Uciechowie. Na placu kościelnym stoi pomnik Fabiana Seb. Klonowicza Acernus Sulmiricensis, poety, który był synem miejscowego młynarza Klona i urodził się w młynie zwanym Długołęka około r. 1551 rysunek pomnika podał Tyg. Illustr. z 1862 r. , t. V, 258. Mieszkańcy trudnią się rolnictwem, chowem bydła, wyrabianiem oleju i drobnym handlem. W r. 1579 było 14 łan. os. ; burmistrz Mikołaj Urbanowski złożył z miasta 2 fl. 12 gr. soszu podwójnego; innych podatków płacono w ogóle 23 fl. 18 gr. od 5 szewców, 4 krawców, 2 rzezników, garncarzy, kołodziejów i bednarzy, od jednego kuśnierza, kowala, płóciennika, piekarza, szynkarza i przekupki, tudzież od 17 komorników. Do r. 1620 nie zmieniła się opłata soszu, ani liczba łanów osiadłych; inne podatki wynosiły 40 fl. 24 gr. , t. j. od 10 szewców, 2 kuśnierzy, bednarzy, piekarzy, płócienników i kowali, 6 krawców, 4 rzeźników i kołodziejów po 15 gr. ; od 29 komornic po gr. ; od 2 kół walnych po 24 gr. , tudzież od 14 źrzebi roli po 30 gr. Przy schyłku zeszłego wieku istniały jeszcze 2 kościoły; dymów było 219 i 1311 mk. , między którymi 9 żydów, 14 szewców, 8 młynarzy, 7 krawców, po 4 stolarzy i garbarzy, 3 garncarzy, po 2 Olejników, kowali, kołodziejów i cieśli, jeden mielcarz, tokarz i muzykant. Miasto utrzymywało 2 stróżów nocnych; dochody wyno Sulminek Sulm Sulmin siły 833 a rozchody 406 tal. W r. 1809 było w S. i na przedmieściu Błoniu około 1700 mk; 1816 r. 1689 mk. ; 1837 r. 2305 mk. ; 1858 r. 2455 mk; 1871 r. 2746 mk. W r. 1848 mówiło tylko po polsku 2167 mk. , tylko po niemiecku 67, obudwoma zaś językami władało 428 mk Przedmieście Błonie ma 53 dm. i 491 mk. i tworzy z miastem i leśniczów ką okrąg, który w r. 1885 liczył 293 dm. , 654 rodzin, 3130 mk. 1446 płci męż. , 1684 żeń. , 2878 kat. , 209 prot. , 43 żyd. i 3060 ha 1752 roli, 505 łąk, 591 lasu. Las miejski zowie się Świętomarcińskim od św. Marcina, który, jak mówi podanie, siedział tam na pu stelni, i graniczy z innemi lasami, które się gają na Szląsk i popod Krotoszyn. W tych lasach, o 3 1 2 klm. na płn. zach. od S. , 2 klm, na płd. zach. od Chwaliszewa, znajduje się okop kolisty, 380 kroków obwodu i 3 1 2 mt. wysokości; miało tu niegdyś stać zamczysko, którego dziedzic, jak niesie podanie, takie posiadał skarby, że mógł wybrukować tala rami drogę do samego Poznania. Pod S. od kopano kilka cmentarzysk z popielnicami i różnemi przedmiotami z kamienia, bronzu i że laza, opisanemi przez Wł. Jażdżewskiego. Przywilejem z d. 26 grudnia 1457 r. miasto uzyskało różne swobody od króla Kazimierza za wstawieniem się Mikołaja Gruszczyńskie go, ststy odolanowskiego; w r. 1604 Zygmunt III nadał podobny przywilej. W r. 1524 znajdowała się w S, komora celna; r. 1638 spalono tu Małgorzatę Turowczynę, posą dzoną o czarodziejstwo. S. wchodziły w skład ststwa odolanowskiego. Wójtowstwo miej scowe trzymał około r. 1773 75 doktor de la Casa; toczące się o nie i o granice ststwa spory rozsądzić miała wyznaczona uchwałą sejmową komisya Konstyt. , 151 2. Zabrane przez rząd pruski, przeszły w r. 1819 na własność księcia ThurnTaxis. Dawne przy wileje miasta zebrał i ogłosił C. F. W. Altman w r. 1866. E. Cal. Sulmin 1. 1717 Sulmino, dobra ryc, pow. gdański górny, st. p. i kol. Lubiewo o 3, 5 klm. , par. kat. Żukowo. Leży niedaleko Raduni, na wzn. 366 st. npm. , w malowniczej okolicy, tuż nad granicą pow. kartuskiego, ma 618 ha 181 roli or. , 74 łąk, 270 lasu; 1885 r. 11 dm. , 26 dym. , 94 mk. kat. , 65 ew. , 1 żyd. ; szkoła ew. , mlekarnia, hodowla owiec rasy Rambouillet i Negretti. Przy dworze park z staremi lipami i dębami. Na końcu ogrodu grobowiec familii v. Gralath, do której dobra te już w r. 1858 należały. R. 1742 posiadał je Conradi, który w Jankowie utworzył zakład wychowawczy dla chłopców ob. Land und Leute d. Landkr. Danzig v. Brandstaeter, str. 183. Przywilej krzyżacki z r. 1340 opiewa, że Sulmin obejmuje wraz z sołec twem włók 40 ob. Odpisy Dregera w Peplinie, str. 58. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacił tu Jackowski od 4 włók osiadł. karcz. , 4 ogr. , 10 fl. . 12 gr. ob. Roczn. T. P. Nauk w Pozn. , 1871, str. 174. Podług taryfy na symplę z r. 1717 płacono 1 zł. 6 gr. ob. Cod. Belnensis w Peplinie, str. 83. Mesznego pobierał prob. ztąd 17i0 r. 6 kor. żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 140. R. 1780 było 37 kat. i 24 akat. Wizyt. Rybińskiego, str. 234; dziedzicem był Gdańszczanin Conradi. 2. S. , dziś Rychtowo ob. , wś, której śladem jest ta drobna osada, w powiecie kartuskim. Tu za czasów krzyżackich odbywały się sądy pod przewodnictwem komtura gdańskiego; tu zbierali się też z okolicy zobowiązani do służby zbrojnej, których było 60. S. i Mąkocin stawiały 2 zbrojnych jeźdźców. R. 1439 nadaje zakon dobra tutejsze rajcy gdańsk. Bert. Buramer ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ter. , VI, 136. Kś. Fr. Sulminek, niem. Conradienhof, wyb. do Sulmina, pow. gdański górny. W najnowszym spisie niewymienione. Nazwę niem. przybrało od rodziny Conradi, do której dawniej należało. Kś. Fr. Sulmów, w XVI w. Schulymowo, Sulimów majus et minus, wś, fol. i dobra, pow. turecki, gm. i par. Goszczanów, odl. 22 w. od Turka, 2 w. od Koźminka, ma 24 dm. , 384 mk. wraz ze wsią Sulmówek. W 1827 r. 19 dm. , 170 mk. Dobra S. składały się w 1885 r. z fol. S. i Sokołów, rozl. mr. 1211 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 366, łąk mr. 13, past. mr. 38, lasu mr. 47, nieuż. mr. 24; bud. mur. 17, drewn. 15; płodozm. 6 i 9pol. ; fol. Sokołów gr. or. i ogr. mr. 228, łąk mr. 8, past. mr. 3, lasu mr. 462, nieuż. mr. 22; bud. mur. 3, drewn. 1; płodozm. 7pol. , las urządzony. Wś S. os. 24, mr. 239; wś Sokołów os. 24, mr. 95. Dobra te w ostatnich czasach były własnością Unrugów. W 1533 r. S. majus, miał 1 łan, 1576 r. 2 łany; S. minus dziś Sulmówek 1553 r. 2 łany, 1576 r. 1 2 łanu Pawiński, Wielkop. , II, 223, 224. Br. CL Sulmówek 1. wś i fol, pow. turecki, gm. i par. Goszczanów, odl. 22 w. od Turka. Wś ma 4 dm. ; co do ludności ob. Sulmów; folw. ma 1 dm. , 40 mk. W 1827 r. 2 dm. , 18 mk W 1885 r. fol S. rozl. mr. 214 gr. or. i ogr. mr. 158, łąk mr. 46, zarośli mr. 3, nieuż. mr, 7; bud. mur. 1, drewn. 5, wiatrak. Wś 8. os. 6, mr. U. 2. S. Chrustny, w XVI w. Schulymowko, wś i folw. nad strugą Białoś, pow, kaliski, gmina Staw, parafia Chlewo, odl od Kalisza 25 w. Wś ma 2 dm. , 34 mk. ; folw. 3 dm. , 50 mk W 1878 r. fol. S. Chrustny rozl. mr. 185 gr. or. i ogr. mr. 146, łąk mr. 28, past. mr. 4, nieuż. mr. 7; bud. z drze Sulmin Sulno Sulnowo Sulnówko Sulów Sulnikowo wa 5. Wś os. 6, mr. 12. Na początku XVI w wieś ta istnieje i należy do par. Chlewo Łaski, L. B. . I, 60. . Br. Ch. Sulnikowo, 1257 r. Solnihowo, wś i folw. , pow. pułtuski, gm. Kozłowo, par. Gzy, odl. 8 w. od Pułtuska, ma 92 mk. W 1827 r. 25 dm. , 190 mk. , par. Klukowo. W 1887 r. fol. S. rozl. mr. 283 gr. or. i ogr. mr. 184, łąk mr. 16, past. mr. 54, lasu mr. 22, nieuż. mr. 8; bud. mur. 1, drewn. 6. Bogussa miles de Poltowsk tribunus roku 1257 nadaje kościołowi płockiemu villam suam que vocatur Solnikowo Kod. Maz. , 20. Dobra S. , składające się ze wsi i folw. t. n. , wchodziły w skład dóbr Golądkowo, należących do bisk. płockich. Po zabraniu dóbr na rzecz skarbu, weszły w skład dóbr narodowych Golądkowo. W 1819 r. S. ma 5 osad pańszczyźnianych 3 puste, wysiewających po 5 kor. jarzyn i tyleż ozimin i zbierających po 3 fur siana; każda osada posiadała 35 mr. , z których odrabiała po 78 dni sprzęż. i tyleż pieszych do folw. , nie licząc prestacyi i naturalii oddawanych do dworu w Golądkowie; 6 kopiarzy, razem 29 męż. , 14 kob; 2 konie, 4 woły, 8 krów, 2 jałówki, 8 świń. Na folw. wysiewano 4 kor. pszenicy, 23 żyta, 9 jęczm. , 21 owsa, 6 gryki, 1 grochu; zbierano 20 fur siana; na folw. było 2 fornali, 1 włodarz, 3 parob. , 2 pasterzy, 2 dziewki, 1 dm. , 6 koni, 8 wołów, 16 krów, 6 jałowic, l0 świń. Wieś i folw. płaciły wytyczne wieś płaciła wytyczne lub 56 złp. do kolleg. w Pułtusku. Br. Ch. Lu. Krz. Sulno, wś włośc, pow. będziński, gm. olkusko siewierska; ma 19 dm. , 145 mk. , 75 mk. ; ob. Strzemieszyce, Sulnówko 1. al. Solnówko, niem. Sullnowko, dok. Solnaw 1400, Sulna 1436, Solnowa 1565, Sulinowko 1649, Sulnowka 1749, wieś, pow. świecki, stacya poczt. i parafia kat. Swiecie o 1 4 mili, 682 ha 488 roli or. , 10 ląk, 30 lasu; 1855 r. 57 dra. , 95 dym. , 441 mk. , 358 kat. , 83 ew. Szkoła kat. 169 dzieci. Przywilej Świecia z r. 1338 podaje, że S. należało do tego miasta, obejmowało 29 włók. Osadnicy płacili rocznie od włóki 3 wiardunki na M. B. Gromn. , a od każdego placu, 10 prętów długiego i 2 szerokiego, po wiardunku na św. Marcin ob. Wegner Ein Pommer. Herzogthura, II, str. 85. R. 1565 miało 4 osiadłe włóki i 7 gburów, płacących 21 grzyw. 15 gr. Osadnicy mieli pomagać miastu przy mostach i tamach, a pewną część roli miejskiej musieli sami obrabiać, obsiewać i kosić. Zamek zbierał z tego obszaru łaszty żyta i tyleż zboża jarego. Mesznego dawało tu 1649 r. 5 gburów po 1 kor. żyta; 4 zagrod. było wolnych. R. zaś 1711 pobierał prob. świecki ztąd 7 korcy żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Rybińskiego, str, 268. R. Słownik Geograficzny T. XI. Zeszyt 128. 1749 obejmowało S. 14 włók; 1773 r. zaś 19 włók 26 mr. ; 1789 r. było tu 11 dym. ob. Zeitsch. des Westpr. Gesch. Ver. , 1886, str. 327. 2. S, , niem. Kl. Sulinowko, kilka wyb. pod wsią tejże nazwy, powstałych na karczowisku, które r. 1822 zostało puszczone wwieczystą dzierżawę. KL Fr. Sulnowo, niem. Sullnowo, 1400 r. Solnow, 1424 Solnaw, 1565 Solnowo, dobra, pow. świecki, st. p. , kol. i par. kat. Swiecie o 3, 5 klm. , 546 ha 423 roli or. , 27 łąk, 27 lasu; 1885 r. 8 dm. , 30 dym. , 214 mk. , 98 kat. , 116 ew, , gorzelnia i młyn parowy, owczarnia rasy Rambouillet, tryki rasy Hampshire i Southdown, hodowla koni wschodniopruskich, świni i bydła. Wspominane w dokum, z 1400 r. jako Solnow. Około r. 1447 nadaje w. m. Konrad v. Erlichshausen 6 pustych włók we wsi Solnaw Mikołajowi Claus vom Ende ob. Wegner Gesch. ein Pom. Herzogthum, II, str. 36. Za czasów polskich należało S. do ststwa świeckiego; włók obejmowało 32, z których r. 1565 sołtys 3 posiadał, 3 inne sołeckie były puste, 4 wolne posiadał podstarosta świecki Mokierski; nadane mu były przez króla za zasługi położone około zamku świeckiego; resztę 22 włók trzymało w dzierżawie 11 gburów, którzy na folw. zamkowym czynili tłokę i płacili po 1 grzywnie i po 2 kury od włóki. Karczmarz, bez obowiązku tłoki, miał prawo do 1 mr. w każdem polu i płacił 3 grzyw. czynszu. Dwaj na gburskich posiadłach siedzący zagrodnicy, pracujący u gburów, mogli być pociągnięci do tłoki na folw. tylko za osobną zapłatą. Jez. Deczno, w ryby nie bardzo obfite, zabrał jakiś Elbieski, który też nie pozwalał ubogim ludziom bydła wypędzać na pastwiska, do czego oddawna mieli prawo. Suma prowentów ze S. do zamku świeckiego wynosiła, oprócz tłoki, 25 grzyw. i 44 kur. Mesznego płacili tutejsi włościanie i sołtysi r. 1565 po 1 macy owsa od włóki; r. 1649 dawał każdy z 11 gburów po 1 kor. owsa, podczas gdy 4 ogrod. było wolnych. R. 1711 pobierał prob. świecki ztąd 10 1 2 kor. żyta ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 268. R. 1676 liczył folw. i wś 60 mk. Według taryfy na symplę z r. 1682 i 1717 płaciło S. 29 gr. 13 1 2 fen. R. 1718 zostało tutejsze lemaństwo za 660 zł. sprzedane. R. 1773 obejmuje S. 19 włók folwarkowych i 10 włościańskich, 14 dym. i 62 mk. kat. , między nimi 2 wolnych sołtysów i 6 zagród. R. 1791 zostały dobra obciążone kanonem w kwocie 300 tal. a za 803 tal. sprzedane. R. 1854 sprzedał je G. Freitag za 66000 tal. Gustawowi Gerlich. R 1875 wreszcie nabył je teraźniejszy dziedzic Rahm ob. Zeitschr. d. Westpr. Gesch. Ver. , 328. Kś. Fr. Sulów, wś i folw. , pow. janowski, gm. i 37 Sulnikowo Sulżyn Sulów Sulów Sulowa Sulszynce par. Zakrzówek, odl. 12 w. od Kraśnika, 28 w. od Janowa; ma 47 osad włośc, 317 mk. , 800 mr. W 1827 r. było 57 dm. , 386 mk. Folw wchodzi w skład dóbr donacyjnych gen. Trepowa Zakrzówek, obejmuje 420 mr. Gleba gliniasta urodzajna. Pod wsią ze wzgórzy biją silne źródła, tworzące rz. Bystrzycę. W potwierdzeniu posiadłości klasztoru koprzywnickiego w 1279 r. przez Filipa, legata papiezkiego, wymieniono Sulicetow; w potwierdzeniu Leszka, księcia krakowskiego, z 1284 r. spotykamy formę Sulichechow Kod. Małop. , II, 114, 155. Widocznie pierwotna forma nazwy była odmienną od dzisiejszej i brzmiała może Sulichow, Sulichowice, już jednak w dokum. z 1277 r. mamy skróconą formę Sulow, a w akcie z 1284 r. Suleiow Kod. Małop. , I, 110, 123. W połowie XV w. wś S, własność klasztoru koprzywnickiego, należała do par. w Kraśniku. Było tu 28 łanów km. , dających klasztorowi po fertonie, 10 jaj, ser, 2 koguty, 2 korce owsa i wołu z łanu każdego rocznie. Obowiązani byli dawać podwody do Pokrzywnicy, uprawić pod zasiew 2 kor. jarzyny i 2 oziminy i zasiać takowe. Trzej ogrodziarze nic nie płacą lecz odrabiają dzień w tygodniu. Dziesięcinę dają kmiecie i ogrodziarze i młyn 1 2 łanu klasztorowi, z połowy łanów snopową, z połowy drugiej pieniężną, po 4 gr. z łanu albo 3 szerokie gr. . Sołtys ma 2 łany dawne i 2 1 2 nowo dodane, sadzawkę i 2 karczmy, z których daje po 1 grzyw. czynszu a z łanów dziesięcinę klasztorowi. Młyn płaci 2 grzyw. czynszu Długosz, L. B. , II, 501 i III, 389. W r. 1531 wsi Sułów, Zakrzów, Bystrzyca, w par. Kiełczowice, miały 12 1 2 łan. , 1 młyn. W 1569 r. we wsi S. , w par. Kraśnik, płacił wójt dziedziczny Jan Kobilski od 1 1 2 łanu Pawiń. , Małop, , 355, 372. Br. Ch. Sulów, szczyt górski w Beskidach szląskich, 943 mt. npm. wzn. Sulowa 1. folw. w Demianowie, pow. rohatyński. 2. S. , część Martynowa, w pow. rohatyńskim. Sulszynce ob. Sulżyn. Sultecken, ob. Ganderkehmem, Sulżyce 1. wś, pow. wilejski, w 1 okr, pol. , gm. Hermanowicze, okr. wiejski i dobra w i865 r. Kowzanów, Starynki, o 8 w. od gminy a 59 w. od Wilejki, przy dr. poczt. z Mołodeczna do granicy pow. mińskiego, ma 9 dm. , 68 mk. w 1865 r. 20 dusz rewiz. . 2. S. , własność ziemska, pow. miński, nale ży do domin. Łanice, Czaplińskich, nabyta w 1863 r. J. Krz. A. Jel. Sulżyn, w dok. Sulszynce w 1570 r. , Sulzincze 1577, Szulzynce 1583, Sulżynce 1589 r. , wś nad Chomorą, pow. zasławski, okr. pol. antoniński, gm. Sulżyn, par. kat, Butowce, o 22 w. na płd. zach. od Zasławia a 150 w. od Żytomierza, przy trakcie poczt. między st. Konstantynowem a Zasławiem, w okolicy lesistej; posiada cerkiew drewnianą. Położenie niskie, mokro i bagniste a gleba popielatka. Domów włościańs. wielo, porozrzucanych po rozmaitych zakątkach leśnych. . Dawniej S. był miastem z zamkiem, którego śladów nawet dziś odszukać niepodobna. Pozostawał zdawna w posiadaniu ks. Ostrogskich. Podług reg. pob. pow. łuckiego z 1570 r. wymieniony pomiędzy innemi osadami należącemi do ks. Ostrogskich, z których pobór wnosi w ogóle Antoni Iłowski, namiestnik Ostrogski, w imieniu Olbrachta Łaskiego, wojewody sieradzkiego. W 1577 r. kn. Konstantyn Ostrogski płaci z mta Sulzincze z domów rynkowych 24 po gr. 4, domów ulicznych 19, co tylko ogrody przy sobie mają, z domu po gr. 2, ogr. po gr. 1, domów półdworz. 24, z roli po gr. 10, z domu po gr. 2, rzemieśl, co ogrody mają 14, 2 rzemiosł. 4, domu po gr. 1, ogr. po gr. 1, przekup, , co domy i ogr. mają, dym. 5, z przekup. po gr. 7, z domu po gr. 1, ogr. po gr. 1. W 1583 r. ks. Janusz Ostrogski, wojewodzie kijowski, z mka Szulzyniecz wnosi z domów rynkowych 12 po gr. 6, 2 domów ulicznych 29, z nędznych chałup 36, z rzeźnika 1, dym. 28, rzemieśl. 5, koło 1 walne, 1 pop. Wreszcie w 1589 r. p. wojewoda wołyński dał z Połonnego i Sulżyniecz flor. 80 Jabłonowski, Wołyń, 15, 43, 131, 156. Na mocy tranzakcyi kolbuszowskiej z 1753 r. oppidum Sulżyn al. Sulżyńce darowane zostały Jabłonowskiemu, cześnikowi w. litew. W bieżącym wieku S. należały do Ciechońskiego, marszałka pow. zasławskiego, potem do jego szwagra Nartowa, od którego nabył Husakowski, ten zaś podzielił na części i sprzedał każdą oddzielnie. Między Zasławiem a Sulżynem stoczoną została bitwa między wojskiem polskiem, dowodzonem przez Suchodolskiego, a Kozakami, pod wodzą Taboreńki i Dońca, która zakończyła się zupełną porażką ostatnich ob. Pamiętn. do panowania Zygmunta III, Władysława IV i Jana Kazimierza, wydał Wójcicki, t. II, 57. J. Krz. Suła, rzeka w pow. mińskim i oszmiańskim, prawy dopł. Niemna. Bierze początek w pow. mińskim, w podgórzach około folw. Bobrowszczyzna u Zieleńskiego mylnie pod wsią Horno, płynie dość bystrym nurtem w kierunku południowym około folw. Suła, wsi Rudniewicze, Gońkowszczyzna, zaśc Dranicy, Żydowicze, drugiego fol. Suła, kędy na rozlewie ma młyn o 5 w. poniżej z prawej strony zasila się rzką Pohrebicą, płynie koło wsi Morozowo, pod mkiem Rubieźewicze ma młyn na rozlewie, płynie pod wieś i folw. Hnieck, o 1 1 2 w. poniżej przyjąwszy pod Sultecken Sulżyce Suła Rudnią z prawej strony rz. Szaciłkę, a z le wej Pierekałkę, ma młyn; w dalszym biegu przepływa pod fol. Karolin i wsią Januszki, o 2 1 2 w. po za którą uchodzi do S. z prawej strony rzka Chalimonówka, połączona z rzką Siermiażką. Od Januszek do folw. Najdzienowioze, na przestrzeni 4 w. prawy brzeg jest lesisty; pod wsią Najdzienowicze młyn; o parę wiorst poniżej S. zasiliwszy się z lewej strony rzką Wołk, zwraca się kręto na za chód, płynie lesistą kotliną ku wsi Nowopole młyn na rozlewie i w ciągłych zakrętach dociera do granicy pow. oszmiańskiego za zaśc. Tulonka. Od Tulonki zwróciwszy się prawie na płnzach. , na przestrzeni 3 w. two rzy granicę pow. mińskiego i oszmiańskiego, poczem wkracza w pow. oszmiański i zato czywszy szerokie koło wśród puszcz ku zaśc. Zubarów, o 4 w. dalej ma ujście w nizinnej miejscowości, naprzeciwko błotnego uroczy ska zwanego ZielonyMoch, po lewej stronie Niemna, w pow. nowogródzkim leżącego. Dłu gość biegu w pow. mińskim około 40 w. , w pow. oszmiańskim około 10 w. ; w górnym biegu ma brzegi malownicze, zasila się wielu bezimiennemi strumieniami, brzegi w wielu miejscach mają zalewne łąki. Rybna na sta wiskach. W czasie rozlewów wiosennych S. w dolnym swym biegu, na przestrzeni 3 mil mniej więcej, począwszy od wsi Nowopole, spławia drzewo z puszcz okolicznych. Teraz spław się zmniejsza z powodu wyniszczenia lasów. A. Jel. Suła 1. dobra nad rz. Sułą, prawym dopł. Niemna, pow. miński, w 3 okr. pol. kojdanowskim, gm. Rubieżewicze, do niedawna w par. katol. Rubieżewicze, teraz Kojdanów, w pobliżu traktu handlowego z Rubieżewicz do Iwieńca, Pierszai i dalej. Dość dawne dziedzictwo Łęskich, mają 2796 dz. ziemi dworskiej; grunta szczerkowe, dość urodzajne, łąki nadrzeczne obfite. Do dóbr należy folw. Pawlucie. Rezydencya zamożna, gospodarstwo staranne. Była tu dawniej kaplica kat. par. Rubieżewicze. W XVI w. było to miejsce królewszczyzną i bodaj należało do starostwa czerkaskiego; nadane przez Stefana Batorego Michałowi Hrybunowiczowi Bajbuzie, który to nadanie odstąpił Aleksandrowi Wiszniowieckiemu, stście czerkaskiemu, na jakową ugodę zapadła uchwała sejmowa w r. 1590 ob. Vol. Leg. , II, fol. 1345. Następnie S. przeszła na własność prywatną Radziwiłłów i należała do końca XVIII w. do klucza Starzyńskiego ob. Starzynki. Miejscowość lekko falista; gorzelnia, młyny, propinacye. 2. S. , dwa pobliskie folw. poradziwiłłowskie u źródeł Suły, pow. miński, własność Ratyńskich; jeden ma 230, drugi 146 dzies. ; miejscowość dość falista, małoleśna, grunta szczerkowe, łąki dobre. A. Jel Suła, rzeka w gub. charkowskiej i połtawskiej, lewy dopł. Dniepru. Bierze początek pod wsią Miłowidową, w pow. lebedyńskim gub. charkowskiej, na pograniczu pow. sumskiego, przepływa w kierunku płd. zachod. przez powiaty lebedyński, romeński, łochwieki, łubieński, chorolski, zołotowski i kremieńczugski i w pobliżu mka CzyhyrynDu browy Czyhryńska Dąbrowa trzema ramio nami uchodzi do Dniepru. Długa 360 wiorst, szeroka do 20 saż. , głęboka od 2 do 4 1 2 arsz. Brzegi, zwłaszcza prawy, ma miejscami wy niosłe i urwiste. Płynie doliną mającą od 1 1 2 do 5 w. szerokości, krawędzie której są wy niosłe. Wylew wiosenny zalewa całą dolinę. Dno miejscami błotniste. Dawniej wybrzeża S. pokryte były odwiecznemi lasami, obecnie prawie zupełnie wytrzebionemi. W całej do linie S. , zwłaszcza zaś w okolicach Łubien, rosną wyborne drzewa owocowe. Nie jest żeglowną, ani nawet spławną, do czego przy czynia się mnóstwo młynów; obfituje w ryby. Na brzegach S. znajdują się 4 miasta Romny, Hlińsk Glińsk, Łochwica i Łubny, oraz 132 wsi, z 242, 000 mk. Lewe dopływy S. są nieznaczne, z prawych ważniejsze; Romna, Łochwica, Udaj, Śleporód, Orżawiec i Orżyca, powstająca z trzech rzek Suchąja Orżyca, Syraja Orżyca i Czumah. Nad S. rozciągały się niegdyś obszerne posiadłości ks. Wiszniowieckich, nabyte w 1590 r. przez ks. Ale ksandra od, Michała Hrybunowicza Bajbuzy ob. t. VI, 734 5. J. Krz. Sutaszewo, urzęd. Sulaszewo. Szulasazewo r. 1364, majętność dworska, pow. ohodzieski, o 3 klm. na płd. od Margonina par. i poczta, na wschodniem wybrzeżu jez. Margońskiego. Graniczy z Witkowicami, Próchnowem i Mar goninem; st. dr. żel. w Budzyniu o 7 klm. S. zwane bywa Starem, w przeciwstawieniu dodrugiego folwarku, zwanego Nowem 5 dm. , 115 mk. i leżącego o 2 klm. na płd. wschód od Starego. Oba folw. tworzą okrąg dworski, mający 9 dm. , 165 mk. 161 kat. , 4 prot. i 689 ha 461 roli, 43 łąk, 149 lasu. Właści cielem jest ordynat Zygmunt hr. Potulicki na Próchnowie. W r. 1364 przy rozgraniczeniu dyec. gnieźnieńskiej i poznańskiej przypadło S. dyec. pozn. Kod. Wielkop. , 1522. W r. 1578 było na S. 5 śladów os. , następnego ro ku 7 śl. os. i 2 sołtysie, a w r. 1618 1620 1 ślad sołtysi i 5 osiadłych. Przy schyłku ze szłego wieku dziedziczył S. Fryderyk Skórzewski. E. Cal. Sułków 1. folw. i S. Siemnowo; , wś, pow. włocławski, gm. Piaski, par. Zgłowiączka, odl. 24 w. od Włocławka. W 1875 r. fol. S. Sutaszewo Suła Suła Sułków Sułkó Sułkówek Sułkowice 1 Sułków rozl. mr. 988 gr. or. i ogr. mr. 8865 łąk mr. 54, past. mr. 1, nieuż. m. 47; bud. mur. 12, drewn. 12; płodozm. 13pol. ; wiatrak. Wś S. os. 46, mr. 38; wś Siemnowo os. 13, mr. 160; wś Siemnówko os. 18, mr. 127. 2. S. , wś włośc, pow. kozienicki, gm. Bobrowniki, par. Głowaczów, odl. od Kozienic 28 w. , ma 10 dm. , 78 mk. , 182 mr. 3. S. , wś włośc, pow. konecki, gm. Czermno, par. Fałków, odl. od Końskich 25 w. , ma 9 dm. , 56 mk. , 40 mr. W 1827 r. 6 dm. , 38 mk. Wchodziła w skład dóbr Czermno. 4. S. , wś, pow. włoszczowski, gm. i par. Krasocin; w 1827 r. 22 dra. , 311 mk. Według reg. pob. pow. chęcińskiego z r. 1508 wś Sułków Suków, Krassocin i Miozyn, własność Rogińskiego, płaciły poboru 2 grzyw. 33 gr. W r. 1540 wś Sułków, własność Hieronima Szafrańca, miała 9 kmieci na półłanach, lasy i pasieki. W 1573 r. było tu 5 łanów Pawiński, Małop. , 273, 276, 483, 568. Ob. Łaski, L. B. I, 606. Br. Ch. Sułków, wś, pow. wielicki, o 8, 5 klm. na wschód od Wieliczki, w okolicy pagórkowatej, w pobliżu gościńca do Podłęża. Zabudowana na wzgórku 294 mt. npm, , ma 45 dm. folw. i 3 karczmy na obszarze więk. posiadł. Albina Beyma. Ludność obu obszarów wynosi 314 osób 287 rz. kat. do par. w Wieliczce i 27 izrael. . Pos. wiek. wynosi 259 roli, 13 łąk, 3 ogr. , 9 past. i 7 mr. lasu; pos. mn. ma 215 roli, 12 łak i 10 mr. past. S. graniczy na płd. z Małą Wsią, na zach. z Zabawą, na wschód z Bodzanowem a na płd. z Przebieczanami. W XV w. Długosz, L. B. , II, 106 dziedziczył tę wś Włodek h. Łodzią, a miała wówczas 4 łany km. , 2 karczmy, 2 zagrody, młyn i predium szlacheckie; w 1581 r. Pawiński, Małop. , 66 była własnością Adama Niewiarowskiego i miała 3 półłanki km. , 3 zagrody z rolą, komor. i rzemieślnika. Mac, Sułków i. al, Sułkowe, os. , w r. 1549, w okolicy Kołacina, Chwałkowa i nieistniejących Mierzaw, między Jaraczewem a Książem. 2. S. al. Sułkowa, ob. Krobia IV, 675. Sułkowa, wólka do Wołowic, pow. kra kowski, składa się z 3 dm. i 12 mk. 6 izr. , leży na płd. od Wołowic, w zagięciu Wisły, na jej lew. brzegu, naprzeciw wsi Ochodzy. Pos. wiek. wynosi 36 roli, 6 łąk i 10 mr. past; pos. mn. 3 roli i 1 mr. łąki. Par. rz. kat. w Czernichowie. Mac. Sułkówek, folw. i wś, pow. włocławski, gm. Piaski, par. Zgłowiączka, odl. 21 w. od Włocławka, ma 93 mk. W 1827 r. 7 dm. , 79 mk. W 1888 r. fol S. oddzielony od dóbr Grójczyk, rozl. mr. 516 gr. or. i ogr. mr. 339, łąk mr. 34, past. mr. 6, lasu mr. 122, nieuż. mr. 15; bud. mur. 11, drewn. 4; las nieurządzony. Ob. Sułkowo. Sułkowice 1. wś i folw. , pow. grójecki, gm. Czersk, par. Sobików, odl. 16 w. od Grójca, ma 121 mk. W 1827 r. 11 dm. , 124 mk. W 1887 r. fol S. rozl mr. 612 gr. or. i ogr. mr. 341, łąk mr. 36, past. mr. 95, lasu mr. 118, nieuż. mr. 21; bud. drewn. 18; płodozm. 9 pol, las nieurządzony; wiatrak. Wś S. os. 11, mr. 51; wś Budy Sułkowskie os. 4, mr. 37. 2. S. , wś i folw. , pow. łęczycki, gm, i par. Piątek, odl od Łęczycy 20 w. ; wś ma 17 dm. , 268 mk. ; folw. 7 dm. , 69 mk. W 1827 r. 18 dm. , 183 mk. W 1888 r. fol S. rozl mr. 806 gr. or. i ogr. mn 579, łąk mr. 65, past. mr. 132, lasu mr. 3, nieuż. mr. 27; bud. mur. 10, drewn. 7; płodozm. 15pol; wiatrak. Wś S. os. 34, mr. 197. W 1247 r. odprawia tu Konrad ks. Łęczycy colloqium, na którem biorą udział dostojnicy ziemi łęczyckiej, z wojewodą Mszczugiem Mistyng na czele Kod. Wielkop. , Nr. 267. Na początku XVI w. dziesięcina z dworów szlacheckich z nadania Wojciecha Jastrzębca, arcybisk, gnieźn. , szła dla pleb. w Piątku, z łanów km. dla kanonii łęczyckiej Łaski, L. B. , II, 419, 510. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z 1576 r. A. Szułkowski miał 1 2 łanu, 1 zagr. , 12 osad. ; Agnieszka Sułkowska 2 łany, 2 zagr. , karczmę. Albert Łącki 1 łan; Jan Sułkowski 1 2 łanu, 1 zagr. ; Jakub Sułkowski 1 2 łanu, 1 zagr. ; Sułkowski Dzbanek 1 2 łanu, 1 zagr. , karczmę; Katarzyna Sułkowska 1 2 łanu, 1 zagr. , karczmę Pawiński, Wielkop. , II, 57. 3. S. , wś i folw. , pow. stopnicki, gm. Pęczelice, gm, Szczaworyż, odl 6 w. od Stopnicy. W 1827 r. 12 dm. , 99 mk. W 1871 r. fol 8. , z nomenkl Pogorzelec i Kamienna Góra, rozl. mr. 708 gr. or. i ogr. mr. 532, łąk mr. 51, lasu mr. 77, zarośli mr. 6, nieuż. mr. 42; bud. mur. 12, drewn. 3; las nieurządzony, pokłady kamienia wapiennego i torfu, piec wapienny. Wś S. os. 47, mr. 281; wś Piasek Mały os. 39, mr. 429. Według reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1508 właścicielem był Andrzej Zborzeński. W r. 1579 Andrzej Zborowski miał 12 osad. , 3 łany, 1 kom. , 2 bied. Pawiński, Małop. , 211, 487. 4. S. , wś, pow. miechowski, gm. Iwanowice, par. Minoga. Folw. poduchowny rozl 216 mr. , nabyty został przy sprzedaży przez licytacyą za 12203 rs. W 1827 r. 25 dm. , 164 mk. Bolesław Wstydliwy nadaje r. 1259 wieś Sułkowice sitam prope. .. monasterium siostrze swej Salomei i założonemu przez nią klasztorowi. Komesowi War cisławowi, jego żonie i dzieciom wzamian za prawa dziedzictwa, jakie mieli w tej wsi, oddano wieś Sydzynę. Elżbieta, królowa, pozwala 1373 r. przenieść S. i inne wsi klasztorne na prawo niemieckie Kod. Małop. , I. 65, 379. W połowie XV w. S, własność klasztoru w. Andrzeja w Krakowie, ma 8 łan. , z których płacono po 1 grzywnie, 30 jaj, 2 Sułków Sułkowa Sułkowice koguty, odrabiano jutrzyny; 4 zagr. płaciło po fertonie. Na rzece Minodze stał młyn. Folw. duchowny dawał dziesięcinę klasztorowi św. Andrzeja. Kmiecie i osadnicy incolae płacili dziesięcinę snopową i konopną prebendzie krakowskiej Raciborowskiej; wartość dziesięciny 12 grzyw. Długosz, Ł. B. , III, 332. Według reg. pob. pow. proszowskiego z roku 1581 S. , dzierżawione przez Obrempskiego, miały 5 łan km. , 1 zagr. z rolą, 1 bez roli Pawiń. , Małop. , 24. Br. Ch. Sułkowice 1. w XVI w. Sulikowice, wś, pow. myślenicki, w zwartej dolinie Skawinki dopł. Wisły, do której uchodzi tu pot. Jasienicki. Niegdyś zamożna wś z powodu rozgałęzienia przemysłu kowalskiego, zabudowana jest gęsto po obu stronach rzeki i gościńca do Izdebnika o 3, 7 klm. . Posiada parafią rz. kat. z murowanym kościołem, erygowanym w r. 1617 a poświęconym przez bisk. Andrzeja Załuskiego, nadto murowany kościół zbudowany w r. 1825 p. w. św. Zofii i murowaną kaplicę. Dolinę wsi zamyka od zach. w części uprawny, w części świerkami pokryty grzbiet zwany Górskami, od wsch. podobnyż grzbiet przezwany Dzialskami. S. mają szkołę ludową, 440 dm. , 2596 mk. 1237 męż. , 1359 kob. rz. kat. , prócz 53 izrael. Ludność oprócz uprawy roli trudni się kowalstwem. Dawniej kwitnął ten przemysł, ponieważ S. dostarczały znacznej części kraju gwoździ, obecnie nie mogą wytrzymać konkurencyi z wyrobami fabrycznemi, podniesiono jednak w sejmie galicyjskim myśl założenia tu szkoły kowalstwa i ożywienia na nowo tego przemysłu. Według sprawozdania komisyi sejmowej dla spraw przemysłu domowego z r. 1887 jest w gminie S. i okolicy około 1000 kowali. W skutek zabiegów kś. kanoniką Opidowicza założono w 1887 r. towarzystwo kowali z nieograniczoną poręką, do którego przystąpiło zaraz przeszło 150 majstrów. Na czele towarzystwa stoi 4 dyrektorów, kowali, i prezes kś. Opidowicz. Przerabiają oni złomki żelaza w dosyć znacznej ilości, albowiem tygodniowo cały wagon, do czego zużywają cały wagon koksu. Zabiegi wydziału krajowego o podniesienie przemysłu kowalskiego w S. odniosły skutek, ponieważ ministeryum wyznań i oświaty postanowiło utworzyć w S. na razie filialną szkołę, zależną od kierownika szkoły ślusarskiej w Świątnikach, i przeznaczyło w tym celu do preliminarza wydatków na rok 1891 wstawić kwoty 4200 zł. jako wydatek zwyczajny i 800 zł. jako pierwszą ratę sumy 10, 000 zł. nadzwyczajnych wydatków na urządzenie szkoły i potrzebne maszyny. Według programu ministeryalnego ma to być na próbę założona szkoła fachowa, z warsztatem instrukcyjnym dla grubszych wyrobów z żelaza. Nauka praktyczna ma być przystępną nietylko dla młodzieży, ale i dla samoistnych przemysłowców i polegać na okazywaniu nowych technicznych sposobów i pouczaniu, jak należy obchodzić się w przemyśle kowalskim z maszynami i narzędziami nowoczesnemi i jak je można najkorzystniej zużytkować dla obrotu przemysłowego, tak domowego jakoteż w spółce. Wykształconym samoistnym przemysłowcom i spółce kowalskiej będzie wolno korzystać z maszyn szkolnych. Nauka teoretyczna ma obejmować tylko rysunki geometryczne i zawodowe, rachunkowość przemysłową i naukę o korespondencyi przemysłowej. Ponieważ wydział krajowy i gmina S. wypełniły warunki, pod któremi ministeryum przyrzekło w r. 1891 szkołę otworzyć, przeto instytucya ta wkrótce już wejdzie w życie. S. maja glebę glinkową, na działach nieurodzajną, dla tego pos. więk. arcyks. Rainera uprawia tylko 11 mr. a 11 mr. jako łąki i pastw. , 150 mr. zaś obraca na las; pos. mn. wynosi 1604 roli, 114 łąk, 363 past. i 397 mr. lasu. Za Długosza L. B. , II, 177 należały S. do Lanckorony; w 1581 r. Pawiński, Małop. , 47j była w Sulikowie parafia. Spis pobor. wykazuje wtedy 8 łan. km. , 10 zagr. z rolą, 4 kom. z bydł. , 4 kom. bez bydła, 8 rzemieśln. , 2 przekupniów, rzeźnika, pręt roli i dudę. Do par. należą Jasienica, Rudnik i Biertowice. S. graniczą na płd. z Harbutowicami, na płn, z Biertowicami, na zach. z Jastrzębią a na wsch. z Rudnikiem. 2. S. , w 1581 r. Sulikowice, wś, pow. wadowicki, odl. 5 klm. na płd. wschód od Andrychowa, nad pot. Rzyki, liczy 243 dm. i 1730 mk. , 1718 rz. kat. i 12 izrael. Par. w Andrychowie. Pos. więk. Kar. br. Bobrowskiego wynosi 5 roli, 4 past. i 303 mr. lasu; pos. mn. 1046 roli, 97 łąk. 381 past. i 182 mr. lasu. Ludność zajmuje się wyrobem drelichów. W 1581 r. Pawiński, Małop. , 101 S. posiadał Jakub Secygniowski. Było tam 7 półłanków km. , 5 zagr. z rolą, 4 kom. z bydł. i 3 kom. bez bydła. Wś graniczy na zach. z Brzezinką, na wsch. z Zagórnikiem, na płd. wsch. z Rzykami a na płd. ma lasy. Mac, Sułkowice, Grob Sulconis w r. 1335, Villa Sulconis r. 1367, urzęd. Sulkowitz, wś, pow. krobski, o 4 klm. na wsch. płn. od mta Krobi par. i poczta, st. dr, żel. w Gostyniu i na Piaskach Sandberg o 10 klm. , szkoła w miejscu; z folw. 4 dm. , 62 mk. tworzy okr. wiejski, mający 76 dm. , 493 mk. 490 kat. , 3 prot. i 655 ha 620 roli. Mikołaj Sułkowicz, odziedziczywszy S. , zamienił je w r. 1335 na Zawidowice i Warszewkę, wsi należące do bisk. pozn. ; akt zatwierdził król Kazimierz; biskup Jan sprzedał w r. 1357 sołtystwo miejscowe podkoniuszemu Maćkowi, ustanawiając czyn Sułkowice Sułojony Sułoszowa Sułkówka sze i daniny Kod. Wielkop. , n. 1142 i 1586. j Te opłaty zmieniły się z biegiem czasu, jak dowodzi Inwentarz dochodów bisk. z r. 1564 ob, Kś. J. Jabczyńskiego, Rys hist. mta Dol ska, 102 3. S. obejmowały wówczas 23 1 4 łan. 12 1 4 km. , 7 pustych, 3 sołtysie i jeden wolny. Zabrane przez rząd pruski, wcielone były do domeny Chumiętki. E. Cal. Sulkówka, Sułkowce, pow. lityński, ob. Sołkówka. Sułkowo 1. fol i dobra, pow. włocławski, gm. Piaski, par. Zgłowiączka; ma 73 mk. , 1178 mr. dwor. . 1 mr. włośc. W 1827 r. 18 dm. , 208 mk. W skład dóbr wchodziły Sawilno, Sułkówek, Siemnowo i Siemnówek. Ob szar ogólny 1425 mr. Według reg. pob. pow. brzeskiego z r. 1557 we wsi S. major Feliks Sułkowski miał 1 łan, 2 zsagr. , 1 kom. We wsi S. minor Sułkowski i Jasiński mieli 3 łany, 2 zagr. i Mateusz Sułkowski 1 łan. Kmieci nie mieli wcale Pawiński, Wielkp. , II, 14. 2. S, Barjany, S. Błony i S. Jasionki, 3 folw. pryw. nad rz. Skrwą, pow. sierpecki, gm. Lisiewo, pąr. Mochowo, odl. o 14 w. od Sierpca. S. Barjany mają 4 dm. , 38 mk. , 192 mr. ; w 1827 r, 5 dm. , 35 mk. S. Błony mają 6 dm. , 71 mk, , 226 mr. ; w 1827 r. 8 dm. , 40 mk. S. Jasionki 3 dm. , 38 mk. , 170 mr. ; w 1827 r. 3 dm. , 20 mk. Wspominane w dok. z 1349 r. , jako należące do kasztelanii wyszogrodzkiej Kod. Maz. , 60. 3. S. Borowe, wś i folw. , pow. mławski, gm. Stupsk, par. Żurominek, odl. 18 w. od Mławy, ma 19 dm. , 248 mk. , 1266 mr. 365 mr. włośc. 4. S. Polne, wś i folw. , pow. ciechanowski, gm Regimin, par. Niedzborz, odl. 12 w. od Ciechanowa, ma 12 dm. , 222 mk. W 1827 r. 19 dm. , 162 mk. , par. Glinojeck. W 1885 r. fol. S. rozl. mr. 712 gr. or. i ogr. mr. 521, łąk mr. 89, past. mr. 49, lasu mr. 29, nieuż. mr. 23; bud. mur. 3, drewn. 21; płodozm. 24 pol. ; cegielnia, wiatrak. W skład dóbr poprzednio wchodzi ły wś S. os. 41, mr. 250; wś Budy Sułkowskie os. 19, mr. 269; wś Zpniapole os. 3, mr. 36. Br. Ch. Sulkowskie Budy 1. wś włośc, pow. grójecki, gm, Czersk, 26 mk. , 37 mr. 2. S. B. , wś włośc, pow. ciechanowski, gm. Regimin, par. Niedzbórz; ma 15 dm. , 136 mk. , 269 mr. Sułkowszczyzna al. Sołkowazczyzna, wś, pow. mościski, tuż na płn. od Mościsk sąd, st. kol. , urz. poczt. i tel. . Na płn. leżą Lacka Wola i Hodynie, na wsch. Rudniki i Mościska, na płd. Mościska, na zach. Trzcieniec. Wzdłuż wsch. granicy płynie Siekanica, dopływ Wiszni. W dolinie rzeczki leżą zabudowania. Wzdłuż krawędzi płn. wsch. biegnie kolej, część płd. przebiega gościniec do Przemyśla. Wznies. w środka obszaru sięga 245 mt. S. tworzy jedną gminę z Rudnikami por. co do obszaru. W r. 1880 było 120 dm. , 640 mk. w gminie 574 rz. kat. , 16 gr. kat. , 50 izr. ; 657 Polaków, 3 Rusinów. Par. rz. kat. i gr. kat. w Mościskach. Lu. Dz. Sułocin al. Sułocino, wś i folw. nad rzką Strugą, pow. sierpecki, gm. Borkowo, par. Sierpc odl. o 5 w. , ma 7 dm. , 66 mk. W 1827 r. 16 dm. , 84 mk. W 1887 r. fol. S. rozl. mr. 843 gr. or. i ogr. mr. 441, łąk mr. 12, lasu mr. 372, nieuż. mr. 18; bud. mur. 3, drewn. 7; las nieurządzony. Wś S. os. 17, mr. 46. R. 1789 było dwunastu częściowych właścicieli; 70 korcy żyta wysiewu. Sułocinek, os. młyn. nad rzką Gozdownicą, w pobliżu jej ujścia do Skrwy, pow. rypiński, gm. Gójsk, par. Sierpc, odl. 28 w. od Rypina; posiada młyn wodny, tartak, 2 dm. , 7 mk. , 20 mr. Wchodziła w skład dóbr Gójsk. Sułojony, wś i dobra, pow. rzeżycki, w 3 okr. pok. do spraw włośc, gm. Sułojony, w r. 1863 wraz z dobrami Antoniszki 500 dusz rewiz. Gmina S. w t. r. miała 1459 dusz rew. Sułomie, jezioro na Pomorzu, przepływa przez nie Brda. Sułoszowa, wś włośc, pow. olkuski, gm. i par. Sułoszowa, odl. około 8 w. na wschódpłd. od Olkusza. Posiada kościół par. mur. , szkołę począt. , urząd gm. , 388 dm. i przeszło 3000 mk. W 1827 r. 378 dm. , 2311 mk. Wielka wieś na wyżynie olkuskiej, dochodzącej tu najwyższego prawie wzniesienia do 1600 stóp. W połowie obszaru wsi, mającej blizko 7 w. długości, zaczyna się tworzyć śród wyżyny zagłębienie, będące początkiem sławnej doliny ojcowskiej. Doliną płynie rzka Prądnik, mająca na obszarze S. , blizko granicy od Pieskowej Skały, swe źródło nadzwyczaj obfite. Tuż za S. od południa leży Pieskowa Skała. Jestto zapewne jedna z najdawniejszych osad w tej okolicy. Rozwój przemysłu górniczego na wyżynie olkuskiej tudzież wzrost poblizkiego Krakowa, wpłynął na zaludnienie i rozkwit drobnych osad, ukrytych w wąwozach wyżyny olkuskiej. W 1315 Władysław Łokietek nadaje niejakiemu Mikołajowi las książęcy, poczynając od zamku Peskenstein Pieskowa Skała do granic Kosmołowa, ze wsią Sułoszową widocznie drobną osadą, skoro nadanie wymienia las na pierwszem miejscu, dla osadzenia na tym obszarze wsi na prawie niemieckiem. Osadnicy mieć będą 16 lat wolności. Osadzca zaś otrzyma 2 łany wolne, karczmę, młyn, sadzawkę, jatki mięsne, szewckie i rybackie. Prócz tego każdy szósty denar i łan i trzeci denar z kar sądowych. Po upływie lat wolnych płacić będą czynszu po 8 skotów z łanu Kod. Małop. , I, 179. Wkrótce potem 1324 r. bisk. krakowski Nankier osadza podobnież sąsiedni las z wioską Biskupice, na których obszarze po Sulkówka Sułkowo Sulkowskie Budy Sułkowszczyzna Sułocin Sułocinek Sułomie wstaje dzisiejsza wieś Jangrot. Sołtysi sułoszowscy zasiadają jako ławnicy sądu niemieckiego w grodzie krakowskim ob. Kod. Małop. , I, 298, 332, 401. Ci zamożni sołtysi, z pomocą mieszkańców wsi, wznoszą w połowie pierwszej XIV w. kościół i uposażają parafią. Na akcie uposażenia kościoła w Dobry r. 1361 podpisał się jako świadek pleban rector ecclesiae Ambrosius de Sulosow Kod. dypl. pol, III, 273. W połowie XV w. znajduje się w S. kościół murowany z kamienia wapiennego, p. w. św. Wawrzyńca. Pleban pobierał dziesięcinę z folwarku a od kmieci meszne po 4 korce żyta i tyleż owsa z łanu, po pół gr. z łanu, od komor. po 6 denarów, od 2 łanów sołtysich po fertonie. Dziesięcinę dawali kmiecie bisk. krakowskiemu. Wieś miała 120 łanów, trzy karczmy bez roli. Wś ta, należąca do zamku pieskoskalskiego, została wraz z zamkiem nadana przez Ludwika Węgierskiego Piotrowi Szafrańcowi. Tenże Piotr wraz ze swym bratem stryjecznym Janem, dziekanem krakow. , ufundowali altaryą w katedrze i uposażyli ją czynszami ze Sułoszowy, lecz jak się żali Długosz, rzadko takowe wypłacali Długosz, L. B. , I, 229 i IT, 93. W 1490 r. wś S. , należąca do zamku skalskiego, ma 60 łan. km. Według reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1581 Stanisław Szafraniec płaci od 89 1 2 łan. km. , 5 zagr. z rola, 4 kom. z bydł. , 5 kom. bez bydła, 3 rzemieśl. Pawiński, Małop. , str. 24, 435. Parafia S. dekanat olkuski składa się tylko z jednej wsi S. Stary kościół stał się za ciasny, dlatego r. 1873 został rozebrany i założono fundamenta pod nowy, który poświęcił biskup Kuliński w lipcu r. 1884. W starym kościele był piękny nagrobek Zuzanny Szafrańcowej z r. 1501. S. gmina należy do sądu gm. okr. II w os. Skała, st. p. i dr. żel. w Olkuszu, ma 15, 933 mr. i 8568 mk. 74 żyd. . Br. Ch. Sułoszyn, wś, pow. lubartowski, gm. Fir lej, par. Kock, odl. 14 w. od Lubartowa; ma 42 osad, 552 mr. Wchodzi w skład dóbr Skromowska Wola, pierwotnie zaś wchodziła w skład dóbr Kock. Folw. nosi nazwę Olesin ob. W 1827 r. wieś miała 56 dm. , 364 mk. Wspomina tę wś Długosz L. B. , II, 567. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 S. , Łukowiec, Skromowska Wola, w par. Kocko, własność Piotra Krakowczyka, kaszt. chełmskiego, miały 3 łany, 1 2 młyn. Część Symparka 1 łan, 1 2 młyn. W 1676 r. jest we wsi 56 poddanych Pawiński, Małop. , 349 i 25 a. Br. Ch. Sułów 1. wś i folw. nad rz. Pór, pow. zamojski, gm. Sułów, par. Szczebrzeszyn, odl. od Zamościa na zach. 26 w. , od Szczebrzeszyna na płn. o 8 1 2 w. , od st. dr. źel. Rejowiec 54 w. Ma 48 os. , 362 mk. kat. , 779 mr. ziemi ornej i łąk obfitych; urząd gm. W 1827 r. 37 dm. , 252 mk. Fol. S. dawniej należał do probostwa w Szczebrzeszynie. Obecnie własność prywatna, ma 5 dm. i 683 mr. Położenie równe. Przez łąki przepływa rz. Pór, zabierając drobne strumyki. W skład gminy S. wchodzą wsi Bodaczów, Deszkowice, Gaj Gruszczański, Gruszka Zaporska, Kitów, Klemensów pałac rezydencyonalny ordynatów Zamoyskich, z kaplicą, Michalów, Mokrelipie, Rozłopy, Sąsiadka, S. , Sułówek, Sułowiec, Tworyczów, Zakłodzie i Źrebce oraz Nowiny przys. Gmina S. należy do sądu gm. IV okr. w Gorajcu. Ma 6315 mk. , w tej liczbie 445 praw. , 5 prot. , 42 żyd. Zajmuje 16, 518 mr. ziemi or. 10, 442 mr. , łąk 2449 mr. , zabudowania 120 mr. , nieużyt. 478 mr. , wody 49 mr. , błota 40 mr. i lasu 2940 mr. . Gleba lekka, popielatka, w cześci czarnoziem, najwięcej gliny. Przez wschod, część gm. przepływa Wieprz w półn. Pór. 2. Ś. , przyl. fol. Hruszniew, pow. konstantynowski. T. Żuk Sułów, wś, pow. wielicki, na wzgórku, po zach. stronie gościńca z Wieliczki 8, 5 klm. do Gdowa, u źródeł pot. Niżowy lew. dopł. Raby. Graniczy na zach. z Dobranowicami, na wschód z Łazanami, na płn. z wielkim la sem należącym do Biskupic, na płd. z mniejszym liściowym lasem. Par. rz. kat. w Bi skupicach. Wś składa się z 60 chat i 2 dm. folw. , ma 283 mk. rz. kat. Pos. wiek. Aleks. Bakatowicza wynosi 162 roli, 6 łąk, 3 ogr. , U past. i 47 mr. lasu; pos. mn. 209 roli, 33 łąk, 16 past. i 26 mr lasu. Długosz opisując tę wieś raz podaje Ł. B. , II, 106 jako wła ściciela Włodka h. Łodzia; we wsi było 4 ła ny km. , 2 karczmy, 2 zagr. z rolą, młyn z ro lą i prodium szlacheckie; drugi raz III, 48 wymienia jako dziedziców braci Stanisława i Piotra h. Strzemię i podaje 4 łany km. , za grodę z rolą i predium. W 1581 r. Pawiński, Małop. , 64 posiadał S. Lubomirski; liczono 5 łan. km. , 3 zagr. z rolą, 3 kom. z bydłem i 2 kom. bez bydła. Mac, Sułów, Sulovo w r. 1357, wś, własność niegdyś kapituły gnieźn. , z obszarem 10 łan. km. i 2 sołtys. , graniczyła z Łowęcinem i Siekierkami, w pow. poznańskim. Zatwierdził ją król Kazimierz z r. 1357 Kod. Wielkop. , n. 1354, mylnie objaśnia jako Sulin i Sulęcin. Zachodzące w Akt. grodz. wielkop. n. 2600 z r. 1398 Sulovo zdaje się być tym S. a nie Wszołowem z pod Pleszewa. W r. 1552 kapituła sprzedała Siekierzeckiemu, dziedzidzicowi Siekierek, Sułów, który przed r. 1580 już przestał być osadą. E. Cal. Sułów, góra w Beskidzie szląskim, wznies. 943 mt. npm. Leży w punkcie zejścia się granic Szląska, Morawy i Węgier. Z pod szczytu wypływa rz. Ostrawica. Sułoszyn Sułów Sułó Sułoszyn Sumiliska Sumaryn Sumallen Sumaize Suma Sułuków Sułówek Sułówek Sumiliskie Buda Sumilińce Sułtanówka Sułówek, wś, pow. zamojski, gm. Sułów, par. Szczebrzeszyn, odl. od Zamościa 27 w. Ma 17 os. , 177 mk. kat. , 380 mr. włośc. oraz 30 mr. na prawach dwors. W 1827 r. było 18 dm. , 124 mk. T. Żuk. Sułowiec, wś i folw. nad rz. Pór, pow. za mojski, gm. Sułów, par. i poczta Szczebrze szyn, odl. od Zamościa 26 w. ; ma 253 mk. kat. S. lit. A. ma 4 dm. i 395 mr. dwor. , 26 os. , 260 mr. włośc. i S. lit. B. ma 1 dm. , 199 mr, dwor. i 13 os. , 121 mr. włośc. Ob szar dwor. należał do Sawickich, dziś wł. Huskowskiego. Dawniejszym jeszcze dziedzi cem S. miał być Dzierżanowski Michał h. Grzymała, konfederat barski. T. Żuk. Sułowo, wś i folw. , pow. piński, w 2 okr. pol. , gm. Brodnica, ma 47 mk. , 519 dzies. ziemi; dość dawna własność Budziskich. A. Jel. Sułszecy, niem. Sollschwitz, wś, pow. wojrowicki, do 1810 r. własność klasztoru Marienstern w Saksonii. W 1840 r. było tu 189 Serbów Łużyczan; 1860 r. 218; 1880 r. 206. Ob. Sollschwitz, Sułtanówka, wś nad rzką t. n. , pow. mohylewski, ma 78 mk. W 1812 r. pod wsią stoczona była bitwa wojsk ruskich pod dowództwem gen. Rajewskiego z Francuzami. Sułuków al. Sołuków, wś, pow. doliński. Opis podano pod nazwą Sołuków; tutaj dodajemy jako uzupełnienie W lustracyi z r. 1661 i 1662 rkp. Ossol, Nr. 2834, str. 138 czytamy Ta wieś zasiadła na łanach 6 1 2. Teraz osiadłych łan. dwa. Czynszu z łanu po zł. 40, facit zł. 80. Owsa po mac 2, facit mac 4 po 15 gr. 2 zł; gęsi po 2, facit gęsi 4 po gr. 6 24; trzecia na pana podstarościego. Kur po 4, 2 zosobna na pana podstarościego. Jajec po kopie. Za stróża i hajduka zł. 30. Z młyna zł. 20. Drew z łanu po wozów 6. Dziesięciny z owiec dwudziestą owcę; teraz się dostało owiec 3 po zł. 2 6 zł. Dziesięciny pszczelnej dziesiąty pień; teraz się dostało pniów 3 po zł. 2 6 zł. Dziesięciny świnnej od świń 15 po gr. 3 1 zł. 15 gr. Sarnę jedną dają. Kolendę z łanu po gr. 24 1 zł. 28 gr. Stożek siana zrobić powinni. Pop w tej wsi siedzi na ćwierci roli. Czynszu daje zł. 2. Od inszych powinności wolen. Kniaziowie na łanach dwóch siedzą. Powinność ich jako i innych kniaziów. Summa prowentu z tej wsi facit zł. 149 gr. 27. W inwentarzu z r. 1727 rkp. Ossol, Nr. 1420, str. 39 czytamy Ta wieś osiadła na łan. l 1 2. Osiadłość poddaństwa tej wsi 7 wołowych, 7 zagr. wymienieni po nazwisku. Po winności poddanych Pieniędzy czynsz. zł. 40. Owsa z łanu mac 2, gęsi 2, kur 4, jajec kopa. Osobliwie p. podstarościemu na sustenlament z łanu gęś 1, kur 2 i drew na opał, co potrzeba. Item drew z łanu 1, należy wozów 4. Za stróżę i hajduka zł. 40. Za stóg siana płacą zł. 30. Rybackich pieniędzy zł. 5; kolendnych pieniędzy zł. 2 gr. 24. Za sarnę zł. 2. Spisnego zł. 2 gr. 15. Kniaziowie za kozaka płacą zł. 30. Z pustych pól zł. 20. Z gruntu do cerkwi należącego zł. 10. Za robociznę zł. 40. Dziesięcina w summaryuszu wyraża się. W inwentarzu z r. 1758 rkp. Ossol, Nr. 1419, str. 31 czytamy Ta wieś osiadła na łanie jednym. Osiadłość tej wsi 13; wołów 14, byków 2, krów 9, jałówek 5. Powinności wsi czynszu daje na rok ogółem dwiema ratami zł. 120 gr. 22. Hiberny zł. 30. Pogłównego na rok cały zł. 12, smolackich zł. 17, świątecznego zł. 22, wieprzowego zł. 6, na stróża zł. 9. Stróżę do folw. jakubowskiego z drugiemi wsiami jako i do kieratu odbywa. Część gruntu w Jakubowie zorać i zebrać, tudzież sianożęć inwentarską skosić i zwieźć powinni według dawnego zwyczaju. Owsa osypu osmaczek 6 dają. Soli fur 3 wywożą do Lwowa na rok beczek 68. Lu. Dz. Suma, wś włośc, pow. wilejski, w 1 okr. pol, o 59 w. od Wilejki, przy b. drodze poczt. z mka Mołodeczna do granicy pow. mińskiego, 7 dm. , 56 mk. Sumaize, jezioro, w pow. wendeńskim gub. inflanckiej, za pośrednictwem rz. Aa łączy się z jeziorami Alukste i Laidze al. Ludse. Sumallen, folw. dóbr pryw. Seslauken, w okr. tukumskim, pow. talseński, par. arwaleńska Kurlandya. Sumaryn, potok, prawy dopł. Bystrzycy Sołotwińskiej, w pow. bohorodczańskim, wypływa ze stoków Rypna, w dziale skolskodelatyńskim Karpat wschodnich. Sumaryn, grupa domów w Porohach, powiat bohorodczański. Sumiężne al. Siemiężne, wś włośc, pow. ostrowski, gm. Orło, pow. Brok, ma 46 dm. , 328 mk. W 1827 r. 19 dm. , 135 mk. Co do innych szczegółów ob. Siemiężne. Sumilińce, nieistniejąca obecnie wś w powiecie skwirskim, należała niegdyś do Nowochwastowa i powstała po 1631 r. za Janusza ks. Wiszniowieckiego. Sumiliska Buda, wś włośc, pow. trocki, w 3 okr. pol, gm. i dobra skarb. Sumiliszki o 7 w. , okr, wiejski Budzile, 25 dusz rewiz. Sumiliskie Łójcie, wś włośc, pow. trocki, w 2 okr. pol, gm. i dobra skarb. Sumiliszki o 9 w. , okr. wiejski Naszkuny, 15 dusz rew. Sumiliszki 1. ; mylnie Sumieliszki, mko rząd. na płn. brzegu jez. Niestrowa, przy wypływie z niego rz. Strawy, pow. trocki, w 2 okr. pol, gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Sumiliszki, o 20 w. od Trok a 46 w. od Wilna, ma 29 dm. , 410 mk. 40 prawosł. , 300 katol, 70 żydów, kościół katol paraf. , gorzelnią, jarmark 10 sierpnia. Kościół par. Sułszecy Sułowiec Sułowo Łójcie Sumin katol, p. w. św. Wawrzyńca, pierwotnie z drzewa wzniesiony w 1502 r. przez króla Aleksandra, zniszczony przez pożar w 1699 r. , odnowiony został w 1774 r. przez ks. Kibitniewskiego. W kościele znajduje się obraz św. Rocha, uważany za cudowny. Parafia katol. , dekanatu trockiego, 6132 wiernych. Dawniej miała filię w Barbaryszkach. Do bra skarbowe S. w 1850 r. składały się z mka, 1 folw. , 11 wsi i 10 zaśc. i miały 6793 dzies. rozległ. Okr. wiejski obejmuje mko S. , oraz powstałe po uwłaszczeniu włościan wsi S. , Sumiliszki Nowe i Nowoaleksandrówka, w ogóle w 1865 r. 195 dusz rewiz. włośc. uwłaszczonych, 45 b. ludzi wolnych, 18 jednodworców, 12 żołnierzy dymisyonowanych i 43 osadników w. ross. Gmina należy do 1 okr. pok. do spraw włośc, 1 rew. konskrypcyjnego, oraz 8 ucząstku okręgu wileńskiego sądu pokoju, składa się z 11 okr. wiejskich S. , Budzile, Naszkuny, Windziule, Jagielany, Korejwiańce, Kietowiszki, Korkuciany, Mustyniany, Bohdanańce i Dowgierdziszki, obejmuje 83 miejsc zamieszkałych, mających 489 dm. i 4793 mk. włościan. Podług spisu z 1865 r. było w gminie 2807 dusz rewiz. , w tej liczbie 1718 b. włościan skarbowych. Miejscowość ta, jako znajdująca się na szlaku wypraw krzyżackich na Wilno i Troki, czę sto podlegała zniszczeniu. W 1377 r. marszałek zakonu Gotfryd Linden, przechodząc przez S. , zniszczył je ogniem i mieczem, i wówczas po raz pierwszy wzmiankowaną jest w kronikach. W 1403 r. w. mistrz Werner Tettingen na nowo i niemiłosiernie te okolice splondrował. Dobra te należały do ekonomii stołu królewskiego. Następnie zamienione na sstwo niegrodowe, było w posiadaniu Mateu sza Roemera, generała artyleryi, który prze kazał synowi swemu Stefanowi Wilhelmowi, poczem przeszło na jogo brata Mateusza, a następnie na syna ostatniego Aleksandra. W 1717 r. należało do Krzysztofa Zawiszy, wwdy mińskiego. Podług spisów podskarbińskich z 1766 r. obejmowało mko S. z fol warkami. Posiadał je wówczas Leonard Po ciej, oboźny w. lit. , razem z sstwem żyżmornkiem i wsiami Ejtykany i Rejzany, opłaca jąc z sstwa sumiliskiego kwarty 798 złp. 11 gr. , a hyberny 450 złp. 2. S. , wś włośc, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm, , okr. wiejski i dobra skarbowe Sumiliszki o 1 w. , 8 dusz rewiz. osadników w. ross. 3. S. Nowe, wś włośc, tamże, o 2 w. od Sumiliszek, 15 dusz rewiz. Obie wsi powstały po uwłaszczeniu włościan. J. Krz. Sumin 1. jezioro w pow. gostyńskim, na płn. od Gostynina. Należy do grupy jezior, otaczających jezioro Lucień, leży na płd. od jez. Białego, ma brzegi wyniosłe, bezleśne; przepływa przez nie rzeczka wpadająca do Skrwy. Por. Lucień. 2. S. , jezioro o 2 w. na zach. od os. Kikoł, w pow. lipnowskim, le ży przy wsi t. n. , około 3 w. długie, 1 2 w. szer. ; brzegi przeważnie wyniosłe. Obszar wynosi 75 mr. Głębokość dochodzi 21 st. Wązki pas ziemi oddziela je od jez. Kikoł ob. . 3. S. , jezioro na półn. od wsi Garbatówka ob. , w pow. chełmskim, gm. Cyców. Leży śród błot i lasów, na wschód od jez. Ratcze. Nad jeziorem kol. włośc powstała na obszarze fol. dóbr Garbatówka. Br. Ch. Sumin 1. wś i fol. rumun. nad jez. t. n. , pow. lipnowski, gm. Kikoł, par. Sumin, odl. o 11 w. od Lipna, posiada kościół par. murowany. Wś ma 49 dm. , 461 mk. ; rumun. 34 dm. , 237 mk. W 1827 r. było 49 dm. , 389 mk. Fol. S. z fol. Jarczachowo rozl. 1176 mr. gr. or. i ogr. 597 mr. , łąk 17 mr. , pastw, 17 mr. , lasu 326 mr. , wody 187 mr. , nieuż. 32 mr. ; bud. mur. 5, z drzewa 12, las nieurządzony. Wś S. 52 os. , 356 mr; wś Jarczachowo 20 os. , 55 mr. ; wś Wysiołki Sumińskie rumunek 30 os. , 529 mr. ; wś Łempiszczyzna 2 os. , 6 mr. W akcie rozgraniczenia wsi Jankowo w ziemi dobrzyńskiej z 1371 r. wspomniana wś S. , jako pograniczna z Jankowem, Wolą, Grabowem Kod. Dypl. pol. , II, 755. Tomko de Somyno podpisany w gronie szlachty dobrzyńskiej na akcie z 1434 ib. , 857. Według reg. pob. pow. rypińskiego z 1564 r. wś kościelna Sumino miała 6 kmieci na całych łanach i 3 zagr. , poddanych Bartłomieja Dębskiego; 3 kmieci i 5 zagr. poddanych Jakuba Szyrakowskiego, 4 kmieci i 3 zagr. , 1 karczmę Jana Sumińskiego, 3 kmieci i 2 zagr. Piotra Sumińskiego; jednego poddanego F. Sumińskiego; 1 zagr. i 2 poddanych T. Balińskiego. Płacono poboru 11 fl. 26 gr. i 2 sol Pawiński, Wielkop. , I, 323. Tutejszy kościołek założony został 1325 roku przez Franciszka Schenka, dziedzica S. Parafia oddana pod zarząd Bożogrobcom z Górzna w powiecie brodnickim. Później odebrano go kanonikom i osadzono świeckich proboszczów. Obecny kościół maleńki, murowany, w stanie ruiny. Pomimo otrzymanego pozwolenia na budowę nowego kościoła 1888 roku nie przystąpiono do roboty. S. parafia, dekanat lipnowski, 1010 dusz. W skład par. wchodzą S. , Jankowo, Trzebiegoszcz, Jarczachowo. 2. S. , wś włośc, pow. rypiński, gm. Starorypin, par. Strzygi, odl o 7 w. od Rypina; ma 42 dm. , 300 mk. , 734 mr. W 1827 r. 32 dm. , 228 mk. Stefan de Somną występuje przy akcie z 1441 r. Kod. dypl. pol. Według reg. pobor, z 1564 r. wś Sinino, w par. Strzygi, własność Elżbiety z Sierpca, wojewodziny łęczyckiej dziedziczki Strzyg i Długiego, płaciła od 10 kmieci na całych Sumin łanach 2 zagr. i karczmy 6 flor. 2 gr. i 2 sol. Pawiń. , Wielk. , I, 301. W 1789 r. pła ciły do Strzyg 2407 złp. czynszu. 3. S. , kol. włośc. nad jez. t. n. , pow. chełmski, gm. i par. r. g. Cyców, r. 1. Wereszczyn, ma 101 mr. obszaru. Powstała na obszarze fol. należącego do dóbr Garbatówka. 4. S. , wś, pow. toma szowski, gm. Tarnawatka, par. Tomaszów odl. l 1 2 mili, przy szosie, nowozałożona, ma 8 dm. , 30 mk, 80 mr. ; gleba popielatka. 5. S. , fol. , pow. tomaszowski, gm. Krynice, par. Krasnobród, odl. 24 w. od Tomaszowa. Fol. ten, oddzielony od dóbr Niemirówek lit. A. , rozl. 1880 r. 225 mr. 71 mr. roli, 72 mr. łąki 76 mr. lasu. Br. Ch. Sumin, niem. SumminerSee, jezioro w pow. kartuskim, przy fol. t. n. , wznios. 162 mt. npm. , pół mili długie. Kś. Fr. Sumin 1. niem. Summin, 1280 Somino, 1648 Sumino, dobra ryc, pow. starogardzki, st. p. i kol. i par. kat. Starogard o 7, 5 klm. . Leżą nad jez. t. n. Do dóbr należą folwarki Brzeziny 1 dm. , 24 mk. , Buchwalde 2 dm. , 32 mk. , Lipy 3 dm. , 55 mk. , wyb. Waldbaus 1 dm. , 4 mk. , leśn. Wygoda 1 dm. , 8 mk. i cegielnia 1 dm. , 4 mk. . Cały klucz obejmuje 1240 ha 763 roli orn. , 100 łąk, 150 lasu, tudzież 20 dm. , 60 dym. , 340 mk. , 185 kat. , 155 ew. Szkoła ew. liczyła 66 dz. Gorzelnia parowa, młyn i cegielnia; hodowla owiec i bydła. Według taryfy z 1648 r. , gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacił Rembowski 29 fl. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 174. Podług taryfy na symplę z 1717 r. płacił S. 2 zł. ob. Cod. Belnensis w Poplinie, str. 83. Mesznego pobierał prob. ztąd 7 kor. żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Szaniawskiego z 1710 r. , str. 110. R. 1780 liczył S. z Józefowom, Brzezinami i Wygodą 125 kat. i 47 ew. ; dziedzicem był podstoli Józef Grąbczewski ob. Wizyt. Rybińskiego, str. 249. R. 1280 nadaje ks. Mestwin synom Gotsalka Jakubowi i Luthardowi dobra Somino, z prawem dziedzicznem, wolne od ciężarów. Zobowiązani są tylko do obrony kraju. Sprawy sporne pod danych aż do 300 denar. i 6 grzyw. dziedzice sami będą rozstrzygali i kary pieniężne ztąd pobierali; sprawy większe sobie zastrzegamy. Wolno im też za naszem zezwoleniem dobra te sprzedać komukolwiek, tylko nie kościołowi albo klasztorowi. Dan w Świeciu ob. P. U. B. V. Perlbach, str. 267. Dawniej znajdowała się tu kaplica, wybudował ją około 1740 r. Tomasz Grąbczewski, chorąży pruski. Kapelanem był podówczas ks. Łukasz Kozikowski. Podług wizyt. bisk. Rybińskiego z 1780 r. była w dobrym stanie ob. Utrac. kościoły, ks. Fankidejskiego, str. 246. 2. S. , niem. Summin, 1376 r. Somyn, później Semen, wś nad Ossą, pow. lubawski, st. p. Biskupiec, par. kat. Lipinki, 414 ha 300 roli orn. , 35 ł k; 1885 r. 48 dm. , 78 dym. , 344 mk. , 301 kat. , 43 ew. Za czasów krzyżackich należała do komturstwa radzyńskiego. R. 1376 występuje w dok. pomezańskich Johann Somyn, t. j. Jan z Sumina ob. Kętrz O ludn. pol. , str. 188. Tutejsza szkoła kat. liczyła 1886 r. 108 dzieci pol. i 21 niem. Na wschód graniczy S. z Babalicami i Lipinkami, na płd. z Mierzynem Petersdorf i Płowężem, na za chód z Partęcinami i Babkami, a na płn. z Ossówką, Kuczwałami i Suminkiem. S. leży na granicy pow. lubawskiego i graniczy z pow. brodnickim, grudziądzkim i suskim. Aż dotąd sięgało w. ks. warszawskie, którego granicę stanowiła rz. Ossa. Za polskich cza sów odrabiała wś pańszczyznę do Łąkorka, ale małą; miała wolny połów ryb i użytek z lasu mierzyńskiego. Na płd. od wsi znajduje się między jeziorami Mierzyńskiem i mniejszem Sumińskiem nasyp stary; drugi podo bny jest przy Płowężu za Ossą, a trzeci przy Tymawie. W środku wsi leży pole Zazdrość. 3. S. , niem. Summin, 1710 Sominy, 1780 Suminy, fol. nad jez. t. n. , 1779 r. puszczony wwieczystą dzierżawę, pow. kartuski, st p. Wygoda 6, 5 klm. odl. , par. kat. Parchowo, 787 ha 123 roli orn. , 13 łąk, 15 lasu; 1885 r. 10 dm. , 17 dym. , 113 mk. , 90 kat. , 23 ew. Mesznego pobierał prob. ztąd 1 kor. żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 73. R. 1780 liczyły S. 15 mk. kat. , 8 ew. ob. Wizyt. Rybińskiego, str. 41. Kś. Fr. Sumin, wś, pow. rybnicki, ob. Suminiec. Sumina, rzeczka, bierze początek w płd. części pow. rybnickiego, na obszarze wsi Łonice, około 2 mil od Rybnika, płynie, między innemi, przez Rzuchów, Łyski, Górek i na obszarze wsi Ciechowice w pow. raciborskim uchodzi do Odry z praw. brzegu. Suminek, kol. włośc. i fol. , pow. lipnowski, gm. Skępe, par. Głuchowo, odl. o 18 w. od Lipna, ma 12 dm. , 101 mk, 756 mr. W 1827 r. 13 dm. , 119 mk. Fol. S. rozl. 428 mr. gr. or. i ogr. 200 mr. , łąk 7 mr. , past. 4 mr. , lasu 202 mr. , nieuż. 15 mr. ; bud. z drzewa 7, las urządzony, pokłady torfu. Suminek, os. młyńska nad Ossą, pow. lu bawski. W najnowszych spisach nie wymie niona. Kś. Fr. Suminiec, niem. Summin, 1531 Somyna, dobra i wś, pow. rybnicki, par. kat. Łyski. W 1885 r. dobra miały 4 dm. , 22 mk. 1 ew. ; wś 44 dm. , 291 mk. kat, 113 ha. Jest tu stacya dr. żel. na linii z Katowic do Karniewa Jaegerndorf na Szląsku austr. , odl. 66 klm. od Katowic. Sumińska Wólka, wś i fol, pow. rypiński, gm. Osiek, par. Strzygi, odl. 6 w. od Sumińska Wólka Suminiec Suminek Sumina Sumin Sumin Sumińszczyzna Suminy Sumirówka Sumińszczyzna Sumówko Sumorokowszczyzna Sumówka Sumowo Sumki Sumkiany Sumkinie Summe Rypina ma 10 dm. , 79 mk. W 1871 r. fol. S. rozl. 345 mr. gr. or. i ogr. 161 mr. , łąk 56 mr. , pastw. 55 mr. , lasu 50 mr. , zarośli 18 mr. , nieuż. 5 mr. Wś 9 osad, 11 mr. Sumińszczyzna, zaśc. radziwiłłowski, pow. słucki, ma 1 1 2 włóki; należy do ordynacyi nieświeskiej. A. Jel Suminy 1. Stare, dawniej Swniny, niem. AltSummin, dobra ryc, pow. tucholski, st. p. i kol. i par. kat. Pol. Cekcyn, 2, 5 klm. odl. , 468 ha 265 roli orn. , 31 łąk, 19 lasu; 1885 r. U dm. , 18 dym. , 85 mk. kat. , 21 ew. , razem 106 mk. , z których na kol. Okoninek przypada 37 mk. i 6 dm. Dobra te mają być parcelowane. R. 1352 nadaje w. m. Winrich v. Kniprode wiernemu Janowi Sumińskiemu Hans von Summyn 30 włók, leżących w dobrach Suminy zwanych, z chełm. prawem i dziedzicznie. Za to będzie czynił jedną służbę zbrojną, będzie także pomagał przybudowaniu zamków, przy ich naprawianiu lub rozbieraniu. Od każdego pługa zaś, którym na tych dobrach orać będą, będzie nam dawał 2 korce żyta, a na uznanie naszego zwierzchnictwa funt wosku i 1 pieniądz chełm. Także biskupowi będzie swą powinność oddawał według zwyczaju. Dan w Tucholi ob. Cod. Belnensis w Peplinie, str. 41. Pod 1570 r. zapisuje lustracya ststwa tucholskiego Nobilis Szczęsny Szumiński recognitione ajudice attulit, se igne periisse; 2 ogrodn. płaciło po 2 gr. . Według taryfy z 1648 r. , gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacił tu Michał Plata od 2 wł. osiadł, i 3 ogr. 5 fl. 26 gr. ob. Rocz. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 183. Podług taryfy na symplę z 1717 r. płaciły S. 20 gr. ob. Cod. Belnensis w Peplinie, str. 92. 2. S. Nowe, niem. Neu Summin, kol. , tamże, 1828 założona; 207 ha 181 roli orn. , 15 łąk; 1885 r. 59 dm. , 78 dym. , 351 mk. , 273 kat. , 73 ew. , 5 żyd. Szkoła kat. 3. S. , niem. Sommin, 1780 Sominy, wś nad jez. t. n. , pow. bytowski, par. kat. Ugoszcz; 1489 ha 314 roli orn. , 36 łąk, 64 lasu; 1885 r. 37 dm. , 70 dym. , 416 mk. , 49 kat, , 367 ew. , kościół paraf. ewang. , dawniej katolicki. W 1780 r. było 21 kat. i 210 ew. ob. Wizyt. Rybińskiego, str. 23. Kś. Fr. Sumirówka, futor, pow. latyczowski, par. Latyczów. Sumki al. Nowa Wieś, wś, pow. jańsborski, st. p. Orzysz; 13 dm. , 74 mk. , 241 ha. Konrad v. Erlichshausen, w. m. , nadaje Wa wrzyńcowi Polakowi 10 włók w 8. zwanych także Nową wsią, Neuendorf na prawie magdeburskiem z obowiązkiem jednej służby konnej. Dan w Rastemborku, w sobotę po św. Macieju Apostole 1443 r. Ad. N. Sumkiany, dwór rządowy, pow. rossieński, par. Niemokszty, 111 dzies. ziemi. Sumkinie, zaśc, pow. kowieński, w 4 okr. pol. , o 20 w. od Kowna. Summe Klein, ob. Sumówko. Sumorokowszczyzna, fol. i wś nad strugą Chomicze, pow. lidzki, w 2 okr. pol, gm. Ejszyszki, okr. wiejski Nowydwór, o 7 w. od Ejszyszek a 47 w. od Lidy, Fol. ma 17 mk. kat. , wś zaś 5 dm. , 14 mk. t. wyzn. w 1865 r. 9 dusz rewiz. ; własność Konopackich. Sumówka, mylnie VII, 482 Sumów, wś nad Bohem, pow. olhopolski, okr. pol, i gmi na Berszada o 15 w. , par. kat. Obodówka, o 40 w. od Olhopola, ma 147 osad, 1102 mk. , 1090 dzies, ziemi włośc, 1579 dworskiej, 34 cerkiewnej. Cerkiew p. w. Niepokalanego Poczęcia N. M. P. , wzniesiona w 1789 r. , ma 1575 parafian. Gorzelnia, założona w 1858 r. , produkuje do 1, 000, 000 st. spirytusu, cegiełnia, st. poczt. wiejska do przewozu urzędni ków. Własność Sobańskich. Dr. M. Suniówka, niem. Nettelort mylnie iVetteldorf, os. wiejska, pow. szubiński, o 5 klm. na płd. wschód od Rynarzewa par. i poczta, na lew. brzegu Noteci; okrąg wiejski Annoniewo, st. dr, żel. na Chmielnikach; 5 dm. , 59 mk. Należała dawniej do dóbr łabiszyńskich. Sumówko, wś i fol, pow. rypiński, gm. osiek, par. Strzygi, o 6 w. od Rypina, ma 6 dm. , 100 mk. W 1827 r. 4 dm, 20 mk. , par. Rypin. W 1887 r. fol. S. rozl. 390 mr. gr. or. i ogr. 267 mr, łąk 34 mr. , past. 19 mr. , lasu 51 mr. , nieuż. 19 mr. ; bud. mur. 5, z drzewa 11; płodozm. 11pol. , las nieurządzony. Wś S. 8 os. , 16 mr. A. Pal. Sumówko, niem. Klein Summe, dobra ryc. nad jeziorem, pow. brodnicki, st. p. i kol. Brodnica o 12, 5 klm. , par. kat. Bobrowo, 527 ha 424 roli orn. , 47 łąk, 8 lasu. W 1885 r. 6 dm. , 22 dym. , 136 mk. , 123 kat. , 13 ew. ; fabryka krochmalu, hodowla bydła, owiec i świni, mlekarnia; dziedzic 1858 r. Józef Czapski, 1885 r. Hagemann. S. należało za czasów krzyżackich do komturstwa brodnickiego. Według wizyt. Strzesza z r. 1667 S. należało do Falkowskich ob. 330 b. . Sumowo 1. jezioro w pow. sejneńskim, gm. Krasnopol, przy wsi t. n; ma 30 mr. obszaru. Wody jego odpływają do jez. Dziemitrowo. 2. S. , jezioro w pow. suwalskim, gm. Zaboryszki, w pobliżu małego jeziora Podumowo, między jez. Hańcza i Szelment, ma 12 mr. obszaru. Br. Ch. Sumowo 1 wś nad jez. t. n. , pow. sejneński, gm. Krasnopol, par. Sejny, odl. od Sejn 4 w. , ma 19 dm. , 165 mk. W 1827 r. 11 dm. , 88 mk. 2. S. Kotyły i S. Muchy, wś, pow. suwalski, gm. i par. Jeleniewo, odl. 18 w. od Suwałk, mają 9 dm. , 75 mk. W 1827 r. 2 dm. , 14 mk. Sumowo, dok. Gross Summe, Sommau, oko Sumowo Sumowo ło 1667 Szumowo, dobra ryc, pow. brodnicki, st. p. i kol. Brodnica o 10, 5 klm. , par. kat. Bobrowo, 666 ha 506 roli orn. , 94 łąk; 1885 r. 14 dm. , 44 dym. , 207 mk. , 188 kat. , 18 ew. , 1 żyd. ; parowa fabryka krochmalu, młyn parowy o 3 gankach i cegielnia, 80 krów. Szkoła kat. Dziedzic 1858 r. Józef Czapski, 1885 Albert Wolframm. Za czasów krzyżackich należało S. do komturstwa brodnickiego. Wizyt. Strzesza z r. 1667 72 donosi, że S. dzieliło się na 3 posiadła szlach. , jedno dzierżył Samuel Czecholewski, drugie Gabryel Chełstowski, trzecie wdowa Chełstowska. Każdy dwór dawał mesznego po 2 kor. żyta i tyleż owsa ob. str. 330 b. . R. 1885 nabył dobra w drodze subhasty kapitalista Katz z Królewca za 380, 000 mrk. Kś. Fr Sumowo, jezioro, należy do grupy jeziora łeckiego, w pow. łeckim. Ob. Ełk II, 351 Sumowo, wś, pow. gołdapski, st. p. Dubeninki; 29 dm. , 176 mk. , 480 ha. Landhofmistrz Albrecht Kittlitz sprzedaje 1594 r. 60 włók, które 1562 r. od ks. Olbrachta otrzymał, urodzonemu Stanisławowi Zabielskiemu plebanowi w Rożyńsku, Andrzejowi Ogonkowi z Dmus w powiecie piskim i Jano wi Żelazkowi z Rożyńska w powiecie ryń skim za 6 tysięcy zł, p. ; na tych włókach po wstały wsie Czarne i Sumowo. Dan w Kró lewcu, dnia 10 grudnia 1597 r. R. 1597 An drzej Ogonek sprzedaje z swego działu 4 włó ki swemu przyjacielowi Maciejowi Stańkowiczowi Małejce, komornikowi zamku łe ckiego. Ad. N. Sumpf niem. , ob. Sąpy. Sumy, mto powiat. gub. charkowskiej, nad rz. Psiołem, Sumą i Sumką, pod 50 54 płn. szer. , a 52 28 wsch. dług. , o 184 w. od Charkowa. W 1870 r. było w mieście 9 cerkwi murow. , 1763 dm. 108 murowan. , 14126 mk. 69 kat, 76 prot. i 111 żydów, 130 sklepów, 4 zajazdy, progimnazyum, szkoły paraf. , gminna i dla dziewcząt, szpital, st. poczt. , bank. W 1877 r. S. miały 153 dm. murow. , 1832 drewnianych, 15534 mk. 74 kat. , 7 składów na towary, 337 sklepów, gimnazyum męzkie i żeńskie i szkołę realną. St. dr. żel. sumskiej. Własność mta stanowi 1074 dzies, ziemi, dochody wynoszą około 16000 rs. Mieszkańcy zajmują się przemysłem i handlem; jest tu 876 rzemieślnik. 370 majstrów, 309 robotników, 260 uczniów, w tej liczbie 171 szewców, 136 krawców, 80 kowalów. W 1878 r. było 14 fabryk, zatrudniających 63 robotników i produkujących za 146685 rs. Jako położone na pograniczu pomiędzy guberniami małoruskiemi a wielkoruskiemi, S. mają ważne znaczenie pod względem handlowym. Odbywają się tu targi tygodniowe, oraz 3 jarmarki, z których główny, dwutygodniowy, w połowie listopada. Wartość przywożonych na ton jarmark towarów wynosi około 3, 000, 000 rs. , sprzedawanych zaś do 1, 000, 000 rs. St. S. dr. żel. sumskiej, pomiędzy st. Hołowaszewka o 16 w. , a Syrowatka o 18 w. , odległą jest o 51 w. od st. Worożba, a 184 w. od Charkowa. Drogą żelazną sumską zowie się otwarta w 1877 r. gałęź dr. żel. charkowonikołajewskiej, mająca 227 w. długości, od st. Merefa dr. kurskocharkowsko azowskiej, do st. Worożba dr. kurskokijowskiej, która na st. Lubotin łączy się z dr. charkowonikołajewską. Ma ona 15 stacyi i 2 przystanki. Miasto założono zostało przez wychodźców z Małorusi w 1652 i 1653 r. , na miejscu dawnego horodyszcza, zwanego Lipeńskiem. Dawność osady potwierdzają znajdowane w okolicy monety arabskie z VII IX w. Około 1665 r. uformowany został pułk kozacki sumski. Podczas wojny północnej w 1708 r. w S. odbył Piotr W. radę wojenną, na której zatwierdzono plan działań przeciwko Karolowi XII i Mazepie. W tym czasie mto przyłączone zostało do gub. kijowskiej. W 1732 r. S. zostały mtem pułku sumskiego gub. biełgorodzkiej. Od 1765 r. siedziba kancelaryi prowincyonalnej, utworzonej wówczas gub. słobodzkoukraiń skiej, zostały w 1780 r. mtem powiatowem namiestnictwa, a następnie gub. charkowskiej. Sumski powiat leży w płn. zach. części gubernii i zajmuje 57, 64 mil al. 2789 w. kw. Powierzchnia powiatu równa, gleba czarnoziemna, bardzo urodzajna. W powiecie znajdują się trzy znaczne torfowiska w pobliżu słobody Niźniej Syrowatki 500 dzies. , 7 stóp głębokie, pod siołem W. Bobryk 200 dzies. i 6 st. głęb. i pod wsią Nizy 200 dzies. i 6 st. głęb. . Z rzek najważniejszą jest Psioł uchodzący w guber. kurskiej i przerzynający powiat w kierunku płd. zchd. Z dopływów jego ważniejsze z lewej strony Kamyca, Krutiec, Lubań i Sytnaja, z prawej zaś Krasnaja i Suma. Oprócz tego północną część powiatu na przestrzeni 40 w. przerzyna rz. Wir dopływ Sejmu. Znaczniejszych jezior i błot powiat nieposiada. Pod lasami znajduje się 51600 dzies. , t. j. 18 ogólnej przestrzeni. W 1878 r. było w powiecie 133727 mk. , w 1870 r. zaś bez miasta 109414 mk. 25 kat. , 55 protest. i 58 żydów, zamieszkałych w 357 osadach 10 słobód i 25 siół. Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo. Oprócz zboża uprawiają buraki cukrowe, konopie, len i tytuń. W niektórych miejscowościach zajmują się sadownictwem. Hodowla bydła dosyć rozwinięta. W 1870 r. było tu 28000 sztuk koni, 20500 bydła rogatego, 38000 owiec zwyczajnych, 15000 rasy poprawnej i 24500 świń. Przemysł fabryczny na dość wy Sumy Sunia Sund sokim stopniu, w 1878 r. reprezentowany był przez 68 fabryk głównie cukrowni, zatrudniających 4415 robotników i produkujących za 6, 824, 143 rs. J. Krz. Sund, nazwa ciaśnin morza Bałtyckiego. 1. Wielki S. , między lądem a wyspą Moon, 10 w. szer. , 10 do 12 sąż. gleb. 2. Mały S, między wyspami Ozylią a Moon, 3 w. szer. , płytszy od poprz. i 3 Söäla, między Ozylią a Dagden. Sundziszki, fol. szl. , pow. wileński, w 2 okr. pol. , o 67 w. od Wilna 1 dm. , 15 mk. żydów. Sungardy, jezioro w pow. nowoaleksandrowskim, na zach. od jez. Dzisna. Sungiały, wś włośc, pow. wileński, w 6 okr, pol. , gm. i okr. wiejski Mickuny o 4 w. , 2 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Ławaryszki. Sungul, szczyt górski, wzn. 1379 mt. , w Karpatach bukowińskich, na płn. granicy powiatu radowieckiego. Sunia, rzeka, prawy dopływ Dźwiny. Tak W. Pol w Hydrografii mylnie nazywa rz. Saryankę ob. . Suniczka, al. Sunica, rzeczka w pow. mozyrskim, zaczyna się za osadą Krupoje, w obrębie gm. Bujnowicze, płynie w kierunku płd. zachodnim pod osadą Łaziszcze i odtąd przybiera nazwę Łaśny ob. , uchodzi do rz. Uborć z prawej strony. A, Jel. Suniawa 1. Wyźnia, węg. AlsoSunyava, niem. OberSchoenau, OberSchungau, wś, w hr. spiskiem; kościół katol. filialny, 829 mk. 2. S. Dolne, węg. FelsöSunyava, niem. UnterSchoenau, Unter Schungau, w pobliżu poprzedniej wsi, kościół kat. filialny, 618 mk. Sunka al. Supka, rzeczka w pow. czerkaskim, bierze początek w lesie Motroneńskim, przepływa pod wsią Sunki i pod wsią Zalewki uchodzi do Taśminy od prawego brzegu. Sunkały, karczma nad potokiem, pow. wileński, w 6 okr. pol. , o 13 w. od Wilna, 2 dm. , 27 mk. żydów. Sunkeln 1. Gross, fol. , pow. darkiejmski; 3 dm. , 50 mk. 2. S. Gross, dobra, pow. węgoborski, st. p. Szabienen; 9 dm. , 52 mk. , 259 ha. 3. S. Klein. dobra, tamże; 17 dm. , 117 mk. , 275 ha. Wś założona 1669 r. Sunki, wś nad rzką t. n. , dopł. Taśminy, pow. czerkaski, w 1 okr. pol. , gm. Sunki, o 32 w. od Czerkas, a 8 w. od mka Smiły, ma 2796 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 2020 mk. ; włościanie uwłaszczeni zostali na 1468 dzies. , ocenionych na 64952 rs. W 1741 r. było w S. 60 sadyb. Posiada cerkiew p. w. św. Trójcy, uposażoną 36 dzies. , z muru wzniesioną w 1860 r. , na miejscu dawniejszej z 1776 r. S. wraz z Zalewkami, Buzukowcem i 6232 dzies. ziemi należała w 1863 r. do Zofii Rajewskiej, która odziedziczyła ma jątek po ojcu swem gen. Mikołaja Rajewskim. Gmina Sunki składa się z 8 okręgów starostw wiejskich, obejmuje 16 miejsc za mieszkałych 1 cukrownia, 5 fol. ekonomi cznych, 1 leśnictwo, 1 karczma, 1961 osad, 10558 mk. , 18541 dzies. 5735 włośc, 12616 dworskich, 190 cerkiew. . J. Krz. Sunkieły, zaśc. rząd. , pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 38 w. od Wilna; 1 dm, 7 mk prawosł. Sunołówka, rzeczka, dopływ Ptyczy, ob. Cojniaki, Sunowskie, jezioro, ob. Lepuki. Santoka, zaśc, pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Niemenczyn, o 9 w. od gminy, 5 dusz rewiz. ; należy do dóbr Czarnydwór, Parczewskich. Suntoki 1. wś włośc, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Szyrwinty, okr. wiejski Spodwiliszki, o 5 w. od gminy, 6 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Szeszole. 2. S. , przysiołek, pow. wileński, w 5 okr. pol. gm. Rukojnie, okr. wiejski i dobra skarbowe Kiena, o 9 w. od gminy, 10 dusz rewiz. Suntupie, , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 2 okręgu polic, o 13 w. od Nowoaleksandrowska. Supa, nazwa przez niektórych dawnych pisarzy nadawana rzece Sobi. Supczyckie Dworzyszcze, własnośc ziem ska w pow. pińskim, w Łopatynie, oddana przez królowę Bonę w 1526 r. kilku bojarom pińskim ob. Rewizya Puszcz, wyd. Wil. Arch. Kom. , str. 254. A. Jel Supiatów, nieistniejąca dziś wś w pow. hajsyńskim, należąca niegdyś do dóbr korotkowskich, w 1595 r. sprzedana przez Hrehorego Korotkiego ks. Januszowi Zbaraskiemu, wwdzie bracławskiemu ob. Ładyżyn, t. V, 569 570. Supie Janówka i S. Podleśne, wś, pow. mazowiecki, gm. Szepietowo, par. Dąbrowa. Supienie, wś włośc, pow. suwalski, gm. Czostków, par. Filipów, odl. od Suwałk 30 w. ; ma 14 dm. , 140 mk. , 15 os. , 606 mr. Wchodziła w skład dóbr Czostków. Supikowice, niem. Saubsdorf, wś, pow. frywałdzki na Szląsku Austr. , odl. 8 klm. na płn. zach. od Frywałdu, w górzystej okolicy ob. Rotwasser, mają kościół par. kat, szkołę ludową, st. poczt, 1255 mk. , zajmujących się przeważnie łamaniem i obrabianiem murmuru drobnoziarnistego, białego i szarego, znajdujących się w obfitych pokładach. W skład gm. wchodzi wś Geisslersfeld. Supka, rzeczka, ob. Sunka, Supoj, rzeka w gub. połtawskiej, lewy dopływ Dniepru. Bierze początek w południowej części pow. kozieleckiego gub. czernihow Supoj Supka Supikowice Supienie Supie Supiatów Supczyckie Supa Suntupie Suntoki Sunowskie Sunołówka Sunkieły Sunki Sunkeln Sunkały Sunk Suniawa Suniczka Sungul Sungiały Sungardy Sundziszki Sund Suponiec Supraśl Suppliethen Supowka Suporośna Supornica Suponinek Sup Suponiec Sup skiej, w pobliżu sioła Swidowiec, zrasza pow. perejasławski, przyłucki, piratyński, zołotonoski i uchodzi do Dniepru czterema odnogami w pobliżu mta Domontowa. Płynie w kierunku południowym na przestrzeni 150 w. ; szerokość nieznaczna, dno ilaste. Pod mtem Jagotynem rozlewa się w dość obszerne jezioro, w środku którego znajduje się wyniosła wysepka, pokryta lasem. Nad brzegami S. rosły niegdyś wielkie lasy, obecnie wyniszczone. Oblewa ona 40 osad, mających 43000 mk. , z których ważniejsze Pieszczana 3254 rak. , Zhurowa 3234 mk. i Helmiazow 2972 mk. . Nad S. , od ujścia do Dniepru aż prawie do źródeł, leżały niegdyś obszerne posiadłości ks. Wiszniowieckich VI, 734 J. Krz. Suponiec, jezioro w puszczy przyległej do dóbr Kublicze, w pow. lepelskim. Ob. Kublicze. Suponinek, ob. So poninek. Supornica, wś, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Mikołajewo, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Jeśmanów, Hryhorowicze, o 12 w. od gminy a 15 w. od Dzisny, ma 3 dm. , 16 mk. praw. w 1865 r. 21 dusz rewiz. Suporośna Słoboda, pow. oszmiański, ob. Słoboda Suporośna. Odl. o 114 w. od Oszmiany, ma 27 dm. , 257 mk. 246 kat. i 11 żyd. Supowka, pow. mohylowski, ob. Sopówka, Suppliethen 1. dobra, pow. fiszhuski, st. p. Pobethen; 9 dm. , 46 mk. , 192 ha. 2. S. , dobra, pow, iławkowski, st. p. Rositten; 10 dm. , 48 mk. , 139 ha Supraśl, w akcie rozgraniczenia Mazowsza i Litwy z 1358 r. Sprząśl i Sprząśla, rzeka w gub. grodzieńskiej, prawy dopływ Narwi. Bierze początek ze wzgórz niedaleko wsi Wielkie Folwarki i Telwica pod Gródkiem, płynie przez pow. białostocki, mija Wasilków i uchodzi o 2 w. poniżej Żołtek, naprzeciwko wsi Złotoryi. Płynie w kierunku zachodnim na przestrzeni 95 w. Szeroka powyżej Wasilkowa od 6 do 10 sąż. , poniżej od 10 15 sąż. , głęboka od 7 10 st. Łoże pia, szczyste i gliniaste; dolina błotnista, ma do 1 1 2 w. szerokości. Na S. znajduje się 13 mostów i wiele młynów wodnych. Odbywa się po niej wielki spław drzewa, a od Wasilkowa I poczynając, rzeka mogłaby być żeglowną, gdyby koryto nie było tamowane przez znajdujące się na niej młyny. Z dopływów najważniejsza Sokolda prawy, uchodząca pod wsią Zasady. Nadto przybiera od pr. brz. Czarne, Jałówkę i Krzemionkę, od lewego zaś Płoskę, Białą z Niewodnicą i Dolinę Supraśl, mko nad rz. Supraślą, pow. białostocki, w 1 okr. pol, gm. Dojlidy, par. Białystok, o 16 w. od Białegostoku. Otoczone lasami, w 1878 r. miało 3091 mk. 1488 męż. , 1603 kob. , w tej liczbie 538 żydów. W 1867 Sup r. było tu 450 dm. , 2800 mk. , kościół katol. filialny, dawniej kaplica, kościół ewang. , dom modlitwy żydowski, 5 fabryk kortów F. W. Zacherta, Ad. Buchboltza, F. Aunerta A. Alta, H. Marckwardta, wartość produkcyi których wynosiła do 800, 000 rs. rocznie i barwiernia J. Jansona. Kościół kat. p. w. św. Trójcy, w 1861 r. z muru wzniesiony przez miejscowych fabrykantów. W filii 1205 dusz. Miasteczko powstało pomiędzy 1824 a 1834 r. staraniem Wilhelma Zacherta, który w 1833 r. założył tu pierwszą fabrykę sukna. W 1857 r. było już sześć fabryk Zacherta, Buchholtza, Alta, Koschade, Liperta i Tebusa, o 218 warsztatach, zatrudniających około 800 ludzi i produkujących rocznie do 300000 arszynów sukna, wartości 580000 rs. W tymże roku było w S. 3450 mk. 1398 męż. i 2052 kob. , w tej liczbie 1327 praw. , 2086 kat. , 790 ewang. i 227 żydów. Pod miasteczkiem znajduje się wspaniały monaster prawosławny męzki Błahowieszczeński, założony przez Aleksandra Iwanowicza Chodkiewicza, wwdę nowogródzkiego i marszałka w. ks. litew. , pierwotnie w 1498 r. w Gródku, o 30 w. w górze rz. Supraśli, w pobliżu jej źródeł. Sprowadzeni przez niego mnisi, podług podania z góry Athos, prawdopodobnie jednak z monasteru pieczerskiego w Kijowie, osadzeni zostali przy zamku w Gródku. Niezadowoleni jednak ze zgiełku światowego, za zgodą założyciela przenieśli się w ustronne miejsce, śród lasów Błudowskich, w uroczysko zwane Sucha Gruda, przy ujściu rzeczek Berezówki i Grabówki do Supraśli i tu w 1500 r. rozpoczęli budowę dzisiejszego monasteru. W 1510 r. Chodkiewicz nadał monasterowi dobra swe Chworoszczę obecnie mko Choroszczę z obszernemi przyległościami ograniczonemi rzekami Narwią, Supraślą, Białym I stokiem, Chworoszczą i Rogówką W 1529 r. , za zezwoleniem króla Zygmunta i braci zakonnej, wzamian za Choroszczę Aleksander Chodkiewicz nadał monasterowi wsie swe Chwosty i Porośl, leżącą nad rz. Supraślą, oraz lasy okalające monaster, a także wsi Chworostowo i Pużyce na Polesiu, z dworcem w Klewinowie. Nadto Józef Sołtan, arcybiskup smoleński, w następstwie metropolita kijowski, halicki i całej Rusi, nadał w 1506 r. monasterowi wsi Topilec, Baciuty i Pyszczewo, położone nad rz. Narwią, we włości suraskiej pow. bielskiego. Na początku XVII w. około 1627 r. monaster przeszedł w posiadanie unitów i przełożonymi jego bywali zwykle wyżsi dostojnicy kościoła. Tak w 1656 r. naznaczony został na przełożonego Gabryel Kolendo, arcybiskup połocki; następnie prawdopodobnie był nim pogrzebiony tutaj arcybiskup połocki i metropolita całej Rusi Cypryan Żochow Supronięta Supronięta ski 1694, znany ze światła i pobożności. I W1722 r. metropolita zachodniej Rusi i przełożony monasteru Leon Kiszka uczynił monaster główna rezydencyą zakonu bazylianów i założył tu fabrykę papieru oraz drukarnię, z której w ciągu XVIII w. wydawano nietylko księgi duchowne w języku cerkiewnosłowiańskim, ale także dzieła świeckie w językach polskim i łacińskim. Drukarnia ta nie była jednak pierwotną, znane są bowiem druki cerkiewne supraskie z XVII w. Poprzednia ta drukarnia przeniesioną została prawdopodobnie w końcu XVI w. z Zabłudowa, gdzie założoną została przez Grzegorza Chodkiewicza, syna założyciela monasteru supraskiego. W 1743 r. wydrukowano w S. całkowitą biblię słowiańską. Około tego czasu Michał Grygoriew Sołowiew wybijał tu przez lat kilka książki nabożne dla starowierców. Bazylianie zgromadzili tu cenną bibliotekę ksiąg religijnych i historycznych, w językach łacińskim, polskim, francuzkim i ruskim. Ozdobą tej biblioteki był jeden z najdawniejszych i najcelniejszych zabytków języka starosłowiańskiego, tak zwany rękopis supraski, pochodzący z XI w. i obejmujący żywoty świętych na miesiąc marzec, oraz niektóre mowy św. Jana Złotoustego, Foeyusza i in. W 1730 r. August II, wracając z sejmu grodzieńskiego, nocował tutaj d. 21 października, zkąd nazajutrz po nabożeństwie wyjechał do Warszawy. W 1736 r. powiększył się majątek klasztoru przez przyłączenie wsi Wojnowce i Kuźnice, nadanych przez Kazimierza Baciutę, podkomorzego grodzieńskiego i sstę sumiliskiego. W 1740 r. opiekun klasztoru Adam Tadeusz hr. Chodkiewicz, wwda brzeski, oraz Jerzy Bułhak, opat supraski i biskup turowski i piński, wyjednali u papieża Benedykta XIV bullę, przywracającą pierwotną ustawę, mocą której opaci wybierani byli z grona braci zakonnej. Pierwszym w ten sposób wybranym opatem był Antoni Młodowski. Po ostatnim rozbiorze Rzpltej, gdy obwód białostocki przeszedł pod panowanie pruskie, większość majątków klasztornych została w części zajętej przez Rossyę, pozostałe zaś zabrane zostały na skarb, który na utrzymanie klasztoru przeznaczył po 2333 tal. i 45 sr. gr. , oraz 75 sążni i 4 wozy drzewa na rok. Po przyłączeniu obwodu białostockiego do Rossyi w 1807 r. wyznaczono klasztorowi 2110 rs. 45 kop. i 70 sążni drzewa rocznie. Po przyłączeniu unii do kościoła prawosławnego klasztor zamieniony został na monaster prawosławny, a ostatni opat Nikodem Marcinowski przemianowany na archi mandrytę. Do 1853 r. przy monasterze znajdowała się szkoła 4 klasowa, przeniesiona w tymże roku do Grodna. Od 1865 r. zaprowadzono przy monasterze szkołę ludową. Drukarnia zniesioną została za czasów pruskich. Pod względem archeologicznym odznaczają się freski, pokrywające wewnętrzne ściany cerkwi, pochodzące z pierwszej połowy XVI w. Freski te przez długi czas były zabielone wapnem, z pod którego wydobyte zostały dopiero w 1887 r. Obszerniejszy opis monasteru podał Bobrowski w Opisie gub. grodzieńskiej II, 1022 33 i Batiuszkow w dziele Biełorussija i Litwa 137141, który też podał wizerunek cudownego obrazu Bogarodzicy, widok monasteru i niektóre motywa fresków str. 165, 168, 169 i 173. J. Krz. Supronięta al. Supronięty, wś, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. Niestaniszki, okr. wiejski i dobra Chomińskich Dubrowlany, par. kat. Świr, o 4 w. od gminy a 52 w. od Swięcian, ma 36 dm. , 304 mk. kat. w 1865 r. 146 dusz rewiz. . Supronówka al. Sopranówka, wś, pow. skałacki, 18 klm. na pln. wsch. od Skałatu sąd pow. , 5 klm. na płn. zach. od Podwołoczysk st. kol. , poczt. i tel. . Na wsch. leżą Staromiejszczyzna i Zadniszówka, na płd. Zadniszówka, na zach. Rosochowaciec, na płn. Korzyłówka i Skoryki obie w pow, zbara skim. Płd. część wsi przepływa pot. Samiec, prawy dopł. Zbrucza i przyjmuje tu strugę od lew. brzegu. W dolinie Samca leżą zabu dowania i biegnie tor kolejowy. Wznies. się ga na płn. 330 mt. ; własn więk. ma roli om. 505, łąk i ogr. 59, pastw. 4, lasu 13 mr. ; wł. mn. roli or. 912, łąk i ogr. 94, past. 1, lasu 119 mr. W 1880 r. było 117 dm. , 774 mk. w gminie, 10 dm. , 74 mk. na obsz. dwor. 739 gr. kat. , 82 rzym. kat. , 27 izr. ; 776 Rusinów, 70 Polaków. Par. rzym. kat. w Zbarażu, gr. kat. w miejscu, dek. zbaraski, dyec. stanisła wowska. Do par. należy Rosochowaciec. We wsi cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , szko ła etat. , młyn. Podług reg. pob. pow. krzemie nieckiego należała do włości wołoczyskiej Wołoczyszcze, trzymanej przez kn. Stefana Korybutowicza Zbaraskiego, wwdę trockiego, od nieboszczyka kn. Władysława Zbaraskie go, i płaciła z 6 dym. , 5 ogr. i 4 ogr. Jabło nowski, Wołyń, 128. Lu. Dz. Suprowszczyzna, wś nad rz. Dzitwą, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Gonczary, o 2 w. od gminy a 20 w. od Lidy; 11 dm. , 115 mk. w 1865 r. 40 dusz rewiz. ; należała do dóbr Zajęczyce, Łęskich. Suprun, chutor, pow. radomyski, par. praw. Wilia, wraz ze wsią Oleszpol należy do Franciszka Protobowerija. Supruńkowce, wś nad rzką Błyszczanówką Tarnawką, dopł. Tarnawy, pow. uszycki, 1 okr. pol. i sąd Dunaj owce o 20 w. , gm. Rachnówka, st, poczt. Szatawa. Położona w Supruńkowce Suprun Suprowszczyzna Supronówka Suradówko Suradowo Suprunów Suprunowski Supruny Suprunowcy Suprunów D M Suprunówka okolicy lesistej, w pobliżu jednej z gałęzi gór Miodoborskich, ma 131 osad, rozrzuco nych w głębokim jarze, 894 mk. 133 jednodworców, 799 dzies. ziemi włośc, 901 dwor skiej wraz z Ksawerówką, Teklówką i Szydłówką, 6 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. św. Krzyża, wzniesioną w 1860 r. , z 895 parafianami, i kościół katol. paraf. , p. w. Ser ca Jez. Chr. , z muru wzniesiony w 1809 r. kosztem Szydłowskich. Parafia katol. , deka natu uszyckiego, 583 wiernych. Do parafii, oprócz S. , należą wsi Beznoskowce, Błyszczanówka, Huta Błyszczanowiecka Błyszczanica, Ksawerówka, Michałówka, Szydłówka i Teklówka. Do S. należy w części las Gnilaki i las Kałatury. Jestto stara osada, sięga jąca pierwszej kolonizacyi tego kraju w koń cu XIV w. W 1530 r. płaciła z 2 pługów i 1 koła młyńskiego, w 1542 r. zaś z 1 pługa i 1 koła. W 1565 r. p. Sieciechowa płaci od 6 pługów, 2 kół młyńskich i 1 komornika, w; 1569 r. sukcesorowie Sieciechów wnoszą po bór od 6 pługów, 2 kół młyńskich, 2 włóczę gów i 2 komom. Jabłonowski, Wołyń i Podole, 159, 192 i 220. Przez jednego z późniejszych właścicieli nadana jezuitom na utrzymanie konwiktu dla młodzieży kształcącej się w szkole w Kamieńcu. Po kasacie jezuitów przeszła na rzecz komisyi ekukacyjnej, od której nabył te dobra Symeon Kazimierz Szydłowski, kasztelan żarnowski, dawszy ewikcyę na dobrach Zbożenna, w pow. radom skim, należących do Karola Szydłowskiego, ssty uszyckiego. Roczna intrata z dóbr ozna czona była na 4518 złp. 21 1 2 gr. Szydłowski założył w S. teraźniejszy kościół, a wykoń czył go w 1809 r. syn jego. Od Szydłowskich S. przeszły do Łozińskich, następnie Jaroszyńskich, dziś Gorłowów. Lr. M. Suprunów, wś nad Zharem, dopł. Bohu, pow. Winnicki, na pograniczu lityńskiego, okr. pol. , gm. i par. kat. Strzyżawka, o 20 w. od Winnicy, ma 82 osad, 400 mk. , 423 dzies. ziemi włośc, 1169 dworskiej wraz z Majda nem Suprunowskim, 36 cerkiewnej. Położe nie górzyste. Cerkiew p. w. Niepokalanego Poczęcia N. M. P. , wzniesiona w 1759 r. , ma 565 parafian. Stara osada, należała do rodzi ny Mikulińskich, założył ją prawdopodobnie Suprun Mikuliński, otrzymawszy od Świdrygiełły tę miejscowość i połowę Miziakowa. W ostatnich czasach należała do Andrzejewskich i Malinowskich, poczem przeszła na rzecz skarbu, dziś Rallego. Dr. M. Suprunowcy, wś, pow. nowogródzki, w 5 okr. pol. i gm. Snów, przy gośc. z Hrycewicz do Swojatycz, ma 17 osad; miejscowość bez leśna. A. Jel. Suprunówka, wś, pow. bracławski, w 3 okr. pol. , gm. , par. katol. i sąd w Niemirowie o 7 w. , przy trakcie poczt. z Niemirowa do Woronowicy, ma 60 osad, 436 mk. z Kozakówką, 543 dzies. ziemi włośc Należy do klucza niemirowskiego, dawniej Potockich, następnie Strogonowych, dziś Szczerbatowych. Dr. M. Suprunowski Majdan, wś nad Zharem, dopł. Bohu, pow. Winnicki, na pograniczu pow. lityńskiego, okr. pol. , gm. i par. Strzyżawka, ma 75 dm. , 397 dzies. ziemi włośc; cerkiew. Należała do Józefa Waśkiewicza, następnie skarbowa, dziś Rallego. Supruny 1. wś, pow. słonimski, w 3 okr. pol. , gm. Starawieś, o 22 w. od Słonima. 2. S. , wś, pow. wołkowyski, w 3 okr. pol, gm. Tarnopol, o 64 w. od Wołkowyska. Supy 1. Gręzkie al. Gręzko, wś, pow. kolneński, gm. Kubra, par. Przytuły. W 1827 r. było 25 dm. , 149 mk. Mieszka tu drobna szlachta. 2. S. , ob. Supie. Sura 1. Mokra, rzeka w gub. ekaterynosławskiej, dopływ Dniepru z prawej strony, wpada do Dniepru, poniżej Starego Kudaku. Poczyna się w okolicy Bohdanówki, płynie na płn. wsch. do wsi Wojewódzkoje, dalej na płd. wsch. do Apolonówki, dalej na płn. zchd. do futorów Surskich, zkąd znowu aż do ujścia na płd. wsch. Długa około 60 w. Nad S. oraz jej dopływami leży 50 osad, mających do 13000 mk. Przyjmuje z prawej strony Hruszewkę, Kamyszowatą, a z lewej Suchą Surę. 2. S. Sucha, rzeczka w gub. ekaterynosławskiej, dopływ Mokrej Sury, powstaje blizko Dniepru we wsi Trotuznowo. 3. S. , rzeka w gub. symbirskiej, saratowskiej, penzeńskiej, kazańskiej i niżegorodzkiej, prawy dopływ Wołgi. Bierze początek w pow. syzrańskim gub. symbirskiej, płynie przeważnie w kie runku północnym na przestrzeni do 1000 w. Szeroka od 10 do 100 saż. , głęboka od 4 do 20 st. ; dno ma gliniastopiaszczyste, miejsca mi ilaste. Spławna od granicy pow. kuźnieckiego gub. saratowskiej, żeglowna od przy stani w Czerkaskiej słobodzie mta gub. Pen zy. Nad brzegami jej leży 5 miast Penza, Ałatyr, Kurmysz, Jadryń i Wasilsursk i 90 wsi z 110000 mk. Uchodzą do Sury Koslej, Uza, Jułow, Penza, Szukma, Ajwa, Inża, Iszleja, Sztyrma, Barysz, Ałatyr, Lula, Kirja, Kisza, Miedjana i Wyła. J. Krz. Suradówko, wś, pow. lipnowski, gm. Czarne, par. Karnkowo, odl. 10 w. od Lipna, ma 24 dm. , 163 mk. , 594 mr. Do drobnej szlachty należy 411 mr. , reszta do włościan, W 1827 r. było 19 dra. , 201 mk. Według reg. pob. pow. lipnowskiego z 1564 r. były tu 2 łany. Płacono poboru 24 gr. Pawiński, Wielkp. , I, 313. Suradowo, wś nad stawem, z którego wypływa rzka Mień, pow. lipnowski, gra, Skę Majdan Supy Sura Suraszka Suraż 1 Suradowskie Suraski Suradowskie Budy Suranty Suraty Surakście Budy pe, par. Karnkowo, odl. 7 w. od Lipna, posia da młyn wodny, 13 dm. , 130 mk. , 341 mr. W 1827 r. 10 dm. , 138 mk. S. wchodziło w skład dóbr Skępe. Według reg. pob. pow. lipnowskiego z 1564 r. wś S. , w par. Wierzbick miała 2 kmieci, poddanych Ezechiela Chełmickiego na całym łanie i pasiecznika. Płacono poboru 1 fl. 5 gr. i 1 solid. Pawiński, Wielkp. I, 313. Br. Ch. Suradowskie Budy, wś, pow. lipnowski, gm. Czarne, par. Karnkowo, odl. 10 w. od Li pna; 8 dm. , 21 mk. , 28 mr. Surakście, jezioro w pow. święciańskim, pod zaśc. Puniszcze. Suranty, wś, pow. rossieński, gm. Rossienie, o 21 w. od Rossień. Suraski powiat, ob. Suraż. Suraszka, wś, pow. wiłkomierski, par. Uciany, uwłaszczona od dóbr Suginty. Suraty, wś, pow. szczuczyński, gm. i par. Grabowo. W 1827 r. było 18 dm. , 106 dm. Mieszka tu drobna szlachta wraz z włościanami Suraż 1. mko nad Narwią, na wprost ujścia rzki Lissa, pow. białostocki, na pograniczu królestwa polskiego, pod 50 57 płn. szer. a 40 37 wschd. dług. , o 30 w. na płd. zchd od Białegostoku, a 111 w. od Grodna odległe, ma w 1878 r. 1119 mk. , w tej liczbie 522 męż. i 597 kob. ; 30 prawosł. , 871 kat. , 218 żydów. W 1775 r. było tu 99 domów; w 1867 r. 3 cerkwie 1 mur. , 2 kościoły katol. 1 mur. , kaplica kat. , 7 domów modl. żydowskich, 176 dm. drew. , 2 sklepy, 1475 mk. 739 męż. , w tej liczbie 1035 kat. , 322 żydów. Do miasta należało 1622 dzies. ziemi 41 pod osadami, 918 roli orn. , 215 łąk, 598 nieużytków; dochód miejski w 1869 r. wynosił 234 rub. Mieszkańcy zajmują się wyłącznie rolnictwem i hodowlą bydła, a także tkaniem płótna; zatrudnienie żydów stanowi drobny handel i po części rzemiosła w 1870 r. było 19 rzemieślników. W mku niema żadnych fabryk ani zakładów przemysłowych; również nieodbywają się targi ani jarmarki. Handel ogranicza się na zaspokojeniu najniezbędniejszych potrzeb życia wieśniaczego. Kościół par. kat. p. w. Bożego Ciała, z drzewa wzniesiony w 1744 r. przez biskupa Załuskiego, zgorzał w 1872 r. Parafia katol. , dekanatu białostockiego, ma 2365 wiernych a z filią Uhowo 3519 dusz. Jest to jedno z najdawniejszych miast dawnego wwdztwa podlaskiego, istniało już na początku XIII w, Erdziwił, synowiec ks. litewskiego Mendoga, postępując w 1241 r. na czele Litwinów, znalazł świeżo przez Tatarów zburzony zamek, który odbudowawszy, ludem swoim osadził. Po śmierci Giedymina S. należał do dzielnicy syna jego Kiejstuta, poczem dostał się WiSłownik Geograficzny T. XI. Zeszyt 128. toldowi. W 1391 r. Krzyżacy podpłynąwszy Narwią na statkach zajęli tutejszy zamek. Władysław Jagiełło nadaje w 1391 r. Ziemowitowi IV, ks. mazowieckiemu, Drohiczyn, Mielnik, S. Suraż castrum et districtum in terra Drohiczensi i Bielsk Kod. Maz. , 111. Następnie przechodzi znów do Litwy. We czwartek po podwyż. św. Krzyża 1440 r. Kazimierz, w. ks. lit. , przywilejem wydanym w Mereczu, nadaje miastu Surasz, tak wyznawcom rzym. jak i greckiej wiary, prawo magdeburskie na wzór Wilna, Kowna i Brześcia, z uwolnieniem na zawsze od płacenia kapczyzny ab exactione tabernalium alias kapia. W przywileju Aleksandra, w ks. litew. , wydanym w Grodnie 1501 r. w pierwszy piątek po św. Bartłomieju, czytamy ażeby mieszczanie byli w stanie opłacać nam podatki, umyśliliśmy miasto rozprzestrzenić; lecz ponieważ grunta miejskie, zwane służebne, ciągłe i dziakielne tributorie vulgo dziakielne są opuszczone, chcąc przeto zaradzić temu, bez uszczerbku dawnych posiadaczy, poleciliśmy Mik. Mikołajewiczowi Radziwiłłowi, podczaszemu litew. , namiestnikowi bielskiemu, ażeby opuszczone grunta połączył, objechał i granice oznaczył; co uskuteczniwszy, ma nam przedstawić do potwierdzenia. Z tych gruntów obowiązani będą mieszczanie dawać plebanowi greckiego i łacińskiego kościoła, dziesięcinę snopową; pozwalamy im mieć w domu żarny, podczas suszy i powodzi; nadajemy wrąb w lasach na budowę, wolne rybołówstwo w Narwi i stawianie na niej jazów; włościan okolicznych uwalniamy od opłaty targowego. Pospólstwo, wraz z wójtem, wybierać ma corocznie trzech rajców, ci zaś łącznie z pospólstwem obiorą burmistrza. Stanowimy, ażeby za winy sądowe, inaczej potoczne zwane, pobierano tylko 10 szelągów, które czynią 16 ternarów, a za pamiętne 4 szel. testimonialis vero alias pamiethnego. Opłatę zwyczajną, kuniczą zwaną, która pobieraną była, gdy spór wiodące strony pogodziły się bez wiedzy sądu, uchylamy zupełnie, jakoteż i wszelkie ruskie zwyczaje Baliński i Lipiński, Star. Polska, II, 1315. Z opłaty na potrzeby wojenne, wynoszącej 20 gr. , można wnosić, że S. w pierwszej połowic XVI w. stał niżej od wielu innych miast Podlasia. Po przyłączeniu wwdztwa podlaskiego do Korony, S. należąc do dóbr królewskich, zwany był w 1590 r. dzierżawą tenutą i należał do Sapiehów, następnie wraz z przyległościami stanowił uposażenie stołu królewskiego, w 1638 r. należał do dóbr, na których ubezpieczone było uposażenie królowej Cecylii Renaty, poczem zamieniony został na sstwo niegrodowe, które w 1771 r. , po Piotrze Zalewskim, podkomorzym ziemi nurskiej, posia38 Suraż du Piotr z Alkantary Ożarowski, pisarz w. kor. , opłacając 5053 złp. 27 gr. kwarty. Cieszące się niegdyś dobrym bytem miasto tak dalece z czasem podupadło, zwłaszcza za panowania Augusta II, że odprawiające się tu sądy ziemskie na mocy uchwały sejmu 1588 r. , przeniesione zostały w 1768 r. do Bielska. Z dawnego zamku książęcego pozostał niewielki okop, otoczony rowem, zwany Zamkową górą. Przy ostatnim rozbiorze Rzpltej w 1795 r. S. dostał się Prusom, a na mocy po koju tylżyckiego w 1807 r. przeszedł pod panowanie Rossyi i został mtem nadetatowem pow. białostockiego. 2. S. , mto nadetatowe pow. witebskiego, dawniej do 1866 r. mto powiat, gub. witebskiej, leży na dość znacznej wyniosłości, po obu brzegach rz. Dźwiny, przy ujściu do niej od praw. brzegu ruczajów Racwina, Ananiewa i Zujewa, od lewego zaś rz. Kaspli z uchodzącą do niej rzką Surażką i ruczajem Sołdynym. Odl o 41 w. na płn. wschd, od Witebska, w 1870 r. miało 357 dm. 2 murow. , 1738 mk. 26 kat. i 731 żydów, 2 cerkwie drewniane, 2 domy modl. żydowskie, szkołę powiatową dwuklasową, szkołę ludową męzką i żeńską, szkołę żydowską rządową, 21 sklepów. Do miasta należało 1606 dzies. ziemi; dochody w 1869 r. wynosiły 2744 rs. Główne zajęcie mieszkańców chrześcian stanowi rolnictwo, żydów zaś rzemiosła i drobny handel. W 1870 r. było tu 70 rzemieślników. W mieście niebyło żadnych fabryk ani zakładów przemysłowych. Targi odbywają się w niedziele, środy i piątki. Miasto założone zostało w 1564 5 r. z polecenia Zygmunta Augusta przez ks. Stefana Zbaraskiego, wwdę witebskiego, na gruntach wsi Drzewieliki, należącej wówczas do Sapiehów. Pobudką założenia tego grodu był cel czysto strategiczny, mianowicie potrzeba obwarowania ujścia rz. Kaspli, dla obrony Białorusi od państwa moskiewskiego. Dla ściągnięcia osadników Zygmunt August nadał miastu w 1570 r. różne przywileje, między innemi jarmarki 29 czerwca i 25 grudnia. W 1580 r. obozował tu Jan Zamoyski, idąc z potężnem wojskiem na odebranie Wieliża. W 1616 r. S. spalony został przez wojska ruskie, poczem w 1654 r. powtórnie był przez nie wzięty, na mocy jednak przymierza Andruszowskiego w 1667 r. ustąpiony Rzpltej. W 1772 r. przyłączony do Rossyi, został w 1777 r. mtem powiatowem gub. połockiej, od 1796 r. gub. białoruskiej, a od 1802 r. gub. witebskiej. W 1812 r. w S. była główna kwatera wicekróla włoskiego Eugieniusza. W 1866 r. S. zamieniony został na mto nadetatowe, powiat zaś suraski wcielony częściowo do sąsiednich powiatów witebskiego, wieliskiego i horodeckiego. Pomimo dogodnego położenia przy zbiegu spławnych rzek Dźwiny i Kaspli, oraz o 2 w. poniżej uchodzącej Uświaczy, S. nigdy nie miał znaczenia ani pod względem handlowym, ani też przemysłowym i rozwijał się bardzo powoli. I tak w 1667 r. było w mieście tylko 60 dm. ; w 1780 r. była tu 1 cerkiew unicka, 100 dm. mieszczańskich, 10 żydowskich, 328 mk. pł. męzkiej mieszczan i 6 żydów. Za czasów Rzpltej S. stanowił starost. niegrodowe, obejmujące mto 8. z zamkiem i przyległościami. Podług metryk litewskich powstało one w 1590 r. , w którym za zezwoleniem Stanów Rzpltej król Zygmunt uczynił zamianę dóbr królewskich na dobra dziedziczne Sapiehów. Odtąd posiadali te sstwo Zawiszowie, Wojnowie, Horscy, Stabrowscy, Słuszkowie, Obuchowiczowie, Kotowiczowie, Pociejowie, wreszcie z mocy przywileju króla Stanisława Augusta z d. 20 lutego 1771 r. , po śmierci Ludwika Pocieja, strażnika wiel. ksieztwa litew. , dzierżył te dobra narodowe Franciszek Czyż, sędzia ziemski wdztwa wileńskiego, z opłatą kwarty 400 złp. a hyberny 460 złp. Dawniejszy powiat suraski graniczył na płn. i wschód z pow. wieliskim i porzeckim gub. smoleńskiej, na płd. z pow. orszańskim gub. mohylewskiej, na zachód z pow. witebskim i horodeckim. Obejmował 2720 w. kwadr. al. 291, 250 dzies. , w tej liczbie 42, 395 dz. ziemi ornej, 12, 945 łąk, 184, 785 lasów, 9, 378 pod wodami i błotami, 31, 736 zarośli, pastwisk i nieużytków. Powierzchnia powiatu pagórkowata, najwyższe wyniosłości w zachodniej części znajdują się około wsi Hory, Seńkowo i Chodyczewo. Wyniosłości południowej części powiatu noszą nazwę gór Wojtowskich. Jeziora rozrzucone są po całej powierzchni powiatu, nie jest ich jednak wiele. Najważniejsze z nich jez. Uświat, Tiosto i Wyszno. Z błot; znaczniejsze; Lipowy Moch, w części płn. wschod. , na pograniczu pow. wieliskiego, zajmujące około 44 w. kw. , dalej błoto pomiędzy rz. Uswiaczą i Uspolą, mające do 22 1 4 w, kw. i we wschodniej części powiatu błoto długie do 10 a szerokie około 2 w. Główną rzeką powiatu była Dźwina Zachodnia, przybierająca od lewego brzegu Kasplę, od prawego zaś Uświaczę. Gleba piaszczystogliniasta, dość urodzajna; łąki dobre, zwłaszcza około Suraża i na wybrzeżach rz. Uświaczy, Owsianicy i Wyszny. W 1863 r. było w powiecie 35, 999 mk. , w tej liczbie 30, 503 praw. , 1576 katol. , 71 jednowierców, 470 rozkolników, 19 protest. , 4390 żydów. Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo; oprócz tego trudnią się uprawą i obróbką lnu, przemysłem leśnym, spławem drzewa oraz pędzeniem dziegciu i smoły. Hodowla bydła niezbyt rozwinięta. W 1864 r. było w powiecie; 9195 Suraż Suraż 1570 z z 4 rw XVIII zrz w w z w s ws z z z z w w w z sz Krz sztuk koni, 17, 296 bydła rogatego, 11, 272 owiec zwyczajnych, 6207 nierogacizny, 2206 kóz. Powiat obejmował 929 miejsc zamie szkałych 4 miasteczek, 4 pogosty, 9 siół, 84 folw. , 787 wsi 41 mających po przeszło 10 dm. i 40 karczem. Było w powiecie 20 cer kwi paroch. , 12 domowych, 1 filialna, 2 cmen tarne i 3 monasterskie. Katolicy posiadają jednę tylko parafię Stańków. Przemysł fa bryczny był bardzo nieznaczny, oprócz bo wiem gorzelni znajdowała się w powiecie jedna tylko huta szklana, produkująca za 3000 rs. rocznie. Marszałkami szlachty pow. suraskiego byli 1783 1865 r. Łuskina Ta deusz h. Odrowąż, Ciechanowiecki Krzysztof h. Dąbrowa, Rahoza Tadeusz h. Szreniawa, Hurko Ksawery h. własny, Hurko Sylwester h. własny, Luboszczyński Jan, Bykowski Józef, Bohdanowicz Rafał i Józef h. Mogiła ostatni 1856 1865 r. . J. Krz. Suraż, w dok. Suroż 1570 r. , wś nad Wilią, pow. krzemieniecki, na pograniczu ostrogskiego, na płn. wschód od Szumska a na płd. zachd od Ostroga, o 4 mile od Krzemieńca, ma cerkiew, będącą pierwotnie kościołem jezuitów. S. był dawniej aż do połowy XVIII w. miasteczkiem. Jestto ogromna wś, na kilku górach rozrzucona, dokoła otoczona, przed niedawnemi przynajmniej czasy, nieprzebytemi lasami. Na trzech wyniosłych, naprzeciw siebie w niewielkiej odległości leżących górach, z których jedna w samym środku wsi położona, znajdują się ślady murów, całkiem już prawie z ziemią zrównanych, oraz opasujących je wałów i okopów ziemnych. Są to niewątpliwie szczątki dawnego zamku obronnego, stawiającego niegdyś silny opór Tatarom i Kozakom. Jestto dawna osada. Podług reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1570 r. własność kn. Iwana Mossalskiego, urzędnik którego Monczej Floryan Łupieński wnosi z imion pana swego Onoszkowicz, Surozi, Thurowa, Chodakowa i Sernik od 6 bojar putn. , 74 dym. , 2 ogrodn. po 4 gr. , 28 ogrod, po 2 gr. , 9 kół młyn. , 2 karcz. , 2 kotłów gorzałczanych. W 1583 r. własność ks. Konst. Ostrogskiego, wwody kijowskiego, który ze wsi Suraża płaci z 17 dym. W 1589 r. jest już mkiem, z którego ks. wwoda płaci szosu 7 fl. , z ról miejskich 5 fl. , z rzemieśl. 4 fl. ; czopowe per arend, czyni 15 fl. Summa 31 fl. Jabłonowski, Wołyń, 34, 145, 157. Ks. Konst. Ostrogski część dochodów z S. przeznaczył na szpital dla włościan w Ostrogu. Z podziału fortuny księcia S. dostał się na dziedzictwo wnuczce jego Annie Chodkiewiczowej, żonie hetmana Jana Karola, która w 1640 r. zapisała tę majętność jezuitom ostrogskim, wkładając na nich obowiązek utrzymywania bezpłatnie 20 uczniów z ubogiej szlachty w kolegium ostrogskiem. Jezuici wznieśli tu niewielki kościółek, przerobio ny obecnie na cerkiew, , oraz mały klasztor, z 6 lub 8 cel składający się, z narożną wie życzką, na kształt bastyonu zbudowaną. Na dziedzińcu klasztornym stała niewielka okrą gła kapliczka. Jednocześnie była tu cerkiew wschodniego obrządku, pamiątką po której pozostał się dość duży krzyż srebrny, z cien kich blaszek złożony, wewnątrz próżny, z na pisem sławiańskiemi głoskami, że pochodzi z daru gromady mta S. z 1648 r. Mko było wówczas dość ludne i zamożne, jezuici pro wadzili tu znaczny handel drzewem z otacza jących lasów, zaprowadzili cechy rzemieślni cze, których początkowo było więcej, nastę pnie zaś, jak widać z dokumentu wydanego przez rektora kolegium ostrogskiego Adama Łotynskiego d. 1 listopada 1724 r. , jeden tylko garncarski, do którego powinni należeć wszyscy inni rzemieślnicy, znajdujący się w Surażu. Dokument ten, przechowany w miej scowej cerkwi, ogłoszony został przez T. J. Steckiego Wołyń, II, 80 82. Upadek S. i zamienienie go na osadę wiejską nastąpił jednocześnie prawie ze zniesieniem jezuitów. Dobra suraskie, do których w ostatnich cza sach należały Ś. , Zińki, Onyszkowce, Choda ki, Andruszówka, Huta i Hucisko Suraskie, przeszły na rzecz komisyi edukacyjnej, od której w 1775 r. otrzymał je Józef Mielżyński, kasztelan poznański, dając ewikcyę na dobrach swych Woźniki, Kotowo, Borysław, Snowidowo i Grodziszowo, w pow. kościań skim wwdztwa poznańskiego, przyczem intrata roczna oznaczoną została na 25, 000 złp. Mylnie przeto podaje Stecki ibid. , 77, że nabył je Józef Strójnowski, komisarz cywilnowojskowy pow. łuckiego. Prawdopodobnie wszedł on później dopiero około 1780 r. w prawa Mielżyńskiego. Po Strojnowskich przeszedł S. we władanie Karwickich, następnie Rakowskich, którym w 1828 r. zabrał rząd za nieopłacanie przez lat kilka podatków. O dobra suraskie zacięte spory wiódł Czacki, pragnący dochody z dóbr przeznaczyć na szkołę nauczycieli parafialnych w Krzemieńcu, ze Śniadeckim, starającym się je zacho wać dla ogólnego funduszu edukacyjnego, zostającego pod zawiadywaniem uniwersytetu wileńskiego. Obszernie całą tę sprawę opi suje M. Baliński w Studyach historycznych str. 41 50. O S. pisał Stecki Wołyń, II, 74 82 i Sendulskij w Wołyn. eparchial. wiedom. , 1873. J. Krz. Suraż, miasto powiatowe gub. czernihowskiej, na prawym, wyniosłym brzegu Ipuci, w miejscowości suchej i otwartej, odl. o 268 w. na płn. wschód od Czernihowa. W 1870 r. było tu 318 dm. 3 murowane, 3850 mk. 11 Surażka Surdegi Majdan kat. i 2743 żyd. , cerkiew drewniana, 2 domy modlitwy żydowskie, 42 sklepy, szpital, szkoła powiat. i miejska, st. poczt. Dochód miejski w 1869 r. wynosił 1974 rs. S. należy do najuboższych miast gubernii i pod względem handlowym i przemysłowym nie ma żadnego znaczenia. Przeważna część mieszkańców zajmuje się uprawą konopi, żydzi zaś drobnym handlem i rzemiosłami. W 1870 r. było w mieście 82 rzemieślników 58 majstrów oraz znajdowało się 8 małych fabryk, produkujących zaledwo za 9450 rs. Pierwotnie była to wieś Surażyce, zamieniona w 1781 r. na mto powiatowe namiestnictwa nowogródsiewier skiego pod nazwą Suraż na Ipuci; w 1797 r. jako mto nadetatowe przyłączone do gub. małorossyjskiej, od 1803 r. mto powiat. gub. czernihowskiej. Suraski powiat leży w płn. zachod. części gubernii i zajmuje podług Strjelbickiego 75, 2 mil al. 3638, 3 w. kw. Powierzchnia w ogóle równa, pochylająca się nieco od płn. wsch. ku płn. zach. Nąjwyniosłejsze miejscowości, nieprzewyższające 800 stóp npm. , znajdują się na dziale wodnym pomiędzy Sożą i Ipucią. Gleba przeważnie gliniasta lub piaszczysta, najbardziej urodzajna pomiędzy rz. Ipucią a Biesiedzią. Z ciał kopalnych znajduje się w powiecie jedynie glina garncarska i wapień, w dość lichym zresztą gatunku. Cała powierzchnia powiatu leży w dorzeczu Soży, przepływającej po za granicami powiatu, z dopływów której ważniejsze Biesiedź w części zachod, i Ipuć w pozostałych. Do Biesiedzi uchodzą Olesznia, Pałuż, Dorohowsza, Hormynka, Dubieniec, Alesowka, Opołonka, Kaszkowka i Żeszowka, do Ipuci zaś Irżacz, Bielica, Wiotka, Pokonka, Rjeczyca, Wichołka, Uniecza, Turosna i in. Z jezior ważniejsze KożanowskieTrubanow skie długie do 4, szer. do 2 w. , Drahotimel dł. 1 w. , szer. 300 saż i Jałowka dł. 600, szer. 350 saż. . Największe błoto jest Kożanowskie, z którego wypływa rzka Wichołka, do 35 w. długie a od 1 5 w. szer. Pod lasasami znajduje się 30 ogólnej przestrzeni. W 1867 r. było w powiecie bez mta 105, 040 mk. 141 kat. , 146 prot. , 887 jedynow. , 8681 rozkoln. , 2010 żydów, zamieszkałych w 281 miejscowościach 3 osady, 1 mko, 2 słobody, 4 kolonie, 34 siół, 140 wsi i 97 drobniejszych osad. Pod względem etnograficznym masę ludności stanowią Białorusini 66, 1, dalej Małorusini 19, 37, Wielkorusini 11, 4, Żydzi 2, 97. Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo, w wyjątkowo tylko lata zaspakajające miejscowe potrzeby, dalej uprawa i przeróbka konopi, przemysł leśny, wypalanie smoły i dziegciu oraz zajęcia w miejscowych fabrykach. Przemysł fabryczny dosyć rozwinięty, reprezentowany był w 1870 r. przez 88 zakładów, zatrudniających 10, 154 robotników i produkujących za 2, 416, 051 rs. ; w tej liczbie 14 fabryk sukna, z produkcyą na 2, 112, 226 rs. Opis powiatu wydał Esymontowski, Petersburg, 1846. J. Krz. Surażka, potok w pow. święciańskim, pod zaśc. Jodopurwie. Surbiniec, kol. włośc, pow. łódzki, gm. Gospodarz, par. Rzgów, ma 8 dm. , 146 mk. , 56 mr. Surble, wś, pow. telszewski, w 2 okr. pol. , o 32 w. od Telsz. Surchów, wś, fol. i dobra nad rzką b. n. , pow. krasnostawski, gm. Czajki, par. Surchów, odl. 10 w. od Krasnegostawu. Posiada kościół par. murowany, wzniesiony w 1824 r. przez Pawła Cieciszowskiego, dziedzica. Pier wotny kościół i parafią założyli 1676 r. Sta nisław i Maryanna Brzeziccy. We wsi szkoła początkowa. Do folw. należy młyn wodny. W 1871 r. istniała gorzelnia. W 1827 r. 27 dm. , 206 mk. Dobra S. składały się w 1871 r. fol. S. , Augustówka i Dzierżawka, rozl. mr. 2967 fol. S. gr. or. i ogr, mr. 504, łąk mr. 140, past. mr. 15, lasu mr. 1598, zarośli mr. 25, nieuż. mr. 63; bud. mur. 11, drewn. 7; fol. Augustówka gr. or. i ogr. mr. 379, łąk mr. 68, past. mr. 3, nieuż. mr. 19; bud. mur. 2, drewn. 2; płodozm. l0pol. ; fol. Dzierżaw ka gr. or. i ogr. mr. 126, łąk mr. 15, nieuż. mr. 12; bud. drewn. 2; płodozm. 6pol. , las nieurządzony. W skład dóbr poprzednio wcho dziły wś Surchów os. 42, mr. 522; wś Maj dan Surchowski os. 29, mr. 592; wś Łukaszówka os. 13, mr. 169; wś Franciszkowce os 15, mr. 181. S. par. , dek. krasnostawski, 2825 dusz. Br. CL Surchowski Majdan, wś włośc, pow. krasnystawski, gm. Czajki, par. Surchów. W 1827 r. 24 dm. , 129 mk. Ob. Surchów. Surcyr, potok, ob. Pleszywa. Surdegi, wś i dobra nad rzką Woszoką, pow. wiłkomierski, gm. Traszkuny, par. Subocz, o 57 w. od Wiłkomierza, w 1859 r. 4 dm. , 40 mk. Własność Tańskich. Znajduje się tu kaplica kat. drewniana, p. w. św. Michała, niewiadomej erekcyi, oraz monaster prawosł. p. w. św. Ducha. Pierwotna cerkiew wzniesioną zestala w 1510 r. przez dziedzica Bohdana SzyszStaweckiego. Wkrótce potem Aleksander Władyka wzniósł drugą cerkiew na miejscu pojawienia się cudownego obrazu Bogarodzicy, przechowanego dotychczas w monasterze. W pierwszej połowie XVII w. 1636 r. dziedziczka wsi Anna ze Staweckich Horodecka Bilewiczowa podług innych źródeł Mleczkowa wzniosła murowaną cerkiew, odbudowała monaster i uposażyła go nadaniem wsi Wożdale, rybołówstwem w jez. Rubiki i młynem w Oniksztach. Obecna cer Surażka Surcyr Surchowski Surchów Surble Surbiniec Surgefer kiew została wzniesioną w 1812 r. a od nowioną w 1889 r. Wizerunek obrazu Bo garodzicy i widok monasteru podany jest w dziele Batiuszkowa Biełorussija i Litwa, str. 173 i 183. J. Krz. Surdowgi 1. dobra, pow. wiłkomierski, gra. Rogowo, o 39 w. od Wiłkomierza. 2. S. , wś, tamże, o 28 w. od Wiłkomierza. Surejkiszki, wś, pow. rossieński, gmina Szweksznie, o 111 w. od Rossień. Surgały, osada, przyległ. dóbr Lipowiec, w pow. mławskim. Surgefer, wś, ob. Inflanty t. III, 286. Surgialiszki, zaśc. rząd. , pow. wileński, w 2 okr. pol, o 50 w. od Wilna, 1 dm. , 10 mk. katol. Surgialy, wś nad pot. Burbeńka, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Szyrwinty o 5 w. , o 51 w. od Wilna, ma 6 dm. , 44 mk. kat w 1865 r. 16 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarb. Degucie Sznipańcie. Surgiańce, wś, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm, Janiszki, okr. wiejski Orniany, o 4 w. od gminy a 54 w. od Wilna, ma 4 dm. , 74 mk. kat. w 1865 r. 24 dusz rewiz. ; własność Zajączkowskich. J. Krz. Surgłoć jezioro w pow. trockim, pod wsią Rokotany. Surgonciszki, wś, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Kronie, okr. wiejski Nikodemowo, o 42 w. od Trok, ma 5 dm. , 34 mk. katol. w 1865 r. 25 dusz rewiz. . Surgoszcz, wś w par. Chlewo, pow. kaliski. Już na początku XVI w. stała pustkami. Obecnie nie istnieje Łaski, L. B. , II, 60. Surgowce 1. wś nad Wilią, pow. święciański, w 4 okr. pol, , gm. i okr. wiejskie Niestaniszki, o 8 w. od gminy a 57 w. od Święcian, ma 18 dm. , 107 mk. kat. w 1865 r. 44 dusz rewiz. ; należała do dóbr Miłaniszki Kulwińskich. 2 S. , zaśc. rząd. nad Wilią, tamże, 3 dm. , 36 mk. kat. Surgucie, wś nad rz. Szeszupą, pow. maryampolski, gm. Szumsk, par. Maryampol odl. 10 w. , przy trakcie do Pilwiszek, ma 56 dm. , 430 mk. W 1827 r. 30 dm. , 223 mk. Surguszki 1. wś włośc. nad jez. Biebrusy, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Malaty, okr. wiejski Biebrusy, o 8 w. od Malat a 57 w. od Wilna, ma 4 dm. , 15 mk. prawosł. , 15 kat. w 1865 r. 10 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarb. Inturki. 2. S. , zaśc, tamże, o 59 w. od Wilna, ma 4 dm. , 15 mk. kat. Surka, strumień, w pow. bracławskim. Surkonty, okolica szlach. , pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. Raduń, okr. wiejski Pelasa, o 11 w. od Radunia, 30 w. od Wasiliszek a 42 od Lidy, ma 11 dm. , 103 mk. kat, spis z 1865 r. podaje 3 dusze rewiz. . Surma, . włośc, pow. będziński, gm. Sulików, par. Siewierz, 2 dm. , 19 mk. , 56 mr. Surmacze L wś nad rz. Krzną, pow. radzyński, gm. Żerocin, par. Dołha r. gr. , 6 dm. , 58 mk. , 222 mr. W spisie z 1827 r. wś nazwana jest Surmasze, ma 3 dm. , 34 mk. , należy do par. Międzyrzecz. 2. S. , wś, pow. biłgorajski, gm. Księżpol, par. Tarnogród. Surmaczewo 1. wś nad Drujką, pow, dzi sieński, w 3 okr. pol. , gm. Druja, o 50 w. od Dzisny, ma 2 dm. , 9 mk. kat. ; należy do mta Drui. 2. S. , fol. , tamże, 1 dm. , 14 mk. kat. ; awuls dóbr Kozaków, dawniej Światopełków Mirskich, dziś Zdrojewskich. 3. S. , chutor, tamże, o 51 w. od Dzisny, 1 dm. , 11 mk. 7 kat. , 4 ew. , J. Krz. Surniaczówka i Maczugi wólka, z leśni czówkami, wś, pow. jarosławski, w piaszczy stej równinie, pokrytej borami sosnowemi wzn. 184 mt. npm. , nad Lubaczówką praw. dopł. Sanu. Par. rz. kat. w Radawie a gr. kat. w Mołodyczy. Wraz z obszarem wiek. pos. liczy 93 dm. i 559 mk. 446 gr. kat. , 71 rz. kat. i 42 izrael. . Z tej liczby przypada na wólkę Maczugi nad pot. Staryczera, dopł. Lubaczówki 23 chat i 135 mk. Pos. wiek. Włodz. Youngi wynosi 490 roli, 160 łąk, 2 ogrodu, 20 past. , 320 lasu i 8 mr. moczarów; pos. mn. ma 392 roli, 166 łąk, 119 past. i 19 mr. lasu. Graniczy na wschód z Wólką Zapałowską, na zach. z Radawą, na płd. z Cetulą a na płn. z Buczyną. Mac. Surmica, rzka w pow. dubieńskim, prawy dopływ Ikwy, uchodzi nawprost Dubna, przy przedmieściu zwanem Surmicze. Surmicze, w dok. Sulmice, Surmica, Surmicz, przedmieście powiat, mta Dubna, na prawym brzegu Ikwy, przy ujściu do niej rzki Surmicy. Posiadało cerkiew św. Jerzego. Surminy, nad rz. Wentą, przy ujściu rzki Czauszy, folw. dóbr Kurszany, w pow. szawelskim. Surminy 1. wś, pow. węgoborski, st. p. Benkheim, 116 dm. , 535 mk. , 883 ha. Wawrzyniec Roch, ststa węgoborski, nadaje Mikołajowi z Szarejk z pow. łeckiego 48 włók wo wsi S, które po części już są obsadzone dannikami. Mikołaj otrzymuje 5 włók sołeckich, płacąc za włókę 42 grzyw. , z obowiązkiem, aby pusto włóki osadzić dannikami; 10 lat wolności. Ban dnia 12 marca r. 156 5. R. 1579 Jan i Andrzej, bracia z Popiół, kupują od Mikołaja 4 włóki sołeckie w S. , płacąc za włókę 120 grzyw. E. 1615 mieszka w S. Stanisław Surmiński. 2. S. , pow. gąbiński, st. p. Walterkehmen, 1 dm. , 28 mk. Surmisznie, folw. , pow. szawelski, gm. Szawkiany, o 39 w. od Szawel. Surmonty, wś i dobra, pow. rossieński, gm. Mańkuny, par. Girtakol, o 15 w. od Rossień. Surka Surniaczówka Surmaczewo Surmacze Surma Surkonty Surguszki Surgucie Surgo Surgoszcz Surgonciszki Surgłoć Surgiańce Surgialy Surgialiszki Surgały Surejkiszki Surdowgi Surdowgi Surmonty Surmisznie Surminy Surmicze Surmica Surow Suroszkowo Suroniszczyzna Surodgol Surochów Surnowka Surnik Surmówka Surmowa Surowe Surowa Surowice Surowiczne Polany Surowce Surmowa 1. Wola al. Surmówka, niem. Surmowen, wś, pow. ządzborski, st. p. Sorkwity, wzn. 669 st. npm. ; ma 66 dm. . 344 mk. , 516 ha. Andrzej Jonasz, ststa szestyński, sprzedaje r. 1577 Jakubowi Surmo 4 włóki sołeckie za 200 grzyw. na prawie chełm. , celem założenia wsi dannickiej na 40 włókach. S. ma r. 1693 tylko polską ludność. 2. S. Nowa, os. , tamże, 15 dm. , 112 mk. 3. S. , niem. Surmowenhof, os. , tamże, 3 dm. , 33 mk. Surmówka, ob. Surmowa Wola. . Surnik, wś, pow. wrocławski, ob. Neukirch 1. , Surnowka 1. Mała, wś, pow. sieński, gm. Tołoczyn Zarzeczny, ma 19 dm. , 115 mk. 2. S. Wielka, wś, tamże, ma 17 dm. , 112 mk. Surochów wś, pow. jarosławski, w uro dzajnej równinie 196 mt. npm. , nad pot. Szkło praw. dopł. Sanu, przy kolei Jarosławsko sokalskiej. Posiada cerkiew drewnianą i murowany kościół rz. kat. fil. , zbudowany w r. 1860, starożytny dwór, szkołę, gorzel nię, 2 młyny wodne, st. kol. odl. o 10 klm. od Jarosławia, urząd poczt. Duża wieś, liczy 209 dm. 13 na obszar wiek. pos. i 1163 mk. ; 1037 gr. kat. , 100 rz. kat. i 26 izrael. Pos. wiek. Kazim. hr. Badeniego wynosi 405 roli, 8 łąk, 6 ogr. , 7 past. i 2 mr. moczarów; pos. mn. 1410 roli, 139 łąk i 367 mr. pastw. Par. rz. kat. w Jarosławiu. Do par. gr. kat. należą Sobiecin i Koniaczów. Proboszcz gr. kat. posiada 38 mr. 642 sąż. roli, 7 mr. 328 sąż. łąk i pobiera 177 złr. dodatku do kongruy. We dworze, dawniej dziedzicznem gnieździe hr. Fredrów, urodził się w 1793 r. jeden z twórców komedyi polskiej, Aleksan der hr. Fredro. S. graniczy na płn. z Koniaczowem, na wschód z Makowiskiem i Wietlinem, na zach. z Sobiecinem, a na płd. oblewa wieś San. Mac. Surodgol, dwa folw. i okolica szlach. , pow. poniewieski, w 1 okr. pol. Suroniszczyzna, w spisie z 1865 r. Surosizyzna, nad jez. Miadźwiedź, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. gm. Druja, okr. wiejski i dobra Miłoszów Stajki, o 4 w. od gminy a 54 w. od Dzisny, ma 14 dm. , 145 mk. , 7 prawosł. i 138 kat. w 1865 r. 69 dusz rewiz. . Suroszkowo, wś, pow. sokolski, w 3 okr. pol. , gm. Ostrów, o 31 w. od Sokółki. Surow, rzka w pow. klimowickim, prawy dopływ Biesiedzi lewego dopł. Soży, uchodzi pod wsią Kanicze, płynie od Pusiatyna. Surowa, wś, pow. mielecki, na prawym brzegu Wisły, w równinie, wzn. 163 mt. npm. Par. rz. kat. w Czerminie na płd. o 8, 2 klm. . Wieś szeroko rozrzucona składa się z 51 dm. i liczy 280 mk. 6 izrael. . Rola urodzajna; wał 3 mt. wysoki zabezpiecza od wylewów Wisły. Zbyteczną wodę ściąga długi, wązki staw. Pos. więk. Jadwigi ks. de Ligne wy nosi 9 roli, 18 łąk, 92 lasu i 16 mr. nieuż. ; pos. mn. ma 216 roli, 42 łąk i 20 mr. past. Wś istniała w 1581 Pawiński, Małop. , 255 i należała do dóbr Jana Tarnowskiego; było w niej 3 km. , 2 i ćwierć łanu, zagroda z rolą, 3 komor, bez bydła i 3 rzemieśln. Graniczy na wschód z Glinami Wielkiemi i Łysakówkiem, na płd. z Wolą Otałęską; na płn, i za chód oblewa wś Wisła. Mac, Surowce, zaśc. szlach. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 50 w. od Dzisny, 2 dm. , 8 mk. katol. Surowe, wś nad rz. Omulew, pow. ostrołęcki, gm. Wach, par. Myszyniec, ma 95 dm. , 927 mk. , 2582 mr. obszaru. W 1827 r. 74 dm. , 535 mk. Wieś ta leży w obrębie dawnej puszczy myszynieckiej; zamieszkana przez Kurpiów. Wchodziła w skład ststwo ostrołęckiego. Istniała już w 1660 r. Br. Ch. Surowice, r. 1361 Surowicze, wś, pow. sa nocki, w okolicy górskiej, wzn. 438 mt. npm. , u ujścia pot. Moszczeńca do Wisłoka z lew. brzegu. Par. gr. kat. z cerkwią drewnianą. Wś zbudowana w dolinie potoku w długą ulicę. Teren podnosi się ku zach. do 497 mt. npm. , ku wsch. tworzy niższe wały, spadające w dolinę Wisłoka. Liczy 76 dm. i 469 mk. 7 izrael. . Pos. więk. Aug. ks. Czartory skiego wynosi 1143 sążni kw. łąk i 51 mr. lasu; pos. mn. ma 904 roli, 208 łąk, 146 past. i 285 mr. lasu w tem probostwo gr. kat. ma 88 mr. roli, 24 mr. 257 sąż. kw. łąk i 32 mr. pastw. . Rola górska, owsiana, dlatego po biera proboszcz dodatek w kwocie 168 złr. 98 et. Do par. należą Moszczaniec i Darów. S. istniały już w XIV w. , wymienia je przy wilej Kazimierza W. z 25 czerwca 1361 r. Kod. Małop. , III, 143, w którym król na daje Piotrowi i Pawłowi z Węgier opuszczo ne wsi Zboiska, Wisłok i Radoszyce. Gra niczy na płd. z Moszczańcem, na zach. z Po lanami Surowicznemi i Wolą Niżną, na płn. wschód z Darowem. Mac. Surowiczne Polany, ob. Polany 5. . Surowina, folw. dóbr Czarno wąs, pow. opolski. Surowina, rzka na Szląsku, dopływ rzki Małapanew, uchodzącej do Odry pod Czarnowąsem, w pow. opolskim. Surówka al. Surówki, wś, pow. wielicki, par. rz. kat. w Biskupicach. Leży w okolicy pagórkowatej, o 11, 5 klm. na płd. wschód od Wieliczki, nad pot. uchodzacym w Pierzchowicach do Raby. Wraz z os. Kawki 4 dm. , 15 mk. liczy wś 24 dra. i 147 mk. rz. kat. Pos. więk. Franc. br. Przychodzkiego wynosi 71 roli, 6 łąk i 2 mr. ogrodu. ; pos. mn. ma 75 roli, 21 łąk i 5 mr. past. Długosz L. B. , II, 22 raz podaje, że wszyscy mieszkań Surmowa Surowina Surpiły Surowy Baszłyk Surowy Suroż Surrog Surski Surucz Surupata Surupin Surwiły Surwiliszki Surwiliciany Surwile Surwieliskie Surwiele Surweyte Surutany cy są szlachtą, drugi raz III, 46 powiada, iż S. jest własnością Stanisława Zborowskiego h. Kornicz, ma 3 zagrody karczmę i predium. W 1581 r. Pawiński, Małop. , 64 S. zapisana została jako należąca do par. w Brze zin. Część Niewiarowskiej miała 4 półłanki km. , 2 zagr. bez roli i 2 kom. bez bydła; część wojew. kaliskiego 3 łany km. Kawki leżą na płn. od wsi. S. graniczy na płn. z Suchorabą, na zach. z Zabłociem i Zborówkiem, na płd. z Witowicami a na wschód ze Zborczycami. Mac. Surowy Taszłyk, ob. Taszłyk, Suroż al. Suroże, wś, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Lipniszki, okr. wiejski Roubowicze, o 4 1 3 w. od gminy, 17 w. od Dziewieniszek a 50 w. od Oszmiany, ma 10 dm. , 71 mk. kat. ; w 1865 r. należała do dóbr Berdowszczyzna, Umiastowskich. Suroż dawna nazwa obecnego mka Sudaku, na południowym brzegu Krymu, zkąd też i dzisiejsze morze Azowskie nosiło niegdyś nazwę morza Surozkiego. Surpiły, jezioro i wś, ob. Szurpiły, Surrogatka, futor obok mta Szarogrodu, pow. mohylowski. Surski, drugi poroh Dnieprowy, niewspomniany u Konstantego Porfirogenity, w granicach pow. i gub. ekaterynosławskiej, o 7 w. od poprzedzającego go porohu StaroKodac kiego niewłaściwie Kojdackiego, na wprost wsi Wołoskoje, u ujścia rzki Mokrej Sury. U samego ujścia Sury leży wyspa Surska. Poroh składa się z 2 ław, ma spadek 3 1 2 st. na przestrzeni 300 st, ; jest łatwym do przebycia, Por. Dniepr II, 46. Surucz, rzka w gub. witebskiej, dopływ jez. Lubań. Surupata, potok górski, w pow. kossowskim, lewy dopływ Kosmacza. Surupin, wś, pow. grodzieński, w 4 okr. pol, gm. Żydomla, o 22 w. od Grodna. Surutany, dobra, pow. wiłkomierski, par. Uciany, własność dawniej Łappów, po exdywizyi rozdzielono pomiędzy kredytorów, fundum zostało w ręku córki, zamężnej Dubilewskiej. Surweyte, pow. elbląski, ob. Spittelho. Surwiele, folw. szlach. nad potokiem t. n. , pow. trocki, w 2 okr. pol. , 40 w. od Trok, 1 dm. , 15 mk. kat. Surwieliskie, jezioro, w pow. święciańskim, niedaleko folw. t. n. , ma do 5 w. długości, około 1 w. szerokości. Surwile, wś, pow. telszewski, w 4 okr. pol. o 14 w. od Telsz. Surwile, dobra, pow. rastemborski, st. p. Dryfort, 23 dm. , 136 mk. , 357 ha. Surwiliciany, dobra, pow. wiłkomierski, gm. Rogowo, o 35 w. od Wiłkomierza. Surwiliszki 1. w spisie urzęd. Surwieliszki, mczko pryw. nad rzką Baranką, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Traby, okr, wiejski Czeniewicze, o 28 w. od Oszmiany, 13 w. od Dziewieniszek a 65 w. od Wilna, ma 5 dm. , 30 mk. kat. i 9 żyd. Posiada ko ściół kat. p. w. św. Trójcy, pierwotnie w r. 1591 z drzewa wzniesiony przez kasztelano wę Różę Gajkowską, a uposażony w 1603 r. przez Bohdana Koryznę; obecny, fundacyi je zuitów, pochodzi z 1758 r. Parafia kat. , dek. Wiszniewskiego, 3435 wiernych. Kaplica w Klewicy. Obok mka leży fol. S. , mający 23 mk. kat. i 7 żyd. , gorzelnię i młyn wodny. Własnośc niegdyś Hilarego Połubińskiego, marszałka w. ks. litew. , który dobra te w r. 1678 darował jezuitom wileńskim. Po zajęciu dóbr jezuickich na fundusz komisy i eduka cyjnej w 1781 r. sprzedane Józefowi Kazi mierzowi Stypułkowskiemu, skarbnikowi i pi sarzowi grodzkiemu pow. lidzkiego, który dał ewikcyę na dobrach Kasperowszczyzna w pow. lidzkim. Intrata oznaczona była na 6400 złp. Obecnie mczko i dobra należą do Popławskich. 2. S. , folw. nad jez. Surwiliszki, pow. swięciański, w 3 okr. pol. , gm. i par. Komaje, okr. wiejski Korolewce, o 28 w. od Święcian, 1 dm. , 11 mk. kat. Należał do dóbr Maćkowicze. Własność niegdyś Rudominów, następnie Sulistrowskich, d. 17 maja 1741 r. prawem wieczystodarownem prze szedł od Michała Sulistrowskiego, stolnika oszmiańskiego, do Barbary z Sulistrowskich i Tomasza Czechowiczów, pozostawał w posia daniu rodziny Czechowiczów do 1867 r. , w którym sprzedany generałowi Mawros. 3. S. , mko rząd. na praw. brzegu Niewiaźy, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , gm. i par. Surwiliszki, o 70 w. od Kowna, przy trakcie han dlowym poniewieskim, ma 15 dm. , 250 mk. , zarząd gminy, szkoła wiejska. Kościół paraf. p. w. Ukrzyżow. J. Chr. , w 1640 r. z drzewa wzniesiony przez bisk. Jerzego Tyszkiewicza. Na cmentarzu pod temże wezwaniem kaplica drewniana z 1800 r. Parafia kat. , dek. kroskiego, 4862 wiernych. Filia w Podbrzeziu, kaplica w S. , Mieganach, Kałnoberżach i Bewindonach. Gmina S. należy do 2 okr. pok. do spraw włośc, 4 okr. sądowego i 2 rewiru konskrypcyjnego, składa się z 2 okręgów sta rostw wiejskich, obejmuje 16 wsi, mających 1067 mk. włościan w 1878 r. . 4. S. , do bra nad jez. Oknista, pow. wiłkomierski, gm. i par. Dobejki, o 52 w. od Wiłkomierza; wła sność Grotkowskich. W 1859 r. 47 mk. , go rzelnia, 1102 dzies. 5. S. Skomoroki wś, pow. wiłkomierski, gm. Traszkuny, o 51 w. od Wiłkomierza. J. KrzSurwiły 1. wś, pow. swięciański, w 4 okr. pol. , gra. , okr. wiejski i dobra dawniej Suryki Surynka Surynowska Surynty Suryszki Surżą Susewald Susakowa Susannenthal Suschenhof Susej Susen Suserz Susaki Surzynów Surzyńce Surzyce Surzówka Surzno Suryki Sulistrowskich, następnie Skirmuntów, Szemietowo al. Szemietowszczyzna, o 1 w. od gminy a 49 w. od Święcian, ma 16 dm. , 134 mk. kat. w 1865 r. 61 dusz rewiz. 2. S. , okolica, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , o 45 w. od Kowna, gm. Ejragoła, par. Butkiszki. Dawniej należała do Butkiszek i r. 1686 była własnością Kazimierza Surwiłły h. Kotwicz; dziś Butkiszki należą do Anny Wendziagolskiej, zawierają 460 dzies. a wś Surwiłły, obejmująca 370 dz. , należy do wielu właścicieli, którymi są Antonina Ancewiczowa, 11 1 2 dz. ; Paweł Borodzicz, 62 dz. ; Wincenty i Jan Borodziczowie, 15 1 2 dz. ; Jerzy Butkiewicz, 15 dz. ; Butrymowicz, 29 dz. ; Józefa Wendziagolska, 120 dz. ; Jerzy Wyrzykowski, 53 dz. i Joanna Gosztoftowa, 180 dz. Suryki, w spisie z 1866 r. Suroki, wś nad bezim. rzeczką, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Głębokie, okr. wiejski Kasztelanowo o 11 w. od gminy a 54 w. od Dzisny, ma 6 dm. , 62 mk. w 1865 r. 19 dusz rewiz. . Surynka, wś, pow. słonimski, w 2 okr. pol. , gm. Żyrowice, o 16 w. od Słonima, niedaleko drogi ze Słonima do Kosowa. Surynowska ziemia, ob. Malin VI, 13. Surynty, wś włośc. podług spisu z 1866 r. okolica szlach. , pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. i dobra skarb. Krasne Krasnesioło, okr. wiejski Koszewniki, o 3 w. od gminy a 39 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Wilna do Mińska, ma 10 dm. , 32 mk. kat, w 1865 r. 9 dusz rewiz włośc. i 20 jednodworców. Suryszki, dobra, pow. kowieński, w 3 okr. poi, o 68 w. od Kowna; gorzelnia w 1859 r. . Surżą 1. rzka w pow. kamienieckim, lewy dopływ Żwańca, ma źródła na gruntach wsi Kadyjowiec, mija wsi Surżę Wygodę, Nagórzany i pod wioską Samakówką, w pobliżu Kniahinina uchodzi do Żwańca. Długa 9 w. 2. S. , Surżyńce al. Wygoda, wioska nad rzką t. n. dopł. Żwańca, pow. kamieniecki, 1 okr. pol. Zwaniec, gm. Dłużek, par. praw. Nagorżany, kat. Kamieniec potrynitarska, o 6 w. od Kamieńca, ma 16 osad, 54 mk. 25 jedno dworców, 140 dz. ziemi włośc, młyn wodny. W 1410 r. S. nadana była przez Władysława Jagiełłę Fredrze z Pleszowic W ostatnich czasach własność Sadowskich, Szenwalda, dziś w połowie Janikowskich i z ks. Oboleńskich Chiłkowej. X M. O. Surzno, pow. kamionecki, ob. Suszno. Surzówka al. Daniłówka, rzeczka w pow. uszyckim, lewy dopływ Dniestru, ma źródła pod wsią Iwaszkowcami, płynie z północy ku południowi na przestrzeni 20 w. , mija wsi Piesiec, Popówkę, Borsukowce, Szebutyńce, Surżówkę i pod Krzywym Wozem wpada do Dniestru, X. M. O. Surzyce, wś, pow. wołkowyski, wchodziły w skład dóbr ststwa Mścibów. Surzyce, rozłożysty szczyt górski, w pow. żywieckim, nad pot. Jaszczurówką lewy dopł. Skawy. Wzn. 539 mt. npm. Surzyńce, wioska nad Tarnawą, dopł. Dniestru, pow. kamieniecki, na pograniczu uszyckiego, gm. Bahowica, par. praw. Furmanówka, kat. Kitajgród, sąd w Kamieńcu, ma 24 osad. Należy do wsi Kalinia, część do Szelepińskich 184 dzies. , a część do Hrycenków 149 dzies. . Dr. M. Surzynów al. Susinów, szczyt górski w grupie Babiej Góry, w pow. żywieckim, na obszarze gm. Stryszawy, w lesie Hucisko zwanym. Wzn. 870 mt. npm. Z pod szczytu wypływa pot. Hucisko dopł. prawy Stryszawy. Susaki, fol, pow. mozyrski, ma 8 włók; należy od 1849 r. do Krasińskich. A. Jel. Susakowa Góra, wyniosłość na dziale wodnym Łomnicy i Łukwi, w pow. kałuskim, w wschod, części obszaru. Wzn. 380 mt. npm. Susannenthal, fol. do Wygnańczyc, pow. wschowski. Susannenthal niem. , ob. Wiewórka. Suschenhof, fol. dóbr prywat. Baechhof, w okr. i pow. tukumskim, par. neuenburska Kurlandya. Susej Mały al. Robesz, ob. Sussei 2. . Susen, pow. bydgoski, ob. Żużela. Suserz, w XVI w. Schuscherz, wś i fol. w pobliżu rzki Przysowy, pow. gostyński, gm. Szczawin, par. Suserz, odl. 14 w. od Gosty nina, posiada kościół par. murowany, wia trak, 23 dm. , 294 mk. W 1827 r. było 40 dm. , 404 mk. W 1870 r. fol. S. rozl. 1630 mr. gr. or. i ogr. 764 mr. , łąk 46 mr. , past. 21 mr. , spornych 659 mr. , w osad. 7 mr. , nieuż. 33 mr. ; bud. mur. U, z drzewa 11. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. 31 os. , 121 mr. ; wś Leopoldów 10 os. , 90 mr. ; wś Stefanów 12 os. , 253 mr. ; wś Budki Suserskie 6 os. , 60 mr. Gleba w połowie pszenna. W 1870 r. na fol. istniała gorzelnia, browar i cegielnia. Parafia istniała tu już zapewne od XV w. W 1660 r. spłonął kościół i doku ment erekcyjny. Obecny murowany z 1810 r. , fundacyi Skarżyńskiego. Według lustracyi z czasów Zygm. Augusta pobierano tu groblowe zapewne na błotach doliny Przysowy po 6 denar, od konia. Skarżyli się na to Płoczczanie. Wś należała do Ewy Szczawińskiej, małżonki Krzysztofa Lasockiego Lust. , 4, 90. S. par. , dek. gostyński dawniej gąbiński, 2809 dusz. Br. CL Susewald, wś na wielkich żuławach malborskich, pow. malborski, st. p. Nowydwór, par. kat. Tiegenhagen; zawiera 3 większe posiadła, 143 ha 77 roli orn. , 37 łąk; 1885 r. 4 dm, , 6 dym. , 35 mk. ew. , 3 dyssyd. Według Susie Susiec Susinów Susk Suskermuehle Suski kontraktu z 1786 r. obejmowała wś 4 włóki 25 mr. dobrej roli i 18 mr. nieużytków ob. Gesch. des Kr. Marienburg von Bormann, str. 78. Kś. Fr. Susie al. Sucie, os. , pow, warszawski, gm. i par. Nieporęt, ma 7 mk. , 8 mr. dwor. Susiec, wś, pow. biłgorajski, gm. Majdan Sopocki, par. Tomaszów odl. 2 1 2 mili. Leży śród lasu, w piaszczystej okolicy. Posiada kościół murowany filialny, 74 dm. , 559 mk. 49 r. gr. , 1311 mr. ziemi ornej. O 1 2 mili od wsi, w lesie, wśród niedostępnych z trzech stron bagien, wznosi się zarosła lasem góra, Zamczyskiem zwana. Podanie głosi, iż aby zniszczyć ten zamek, Tatarzy sypali groch moczony w wódce, a gdy gołębic usnęły, chwytali je przywiązując hubkę zapaloną i puszczali do zamku, który tym sposobem został zapalony. Zamek ten istniał za czasów konfederacyi Tyszowieckiej 1656 r. Przy zamku stał kościółek filialny z drzewa, w 1818 roku rozebrany. Obecny wzniesiono w 1862 r. , o 1 2 mili od zamku, przy wsi, w lesie do ordynacyi Zamoyskich należącym. Przy kopaniu fundamentów znajdowano liczne czaszki i kości ludzkie. O 1 1 2 mili od S. , w lesie, przy samej granicy od Galicyi, otoczona z trzech stron bagnami, wznosi się Lisia Góra, pamiętna stoczoną tu walką. Okolica wsi lesista przeważnie lasy sosnowe, grunt poczęści piaszczysty, po części kamienisty. Włościanie, pomimo nieurodzajnej gleby, chodują wiele bydła i owiec, dzierżawiąc w ordynacyi t. z. leśne pustki i łąki. Przytem trudnią się hodowlą pszczół i posiadają bogate pasieki. Wś sama należała do dóbr ordynacyi Zamoyskich. Susiec niem. Sussetz, wś i dobra, pow. pszczyński, par. kat. Susiec. Posiada kościół par. kat. , szkołę. Wś ma 1027 ha obszaru, 140 dm. , 1241 mk. 157 ew. ; dobra 9 dm. , 94 mk. , 289 ha. Do dóbr należały dawniej wioski Grabówka, Podlesie i Stary Susiec. S. par. , dek. pszczyńskiego, w 1869 r. miała 2302 katol. , 285 ewang. , 14 izr. Br. Ch. Susinów, wzgórze, ob. Surcynów. Susk 1. wś i fot. , pow. sierpecki, gm. Białyszewo, par. Goleszyn, odl. 5 w. od Sierpca, ma 27 dm. , 257 mk. W 1827 r. 20 dm. , 118 mk. Fol. S. rozl. 1105 mr. gr. or. i ogr. 262 mr. , łąk 29 mr. , lasu 572 mr. , zarośli i pastw. 232, nieuż. 10 mr. Wś S. 38 os. , 444 mr. ; wś Witkowo 2 os. , 7 mr. 2. S. Stary, wś, fol. i dobra, pow. ostrołęcki, gm. Rzekuń, par. Miastków, odl. 6 w. od Ostrołęki, ma 405 mk. 1882 r. . W 1827 r. było 18 dm. , 165 mk. Wieś ta, wspominana w aktach z 1408 r. , była gniazdem Suskich Gloger, Ziemia łomż. . Dobra S. składały się w 1885 r. z fol. S. Stary i Rozwory, rozl. 2770 mr. fol. S. gr. or. i ogr. 628 mr. , łąk 192 mr. , past. 279 mr. , lasu 291 mr, , nieuż. 29 mr. ; bud, mur. 8, z drzewa 11; płodozm. 9pol. ; fol. Rozwory gr. or. i ogr. 351 mr. , łąk 123 mr. , pastw. 7 mr. , lasu 844 mr. , w odpadkach 10 mr. , nieuż. 16 mr. ; bud. mur. 5, z drzewa 8; płodozm. 7pol. , lasy urządzone. Wś S. 37 os. , 336 mr. ; wś Rozwory 30 os. , 314 mr. 3. S. , ob. Janochy Susk. 4. S. , pow. ostrowski, ob. Suski. Br. Ch. Susk 1. w dokum. Susko, Sussko, wś nad Horyniem, pow. rówieński, o 18 w, na płn. zchd od Równego, na płn. wschd od Peresopnicy, ma 26 dm. , 198 mk. ; przystań, w której w 1865 r. naładowano 53225 pudów, warto ści 31170 rs. , w 1868 r. zaś 29100 pud. , war tości 39760 rs. Podług reg. pobor. pow. łu ckiego z 1577 r. należała do włości klewańskiej kn. Iwanowej Czartorejskiej, która pła ci od 6 dym. , 1 ogr. po gr. 4. W 1583 r. ku. Juryj Czartoryski płaci z 10 dym. , 2 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 47, 88. Następnie własność monasteru w Peresopnicy. 2. S. , w dokum. Susko, Suszko, wś nad rzką Konoplą, pow. łucki, na płd. wschd od Sokula, a płd. zchd od Kołków. Podług regpob. pow. łuckiego z 1570 r. kn. Andrzej Maszalsky z imion swoich Butina, Suska, Nossaczewic, Prothrassowic, Oliskowic, Sniedzina i Bodaczewa płaci z 22 1 2 dworzyszcz po 20 gr. , 4 młyn. kół po 24 gr. , 1 2 koła 12 gr. W 1577 r. szczęsny Charliński ze wsi Suszko płaci z 18 dym. , 6 ogr. , a p. Hawryłowa Bokijawa z 4 dym. W 1583 r. tenże płaci ze wsi Suska z 13 dym. , 2 ogr. , 2 kół waln. , 3 bojar i z czwartej części popa Suskiego 15 gr. , kn. Marko Sokalski z 1 bojarzyna i z części popa suskiego 10 gr. , kn. Dymitrowa Buremska z części Suska 4 dym. , 10 ogr. i czwartej części popa suskiego, zaś Andrzej Zahorowski z 1 bojarzynca Jabłonowski, Wołyń, 33, 58, 61, 90, 91, 95, 106. J. Krz. Suskermuehle niem. , ob. Suszek. Suski al. Susk, fol. , pow. ostrowski, gm. i par. Długosiodło, odl. 14 w. od Ostrowa. W 1827 r. było 6 dm. , 48 mk. W 1886 r. fol. S. lit. B. rozl. 759 mr. gr. or. i ogr. 204 mr. , łąk 23 mr. , pastw. 8 mr. , lasu 499 mr. , nieuż. 26 mr. ; bud. z drzewa 6, las nieurządzony. Suski, wś, pow. rówieński, ob. Susk. Suski Młyn, niem. Suchauer Muehle, os. młyn. ob. Sucha. R. 1565 istniała ta hamer nia, przerabiająca rudę, skupowaną od wło ścian w Kosowie. Na opał używano węgli z borów starościńskich. Hamernia ta należała do zamku świeckiego, który ztąd pobierał co tydzień 6 sztab żelaza. R. zaś 1773 napoty kamy tu już młyn wodny, osądzony na 1 wł. 15 mr. ob. Zeitsch. des Westpr. Gesch. Ver. , 1886, str. 327. Kś. Fr. Susie Susłów Susłówka Suskis Susłowce Suski Suski Młynek al. Stary Młynek, nad rz. Upustną, pow. radomski, gm. i par, Białobrzegi, odl. od Radomia 28 w. ; ma 4 dm. , 23 mk. , 70 mr. Suski powiat, ob. Szusz. Suskis, dwór, pow. szawelski, gm. Gruździe, o 39 w. od Szawel. Suskowola, wś i fol. majorat rząd. , pow. kozienicki, gm. Suskowola, par. Sucha, odl. 17 w. od Kozienic, ma 41 dm. 3 mur. , 353 mk. , 1373 mr. folwarcznych majorat pułk. Obruczewa i 990 mr. włośc. W pobliżu leży wieś Sucha. W 1827 r. 32 dm. , 264 mk. Do bra S. oddzielone zostały od dóbr rządow. Zwoleń, które w 1838 r. nadane były jako majorat gener. majorowi Aleksandrowi Obruczew. W 1866 r. składały się z fol. Susko wola 413 mr. ; fol. Sucha 310 mr. ; lasy zaj mowały 2362 mr. , probostwo Suskowola 81 mr. i probostwo Sucha z lasami 758 mr. Wś Suskowola 35 os. , 990 mr. ; wś Sucha 33 os. , 984 mr. ; wś Trupiel 10 os. , 235 mr. ; wś Laski 75 os. , 1217 mr. ; wś Miroń 17 os. , 566 mr. ; wś Płachty 17 os. , 319 mr. ; wś Męciszew 23 os, 561 mr. ; wś Linów 34 os. , 555 mr. S. gmina, z urzędem we wsi Miroń, należy do sąd. gm. okr. IV w os. Zwoleń st. poczt. , ma 3018 mk. , obszaru 9939 mr. , w tem ziemi folw. rządowej 3742 mr. W skład gminy wchodzą Bieliny os. leś. , Brzeźniczka os. leś. , Januszno, Kamyk os. leś. , Koszary os. les. , Laski, Linów, Męciszew, Miodne, Miron, Płachty, Podgórze os. leś. , Sałki, Słupica os. leś. , Sucha, Suskowola i Trupień. Na obszarze gminy cztery jeziora jednomorgowe. Br. Ch. Suskrajowice, wś i fol. , pow. stopnicki, gm. i par. Gnojno, odl. 14 w. od Stopnicy, posiada młyn, pokłady torfu. W 1827 r. by ło 18 dm. , 162 mk, W 1873 r. fol. S. rozl. 394 mr. gr. or. i ogr. 241 mr. , łąk 74 mr. , pastw. 60 mr. , wody 3 mr. , nieuż. 16 mr. ; bud. mur. 3, z drzowa 16. Wś S. 21 os. , 126 mr. Według reg. pob. pow. wiślickiego z 1579 r. wś Suskrajowice, w par. Gnojno, własność J. Suskrajowskiego, miała 1 1 2 łan. , 3 zagr. z rolą, 1 biedny, 1 rzem. Część Marci na, Śtan. Suskrajowskich miała 1 4 łan. , 6 zag. z rolą, 3 biednych, 1 rzem. Pawiński, Małop. 228; Br. Ch. Susliszki, zaśc, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , o 14 w. od Oszmiany, 4 dm. , 50 mk. kat. Susłów, młyn nad rz. Studzienicą Studenicą, dopł. Dniestru, pow. uszycki, gm. Łysiec, par. Żwańczyk, wo wsi Trybuchówce, należącej do Macieja Chełmińskiego. Susłowce wś nad Bohem, pow. latyczowski, okr. pol. Międzyboż. gm. Susłowce, par. kat. i sąd Latyczów o 8 w. , przy trakcie poczt. do Lityna, mą 133 osad, 710 mk. , 701 dzies. ziemi włośc, 787 dworskiej, 53 cerkie wnej. Posiada cerkiew p. w. św. Mikołaja, wzniesioną w 1775 r. , z 1052 parafianami. Jest tu zarząd gminny, st. poczt, wiejska do przewozu urzędników, młyn, 2 piece wapien ne, cegielnia. Wś bezleśna, gleba w połowie czarna, w połowie glinkowata; mieszkańcy trudnią się kowalstwem i ślusarstwem. W skład gminy wchodzą S. , Bahłaje, Czapla, Horbasów, Iwonińce, Jurczenka, Kierdanówka, Kudynka, Markowce, Popowce, Rożny, Werbka i Zawołk, razem 16 starostw wiej skich, 1596 osad, 9435 mk. włośc, 11560 dzies. ziemi do nich należącej 7267 ornej. Oprócz tego w obrębie gminy zamieszkuj o 426 mk. innych stanów i znajduje się 8672 dzies. 4994 ornej ziemi do nich należącej i rządowej, cała więc gmina ma 9861 mk. i 20232 dzies. 12261 ziemi ornej. W 1530 r. S. płaciły od 3 pługów, w 1542 r. wraz zewsią Szczodrową od 5 pługów. Około 1564 r. należały do Choteckich, którzy jo zamienili z Rzpltą na Kumanów, a S. weszły w skład sstwa barskiego. Podług reg. pob. z 1565 r. z S. płaci Wierzejski od 7 pługów. W 1578 r. S. płacą od 10 pługów, popa i włóczęgi, w 1583 r. zaś od 8 pługów, popa, 2 kół dorocznych po 12 gr. i koła stępnego Jabłonowski, Wołyń i Podole, 169, 187 i 295. Podług lustracyi Humieckiego z 1616 r. , S. należą do sstwa latyczowskiego, były w posiadaniu Po tockich, i wraz z robociznami, czynszem, da ninami, młynem o jednym kamieniu i kar czmą czyniły prowentu 69 fl. 7 gr. 9 den. Przed lustratorami wniósł protest przeciwko Potockim o nieprawne posiadanie wsi nazwa nej Suftowce Maciej Libuski, w imieniu Sta nisława z Brzezia Lanckorońskiego, wwdy ziem podolskich. Natomiast Mikołaj Małuja w imieniu Potockich przedstawił dwa przywile je, wydane na sejmie 1609, któremi ubezpie czona była, między innemi, na wsi Suszłowce suma 12000 zł. , wyłożona przez Jana Poto ckiego, wwdę bracławskiego, na zbudowanie zamku latyczowskiego. W 1629 r. wś S. mylnie nazwana Husłowiec wchodziła w skład dzierżawy Szczodrową, będącej w posessyi Stefana Potockiego Jabłonowski, Lustracye, 8, 13, 17, 192. Przy końcu zeszłego wieku wraz z sstwem latyczowskim darowa na przez cesarzową Katarzynę hr. Morkowowi. Dr. M. Susłówka, wś, pow. czauski, gm. Radoml, ma 23 dm. , 95 mk. Susłówka al. Klimantka, osada na stepie, należącym do wsi Steckowiec, pow. żytomierski, w pobliżu granicy pow. lityńskiego, par. praw. Steckowce, kat. Krasnopol, ma 350 mr. rozległości. Założona przez Seweryna Budzyńskiego, należy do Michalczuków, Suskowola Suskrajowice Suski Młynek Susłó Susliszki Susłowki Susłowki, dwór, pow. rossieński, gm. Rossienie o 15 w. od Rossień. Susłyt w dokum. Susiów 1577 r. , Sassel 1583 2. , osada mieszczańska, pow. nowogradwołyński, ma 63 chat. Założona na gruntach rządowych, nabytych razem ze Zwiahlem od hr. Protowej Potockiej. W 1577 r, sioło zam kowe zwiahelskie, płaci z 2 dym. pół dworz. , 6 dym. na ćwierć, 6 ogród. ; w 1583 r. zaś z 4 dym. , 5 ogród, 1 półłanku Jabłonowski, Wołyń, 42, 84. Na polach susłowskich znaj duje się wiele kurhanów i mogił z czasówwojen Chmielnickiego. L. R. Susmiany wś, pow. trocki, w 1 okr. pol. , 0 10 w. od Trok, 5 dm. , 63 mk. praw. Susiiif wś, pow. miński, w gm. Picrszaje, ma 10 osad; miejscowość falista, małoleśna, grunta szczerkowe. A. Jel. Susnia, jezioro w dobrach rząd. Kalwarya. pow. kalwaryjski, ma 44 mr. obszaru i do 12 st. głębokości. Suśilia, pastwisko na obszarze Nowej wsi, w pow. krakowskim. Suśllia 1. niem. Eduardshof fol. do Podzamcza, pow. ostrzeszowski Kępno, o 11 kim. na wschódpółn. od Kępna, par. Olszowa, poczta i st. dr. żel. w Podzamczu o 1 kim. ; 1 dm. , 26 mk. 2. iS. , pow. krotoszyński Ko źmin, ob. Sośnie, 3. S. , pow. międzychodzki, ob. Sośnia. E. Cal, Suśnia al. Suszrda niem. Suschen, dobra i wś, pow. sycowski, par. ew. i kat. Mittelwalde. W 1885 r. dobra miały 53 dm. , 477 mk 47 kat. , 816 ha; wś 51 dm. , 483 mk. ew. , 361 ha. Do S. należały Surmin i Żelazna Huta. Susnik 1. wś, pow. rastcmborski, st. p. Korsze; 58 dm. , 293 mk, 511 ha. 2. S. foL, tamże; 5 dm. , 90 mk. Suśniki, w spisie z 1827 r. Sośniki, wś, pow. kalwaryjski, gm. Raudań, par. Kalwarya, odl. od Kalwaryi 8 w. , ma 81 dm. , 528 mk. W 1827 r. 49 dm. , 379 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kalwarya lit. B. Sussei 1. rzeka w gub. kurlandzkiej, prawy dopływ Niemenka. Bierze początek w pow. iłuksztańskim, płynie w kierunku pła. zchd przez tenże powiat, dalej przez wrzynającą się w granice Kurlandyi część pow. nowoaleksandrowskiego, gdzie przepływa pod mkiem Oknista, poczem wkracza w pow. frydrychsztacki, w którym pod fol. Holmhof, ubicgłszy do 80 w. , uchodzi do Niemenka. Przepływa kilka jezior i od prawego brzegu przyjmuje kilka rzeczek, z których wainiejsze Wilkuppe, Sauka, odpływ jez. Saukcńskiogo, Salwa, Skirsa i Szkejbina. Obfituje w ryby; zasiana jest kamieniami i ma wiele wirów. Na wiosnę spławiają po niej drzewo. Brzegi ma głęboko werznięte i tworzy malowniczą dolinę. Równolegle z rz. S. , od Subocza poczynając, ciągnie się łańcuch wzgór ków, który od wsi Sussei zwraca się w kie runku płn. wschodnim od mta Jakobsztatu. 2. S. 3Iaił rzeczka w Kurlandyi, lewy do pływ Dźwiny, w parafii zelburskiej. Uchodzi pomiędzy rzeczkami Egleń i Sakke, poniżej Kreutzburga. 3. Sfol. dóbr pryw, Nerft, w okr. zelburskim, pow. frydrychsztacki, par. nereteńska Kurlandya. Ł S. Gross dobra prywatne, tamże. 5. S. 5 dobra prywatne, w okr. zelburskim, pow. iłukszteński, par. dyncburska. I o dóbr należą fol. Klein Sussei, Wilkup i Prolenau. J. Krs, Susseiłiof, dobra koronne, w okr. zolburskim, pow. frydrychsztacki, par. zelburska Kurlandya. Susseitsełien, wś, pow. siołupiański, st. p, Pillupocnen; 15 dm. , 92 mk. , 133 ha. Susseniilken 1. Alt, wś, pow. labiewski, st. p. Lauknen; 74 dm. , 369 mk. , 177 ha. 2. iVeuj wś, tamże; 63 dm. , 371 mk. 3. S. , Icśii. , tamże, należy do nadleśnictwa Pfeil; 1 dm. , 6 mk. Sussetz niem. , ob. Susiec. SusskOj ob. Sush, Susten, łotew. Suste, dobra prywatne, w okr. hazenpockim, pow. grobiński, par. durbska Kurlandya. Dobra S. były w jednem posiadaniu z dobrami Kreuzburg łot. Krihzberge. Susutów al. Somłów, wś, pow. rudecki, 16 kim. na płd. wsch. od Rudek, 11 kim. napłd. zach. od Komarna sąd, urz. poczt, i tel. . Na wsch. leżą Mosty i Nowawieś, na płn. Tuligłowy przys. Jasionów, na zach. Małpa i Podolce, na płd. Wołoszcza pow. Samborski, środkiem wsi płynie Strwiąż, dopł, Dniestru. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie Strwiąża 267 mt. wzn. . Własn. wiek. ma roli or. 42, łąk i ogr. 1295, pastw. 94, lasu 34 mr. ; włas. mn. roli or. 268, łąk i ogr. 222, . past. 101, lasu 29 mr. W 1880 r. było 132 dm. , 648 mk. w gmin. 548 gr. kat. , 80 rzym. kat. , 20 izr. ; 548 Rusinów, 100 Polaków. Par. rzym. kat. w Tuligłowach, gr. kat. w Podolcacli. We wsi cerkiew. Pokłady torfu, używanego dla gorzelni i młocarni. Lu. Lz. Susz, niem. Rosenberg in Westpr. , dok. 1466 Rosemberg, miasto powiatowa w Pomezanii, w regencyi kwidzyńskiej. Leży w piaszczystej okolicy, wzn. 111 mt. npm. , nad jeziorem Buskiem i strugą dopł. Liwny, pod 5342 płn. szer. i 3 wschód, dług. od F. , posiada stać. dr. żel. malborskomławskioj. Schodzą się tu cztery trakty z Kwidzyna, Kiszporka, Iławy i Kisielic. Terytoryum miejskie ma 17B0 ha 1039 roli orn. , 215 łąk, 61 lasu. W 1885 r. było 303 dm. , 626 dym, 3055 mk. 218 kat. , 2711 ew. 5 126 żyd. . Ludność trudni się uprą Susseniilk Sus Susłowki wą roli i drobnym handlom. Miasto posiada drukarnią, tartak parowy, 2 garbarnio i znaczny browar; towarzystwo pożyczkowe. Z urzędów znajdują się landratura, urząd pobor. , sąd okręg. , urząd poczt. 2 klasy. Stoją tu 3 szwadrony ułanów. W ciągu roku odbywa się 8 jarmarków. Szkoła 7 klas. ewang, liczyła 1887 r. 7 naucz, i 326 dzieci; oprócz tego jest t. zw. wolna szkoła ewang. 127 uczn. , wreszcie prywatna szkoła katol, utrzymywana przez stowarzyszenie św. Wojciecha, któro nauczycielowi płaci 600 mrk. i 166 mrk. dodatku na mieszkanie, opał. Kościół ewang. został zbudowany podobno 1318 r. , jest piękną budowlą obszerną i ozdobną malowidłami ściennemi, Kiedy należał do katolików słynął z odpustów na św. Rozalię. Kiedy cało biskupstwo pomezańskie przyjęło luteranizm, przeszedł kościół w ręce protestantów. Pierwszy pastor nastał tu 1574 r. Katolicy mają tu tylko stacyą misyjną, należącą do dek. lubawskiego. W zakupionym domu murowanym z placem pomieszczono kaplicę, mieszkanie dla księdza i szkółkę. W końcu dobudowano kościołek i 1873 r. wznowiono parafią, która 1884 r. liczyła 412 dusz, rozproszonych w 163 miejscowościach; 1889 r. liczono 457 dusz. Na utrzymanie księdza płaci stow. św. Wojciecha 1200 mrk. ob. Utrac. kosc. p. ks. Fankidejskiogo, str. 153. o początku miasta brak świadectw. Istniało już przed 1315 r. , w którym kapituła pomezańska wystawia dla miasta nowy przywilej na 80 włók, z których sołtys ma posiadać każdą dziesiątą, więc razom 8, a prob. 6 wolnych. Od reszty włók mają osadnicy na M. B. Gromniczną płacić po 17 skojców zwyczajnej monety i po 2 kury od włóki. Prob. ma od każdej włóki mesznego pobierać po pół korca żyta i tyleż owsa. W poblizkiem jeziorze mają tak mieszczanie jako i kapituła wolne rybołówstwo małemi narzędziami. Oprócz tego dostają mieszczanie 10 włók w borze na pastwisko i 1 wolną włókę dla okopowizny i to w ten sposób, że do każdego posiadła w mieście będzie należało pół morgi ogrodu, którego bez posiadła nie wolno sprzedać, W i niejasnych sprawach sądowych mają się ławnicy przez burgrabiego udawać do rady miasta Kwidzynia. Mieszkańcom przysługuje także trzecia część dochodów z jatek rzeźnickich i piekarskich; wszystko to nadajemy im na prawie chełm. ob. Cramer Gesch, des Bist. Pomesanien, str. 69. Pieczęć tego przywileju przedstawia górę, różami porosłą, na niej dziewicę z różą w ręku, pewnie św. Rozalią, co potwierdza zdanie, że od niej po chodzi niemiecka nazwa miasta. R. 1361 sprzedaje kapituła miastu 101 2 włók nad drogą do Nipkowia za 171 2 grz. rocznego czynszu, który przez 15 lat ma opłacać; po upływio tychżc lat ma miasto płacić rocznie 16 skojców na M. B. Gromniczną. Kapituła zastrzega sobie jednak wolne pastwisko dla swej służby. Nie wolno też mieszczanom tych ogrodów sprzedać, które do ich posiadeł mają należeć. Oba to przywileje przechowują się na ratuszu w mieście. R. 1414 zostało miasto przez Polaków zdobyte i spalono ob. Script, rer. Prus, III, 345. R. 1454 stał S. po stronie zakonu, ale 1520 r. stosunki się zmieniły, jak świadczy kronika, gdzie czyta my Civitas Rosenberg Polonis adhaesit ei quo homagium focit Sor. rer. Prus, V, 436. Wojny szwedzkie dały się miastu we znaki, Kiedy od 1708 U r. srożyło się tu morowe powietrze, mieszczanie przebywali w namio tach za jeziorem. W średnich wiekach miasto silnie było obwarowane, jak wnioskować możoa z szczątków muru i ruin zamku, w poblizkim parku się znajdujących. Powiadają też, że dawniej jezioro Suskie oblewało całe mia sto. R. 1785 należał S. do familii Schack v. Wittonau, posiadającej toż Nipkowio. Dopioro w powyższym roku wykupił rząd pruski miasto od dziedziców. W topografii pruskiej z 1789 r. czytamy, że w S. mówili mieszcza nie po polsku i po niem. ob. Kętrz. O ludn. pol. , str. 210. Nawet między suskimi pasto rami ewang, znajdujemy w XVIII w. polskie nazwiska jak Moneta i Sokołowski ob. Gaz. Toruńska, r. 1884, Nr. 139. Powiat suski obejmuje 184 5 mil kwadr, i graniczy na płn. z pow. sztumskim i morąskim, na wschód z morąskim, ostródzkim i lubawskim, na płd. z lubawskim, a na zach. z grudziądzkim i kwi dzyńskim. R. 1885 liczył 5 miast, 65 gmin, 72 dominiów, 249 osad, 9683 dymów i 49271 mk. 1871 r. 51637; 1880 50343 mk. . Co do wyznania to w miastach było 13196 ew. , 2026 kat. , 78 dyssyd. , 824 żyd. , 1 bezwyzn. ; w gminach 10762 ew. , 1643 kat, 97 dyssyd. , 17 żyd. ; w dominiach 13678 ew. , 1386 kat, 24 dyssyd. Miasta powiatu są Susz 3055 mk. , Biskupice 2030, Iława 2489, Kisić lice 2186 i Prabuty 4284. Wschod, części powiatu pokrywają rozległe lasy. Z rzek za. sługują na wzmiankę Drwęca, tworząca wsch. granicę pow, dalej Liwna, przerzynająca jego zach. część, wreszcie Ossa w płd. stronic. Z licznych jezior największe są Jezierzyce, Dzierzgoń, Łabędź, Trupel. Komunikacyą ułatwiają szosy z Susza na Iławę do Lubawy 32 klm. , z Susza przez Kisielice do Łasina 21 klm, z Susza do Prabut U klm. , z Pra but do Kwidzyna 7 klm. i z Susza do Sztu mu 125 klm. . Dwie koleje przerzynają po wiat toruńskowystrucka stac. w Iławie i Rudziczu i malborskamławska w Prabu tach, Suszu, Ząbrowie i Iławie. Jeszcze 1717 Susz r. cały powiat był zamieszkały przez Pola ków ewang. ob. Gaz. Toruńska, 1884, Nr. 139, dziś prawie cały jest niemieckim; pol ska par. kat. istnieje w Iławie, do połowy polaka jest paraf, w Prabutach, jeszcze mniej polaka jest par. suska. Kś. Fr. Susza 1. rzeczka w pow. bobruj skim, le wy dopływ Olsy, zaczyna się we wschodnim krańcu powiatu, na granicy gub. mohilowskiej. Na przestrzeni 5 w. płynąc na połu dnie stanowi granicę pomiędzy pow. rohaczewskimi bobrujskim, od zetnięcia się z rzką Wiązownicą wpływa całkiem w pow. bobrujski, o 2 w. poniżej przyjmuje z lewej strony Doroszynkę, dociera do wsi Horodziec młyn, niżej o 1 milę pod wsią Rudnia ma młyn dru gi i zwróciwszy się na zachód płynie pod wieś Pieresonna, w pobliżu której zasila się z le wej strony rzką Lesiszcze i ubiegłszy joszczo 4 w. ma ujście na przeciwko wsi Wojowicze. Długość biegu lesistemi moczarami około 24 w. Brzegi w niektórych miejscach obfitują w rudę żelazną. 2. S. , rzeczka w pow. ihumeńskim, lewy dopływ Olsy, ma początek za wsią Osokina, w obrębie gm. Dołhe, płynie w kierunku południowym ku wsi Susza młyn na rozlewie i o 3 w. poniżej tej wsi ma uj ście. Długość biegu około półtrzeciej mili; zasila się z obu stron kilkoma małemi stru mieniami. A. Jel. Susza 1. wś nad rz. t. naz. , dopływem Olsy, pow. ihumeński, w 3 okr. pol. borezyńskim, gm. Dołho, ma 20 osad, młyn na rozlewie; grunta lekkie, łąk błotnych wielo, w okolicy kurhany przedhistoryczne. 2. S. al. Bierozk, fol. , pow. rzeczycki, w 1 okr. pol. hrahińskim, gra. Jołcza, o 1 milę od brzegów Dniepru; grunta urodzajne. 3. S. , wś i dobra nad jeziorem t. naz. , pow. lepelski, w 3 okr. pok. do spraw włośc, gm. Kamień, na płn. zacb. od Uły, o 10 w. na pln. zach. od Boczejkowa, 30 w. od Lepla, a około 100 w. na zachod Witebska Dobra mają 798 dzies, ziemi dworskiej. W 1868 r, było 121 dusz rewiz. Posiada kaplicę katol. par. KamiennoHubin, Znajdował się tu niegdyś bardzo silny zamek, wzniesiony na półwyspie jeziora w 1566 r. z polecenia Iwana Groźnego i zwany Kopiec. Podług Pachołowłeckiego, który podał widok warowni na jodnej ze swych kart, była ona w czworobok wzniesiona i oto czona murem z 7 basztami i 2 bramami i oblana wodami jeziora, przez któro przeprowadzony był most, łączący ją z brzegiem. W 1579 r. d. 9 października twierdza wziętą i zburzoną została przez hetmana kor. Mieleckiego. Obecnie nie pozostało nawet śladów po zamku. Dobra stanowiły niegdyś własność Stabrowskich. W 1616 r. Piotr Stabrowski, kasztelan parnawski, z żoną swą Teodorą z ks. Sanguszków zastawiają S. Michałowi Sokolińskiemu, wwdzie połockiemu, w sumie 1600 kóp gr. lit. Po śmierci Piotra S. dostaje się w dziele Jerzemu, który w 1620 r. zastawia ją w sumie 1600 kóp Janowi Wołkowi; w 1622 r. tenże Wołk odstępuje swojo prawa Michałowi Sokolińskiemu. Następnie Ludwik i Konstancya z Przecławskich lvoto Stabrowska Oborscy, kasztel, liwscy, Antoni, Jan i Adam Stabrowscy zastawiają S. Floryanowi Sokolińskiemu. W 1702 r. Franci szek i Jerzy Piotrowiczowie Stabrowscy S. , spadłą na nich po ojcu, będącą w zastawie u Sokolińskich, sprzedają za 12000 talarów bi tych Konstantemu Szczytiowi, który w 1711 r. zapisuje ją synowi swemu Janowi, kaszte lanowi inflanckiemu, ten zaś sprzedaje Fran ciszkowi i Antoninie z Bielikowiczów Przeciszewskim, podkomorzym żmujdzkim, od któ rych przeszła do Wasilewskich, później Stołyhwów, Bohdanowiczów, obecnie Adama Korsaka. A. JelA. K. Ł. Suszanka al. Suszenka, rzeczka w pow. słuckim, lewy dopływ Naczy, zaczyna się w okolicy wsi Słowje, płynie w kierunku połu dniowym koło wsi Lisowszczyzna, Trzeciaki, Tucza młyn, Babicze, Korack i za zaśc. Bojany ma ujście. Długość biegu około 16 w. ; ma dobre łąki na błoniach. A. Jel. Suszcza, wś, pow. wołkowyski, w 3 okr. pol. , gm. Tarnopol, o 63 w. od Wolkowyska. Suszczanka, wś nad Irpeniem, powiat skwirski, w 3 okr. pol. , gm. Łuczyn, par. praw. Mochnaczka o 2 w. , odl. 51 w. od Skwiry, ma 450 mk. W 1863 r. należała do Teofila Rylskiego. Założona na gruntach Korninapo 1717 r. przez Proskurów. Suszczany 1. wś nad bezim. ruczajem, pow. kijowski, na pograniczu wasylkowskiego, w 3 okr. pol. , gm. i par. praw. Hermanówka o 4 w. , odl. 66 w. od Kijowa, ma 666 mk. Podług Pochilewicza jest tu 1173 mk. ; włościanie uwłaszczeni zostali na 810 dzies. , ze spłatą po 1890 rs. 6 kop. rocznie. Posiada cerkiew filialną, p. w. św. Aleksandra Ne wskiego, wzniesioną z drzewa w 1870 r. , oraz kaplicę kat. par. Chwastów. Założona na początku bieżącego wieku przez dziedzica Hermanówki, Proskurę Suszczańskiego, nale żała później do Oktawiana Baniewskiego, dziś częściowych właścicieli. 2. S. , sioło nad Uborcią, pow. owrucki, na zach. od Wielednika, a na płn. wsch. od Olewska. Dziedzictwo niegdyś Jelców, następnie Proskurów, któ rzy od Suszczan Suszczańskimi się pisali ob. IV, 408 i VI, 379. J Krz. Suszcze, wś na pol. prus. Mazurach, pow. łecki, st. p. Bojkowy; 11 dm. , 75 mk. , 149 ha. Suszczewica, fol. nad rz. Leśną, dopł. Te Susza Suszcz Suszeze Suszczewiczów futor Suszcie terowa, pow. żytomierski, par. Cudnów, ma 8 dm. Suszciewiczów futor, osada, pow. nowogradwołyński, gm. Romanów, ma 32 duszwłościan, 88 dzies, ziemi włośc. Należy do dóbr romanowskich. L. R. Suszezewo 1. wś, pow. bychowski, gm. Horodziec, ma 76 dm. , 439 mk. 2. S. , dobra, pow. witebski, w 3 okr. pok. do spraw włośc, gm. Wierzchowo, w 1863 r. 64 dusz rewiz. Suszczyn al. Suszczi ńsM, fol. , pow. ihumeński, w 4 okr. pol. i gm. Puchowicze, par. katol. Błoń, przy drodze z Oczyża do Puchowicz, ma 13 włók; wspólna własność Dawacych, Kolendów i Marsantich; grunta lekkie. Suszczyn 1. al. Saszczyn, grupa domów w Krasowie, pow. lwowski. 2. S. , wś, pow. tarnopolski, 24 klm. na płd. wsch. od Tarno pola, 9 klm. na wsch. od Mikuliniec sąd, urz. poczt, i tel. . Na zach. leżą Ostalce, na płn. Skomorochy i Kozówka, na wsch. Iławoze, na płd. Łoszniów obie w pow. trembowelskim. Wzdłuż granicy zach. płynie Gniezna; płd. część przepływa Olchowiec, lewy dopł. Gniezny. Zabudowania leżą w klinie między Gniezna a Olchowcem 301 mt. wzn. . Własn, wiek. ma roli or. 768, łąk i ogr. 128, pastw. 57, lasu 22 mr. ; wł. mn. roli or. 971, łąk i ogr. 101, pastw. 59 mr. W 1880 r. było 125 dm. , 775 mk. w gminte; 13 dm. , 102 mk. na obsz. dwor. 662 gr. kat. , 161 rzym. kat. , 49 izr. , 5 innych wyznań; 642 Rusinów, 217 Po laków, 18 Niemców. Par. rzym. kat. w Łoszniowie, gr. kat. w miejscu, dek. trembowelski. Do par. należą Ostalec i Łoszniów. We wsi cerkiew p. w. św. Jerzego, szkoła etat. , kasa poż. gminna z kapitałem 1118 zł. i gorzelnia. Lu. Dz. Suszczyzna, część Balic i fol. , pow. mości ski. Susze, wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Hermanowicze, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Kowzanów Starynki, o 7 w. od gminy, 32 dusz rewiz. Suszek, niem. Friedenthal od 1871 r. , da wniej Suskermuehle, młyn i leśn. nad Raciążka strugą, pow. chojnicki, st. p. i kol. Rytel, parafia katol. Nowacerkiew; 1 dra. , 13 mk. , 487 mr. Kś. Fr. Suszel, ob. Sushj. Suszeń, wś włośc. , pow. krasnostawski, gm. Budnik, par. Płonka, ma 17 os. , 165 mr. Suszeni, węg. RatkoSzuha, wś w hr. gomoerskiem, na wzgórzu, 319 mk. Ludność trudni się sukiennictwem, furmańskiem. Brak wody do picia. Siiszewo, w XVI w. Sussewo, wś, fol, rumun. , pow. lipnow. ski, gra. Kłokock, par. Lipno odl. 6 w. . Wś z. fol. ma 14 dm. , 124 mk. , Rumunki Suszewskie 16 dm. , 101 mk. W 1827 r. było 21 dra. , 157 mk, W 1888 r. fol. S. rozl. 526 mr. gr. or. i ogr. 424 mr. , łąk 67 mr. , lasu 18 mr. , nieuż. 17 mr. ; bud. mur. 4, z drzewa 9; płodozm. 12pol. , pokłady tor fu. Wś S. 16 os. , 31 mr. ; Rumunki Suszew skie 29 os. , 220 mr. Według reg. pob. pow. lipnowskiogo z 1564 r. we wsi Sussewo, w par. Lipno, Kacper Szuszewski płacił od pół łanu, J. Sussewski od pół łanu i 1 zagr, , A. Sussewski od pół łanu i 2 zagr. Płacono pob 24 gr. Pawiński, Wielk. , I, 313. R. 1789 wś S. płaciła do Kłokocka 16 zł. czynszu, dziedzic Sumiński wysiewał tu 35 kor. żyta, a Mioduski 7 korcy. Br, Ch. Suszewo, wś, pow. mogilnicki dawniej gnieźnieński, o 13 klm. ku płd. od Gębie i tyleż na półn. wschód od Powidza, na zach. brzegu jez. Suszewskiego, wprost Świetnego; par. Linówiec, poczta w Orchowie, st. dr. żel. w Trzemesznie o 20 klm. ; 11 dra. , 79 mk. 64 kat. 15 Prot. i 205 ha 164 roli, 31 łąk. Składało się dawniej z łan. km. i dziedzicznych, z których około 1523 r. płacono meszne i dziesięcinę proboszczom w Linówcu Łaski, L. B. , I, 200; w 1580 r. posiadał na 5, 2 łan. os. i 2 zagr. Sebastyan Suszewski; około 1620 r. należało do Łukasza Moszczeńskiego, w 1793 r. do Kajetana Mlickiego. Suszewskie jezioro, leży w paśmie jezior powidzkich, około 5 klm. długie, 1 2 klm. sze rokie, między jeziorami Kownackiem i Budzisławskiem, odgranicza pow. mogilnicki od królestwa polskiego. Granica idzie środkiem jeziora 8. , na zach. brzegu leży Suszewo, a na wschod. Świetne. F. Cal. Suszewy, wś, pow. kolski, gra. Sąpolno, par. Mąkolno, odl, od Koła 16 w. , ma 6 dm. , 49 mk. W 1827 r. 8 dm. , 60 mk. Suszka al. Suszki os. , pow. biłgorajski, gm. Biszcza, par. r. g. Lipiny. Suszki 1. wś nad jez. Plisą, pow. dzisień ski, w 1 okr. pol. , gm. Łuck, okr. wiejski Żelazowszczyzna, o 4 w. od gminy a 59 w. od Dzisny, ma 5 dm. , 50 mk. 2. S. , wś nad je ziorem, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra, ks. Radziwiłłów, Czeress, o 1 2 w. ed gminy a 32 w. od Dzisny, ma 8 dm. , 81 mk. prawosł, w 1865 r. 37 dusz rewiz. . 3. S. , fol. , pow. brzeski gub. gro dzieńskiej, w 5 okr. pol. , gra. Warchowicze, o 37 w. od Brześcia. 4. Ś. , dobra, pow. dry sieński, w 4 okr. pok. do spraw włośc, , gm. Suszki. Gmina 8. w 1863 r. miała 1284 duszrewiz. J. Krz, Suszki 1. w dokum. Soszczyńce, wś, pow. starokonstantynowski, par. kat. St. Konstantynów, przy trakcie pocztowym między Starym Konstantynowem a Zapadyńcami, na płd. od Krasiłowa, ma 16 dusz. Podług reg. pob. pow. krzemienieckiego z 1583 r. wś na Suszko leżała do włości połońskiej ks. Konstantego Ostrogekiego, wwdy kijowskiego, marszałka ziemi wołyńskiej, i była spustoszona od Ta tarów Jabłonowski, Wołyń, 132. 2, S. , w dokum. Szuszkowicze, wś nad rzką Białką, pow. żytomierski, na płn. zchd od mkaHo. roszek, a na zchdpłn. zchd od sioła Ryżany. Smolarnia. Na gruntach wsi uroczysko Matwijewszczyzna. J. Kz. Suszko, ob. Susk Suszków, fol. i wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Krajsk, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Kamieńskich Suszkowo, o 3 w. od gminy a 55 w od Wilna. Fol. ma 1 dm. , 4 mk. kat. , wś zaś 5 dm. i 38 mk. praw. w 1865 r. 24 dusz rewiz. . W skład okr. wiej skiego wchodzi mko Krajsk, wsi Bobrowo, Budzionicze, Chodaki, Suszkowo, Zadrozdzie i zaśc. Żogłowszczyzna, w ogóle 177 dusz rowiz. włośc, uwłaszczonych, 22 b. ludzi dwor skich i 7 jednodworców. J. Krz. Suszkówka, w dokum. Suszkowce, wś nad rzką Uniańką Huraańką, w pobliżu ujścia joj do Jatrani, pow. humański, w 2 okr. pol, gm. Babanka, par. praw. Grodziowo o 3 w. , o 10 w. od Humania, ma 1309 mk. Posiada cerkiew Troicką, drewnianą, wzniesioną w 1748 r. a przebudowaną w 1855 r. , do 1841 r parafialną Należała do humańakiego okręgu kolonii wojskowych. Susznia, grupa domów w Gorajcu, pow, cieszanowski. Suszno, wś i fol, nad Bugiem pow. włodawski, gra. i par. Włodawa o 3 w. na płd. , posiada szkołę początkową, 85 dm. , 757 mk. , 2729 mr. W 1827 r. było 122 dm. , 749 mk Suszno z Heinrkhsdorfeni, Tobolowem i Zahawą, wś, pow. kamionecki, 31 klm. na płn. wsch. od Kamionki, 10 klm. na płn. zach. od Radziechowa sąd pow. , 5 klm. od urz. poczt. w Witkowie Nowym. Na płn. leżą; Witków Stary, Płowe i Wólka Suszańska, na wsch. Wólica Suszańska i Stojlanów, na płn. lorki i Byszów, na asach. Rozdziałów i Korczyn 4 ostatnie w pow. sokalftkim. Wś leży w dorzeczu Wisły za pośrednictwem Białegostoku, dopł. Bugu W dolinie potoku leżą zabudowania Na płn. przy. Zabawa, na płn. wsch. przys, Heinrichsdorf, na płn. zach. przys. Tobołów. Własn, wiek, hr. Władysława Baworowskiego ma roli or. 1197, łąk i ogr. 168, past 24, lasu 1024 mr. ; wł. mn. roli or, 3429, łąk i ogr. 386, past. 328 mr. W 1880 r. było 280 dm. , 1669 mk. w gminie; 8 dm. , 63 mk. na obsz. dwor. 1000 gr. kat. , 321 rzym, kat. , 80 izr. , 322 innych wyzn, ; 1281 Rusinów, 314 Polaków, 94 Niemców Par. rzym, kat. w Radziechowie, gr. kat. w miejscu, dek. cbołojowski. Do par, należy Ordów. Cerkiew p. w. św. Szymona, szkoła etat. , gorzelnia i młyn. Wś ta wspomniana jest już w dok. z XVI w. ob, Niestanice, W starym drewnia nym dworku mieszkał tu Jakub Komorow ski h, Korczak, ststa nowosielski później kaszt, santocki, z żoną Anną z Worbny Pa włowską. Ta, zaskoczony przez ulewę na po lowaniu, Szczęsny Potocki schronił się pod bramę dworu w Susznie. Trafił on właśnie na chwilę, gdy córka Komorowskich Gertruda, po długiej nieobecności wracała z Wiednia. Starosta nowosielski, spostrzegłszy młodego Potockiego, zaprosił go do domu. Dnia 18 li stopada 1770 r odbyły się zaręczyny, a wre szcie ślub potajemny w unickiej cerkiewce w Niestanicach ob. Kraszewski Starościna bełzka i artyk. Niestanice. Lu. Dz. Suszów, wś i fol. , pow. tomaszewski, gm. Poturzyn, par. r. 1. Oszczów, posiada cerkiew paraf, drewnianą, 49 dm. , 409 rak. 18 rz. kat. , 4 izr. . Wś ma 409 mr. roli or. , 74 mr. łąk, 41 mr. lasu. Gleba popielata, uro dzajna, ludność rolnicza. Fol. S. należy do dóbr Dołhobyczów, ma 300 mr. roli or, , 37 mr. łąk, 15 mr. lasu. W 1827 r. było 43 dm. , 385 mk. Cerkiew tutejsza, filia par. Nowosiołki, erekcyi niewiadomej, istniała już 1691 r. Por. Nowosiołki Pokropiwne 4. VII, 278. Suszowce, 1583 r. Suszowicze, wś na prawym brz. Horynia, pow. Ostrogski, o 4 w. od Lachowice a 46 w. na południe od Ostroga, posiada cerkiew parafialną. Wś rozrzucona na pochyłości wyniosłej góry, cała w ogrodach, przedstawia malowniczy widok. Przy końcu wsi głęboki parów, z którego wytryska źródło czystej wody. Ogrody sięgają do samego brzegu Horynia, a warzywa w nich hodowane, z powodu urodzajności gleby i łatwości podlewania, olbrzymiej dochodzą wielkości. Glebę stanowi głęboki czarnoziem. Włościanie trudnią się rolnictwem, sadownictwem, pszczelnictwem i rybołówstwem, utrzymują dostateczny inwentarz, a mając pod dostatkiem łąk i wypasów, hodują bydło rogate, owce, trzodę chlewną i ptactwo domoS. należały pierwotnie do Sieniutów Lawe. chowieckich, następnie przeszły do ks. Jabłonowskich, od których drogą wiana za ks. Teresą weszły w dom ks. Sapiehów; po 1831 r, zajęte na rzecz skarbu. Podług reg. pob. pow. krzemienieckiego z 1583 r. własność Balcera Czetnerza, który płaci z 7 dym, , 6 ogr. , 5 ogr. , 3 kom. Jabłonowski, Wołyń, 144. Suszówka, karczma przy Niepołomicach, pow. bocheński, Suszwa, ob. Szuszwa. Suszybaba al. Sztuszybaba, wś nad dopł. rz. Turyi, pow. włodzimierski, na pograniczu pow. kowelskiego, na płn. wsch, od Kupiaczowa. Niegdyś dobra biskupów włodzimierskich. Podług reg. pob, pow. włodzimierskie go z 1577 r. Fiedosiej, władyka włodzimierski, wnosi z 8 dym. po 10 gr. , 4 ogr. po 2 gr. , od koła wieśn. 12 gr. ; w 1583 r. zaś z 9 łanów, 1 półłanka, 1 ogr. , 1 komom. Jabłonowski, Wołyń, 69, 119. Suszyca, rzeczka w pow. radomyskim, prawy dopływ rzki Oleszni, bierze początek na gruntach wsi Niwki al. Miklewszczyzna, płynie w kierunku płn. wschodnim pod wsia mi Horodyszcze al. Michajłówka i Suszyca al. Ignatówka i ma ujście na wprost ujścia rzki Tcreszczy. J. Krz. Suszyca al. Ignatówka, wś nad rzką t. n. , pow. radomyski, w 4 okr. pol. , gm. i par. praw. Kresiatycze o 4 w. na płn. , o 105 w. od Radomyśla, ma 161 mk. Włościanie uwłaszczeni zostali na 67 dzies. , ze spłatą po 49 rs. 80 kop. rocznie. Wś, pierwotnie chutor, założony został na początku bieżącego wieku przez Ignacego Ilińskiego. W 1863 r. należała do Nowosielskiego Aleksandra. Suszyca, szczyt górski, w paśmie Chwaniów, w zach. części pow. dobromilskiego, na lewym brzegu Wiaru. Wzn. 528 mt. Szczyt ten opływa potok Klimów. Suszyca 1. Mała al Chalupki, część Bąkowie, pow. staromiejski. 2. S. Rykowa, wś, pow. staromiejski, 4 klm. na płd. wschód od Staregomiasta urz. poczt, i tel. . Na wschód leży Wola Koblańska, na płd. Łużek Górny i Busowiska, na zach. Terczów, na płn. Staremiasto i Sozań. Na płd. wsch. powstaje mały potok, płynie środkiem obszaru na płn. zach. do Terszowa, gdzie wpada do Dniestru. W dolinie potoku leżą zabudowania. W znies, sięga 542 mt. na płd. wsch. , 435 mt. na płd. zach. Wł. wiek. ma roli or. 24, łąk i ogr. 9, pastw. 3, lasu 829 mr. ; wł. mn. roli or. 443, łąk i ogr. 153, past. 167, lasu 14 mr. W r. 1880 było 59 dm. , 369 mk. w gminie, 2 dm. , 4 mk. na obszarze dwor. 364 gr. kat. Rusinów, 2 rz. kat. , 7 izrael. Par. rz. kat. w Starommieście, gr. kat. w miejscu, dek. staromiejski. We wsi cerkiew. 8. S. Wielka, wś, pow. staromiejski, 14 klm. na płn. zach, od Staregomiasta, 10 klm. na zach. od Starejsoli sąd pow. , 5 klm. na płd. od st. kol. , urz. poczt, i tel. w Chyrowie. Na płd. leży Bilicz, na wsch. Strzelbice, Tarnawka, Śliwnica i Bąkowice, na płn. Suszyca Mała część Bąkowie i Tarnawa, na zach. Starzawa i Smoreczne 3 ostatnie w pow. dobromilskim. Płn. część wsi przepływa Strwiąż. Na płd. wsch. powstaje dopływ Strwiąża i płynie środkiem wsi na płn. zach. aż do ujścia. W dolinie tego dopływu 451 mt. na płd. wsch. , 417 mt. na płn. wzn. leżą zabudowania. Na płn. cegielnia, tartak, browar i gorzelnia. Wzn. na płd. w losie Kalne sięga 721 mt. Doliną Strwiąża biegnie wzdłuż praw. brzegu kolej a wzdłuż lewego brz. gościniec z Chyrowa do Ustrzyk. Własn. wiek. ma roli or. 334, łąk i ogr. 41, past. 45, lasu 885 mr. ; wł. mn. roli or. 1898, łąk i ogr. 188, past. 494, lasu 8 mr. W r. 1880 było 209 dm. , 1225 mk. w gminie, 11 dm. , 75 mk. na obszarze dwor. 1231 gr. kat. , 8 rz. kat. , 61 izrael. ; 1291 Rusinów, 6 Polaków, 3 Niemców. Par. rz. kat. w Chyrowie, gr. kat. w miejscu, dek. starosolski. Aktem d. 25 września 1556 r. w Laszkach, nadał cerkwi Mikołaj Tarło, chorąży przemyski, półtory ćwierci pola. Za staraniem kś, Michała Wolańskiego nadał cerkwi półtory ćwierci pola Józef Mniszech, kaszt, krak. w Laszkach d. 25 września 1742 r. . We wsi jest cerkiew. Niegdyś był tu klasztor bazyliański, pod zarządem klasztoru św. Spasa. Jeszcze w r. 1779 byli tu dwaj zakonnicy. We wsi jest tartak wodny o jednym gatrze i dwóch piłach zwyczajnych, który produkuje 560 mt. sześć, desek i bruków. Natrafiono tu na ślady nafty ob. Kosmos, Lwów, 1880, str. 302 i Dod. do Gazety Lwow. , 1868 r. , str. 234. W lustracyi z r. 1686 Rkp. Ossol. , Nr. 1255, str. 219 czy. , tamy Ta wś ma łan. 21, kniazki 1, popowski 1, leśnego ćwierć 1. Czynsze na św. Wojciech stróźnego z łanu ornego płacą po gr. 9; kuchennego od chlebników płacą po gr. 21 2; za jagnię i jarząbki daje gromada gr. 28; dziesięcinę owczą dają albo barana od dwudziestej owcy albo 4 gr. od każdej; za sądy zborowe dwiema ratami zł. 10; za barana kuchennego z łanu po zł. 3, do tego baranka wielkanocnego i kopę jajec gromada daje; drew wywieźć powinni do żupy z łanu wozów 120; posyłać mają z łanu pług jeden; kosiarz z chlebnika jeden; na straż chodzić do żupy podczas jarmarku powinni. Pola Panaszowskie przedtem pop zasiewał, teraz, ktokolwiek ich zażywa, płacić będzie zł 6. Czynsze na św. Marcin żyrowszczyzny dają z łanu zł. 1 gr. 10; stróźnego po gr. 9; kuchennego od chlebników po gr. 2 1 2 owsa z łanu półmiarek jeden, gęś jedne, kur 2; z pustych, koszonych łanów płacą zł. 6, z pustych zaś sianych po złp. 4; z kniazkich po gr. 24; z popostwa czynszu płacą zł. 1 gr. 11. W inwentarzu ekonomii Samborskiej z r. 1760 Rkp. Ossol, Nr. 1632, str. 235 czytamy Ta wś osiadła na łanach 21; zosobna kniazki 1, popowski 1, leśnego 1 4. Ta wieś także jako i Niedzielna w osiadłości podupadła i dobrowolnie na taksę podjęła się. Corocznej rewizyi podpadać ma. Z tegorocznej rewizyi pokazało się, że do kasy ekonomicznej tak z pól sianych jako i łąk koszonych prowent czynszu 284 zł. 22 gr. Prócz tego traw skoszono na skarb dla koni kieratnyeh do żupy starosolskiej, które wynosiły taksy zł. 46, tudzież Susz Suszyca Sutek Suszyce na pojezdnika zł. 10. Od hiberny na gardekurów Jego Kr. Mości i od ekspenszczyzny ta wieś wolna być powinna, tudzież innych powinności pełnić nie ma, prócz wypłacenia pogłównego dwiema ratami i wożenia drew do żupy starosolskiej i na straż podczas jar marku chodzenia. Wójtowstwa seu kniaztwa w tej wsi posesorami Antoni Mikuliński i Teresa z Żuchowskich małżonkowie, na które prawo prodiixerunt, vigore którego płacić powinni do kasy ekonomicznej czynszu tylko gr. 12, tudzież onera fundi ferre tenentur, a zaś w hibernie na gardekurów J. Kr. Mo ści administracya wzgląd mieć powinna ex quo, że gromada nie jest in statu odbywania wszystkich powinności do wójtowstwa, oraz że na skarb do żupy starosolskiej półtanków 15 koszą. Leśny z ćwierci lasu pilnować powi nien. Lasy tej wsi od wschodu słońca jodło wy Krzemień zwany; chaszcze od południa Dolne nazwane; chaszcze po za Czarny potok laskowe i osikowe; las wielki nazwany Dział, bukowy i jodłowy. Lu. Lz. Suszyce, 1321 r. Suasyci, r. 1564 Suaczyce, fol. , pow. lipnowski, gm. i par. Szpetal, odl. o 22 w. od Lipna, ma 7 dm. , 84 mk. , 442 mr. W 1827 r. 8 dm. , 73 mk. Fol. ten należy do dóbr Szpetal. W 1879 r. na obszarze S. znaleziono dwa groby kamienne. W akcie rozgraniczenia dyecezyi kujawskiej i płockiej z 1321 r. wymienioną jest wś Sussyci Kod. dypl. pol. , II, 232. Mikołaj Grabią haeres de S. występuje przy akcie w 1441 r. ib. , II, 489. W 1564 r. mieszka tu Jan Murzynowski, który płaci od 6 kmieci, 3 zagr. , karczmarza, 3 fl. 28 gr. Pawiński, Wielkop. , I, 285. W S. urodził się publicysta reformatorski z XVI w. Stanisław Murzynowski, o którym podała wiadomość Bibl. Warsz. grudzień, 1879. Suszyce, szczyt górski w Beskidzie zachodnim, dziale andrychowskim, w pobliżu doliny Skawy. Wzn. 539 mt. npm. Zapewne będzie to część szczytu Magórki w pow. wadowickim, ob. Magórka 4 t. V, 905. Suszyck, wś nad Jasiołdą, w pobliżu jez. Suszyckiego, pow. piński, w 1 okr. pol. Po host Zahoroduy, gm. Pińkowicze, ma 22 osad; łąki obfite, rybołówstwo znaczne; lud flisaczy i rybaczy. Za czasów Rzpltej królewszczyzna płacąca w 1717 r. 42 złp. hyberny ob. Vol. Leg. , VI, fol. 373. Podług Echarda płaciła 115 złp. kwarty. A. Jel. Suszyckie, jezioro, pow. piński, w kotlinie Jasiołdy z lewej strony, pomiędzy wsiami Suszyck i Horodyszcze, w obrębie gminy Pińkowicze, długie na 11 2 w. , szerokie na 1 2 w. , zlewa się do Jasiołdy; bardzo rybne. Suszyckie, folw. w Wójtkowy, pow. dobromilski. Słownik geografiozny T. XI. Zeszyt 128. Suszycko, pow. wągrowiecki, ob. Suczysko. Suszyczno, ob. Suszyszno. Suszylno, ob. Suszyszno, Suszyły, dobra, pow. połocki, w 1 okr. pok. do spraw włośc, gm. Miniczany, w 1863 r. 25 dusz rewiz. Suszynno, ob. Suszyszno. Suszyrówka, rzeczka, w pow. mozyrskim, ob. Mozyrz t. VI, 759. Suszyszki, wś nad rzką Raduńką, pow. lidzki, w 2 okr. poL, gm. Ejszyszki, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Turskich, Poraduń, o 10 w. od Ejszyszek a 35 w. od Lidy, ma 13 dm. , 86 mk. kat. Suszyszno, w dok. Suszylno, Suszynno, SuszycznOj mylnie Suffcznin, wś, pow. kowelski, w pobliżu granicy pow. włodzimierskiego, okr. pol. Kamień Koszyrski, gm. Suszyszno, o 11 w. od mka Niesuchojeże, 19 w. od Kamienia Koszyrskiego, 21 w. od Kowla. Niegdyś dobra biskupów włodzimierskich, w ostatnich czasach własność Komarów, mające wraz z Zaprudziem 500 włók 450 włók lasu; sprzedane za 53, 000 rs. Podług reg. pob. pow. włodzimierskiego z 1577 r. Fiedosiej, władyka włodzimierski, z imienja cerkownego Suffcznin z 19 dym. , 5 cwierczni po 5 gr. , 10 ogr. ; w r. 1583 zaś władyka płaci z 46 dym. 2 rzemieśl. , 1 koła dorocz. , 1 popa, 1 bojaryna Jabłonowski, Wołyń, 68, 119. J. Krz. Suszyzna al. Suszyn, tartak, pow. łukowski, gm. Jarczew, par Wilczyska. Sutek. os. młyn. , pow. rawski, gm. Regnów, par Cielądz, 3 dm. , 30 mk. , 5 mr. W 1827 r. 1 dm. , 9 mk. Należy do dóbr Cielądz. Sute Mosty, wś włośc, nad rz, Luciążną, pow. piotrkowski, gm. Łęczno, par. Witów, ma 6 dm. , 46 mk. , 171 mr. W 1827 r. 8 dm. , 58 mk. Na początku XVI w. wieś należała w części do par. Witów, w części do Milejo wa. Z ról wójtowstwa, na których siedzieli wtedy Jakub Białobrzeski, szlachcic, i Nurek, kmieć, dziesięcinę dawano kościołowi par. w Sulejowie, z ról karczemnych klasztorowi w Witowie. Innych ról nie było Łaski, L. B. , II, 188. Według reg. pob. pow. piotrkowskiego z r. 1552 opat sulejowski płacił od 3 osadn. a opat witowski od karczmy Pawiń ski, Wielkop. , II, 251. Br. Ch. Sutkąjcie 1. dobra, pow. rossieński, gm. i par. Szydłowo, o 13 w. od Rossień; w 1862 r. własność Butkiewicza, 2. S. , zaśc, tamże, o 12 w. od Rossień. 3. S. , wś, tamże, par. Gawry. Sutki 1. pow. ostrowski, ob. Czyżewo S. 2. S. , wś włośc, pow. władysławowski, gm. Kidule, par. Kajmele, odl. od Władysławowa 29 w. ; ma 10 dm. , 109 mk. , 509 mr. Wchodjciła w skład dóbr rząd. później majoratu Kidule. 3. S. , wś, pow. władysławowski, 39 Susz gm. Światoszyn, par. Iłgowo, odl. od Władysławowa 57 w. ; ma 11 dm. , 128 mk. Sut ki 1. al Sućki, wś włośc, pow. wilej ski, w 2 okr. pol, gm. Serwecz, okr. wiejski i dobra skarbowe Kościeniewicze, o 4 w. od gminy a 23 w. od Wilejki, ma 12 dm. , 116 mk. 2. S, , wś, pow. kobryński, w 4 okr. pol, gm. Drohiczyn, o 61 w. od Kobrynia 3. S. , Sutkie, wś, pow. rossieński, gm. i par. Kielmy, o 38 w. od Rossień. J. Krz. Sutkie 1. u Suszyńskiego, w spisie urzęd. Sutnie, wś, pow. rossieński, gm. Taurogi, par. Pogromoncie, o 73 w. od Rossień. 2. S. , ob. Sutki. . Sutkiszki, os. nad Niemnem, pow. władysławowski, gm. Światoszyn, par. Poniemoń, odl od Władysławowa 49 w. , 2 dm. , 24 mk. W 1827 r. 3 dm. , 28 mk. Sutkiszki, fol w dobrach Dowiatów, pow. szawelski, gm. Szawlany, o 41 w. od Szawel Sutków al Sudkowo, wś i dobra nad Dnieprem, pow. rzeczycki, przy gośc. poczt, rzeczycko czernihowskim, w 4 okr. pol rzeczyckim, gm. Chołmecz, attyn, dóbr Łojowa, nadanych przez Zygmunta Augusta Bazylemu Judyckiemu. Przed czterdziestu kilku laty właścicielka S. Idalia Judycka wniosła ten majątek w dom Rudziejewskich, syn zaś jej Henryk Rudziejewski sprzedał S. w 1870 r. Czajkowskiej, od której wkrótce odkupił folwark Baranowski, obecny właściciel Po Rudziejewskich został ładny pałacyk murowany. Grunta pszenne Iej kl; z powodu jednak zaniedbanego gospodarstwa, dobra są dziś nawpół zrujnowane. Rybołówstwo znaczne. Wś ma 4 osady. W 1869 r. dostał tu dotacyę 22 włók urzędnik Aleksander Sarajew; 1874 r. nabył tu y. Kube 220 włók. A. Jle, Sutków, wś w par. Soborzyce dziś pow. noworadomski, istniała na początku XVI w. Łaski, L. B. , I, 513. Sutków, część Gruszowa, pow. dąbrowski. Sutkowce, mylnie Sudkowce, w dok. Se thhowcze, Sudkowce, wś nad Uszycą, dopł. Dniestru, pow. latyczowski, na pograniczu proskurowskiego, okr. pol, gm. i sąd w Zinkowie o 12 w. , par. kat. Jarmolińce, Uszyca tworzy tu kilka stawów. Do S. należą przysiołki Korolówka 17 osad, Lisówka 29 os, Podmiety 87 os. i S. 62 os. , oraz osady Gabinety, Helenówka, Jeżyńce i Kowalówka, mające razem 1660 mk. Wś rozrzucona w głębokich jarach nad Uszycą, ma J556 dz. ziemi włośc, do 1000 dwors, i 43 cerkiewnej; kilka młynów, 2 krupczatne, kamień wapienny i do murowania, pokłady fosforytów. Posiada cerkiew murowaną p. w. Niepokalanego Poczęcia I N. M. F. , na wzgórzu zbudowaną, bizantyńskiej architektury, obronną, ze strzelnicami i wieżyczkami ze czterech stron, fundowaną przez Bałabanów, a może dawniejszą. Skle pienie oparte na jednym słupie pośrodku a do niedawna znajdował się kamień w posadzce z czytelnym napisem Iwan Bałaban na Sudkowcach pan. Do parafii należy 1563 wiernych. Druga cerkiew znajduje się w Lisówce ob. . W 8. znajdują się ruiny zamku, zbu dowanego przez Aleksandra Bałabana, skła dające się z dwóch narożnych wież, opatrzo nych strzelnicami. Grunt górzysty, ziemia czarna, niebłotnista, krzemień w górach. Jest to stara osada, należała do potomków Chodki, Kroaty, osiadłego tu; i za czasów Władysława Jagiełły, którzy od Jarmoliniec poczęli się zwać Jarmolióskiemi. Podług reg. pob. z 1530 r. ze wsi S. wniesiono pobór od 5 1 2 pługów i 2 kół młyń. a w 1543 r. od 41 2 pługów i 2 kół młyń. W 1565 r. Sutkowska płaci od 12 pługów, 1 popa, 4 włóczęgów, 3 kół dorzecznych, 5 komorników, 1 rzemieśl W 1569 r. wś zniszczona przez nieprzyjaciela, własność Sutkowskiego, który płaci od 4 pługów, 3 kół młyn. i 2 włóczęgów. W 1578 r. zniszczona, płaci od 6 pługów, 3 kół dorzecznych po 12 gr. , 2 kół stępnych po 15 gr. , 2 włóczęgów po 24 gr. , 4 rzemieśl po 4 gr. , 1 ogrodu. 4 gr. , czopowego rocznie fl. 2 gr. 12 Jabłonowski, Wołyń i Podole, 168, 189, 223, 293, 294. Następnie 8. weszły w dom Bałabanów jako wiano Barbary Jarmolińskiej. Aleksander Ba łaban, ssta Winnicki, trembowelski i rohatyński, rotmistrz królewski, siostrzeniec hetmana Żółkiewskiego, w bitwie pod Cecora wzięty był do niewoli tureckiej, z której wykupiony kosztem Rzpltej za 10, 000 złp. Po powrocie do kraju wzniósł w 1623 r. w S. zamek obronny. W końcu zeszłego wieku należały S. do Tadeusza Grabianki, znanego mistyka, u którego przebywał tu przez pewien czas słynny Cagliostro. Następnie własność Te resy Grabiańczyny, starościny liwskiej, dziś Martyny z Grabianków Zaleskiej. S. posia dały przywilej miasteczka, nadany przez Sta nisława Poniatowskiego, ale zdaje się, że z niego nie korzystały. Dr. M. Sutkowice, ob. Sudkowice. Sutkowo, wś włośc nad rzką Bystrzycą, pow. oszmiański, w 2 okr. pol, gm. Smorgonie o 10 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Sutkowe, o 41 w. od Oszmiany, ma 14 dm. , 135 mk. prawosł, w 1865 r. 74 dusz rewiz. , cerkiew murowana Przemienienia Pańskiego, niewiadomej erekcyi, młyn wodny. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi S. , Bajby, Burczaki, Cary, Draki, Kunawa, Nowospaska i Pasynki, oraz zaśc Boruńszczyzna, w ogóle w 1865 r. 160 dusz rewiz. włośc. uwłaszczonych i 212 b. włośc skarbowych. Parafia prawosł. , dekanatu błahoczynia oszmiań Sutki Sutkuny Sutku skiego, 1603 wiernych. Szkółka cerkiewna I we wsi Korowaje. J. Krz. Sutkuny L dwór i okolica, pow. kowień ski, w 2 okr. pol, o 75 w. od Kowna. 2. S. , wś szlach. , pow. kowieński, par. Siesiki, okr. pol. , poczta, gmina i st. dr. żel. w Janowie o 10 w. ; grunta urodzajne. 3. S. , dobra, pow. poniewieskic w 2 okr. pol. , o 84 w. od Poniewieża. 4. S. , wś, pow. szawelski, gm. Ligumy, o 22 w. od Szawel. 5. S. , wś, pow. szawelski, gm. Szawle, o 66 w. od Szawel. Sutkuszki, fol. i dobra, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm, Muśniki, okr. wiejski Kiernów, o 41 w. od Wilna, ma 1 dm. , 2 mk. prawosł, i 21 katol; w 1865 r. własność Krukowskich. Sutniowce ob. Szutniowce, Sutno, wś i dobra, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Aleksandrówka, o 60 w. od Bielska. Sutoki 1. zaśc. pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 21 w. od Dzisny, 1 dra. , 11 mk. kat. 2. S. al. Garduczyno, zaśc. szlach. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 10 w. od Dzisny, 1 dm. , 6 mk. kat. 3. S. , wś, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. Przebrodź, okr. wiejski i dobra skarbowe Hustata, o 25 w. od gminy a 72 w. od Dzisny; w 1865 r. 9 dusz rewiz. 4. S. , wś włośc, na prawym brz. Wilii, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Serwecz, okr. wiejski i dobra skarbowe Koscieniewicze, o 4 w. od gminy a 22 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt, z Dołhinowa do Wilejki, ma 12 dm. , 95 mk. 5. S. al. Kaleniszczę zaśc. nad rz. Zora, praw. dopł. Schy, pow. borysowski, w 1 okręgu pol. i parafii kat. Chołopienicze, ma 5 osad; grunta lekkie. 6. S. , wś przy ujściu rz. Cny do Hajny, pow, borysowski, gm. Jurewo; ma 22 osad, cerkiewka; łąki obfite, grunta lekkie. 7. S. , folw. nad rz. Cną, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Jurewo, w pierwszej połowie b. stulecia należał do Garwazkich i miał 38 poddanych płci męż. Grunta lekkie, łąki obfite. 8. S. , zaśc. nad rz. Cną, naprzeciwko ujścia do niej rzki Studzieniec, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Jurewo; grunta lekkie, łąki obfite. 9. S, , zaśc. nad bezim. dopł. Uździenki, pow. ihumeński, w 1 okr. pol. , gm. i par. kat. Uzda, o 2 w. na płn. zachód od wsi Ozuryłowo, o 10 w. od st. dr. żel. mosk. brzeskiej Niehorełe; miejscowość dość leśna, łąki obfite, grunta szczerkowe, szare, urodzajne. 10. S. , zaśc. przy ujściu Lucynki do Isłoczy, pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. i par. kat. Pierszaje; miejscowość lesista; grunta lekkie, łąki obfite. 11. S. , wś, pow. bychowski, gm. Osowiec Cerkiewny, ma 63 dm. , 264 mk. 12. S. , wś, pow, orszański, gm. Chłystowo, ma 29 dm, , 187 mk. 13. S. , wś, pow. sieński, gm. Pustyń, ma 12 dm. , 89 mk. , z których 7 zajmuje się wyrobem wozów, sań i t. p. , 3 bednarzy. 14. S. , jezioro, pow. siebieski, przepływa przez nie rz. Niewiedranka. J. Krz. A. Jel Sutorczyszki, zaśc. rząd. , pow. trocki, w 2 okr. pol. , o 44 w. od Trok, 1 dm. , 19 mk. kat. Sutorowszczyzna, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 76 w. od Nowoaleksandrowska. Sutra Rządowa, wś, i S. Metelska, os. , pow. sejneński, gm. Metele, par. Sereje, odl. od Sejn 34 w. S. Rządowa ma 12 dm. , 94 mk. ; S. Metelska 1 dm. , 11 mk. W 1827 r. S. Rządowa 4 dm. , 31 mk. ; S. Metelska 1 dm. , 17 mk. Ob. Metele. Br. Ch. Sutraśce, wś włośc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Janiszki, okr. wiejski Goćkiszki, dobra skarbowe Inturki, o 12 w. od gminy a 49 w. od Wilna, ma 5 dm. , 42 mk. kat. w 1865 r. 31 dusz rewiz. Sutrowicze, u Echarda Sutorowice, wieś, pow. dzisieński, dawniej w pow. brasławskim, stanowiła ststwo niegrodowe, czyniące 38 złp. intraty. W 1714 r. było w posesyi Głu chowskiego, w 1782 r. zaś we władaniu Tomaszewicza. A. K. Ł. Sutryszki, zaśc. włośc, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Swięciany, okr. wiejski i dobra skarbowe Wójtowstwo Sudaty, o 12 w. od gminy a 8 w. od Święcian, ma 2 dm. , 22 mk. kat. Sutsza, rzka, w pow. trockim, pod wsią Mażuńce. Sutszy, wś, pow. niborski, st. p. Jedwabno; 123 dm. , 608 mk. , 1725 ha. Sutten, dobra prywatne, w okr. tukumskim, pow. talseński, par. zabelnska Kurlandya. Do dóbr należy fol. Kannenhof. Suttkehmen 1. wś, pow. ragnecki, st. p. Kraupischken; 12 dm. , 78 mk. , 188 ha. 2. S. , os. , pow. pilkałowski, bez zabudowań, 31 ha; należy do S. w pow. ragneokim. Sutwiert, gród starożytny w Natangii, istniał podobno w miejscu, gdzie dziś znajduje się wś Sausgarten ob. . Sutyska, wś nad Bohem, pow. winnicki, okr. pol. Żmerynka, gm. Tywrów, par. kat. Woroszyłówka, sąd Brahiłów, o 20 w, od Winnicy, 8 w. od Gniewania st. dr. żel. kijowsko odeskiej, ma 233 osad, 1248 mk. , 1812 dzies. ziemi włośc, 2283 dwors. , 35 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Mikołaja, wzniesiona w 1874 r. , 757 parafian. Wś posiada gorzelnię, założoną w 1879 r. , która w 1886 7 r. wyprodukowała 11, 089, 780 st. spirytusu. Wr. 1884 przerobiła w ciągu 335 dni 261, 300 pud. melasy i 26, 130 pud. ziarna na drożdże. Pracowało przy niej 15 oficyalistów i 60 roIbotników, Znajdowała się również fabryka oczyszczająca okowitę, która przerabiała codziennie najmniej 45, 000 st. okowity suro wej, własnej i nabytej. Fabrykę obsługiwały 3 kotły parowe o sile 220 koni i turbina o sile 120 koni. Produkowała rocznie do 30 milionów st. okowity. Na gruntach wsi znajduje się cegielnia i spółkowa fabryka papieru. Wieś należała do Potockich, obecnie Aleksandra Bekkerta. Oprócz tego 6 dzies, należy do towarzystwa fabr. papieru. Lr. M. SuurJoeggi, czuchońska nazwa miasta Parnawy ob, . SuurLacht estońskie al. Wielka, zatoka na wyspie Ozylii Oesel. Suwadowa, grupa chat, ob. Jabłonka III, 344. Suwajówka, część wsi Jachówka, w pow. myślenickim. Suwaki, wś włośc, pow. sierpecki, gm. i par. Gradzanowo, odl o 29 w. od Sierpca, ma 7 dm. , 71 mk. , 271 mr. , Suwała, niem. Suwalla, osada młyń. nad strugą do Drwęcy wpadającą, pow. brodnic ki, st. p. , gm. i par. kat. Wrocki, 243 78 mr. magd. ; 16 dm. , 121 mk. Kś. Fr, Suwałka, strumień, w pow. wileńskim, płynie pod wsią Martyszuny. Suwałki, miasto gubernialne, leży pod 54 4 6 szer. półn. i 40 35 4 dług. wsch. od F. , nad rz. Czarną Hańczą, w dolinie ciągnącej się od jez. Hańcza do jez. Wigry, dłukiej około 5 mil a szerokiej od 1 1 2 do 3 w. Od północy i południa osłania miasto wyżyna, sięgająca na płd. przy cmentarzu żydowskim 830 st. n. p. m. Dolina ta jest niewątpliwie dnem dawnego jeziora, którego szczątkami są pozostałe dotąd jeziora Hańcza i Wigry, tudzież łącząca je rzeka. Przy kopaniu studni w mieście trzeba przebijać się przez grube warstwy żwiru, otaczające zaś miasto zbocza wyżyny okryte są licznemi bryłami głazów narzutowych. Klimatu miasta cechą charakterystyczną jest ciągły wiatr, zależny nie tylko od położenia śród wyżyny pojezierza, ale i lokalnych warunków tej długiej a wąz kiej doliny, łączącej dwa wielkie jeziora. Przepuszczalność gruntu przy ciągłym ruchu powietrza i otoczeniu leśnem, czynią S. jednem z najzdrowszych miast w królestwie. Drogi bite łączą S. z Warszawą odl. 268 w. , Kownem około 110 w. i miastami powiatowemi gubernii. Najbliższa stacya dr. żel. brzeskograjewskiej Grajewo odl. 70 w. a warsz. petersburskiej na odnodze do Wierzbołowa w Wyłkowyszkach około 80 w. . S. posiadają kościół par. kat. murowany, cerkiew, dwie kaplice kat. na cmentarzu i przy gimnazyum, kościół par. ewang. ze szkołą i cmentarzem, dom modlitwy, filiał zboru reformowanego w Serejach od 1860 r. , gimnazyum męzkie, gimnazyum żeńskie, 3 szkoły początkowe, szpital św. Piotra i Pawła na 60 łóżek, szpital wojskowy, szpital żydowski na 30 łóżek, dom przytułku na 12 osób od 1869 r. , z kapit. 5755 r. , ochronę dla 33 dzieci z kapit. 4210 rs. . Z władz rządowych mieszczą się rząd gubernialny, zarząd powiatowy, sąd okręgowy, zjazd sędziów pokoju okr. I, sąd pokoju, zarząd akcyzy VI okręgu, urząd pocztowy gubernialny, st. telegr. Znajduje się też dyrekcya szczegółowa to warz. kredyt. ziemskiego. Istnieje od 1878 r. w S. straż ogniowa ochotnicza 120 członków, przy której zorganizowała się amatorska orkiestra 38 osób i chór, lecz po kilkoletniem istnieniu rozprzęgły się około 1886 r. Wyrazem życia towarzyskiego jest klub miejski. Miejscem przechadzek jest ogród miejski, założony przed 50 laty w miejscu, gdzie stał dawniejszy kościół i cmentarz. Dalsze okolice miasta lesiste, urozmaicone jeziorami, obfitują w malownicze miejscowości, nadające się do wycieczek. Z zakładów przemysłowych istnieją obecnie dwa browary i kilka mniejszych zakładów, których produkcya roczna dochodziła w 1878 r. 40, 290 rs. Miasto samo składa się głównie z jednej wielkiej ulicy, ciągnącej się wzdłuż szosy i zwanej Warszawską a teraz Petersburskim Prospektem. Przy tej ulicy mieszczą się prawie wszystkie instytucye, kościoły, sklepy ważniejsze Cała zabudowana domami murowanemi, piętrowemi przeważnie. Przy innych bocznych ulicach domy przeważnie drewniane. W 1890 r. było zapisanych do ksiąg stałej ludności 20, 592, po strąceniu nieobecnych 328 rzeczywista stała ludność wynosiła 13, 830 a z niestałą 16, 863. Podług wyznań było śród stałej ludności 7009 katol, 386 prawosł, 657 prot. , 12, 540 żyd. 61. Wśród stałej obecnej i niestałej było 440 prawosł, 108 starowier. , 585 prot. , 12, 060 żyd. Domów liczono około 700. W 1800 r. było 214 dm. , 1184 mk ani jednego żyda; 1827 r. było 235 dm. , 2116 mk. ; 1857 r. 152 dm. murow. , 797 drewn. , 11, 273 mk. 7016 żyd. , 488 Niemców. Dochody kasy miejskiej wynosiły w 1878 r. 28, 636 rs. , wydatki 20, 843 r. Poza miastem, przy drodze do Sejn, wzniesiono po 1876 r. wielkie koszary na pomieszczenie pułku dragonów. W 1887 r. rozpoczęto przy szosie warszawskiej budowę wielkich koszar dla piechoty. Wielkie te budowle z cerkwią stanowią niemal oddzielne miasto. Dawny folwark kamedulski dziś donacyą rządowa, zwany Papiernią z młynem i stawem, przylega do miasta od strony południa. Mieszczą się tu na stawie łazienki kąpielowe. Historya. Jeszcze na początku XVI wieku wyżyna pojezierza, w okolicy dzisiejszych Suwałk pokryta była Suur-Joeggi Suwałki puszczą, śród której mieściły się rzadkie nieludne osady Mazurów, Rusinów i Litwi nów, trudniących się wypalaniem smoły, hodowlą pszczół, pasterstwem i myśliwstwem Obszar puszczy leżącej w wojew. trockiem, pow. grodzieńskim otaczającej dzisiejsze S. , należał do dwóch królewskich leśnictw przełomskiego i perstuńskiego. Kolonizacya tych obszarów i rozdawnictwo części puszczy różnym panom litewskim i ruskim rozpoczyna się, o ile się zdaje, za Zygmunta I. Puszczę dzielono na kąty uhły. Jeden taki uhoł nadaje król 1514 r. Sopoćkom, od których przeszedł do Wołłowiczów. Kameduli, których klasztory 1613 r. na Bielanach pod Krakowem zaczynają się rozszerzać w Polsce w ciągu XVII w. , upatrzywszy w puszczy tej bardzo dogodne dla założenia swych pustelni miejsce, na wysepce śród jeziora Wigry, otrzymali od Władysława IV pozwolenie na wzniesienie klasztoru i kościółka na wyspie, którą otrzymali na własność. Zapewne prócz tego uzyskali wolny wręb w lasach i obszar pewien puszczy jako uposażenie. Wytrzebiwszy część lasu, założyli nad jeziorem wioski Magdalenów św. Magdaleny i Burdyniszki, zaludnione przez rzemieślników i robotników używanych do budowy pustelni i kościoła. Usługi jakie oddawali kameduli jako kolonizatorzy, szerzyciele kultury i pasterze dusz, wywoływały objawy uznania w formie nadań. Nietylko Jan Kazimierz potwierdził im przywileje 1667 r. , lecz poczynił nowe nadania w 1668 r. Wołowiczowie odstąpili im swą część puszczy. Wkrótce klasztor został panem rozległego obszaru na kilka mil wokoło. W szeregu osad nowo powstających koło klasztoru, pojawiają się w XVIII w. Suwałki, wieś zaludniona przez Mazurów i Podlasian, których osadzili tu kameduli, pozwalając użytkować z gruntów i puszczy, z obowiązkiem odbywania pańszczyzny dla dworu Żywawoda o 1 milę na płn. zachód od Suwałk. Zakładanie w tej okolicy na początku XVIII w, licznych miast Sejny, Krasnopol i Jeleniewo pobudziło kamedułów do rywalizacyi z sąsiadami. Centralne położenie S. sprzyjało zamiarom zakonników. Przeor ówczesny Ildefons wzniósł w osadzie drewniany kościołek i uzyskał od Augusta II przywilej lokacyjny z d. 26 kwietnia 1710 r. Dopiero jednak w 1715 r. kapituła zakonna uchwaliła, iż ludność osady uwalnia się od pańszczyzny, ustanowiła subdelegatem, z władzą wójta, sławetnego Symeona Podbielskiego i Antoniego Rowińskiego pisarzem, z władzą burmistrza. Mieszkańcy mieli wybrać dwu rajców i sześciu ławników. Wydzielono na miasto 300 placów i dano w uposażeniu 83 włók lasu do wytrzebienia, tudzież dwa uroczyska i 300 mr. nad jez. Krzywem pod uprawę i łąki. Osadnicy otrzymają drzewo z puszczy pod budynki i przez 7 lat będą wolni od opłat. Następnie płacić będą po 20 tynf. czynszu od włóki. Do nich też należeć będzie utrzymanie kościoła, kapelana i organisty. Dla żydów wyznaczono osobną ulicę. August II nadał miastu 1720 r. prawo magdeburskie. Apelacya od wójta szła do przeora. Miasto otrzymało targi tygodniowe, cztery jarmarki do roku i herb wyobrażający św. Romualda założyciela kamedułów i Rocha, przy trzech górach z krzyżem i koroną. Przytem król zwolnił mieszczan na lat 18 od podatków. Za rządów pruskich, gdy utworzono nową dyecezyą wigierską później sejneńską, której obszar wchodził poprzednio w skład dyecezyi wileńskiej, wtedy też i kościół w S. , będący filialnym kościoła w Wigrach, zamieniono na parafialny. W 1800 r. S. , miasto w pow. wigierskim pokrytym w połowie przez lasy, jest siedzibą landrata i sądu okręgowego a więc władz powiatowych, szwadronu czarnych huzarów, mających swe magazyny. Regularnie zabudowane, z wielkim rynkiem, na którym według Holsche go nic nie można było dostać, przedstawiało się porządnie. Miało 214 dm. i 1184 mk. żydów nie było wcale. Ponieważ dobra klasztorne zabrał rząd pruski, przeto i S. stały się miastem królewskiem. W 1802 r. utworzono w S. parafią ewang. augsburską. Za księstwa warszawskiego S. należą do departamentu łomżyńskiego. Po utworzeniu królestwa polskiego S. za staraniem Paca, dziedzica niedalekiej Dowspudy, wyznaczone zostały 1816 r. na stolicę województwa. Prefektura łomżyńska, zamieniona na komisyą wojewódzką augustowską, przeniosła swą siedzibę do S. , które, ze zmianą województw na gubernie, zostały od 1837 r. miastem gubernialnem. W 1820 r. założono nowy cmentarz z kaplicą drewnianą, którą zastąpiono 1853 r. piękną budowlą murowaną w stylu ostrołukowym z kamieni granitowych, z wieżą. W 1840 r. wzniesiono cerkiew parafialną murowaną. W 1857 r. otwartą została resursa. Suwalski powiat, gubernii t. n. , utworzony r. 1866 z części dawnego pow. augustowskiego 7 gmin i sejneńskiego 6 gmin, leży w środkowej części zachodniej połowy obszaru gubernii. Graniczy od płn. z wyłkowyskim i kalwaryjskim, od wschodu z kalwaryjskim sejneńskim, od płd. z augustowskim, na zach. z pow. gołdapskim i oleckowskim regencyi gumbińskiej w Prusach wschodnich. Obszar powiatu ma 2775 mil kw. czyli 13427 wiorst kw. al. 1528 klm. Zajmuje on przeważnie płasko wzgórze pojezierza bałtyckiego i część jego płd. stoków. Wzniesienie płn. Suwałki 347 wschod, części powiatu wynosi średnio. 700 j st. , wzrasta ono w miarę posuwania się W. kierunku zach. półn. W okolicy Suwałk wzn. przechodzi 800 st. , wreszcie w półn. zach. części powiatu występuje najwyższy taras wschodniej części wyżyny pojezierza, sięgający w okolicach Przerośli na płn. wschód od niej na granicy od Prus do 973 st. i przechodzący średnio 900 st. n. p. m. Wzniesienie to, rozciągające się też na obszarze przyległych powiatów gołdapskiego, stołupiańskiego i wylkowyskiego, pokryte jest licznemi jeziorami, z których największe Wisztyniec leży w pow. wyłkowyskim, a w pow. suwalskim Wiżajny, Wersele, Hańcza, Rospuda i cała grupa drobniejszych w okolicy Przerośli i Filipowa. Wody tego wyniosłego tarasu rozchodzą się w różnych kierunkach do trzech głównych rzek Pregoły, Niemna i Narwi Wisły. Szeszupa z dopływem swym Szyrwintą a ta z Liponą spływają z północnych stoków i dążą na północ do Niemna, Romin ta, Pisa i Węgorapa na obszarze Prus na zachód do Pregoły, Hańcza, opływająca taras centralny, od wschodu dąży ku płd. wsch. do Niemna, Rospuda zaś z płd. stoków zdąża ku płd. do Biebrzy a z nią do Narwi. Głównemi rzekami powiatu są Hańcza i Rospuda. Hańcza uprowadza w dolnym biegu wody wielkiej grupy jezior wigierskich. Ogólna powierzchnia jezior w powiecie wynosi przeszło 50 w. kw. W płd. zach. części powiatu, w dolinie Rospudy, średnie wzn. niewiele przechodzi 500 st. n. p. m. Spotykamy tu obszar piasków, zalegających południowe podnóże wału wyżyny jeziornej. Kamienistożwirowata gleba wyżyny jest również nieżyzną; najlepszą pod względem żyzności jest płn. wschodnia część powiatu. Liczne pojeziome kotliny mieszczą obfite pokłady torfu, którego eksploatacya odbywa się na przestrzeni 3477 mr. Rocznie dobywają do 150, 000 wozów, przy cenie od 5 50 do 7 rs. za 1000 cegieł. W znacznym obszarze leśnym, zwłaszcza w zach. połowie powiatu, lasy rządowe zajmują 18, 947 mr. i wchodzą w skład trzech leśnictw pomorskiego, suwalskiego i puńskiego. Głównem zajęciem ludności jest rolnictwo, polegające na uprawie kartofli, owsa i żyta. W 1878 r. wysadzono 46, 205 czetw. kartofli i wysiano 28, 694 oz. owsa, 24, 146 cz. żyta, 8410 cz. jęczmienia, 578 cz. pszenicy, 670 cz. gryki, 2367 cz. innych ziarn. Większych gospodarstw folwarcznych jest 7, mniejsze włościańskie są ubogie, z powodu nieurodzajności gleby, braku inwentarza. Bieda zachęcała do przemytnictwa, które tu było niedawno jeszcze wielce rozwiniętem i skłania ludność do opuszczania siedzib dla szukania chleba w innych stronach. Między zapisanymi do stałych ksiąg ludności jest 18 nieobecnych, gdy średnia cyfra dla całego królestwa wynosi 83. Przemysł fabryczny prawie nie istnieje. Dwie gorzelnie, trzy małe browary i kilka drobnych fabryk zatrudniają zaledwie kilkudziesięciu robotników i produkują za 100, 000 rs. około rocznie. Ludność powiatu wynosi 1890 r. 90, 414 42, 502 męż. , 47, 912 kob. , z tego na Suwałki przypada 16, 863. Co do wyznania, to główną masę ludności stanowią katolicy 71 5, prócz tego jest 2732 prawosł. , 8364 protest. , 18, 746 żyd. i 36 mahomet. w gm. Maćkowo. Oprócz zakładów naukowych mieszczących się w Suwałkach, znajduje się w powiecie 27 szkół początkowych w osadach i wsiach Aleksandrów, Błęda Blenda, Bród, Bakałarzewo, Filipów, Fornetka, Głęboki Rów, Jeleniewo, Kaletnik, Magdalenów, Maćkowo, Puńsk, Przerośl dwie szkoły, Pawłowo, Rakówek, Rutka, Smolany, Sobolew, Szypliszki, Wychodne, Wysoka Góra, Wierciechy, Wiżajny, Zarzecze, Zuśno, Żubryń. Pod względem kościelnym powiat stanowi dekanat t. n. , dyecezyi sejneńskiej, obejmujący parafie Bakałarzewo, Filipowo, Jeleniewo, Kaletnik, Przerośl, Puńsk, Smolany, Suwałki, Wigry i Wiżajny. Ogólna ilość katolików 75, 076. Pod względem sądowym powiat dzieli się na jeden okrąg sądu pokoju dla S. i cztery okręgi sądów gminnych 8. , Filipowo, Puńsk, Stara Hańcza. Pod względem administracyjnym powiat składa się z jednego miasta Suwałki i 16 gmin Andrzejewo, Czostków, Filipów, Hutta, Hańcza Stara, Jeleniewo, Kadaryszki, Kuków, Koniecbór, Maćkowo, Pawłówka, Przerosi, Sejwy, Wiżajny, Wólka, Zaboryszki, Pod względem archeologicznym ciekawemi są grodziska otaczające jezioro Szurpiły, nasypy w uroczysku Warupie pod Puńskiem i w leśnictwie Białorogi pod Suwałkami, przy tak zwanej Szwajcaryi. Suwalska gubernia, utworzona przy nowym podziale królestwa polskiego w r. 1867 z części dawnej gubernii augustowskiej, od której oddzielono obszar około 108 mil kw. , obejmujący nowe powiaty; łomżyński, mazowiecki, kolneński i szczuczyński, wchodzące w skład gubernii łomżyńskiej. Zajmuje ona płnooną część obszaru królestwa, sięgając północnym krańcem 55 6 szer. płn. Niemen oddziela obszar gubernii ze strony północy i wschodu od gub. kowieńskiej, wileńskiej i grodzieńskiej, na płd. zaś rzeki Biebrza i Netta od grodzieńskiej, od płd. zach. i zachodu graniczy z gub. łomżyńską i Prusami. Suchą granicę przerywają tu jezioro Wisztynieo oraz rzeczki Lepona, Szyrwintą i Szeszupa. Obszar gubernii przedstawia postać nioforemnego prostokąta, którego największa długość 800 Suwałki od północy ku południowi 220 w. a od zachodu ku wschodowi 110 w. Powierzchnia i układ warstw. Odrębność cech charakteryzujących układ powierzchni w obrębie gub. suwalskiej zależy od wyżyny pojezierza bałtyckiego, zalegającej środkową część tejże gubernii. Wchodzi tu ona z obszaru gub. grodzieńskiej i wileńskiej a w części i kowieńskiej na linii Grodno Kowno i zwężając się na lewym brzegu Niemna, biegnie w kierunku zach. północnym, zbliżając się ka Bałtykowi na obszarze Prus wschodnich. Rzeki Szeszupa w dolnym biegu i Hańcza, uprowadzające do Niemna wody tejże wyżyny, wskazują poniekąd jej linie graniczne od płn. wschodu i płd. zachodu. W miarę oddalania się od lewego brzegu Niemna w kierunku płn. zach. wzrasta wzniesienie 400 do 550 st. , w pow. sejneńskim, dochodzące 800 st. w okolicy Suwałk a 940 st. pod Wisztyńcem na granicy Prus wschod. , w pow. wyłkowyskim. W płn. części obszaru gubernii, na praw. brzegu Szeszupy, rozciąga się nizko położona równina dolin Niemna i Szeszupy, ze średniem wznies. 180 st. npm. Góra na płd. Sudarg nad Niemnem wzn. 277 st. , okolica Szak 184 sz. Na linii WładysławówPilwiszki poziom podnosi się do 240 st. Toż samo wzniesienie przedstawia prawie cały obszar pow. maryampolskiego. Wyżyna pojezierza przedstawia ciąg wzgórz kopułowatych lub wałowych, naprzemiany z licznemi kotlinami jeziornemi lub pojeziornemi wypełnione zwykle torfami. Zarówno wzgórza jak jeziora i kotliny mają stały kierunek, przeważnie od płn. ku płd. , a w układzie powierzchni występuje falistość w kierunku prostopadłym do pierwszego. Utworzona przez lodowce, które usypały ten wał morenę z naniesionych, obcego pochodzenia materyałów, glin, żwirów, odłamów skał skandynawskich, wyżyna pojezierza nie zostaje w genetycznym związku z formacyami zalegającemi głębsze warstwy. Najczęściej ten wał dyluwialny spoczywa wprost na kredzie jak w gub. grodzieńskiej. W niektórych miejscach napotkano jednakże utwory trzeciorzędowe, jak piaski lignitowe we wsi Tartak nad Czarną Hańczą, warstwy glaukonitowe w pow. wołkowyskim. W najwyższych punktach spotykamy największe nagromadzenie głazów narzutowych. Na południowych stokach wzgórz leżą grube warstwy żwiru z piaskiem. Wyżyna ta powoli zmienia swój charakter przez stopniowe zanikanie jezior, zamieniających się na torfowiska i zamulanie przez wody wąwozów. Wycinanie lasów ułatwia tę niwelacyjną działalność czynników atmosferycznych. Wielka zmienność w naturze gleby całego pojezierza i ostry klimat sprawiają, iż obszar ten stanowi najniewdzięczniejszą część gubernii. Północna nizina między Niemnem a Szeszupą odznacza się urodzajnością. Wody spływające ze środkowej wyżyny unoszą żyzne cząstki i osadzają na przyległych obszarach. Pokłady marglu czerwonego, pokryte niezbyt grubą warstwą piasku, pozwalają łatwo polepszać glebę. Najżyźniejsze grunta z glebą czarną leżą na pasach czerwonego marglu lodowcowego, towarzyszących biegowi rzek. Południowa równina część pow. suwalskiego i powiat augustowski ma glebę ubogą piaski i żwiry, dla braku materyałów umożliwiających jej poprawę. Z bogactw kopalnych prócz torfów, marglów i glin, znajdują się w wielu miejscach wapienne wydzieliny i osady w warstwach drobnych lub bryłach zlepieńcach z piaskiem i żwirem, używanych na wyrób kamieni młyńskich. W piaskach okolicy Olity znajdują niekiedy kawałki bursztynu. Błotne rudy, znajdujące się w dolinach Szeszupy, Pilwy, Penty, były niegdyś eksploatowane przez budników mazurskich. Źródła słone ma wieś Narawy pow. maryampolski. Powierzchnia gubernii obejmuje 227 mil kw. , 11, 0286 wiorst kw. al. 12, 550 9 klm, Z ogólnego obszaru, wynoszącego 1, 158, 444 dzies. 2, 259, 894 mr. , około 270, 000 dz. zajmują lasy, 482, 000 dz. przypada na grunta orne, do 30, 000 dz. sady i ogrody warzywne, 7, 296 dz. zajmują wody rzek, 60, 921 dz. jeziora i stawy, reszta zaś przypada na zarośla, nieużytki i bagna. Największy obszar bagnisty stanowią tak zwane Pale al. Plinje, zalegające przeszło 12, 000 mr. w kotlinie zaczynającej się od wsi Ingowangi, na zach. krańcu dawnej puszczy puńskiej. Wich obrębie mieszczą się grząskie jeziora Zuwinta i Amalwa. Obecnie oprócz czterech obrębów mieszanego lasu, pokrywa pale karłowata olcha, brzoza, świerk, kruszyna, jarzębina i t. p. , krzewiące się na kępach porosłych bagnem i soczystym mchem, usianym masą żurawin. Brzegi jezior i błotnistych rzeczek Dawiny i Amalwy, zarosłe sitowiem i łoziną, stanowią schronienie błotnego ptactwa. Moczary, poprzerzynane licznemi strumieniami i porosłe twardą trawą, wydają najpośledniejszego gatunku siano, którego zwózka możebna jest tylko w porze zimowej. Miejsca więcej wyniosłe lub osuszone sztucznie stanowią powiększej części nieużytki, . pokryte suchym mchom i gatunkiem drobnej paproci. Stosunki hydrograficzne zostają w ścisłym związku z układem powierzchni. Wyżyna środkowa pokryta jest przez jeziora, których odpływy zasilają całą sieć rzeczek i rzek przerzynających północną nizinę i południową równinę. Jeziora te dotąd nie były badane naukowo. Rozmiary ich i głębokość ulegają sto pniowo zmianom. Podawane zarówno w szczegółowych opisach jak i w poniższem wyliczeniu cyfry, oparte na urzędowych danych, uważać należy za przybliżone jedynie. Liczba jezior większych i mniejszych dochodzi 500. Wymienimy tu ważniejsze w pow. wyłkowyskim Wisztyniec na granicy pruskiej do 3 mil obwodu, Pojeziory 150 mr. , głęb. 60 st. , Olwita, Pojeziorki 50 mr. , gł. 180 st. i Gulbinas gm. Pojeziory, Ruda 29 mr. , odlewa je rzką Rowsia. W pow. kalwaryjskim Żuwinta 600 mr. , zalewa do 20, 000 mr. nieuż. , Amalwa 200 mr. i Pożerele w gm. Podawinie, Giłujcie 241 mr. , Simno 210 mr. , gł. 36 st. , Raudań al. Raudonis 214 mr. , Szyłańce i Nemorajcie w gm. Raudań, Olesia 202 mr. , w gm. Krakopol, Nowiniki 120 mr. , Suśnia 41 mr. , Gilbieć 12 mr. , Kraśne i Kirsna w gm. Kirsna, Pluwia al. Koniuchy 216 mr. , gł. 18 st. i Oniszki w gm. Balkuny, Urdomin al. Rudomine w gm. Urdomin, Udrya w gm. t. n. , Raudonialis w gm. Kalwarya, Rykacieje i w. in. W pow. maryampolskim Kolnino 200 mr. , w gm. Balwierzyszki i mniejsze Prenowłoki 15mr. , gm. Chlebiszki, Iglówek gm. Jaworowo. W pow. suwalskim Wigry największe w królestwie, 585 włók i do 150 st. gł. , Rospuda 1303 mr. , 56 st. gł. , Krzywulka 206 mr. , Krzywule 41 mr. , Garbaś, Motule i Czostków w gm. Czostków, Wiżajny 600 mr. , Wisztuć, Putrelek, Wilkokuk, Prudel i Stanuliszki w gm. Wiżajny, Hańcza 150 mr. , Poblindzie 15 mr, Pogorzałek gm. Pawłówką, Pobondzie 100 mr. , 30 st. gł i Rutka Tartak w gm. Kadaryszki, Szurpiły al. Surpile 100 mr. , Białawoda i Jeleniewo w gm. Jeleniewo, Krzywe al. Zielone 50 mr. , Wigrańce, Hutta w gm. Hutta, Gremzdel 46 mr. i Sejwy 90 mr. , 24 st. gł. , w gm. t. n. , Stabo w gm. Filipowo, Kościelne al. Kastelnie w gm. Przerośl, Smolany w gm. Sejny, Rudka w gm. Maćkowe, Wólka i Sosnowo w gm. Wólka, Szypliszki 60 mr. , w gm. Zaboryszki itd. W pow. sejneńskim Bus 910 mr. , 48 120 st. gł, Metele 630 mr. , 72 st. gł, Obelja 300 mr. , 30 st. gl, Podwejsieje al. Pawejsej 750 mr. , 50 st. gł. , Szuralis 300 mr. w gm. Wejsieje i tamże Hańcza 730 mr. , 60 st. gł, Gremzdy 638 mr. , Giby 150 mr. , Gremzdy Polskie i Sumo wo w gm. Pokrowsk, Gausty 500 mr. , Bobrze 180 mr. , Sejwy 300 mr. 60 st. gł Czarne 40 mr. . Dawionie 93 mr, , Jodilis Czarne, 12 mr. , Hołny pół mili długie szer. 250 sążni, Kielig 15 mr. , Puńsk 15 mr. , w gm. Berzniki, Gaładuś 700 mr. , 9 w. długie, Sejny 34 mr. , Klejwy, Zegary w gm. Krasnowo, Paserniki 400 mr. , 60 st. gł, Sago wo 16 mr. , Płaskie, Pers, Osukinie, Perdziek w gm. Sereje, Powieśniki 200 mr. , Bylsa 60 mr. , w gm, Kopciowo, Długie 160 mr. , 70 st. gł. , Białe 90 mr. , Jegliniec 36 mr, 30 st. gł. , w gm. Krasnopol, Chołdakowskie 80 mr. Postawęlin 15 mr. , Postawcie 10 mr. , w gm. Kadaryszki, Powilonie 60 mr. , Prepunty 60 mr. , Rojsty 20 mr. , Szwentaźeris 10 mr. , Tejzy 200 mr. , Szławanty 5 wiorst, Spartas w gm. Sto Jeziory, Woralis, Toboło, Łubialis małe jeziora w gra. Kudrany. W pow. augustowskim Sajno 900 mr. . Białe 800 mr. , ślepe 147 mr. , Serwy 400 mr. , Studzieniczne 60 mr. , Płaskie 40, mr. 18 st. gł. , Danowskie al, Blizno 300 mr. , w gm. SzczebroOlszanka, Necko 690 mr. , 180 st. gł, w gm. Kolnica, Białe 224, mr. 42 st. gł. , Bolesty 90 mr. . Ślepe i Kolno w gm. Kolnica, Rospuda 150 mr. , w gm. Dowspuda, Mikoszewo 180 mr. , Orlewo, Paniewo w gm. Kurjanka, Kamień 30 mr. , Jeziorki 15 mr. , gm. Bargłowo, Jabłoń w gm. Dębowo i inne. Z wyjątkiem płd. części, należącej do dorzecza NarwiWisły, cały obszar gubernii leży w dorzeczu Niemna. Podstawą rozgałęzienia sieci rzecznej jest wyżyna pojezierza, której najwyższy taras w zach. płn. części pow. suwalskiego rozsyła swe wody w trzech kierunkach. Do Niemna uprowadzają wody swe rzeczki 1 Łosośna, dotykająca na małej przestrzeni granicy od gub. grodzieńskiej. 2 Czarna Hańcza, wypływa z jez. Hańcza, przepływa jez. Wigry, dążąc do wsi Mikaszówka. Jej dopływy są Szlachta od jez. Krzywule, Kraśna z jez. t. n. , Rudzianka z jez. Rudka, Marycha z jez. Giby, zwana też Sejna al. Sejenka, Wołkusz ze wsi t. n. , przyjmująca strumienie Leka i Święcica. 3 Białożyca z jez. Bylsa do wsi Mizery. 4 Biała Hańcza z jez. Hańcza pod Sejnami płynie do wsi Śto Jańskie. Przyjmuje z lew. brzegu Paserejkę z jez. Paserniki z Serejką z jez. t. n. , z praw. brzegu Hołniankę al Zapsię z jez. Hołny. 5 Perszajka al, Neszejka z jez. Pers, biegnie do Balwierzyszek. Jej dopływ. Sperna z jez. Simno. 6 Obelina z jez. Obelja, z dopł. Gudeniszki. 7 Drobinga, z dnem kamienistem, zaczyna się pod Prenami. 8 Tej tupie, Strawinie, Wicia i Siemionka, drobne potoki płynąc ze stokiem pojezierza. 9 Jesia w przebiegu swoim od wsi Igliszki do Poniemonia 37 wiorst przyjmuje dopływy Szwętupię, Szunupię, Kebliszki, Wersznią i Warnupę. 10 Szeszupa, zaczyna się pod wsią Szeszupką, w gm. Pawłówką, przepływa jez. Pobondzie, podąża przez wsi i osady Lubów, Kalwaryą, Ludwinów, Maryampol, Pilwiszki, zkąd zwraca się na zachód, następnie rozdziela pow. wyłkowyski od władysławowskiego, gdzie od Władysławowa do wsi Kirkiły płynie granicą pruską i staje się spławną. Do Suwałki pływy z lew. brzegu a Rowsia al. Rauswe od folw. Roś do Pilun, b Szyrwinta z jez. Poszyrwinty od wsi Grażyszki do Władysławowa na przestrz, 44 w. stanowi granicę od Prus. Wpadają do niej z praw. brzegu Szejmena, Ejsta i Skraudzupie, z lew. brzegu Zaniła, Wasłausze, Powerszupie i Lepona, stanowiąca granicę pruską do wsi Sokołupiany. Dopływem Szejmeny jest Wiłkowyja pod Wyłkowyszkami. Z praw. brzegu do Szeszupy wpadają a Kirsna z jez. t. n. przy wsi Położdzieje jako Położdziejka, kierując się na płn. , przepłynąwszy jez. Szyłaudzie przybiera nazwę Kirsny. Długa 34 w. Dopływami jej są; Kirsnianka z jez. Żuwinty, Nowejsza z jez. Urdomin z dopł. Czarnuchą, tudzież Wiażupie i Ponie. b Dawinia al. Bobrzanka wypływa z Jez. Duś jako Spernianka, przepływa jez. Koleśniki, zkąd wyszedłszy jako Bombina wpada do jez. Simno i z niego już pod wsią Dawinie kieruje się przez pale do Ludwinowa. Przyjmuje rz. Amalwę. c Jawonia płynie pod Maryampolem. d Porajszupie pod wsią t. n. . e Sosna pod wsią Sosnowe. f Rajkszte pod wsią Aleksandrowem, g Pilwa powstaje pod wsią Powejszupie i w trzech milowym przebiegu do Pilwiszek przyjmuje z praw. brzegu rz. Tomaszbudze, Jurę i Wysoką, z lew. zaś Nowobelksnię, h Nowie al. Penta, wypływa z jez. Szurpiły, płynie 40 wiorst do wsi Syntowty, przyjmuje Tomaszupie i Ragupie. i Błustupie w gm. Szyłgale. k Cesarka z bagna Serafiny 40 w. długa. 1 Jotyja od wsi Budele, płynie 30 w. do wsi Kiszkele al. Kirkiły, z dopł. Kryksanta i Otyja. Do systemu Wisły należy tylko jedna rzeka Biebrza al. Bobrza, bierze początek z bag. Jatlica w pow. augustowskim, który odgranicza od gub, grodzieńskiej; pod wsią Dębowe wchodzi do kanału augustowskiego, zkąd aż do ujścia pod wsią Ruś jest spławną. Dopływami jej są a Kamionka; b Netta, wypływająca z jez. Necko, wchodzi w syst, kanału augustow. , przyjmuje rz. Bargłówkę, Rozpudę pod os. Raczki i Kolniankę z jez. Kolno; c Niedzwiedzica z błot przy os. Kopczany, uchodzi pod wsią Rogożynem. Do jezior wpadają rzeczki Przystajna do jez. Białego, Sutra do jez. Duś, Pissa do jez. Wisztyniec. Kanał augustowski droga wodna łącząca Niemen z Wisłą, wykonana w latach 18241844 kosztem 2, 048, 429 rs. prócz drzewa i płacy inżynierów wojskowych pod kierunkiem gener. Malletskiego, zaczyna się przy osadzie kanałowej Niemnowo pow. augustowski, gm. Wołowiczowce, leżącej nad Niemnem o 2 mile na wschódpłn. od os. Sopoćkinie, zkąd głębokim przekopem przerzyna wyżynę pojezierza aż do wioski Kurzyniec, gdzie łączy się z Czarną Hańczą, dalej przechodzi przez cały szereg drobnych jezior, następnie przez szereg większych jezior Mikaszewo, Krzywe, Paniewo, Orle, Studzieniczne, Białe i Necko. Pod Augustowem, gdzie urządzono przystań dla statków, kanał łączy się z rz. Nettą. Następnie od wsi Dembowo ciągnie się rzeką Biebrzą, granicą gub. grodzieńskiej, aż do Wizny, gdzie przechodzi do Narwi. Długość całej drogi wodnej od os. Niemnowo do ujścia Narwi do Wisły wynosi 438 wiorst. Ponieważ poziom wody w kanale jest wyższy niż w rzekach, przeto urządzono 2l szluz, w miejscowościach Dembowo, Sosnowe, Borki, Białobrzegi, Augustów, Przewieź, Swoboda, Gorczyca podwójna szluza, Paniewo, Perkuć, Mikaszówek, Sosnówka, Tartak, Kudrynki, Kurzyniec, Wołkusz, Dąbrówka i Niemnowo potrójna, każda ma 156 st. dług. , 20 szerok. Kanał ten jednakże nie oddał usług dla jakich był zbudowany. Brak wody, tudzież inne kierunki handlu wywozowego sprawiły, iż żegluga na kanale prawie zupełnie upadła. Klimat. Blizkie sąsiedztwo morza, od którego dzieli bezleśna prawie płaszczyzna, przy braku osłony naturalnej od wschodu, sprowadza charakterystyczną niestałość stanu atmosfery, uwydatniającą się w częstych bardzo zmianach temperatury i kierunków wiatru. Zmienność ta dochodzi swego maximum w porze wiosennej, najmniejszą zaś bywa w jesieni. Burze wielkie w lecie są rzadkością, ulewy z grzmotami lub gradem, średnio do 10ciu rocznie, przeciągają zwykle doliną Niemna. Deszcz spada przecięciowo 70 razy w roku, śnieg do 30 razy. Obfitość wód i blizkośó morza wpływa na nasycenie powietrza wilgocią, ztąd upały są bardzo rzadkie, dla tego śniegi rzadko się utrzymują przez czas dłuższy, topniejąc zwykle prędko, przy pierwszych podmuchach płd. zach. wiatru. Dwudziestopięcio letnie spostrzeżenia czynione w Maryampolu dały następujące przeciętne ciepłoty styczeń 5 R. , luty 4, marzec 3, kwiecień 5, maj4 10, czerwiec 14, lipiec 15, sierpień 14, wrzesień 12, październik 6, listopad 2, grudzień 1. Lasy, niegdyś bardzo rozległe, obfitujące w cenne gatunki drzew, dziś choć przetrzebione, zajmują jeszcze czwartą część guberni. Większość ich należy do skarbu lub majoratów rząd. Obszar lasów rządowych wynosi 344, 427 mr. , z tego naj więcej, bo 106, 163 mr. , przypada na pow. augustowski, najmniej 4, 275 mr. na wyłkowyski. Obszar ten dzieli się na 12 leśnictw augustowskie, balińskie, gryszkobudzkie, hańczańskie, maryampolskie, pomorskie, puńskie, serejskie, sudarskie, suwalskie, szlanowskie. Najrozleglejsze z nich pilwiskie liczy 47, 601 mr. , najmniejsze zaś puńskie 4651. Leśnic Suwałki Suwałki twa rządowe tworzą trzy odrębne grupy Pierwsza stanowi jednolity obszar, składający się z pięciu leśnictw suwalskiego, augustowskiego, balińskiego, hańczańskiego i pomorskiego; drugą Jednolitą masę tworzą leśnictwa pilwiskie i gryszkobudzkie, pozostałe zaś pięć leśnictw składają się z mniejszych, oddzielnie porozrzucanych części leśnych. W dwóch pierwszych grupach grunt przeważnie leśnopiaszczystys na którym prawie wyłącznie rośnie sosna. Gdzie niegdzie tylko w nizinach zjawia się jodła a na mokradłach liściaste drzewa. Leśnictwa dzielą się na 38 straży, z których w pow. maryampolskim jest 10, w augustowskim i sejneńskim po 8, w suwalskim i władysławowskim po 5, w kalwaryjskim 2. Z prywatnych lasów najobszerniejsze są w dobrach Bal wierzyszki lecz i te częściowo przechodzą w ręce żydowskie. Bogactwa leśne przypominają dziś tylko nazwiska straży lub wsi np. Cisowagóra, Dębowy Róg, Grabowo, Jesionowo, Taurokenie żubrowy dwór, Miaszkapiewe niedźwiedzia łąka, Oszkoszwile sarnia ruń, Wiłkupe wilcza rzeka, Kiebliszki keblis dzik, Łapiszki łapis lis, Łosiszki, Łosewicze, Teterwinrajste tokowisko cietrzewi i w. innych. Roślinność w ogóle nie jest bujna; delikatniejsze gatunki drzew i krzewów w ogrodach łatwo niszczeją. Z rosnących dziko spotykamy brzozę, brzost, bylicę, bagno, borówkę, babkę, bieluń, bobrek, bratek, berberys, bodziszki, blekot, barszcz, bławatek, bluszczyk, bobownik, chmiel, chrzan, czeremchę, czosnek, cykoryą, dąb, dereń, dwuząb, dziędzierzawę, dziewannę, dzwonki, firletkę, głóg, gorczycę, goryczkę, grab, groszek, grzybień, grzybienniec, gwiazdosz, jałowiec, janowiec, jarzębinę, jaskier, jemiołę, jesion, język psi, jez. wołowy, jodłę, kalinę, kąkol, kąkolnicę, karolek, klon, kluczyki, kmin, kocanki, koniczynę, konwaIję, koper, kopytnik, kostrzewę, kruszynę, kuklik, krwawnik, kurzyślad, kurzeziele, kostrzewę, lebiodkę, leszczynę, lilię leśną, lipę, lniankę, lulkę, łobodę, łopian, łopuchę, łozę, łyko wilcze, macierzankę mało, maczek, malinę, moroszkę, maślak, mech, melissę, mieczyk, modrzew, muchomor, muchotrzew, nici wodne, niezapominajkę, nostrzyk, nosek, oczko ptasie, olszę, oman, orlik, oset, ostróżkę pałkę, paproć, perz, pieczarkę, pierwiosnkę, podbiał, pokrzywę, powójkę, przetacznik, przylaszczkę. przywrotnik, pysk kreci, rdest, rojownik, rokicinę, rozchodnik, rumianek, rydz, rzepak, skrzyp, slaz, słodkogorz, sosnę, starzec, stokroć, stopę gęsią, strzępkę, świerk, szakłak, szaleń, szczaw, szczawik, szczyr, topolę, trędownik, trzęsidło, turzycę, wiąz, wesz świnią, włóczęgę, wrzos, wrotycz, żabieniec, zawilec, żegawkę, ziele tatarskie, złocień, żurawinę, żywokost i zimozioł północny, znaleziony w lasach sejneńskich przez prof. Jastrzębowskiego. Rolnicy oprócz zwykłych zbóż, jarzyn i kartofli, sieją len, konopie, koniczynę i trochę gryki. W ogrodach uprawiają wszystkie jarzyny i rzadziej szparagi i kalafiory, kalarepę i pomidory, dynie i kukurydzę. Z owoców najlepiej dojrzewają jabłka i gruszki; wiśnie i śliwki węgierki nie zawsze, a wino rzadko kiedy. Z roślin ozdobnych spotykają się sosna amerykańska, cyprys, jałowiec wirgiński, tuja, akacya, orzech włoski, kasztan gorzki, wiśnia turecka i koński ząb niedojrzewa; z kwiatów zaś pospolitsze gatunki, cebulko wate, przeważnie zaś jesienne. Fauna nieodznacza się rozmaitością gatunków. Nietoperz gładkouchy, jeż, kret, tchórz, łasica, borsuk, kuna, wydra, wilk, lis, wiewiórka, mysz, szczur, zając bielak rzadki i sarna przedstawiają gromadę ssących. Z ptaków drózd, pokrzywka, piegźa, pliszka, dzierzba, srokosz, sikory, królik, zięba, szczygieł, czyżyk, wróbel, skowronek, gil, makolągwa, trznadel, dzierlatka, potrzyszcz, kruk, wrona, gawron, kawka, sroka, sójka, orzechówka, szpak, wilga, kozodój, jerzyk, jaskółki, dudek, kukułka, dzięcioł, żołny, jastrząb, krogulec, myszołów, sowa, puhacz, pódźka, siniak, grzywacz, turkawka, głuszec, cietrzew, jarząbek, kuropatwa, pardwa b. rzadka, przepiórka, źóraw, czapla, siewka, czajka, bekas, dubelt, słonka, bojownik, derkacz, kokoszka, nur rdzawy, kaczka, bocian, kuliki i czasami mewa, Z płazów żółw błotny, jaszczurka, padalec, wąż gładki i wodny, żmija, żaby i tryton. Ryby jesiotr, sum w Niemnie, pstrąg Czarna Hańcza, Drobinga, Wić, sieja jez. Wigry, sielawa jez. Wigry, Augustowskie, Duś, Sajno, Spartas i Szlawanty, minog al. lampred Niemen i Szeszupa, karp jez. Pojeziory, szczupak najlepszy z jez. Wisztyniec, leszcz jez. Giłujcie, Sereje, Faserniki, karaś j. Poszyrwinty, stynka jez. Duś, certa Niemen, węgorz jez. Augustowo, okuń, płoć, lin, miętus, jazgarz, strzewla, kiełb, ciernik, uklej i piskorz. Ludność gubernii wynosi 598, 923 w księgach stałej ludności zapisano 662, 871, w tem 284, 645 męż. , 314, 278 kob. W 1819 r. , przy obszarze 342 mil kwadr. 320 według geografii Platera, miało wojew. augustowskie 430, 705 mk. , a więc 1259 na 1 milę; 1858 r. było 624, 061 a więc 1825 na 1 milę, Obecnie, przy obszarze zmniejszonym do 227 mil kw. , wypada 2760 mk. na 1 milę. W składzie ludności pod względem plemiennym pierwsze miejsce co do ilości zajmują Litwini w liczbie 306, 708. osiedli oni głównie w powiatach północnych, posuwając się aż do Czarnej Hańczy, za którą liczba ich zmniejsza się stopnio wo, tak, że w pow, augustowskim i zachodnich częściach sejneńskiego i suwalskiego nie ma ich prawie. Dzielą się oni na pewne grupy jużto na podstawie małych różnic w wymawianiu, np. dz zamiast d tz. dzukidzukaj, a głównie odpowiednio do topograficznych warunków ich rozsiedlenia i tak Zanawikaj zwą się ci co osiedli za rzeką Nowie; Guogaj ci znów co przedarli się przez puszczę aż do pow. maryampolskiego od starego słowa guog chodzić; Stuokaj od stuokstój; Bajgowie od bajgtkończyć się, co odpowiada ich kresowemu osiedleniu nad Czarną Hańczą. Przezwisko Szokaj w pow. sejneńskim od szokskacz łatwo się tłumaczy naturą obszaru, pełnego kęp i trzęsawisk, jak również Użwigaj użwiagiszakręt pozycyą zajętą nad płd, zakrętem Niemna. Ludność litewska należy wyłącznie do stanu włościańskiego. Polacy, w liczbie 178, 357, należą przeważnie do klasy większych właścicieli, zamieszkują miasta i tworzą ludność włościańską w płd, części gubernii, przeważnie mazurskiego pochodzenia bartnicy, budnicy, osocznicy pierwotnie. Cechuje ich język i strój odrębny czarny, skutkiem czego żmogusi żmogus człowiek w szarych siermięgach, nadają czarnym tytuł panów ponas. Rusini, w liczbie 13, 225, zamieszkali wschodnią część pow. augustowskiego, zachowali swe odrębne narzecze. Przedstawiciele plemienia wielkoruskiego stanowią ll3 ogólnej ludności, zamieszkują głównie po miastach, z wyjątkiem tak zw. Filiponów, rozkolonizowanyoh w powiatach suwalskim, augustowskim, kalwaryjskim i sejneńskim w liczbie 7000, z tego do 3000 przypada na pow. suwalski. Niemcy rozrzuceni po całej gubernii, głównie jednak w pow. maryampolskim, kalwaryjskim i władysławowakim, zajmują się rolnictwem, przemysłem lub rzemiosłami. W 1871 r. było 59 kolonii niemieckich, mających 7430 mk. z tych 5800 przybyłych z zagranicy; 508 rodzin niemieckich posiadało 31, 942 morg. a 285 rodzin dzierżawiło 2160 morg. W 1879 r. było w całej gubernii 35, 775 Niemców, do których należało 61, 436 morg. Żydzie w liczbie około 112, 000, zagarnąwszy w miastach i osadach na własność prawie 80 nieruchomości, w ostatnim dziesięcioleciu rzucili się do roli, rugując z posiadłości nietylko włościan ale i większych właścicieli. Tatarzy osiedli tu w XV w. , przyjęli język i obyczaj polski. Liczą ich dziś przeszło 600 w pow. kalwaryjskim i wyłkowyskim. Pracują na roli we wsiach lub folwarkach Borowszczyzna, Dolnica. Dębowy Róg, Kiewlica, Makowszczyzna, Nowiniki, Potylcze, Szyłańce, Szwańce i innych. Cyganie, w małej ilości, trzymają się we wsiach Cyganowos Sudargach, Prenach i kilku innych. Co do stanów ludność ta przeważnie składa się z włościan 515, 100, mieszczan liczą 82, 500, reszta przypada na szlachtę, urzędników itd. Według wyznań jest katolików 458, 678, żydów 111, 916, ewangielików 41, 182, prawosławnych 15, 531, starowierów 7047, mahometan 684. Co do rozsiedlenia ludności to na obszarze gubernii, oprócz Suwałk, jest 6 miast powiatowych, liczących 65, 321 mk. i 12, 159 dym. , trzy miasta niepowiatowe 40, 436 mk. i 2971 dym. , 17 osad miejskich 40, 856 mk. i 2971 dym. . A mianowicie w pow. suwalskim Suwałki mk. 16, 863, dm. 734, osady miejskie Filipowo mk. 2488, dm. 190, Przerośl mk. 2101, dm. 153, Bakałarzewo mk. 1729, dm. 110; w pow. maryampolskim Maryampol mk. 6797, dm. 418, Preny mk. 3764, dm. 201, osady Pilwisaki mk. 3599, dm. 249, Balwierzyszki mk. 2604, dm. 173, Poniemoń mk. 2088, dm. 128, Sapieżyszki mk. 564, dm. 45; w pow. augustowskim Augustów mk. 9496, dm. 491, osady Raczki mk. 2864, dm. 158, Sopockinie mk. 2467, dm, 173, Lipsk mk. 1510, dm. 242; w pow. seineńskim Sejny mk. 4779, dm. 249, os. Łoździeje mk. 4055, dm. 260, Sereje mk. 3671, dm. 320; w pow. kalwaryjskim Kalwarya mk. 10, 087, dm. 548, os. Ludwinów mk. 1992, dm. 115, Simno mk. 1861, dm. 115, Olita mk. 843, dm. 140; w pow. wyłkowyskim Wyłkowyszki mk. 5662, dm. 372, Wierzbołów mk. 3929, dm. 262, os. Wisztyniec mk. 4066, dm. 265, Kibarty mk. 2354, dm, 126; w pow. władysławowskim Władysławów mk. 4500, dm. 349, Szaki mk. 1608, dm. 162. Ludność wiejska rozdziela się między 712 folwarki dym. 2722, 448 wsi dym. 52, 259, 63 osady dm. 94. Ludność miast podana według stanu w dniu 1 stycz. 1890 r. , z potrąceniem nieobecnych, ludnośó osad miejskich razem z nieobecnymi a zapisanymi do ksiąg stałej ludności. Procent nieobecnych jest w tej gubernii niezwykle wielki w Szakaoh 66, w Wyłkowyszkach 39, w Władysławowie 31, 7. Zajęciem mieszkańców jest prawie wyłącznie rolnictwo; przemysł mało rozwinięty, wiąże się ściśle z rolnictwem. Rynki miast pruskich są głównym miejscem zbytu produktów rolnych, leśnych i inwentarza. Sąsiedztwo wyższej kultury rolnej w Prusach wpływa na postępy w gospodarce, rozszerzanie się maszyn i ulepszonych narzędzi rolniczych. Śród większej posiadłości przeważają drobne folwarki, obciążone pożyczką Tow. Kred. Ziem. w wysokości od 500 do 3000 rs. , stanowią one 36 ogółu dóbr; średnie, z pożyczką od 3000 do 25, 000 rs. , stanowią 58, większe obszary tylko 6. Uprawiają prze Suwałki ważnie pszenicę i kartofle, żyta i jarzyn mniej nieco, buraki, rośliny oleiste, głównie na potrzeby domowe, równie jak i koniczynę, zwłaszcza w powiatach północnych, gdzie łąk nie wiele; warzywo sadzą w niektórych folwarkach, głównie jednak uprawiają je filiponi, a w blizkości miast żydzi. Sadów owocowych wiele, tak po dworach jak i u włościan, w których często można się spotkać z większą lub mniejszą pasieką, o ulach prostych i ramowych. W r. 1887 zasiano w powiecie suwalskim oziminy 27, 538 czetw. , jarzyny 35, 035, kartofli 53, 482; w pow. augustowskim oziminy 24, 076, jarzyny 23, 446, kartofli 45, 071; w pow. sejneńskim oziminy 29, 998, jarzyny 31, 814, kartofli 44, 729; w pow. kalwaryjskim ozim. 42, 079, jarz. 39, 843, kart. 33, 603; w pow. maryampolskim ozim. 40, 917, jarz. 51, 311, kart. 65, 356; w pow. wyłkowyskim ozim. 47, 166, jarz. 58, 714, kart. 55, 581; w pow. władysławowskim ozim. 23, 419; jarz. 39, 657, kart. 24, 431; ogółem ozim. 235, 193, jarz. 279, 820, kart. 322, 253; zebrano zaś, pomimo że to był rok nieurodzajny w pow. suwalskim ozim. 111, 045 oz. , jarz. 138, 563, kart. 251, 392; augustowskim ozim. 116, 112, jarz. 96, 066, kart. 207, 843; sejneńskim ozim. 158, 509, jarz. 127, 259, kart. 178, 916; kalwaryjskim ozim. 224, 586, jarz. 191, 878, kart. 197, 487, maryampolskim ozim. 261, 581, jarz. 277, 449, kart. 408, 293; wyłkowyskim ozim. 293, 512, jarz. 306, 482, kart. 334, 940; władysławowskim ozim. 154, 110, jarz; . 176, 209, kart. 211, 396; ogółem ozim. 1, 319, 455 71 4 ziarn, jarz. 1, 313, 906 43 7, kari 1, 790, 267 5 1 2 Siana średnio zbierają do 8, 000, 000 pud. ze 128, 380 dzies, łąk; zużywa się dla inwentarza około 7, 000, 000 pud. oprócz koniczyny, pozostaje do zbytu rocznie średnio do 400, 000 pudów. W 1878 r. obszar ziemi uprawnej wynosił 430, 922 dzies. ; wysiano oziminy 201, 130 czetwerti, jarzyny 212, 662 czet. , kartofli 300, 813 czet. , zaś zebrano oziminy 927, 833 czet. , jarzyny 1, 174, 144 czet. i kartofli 1, 549, 107 czet. , siana do 10, 000, 000 pudów. Lud wiejski pomimo wrodzonej oszczędności, nie posiada magazynów zapasowych zboża, tak własnych jak i ogólnych. Zapasy pieniężne ukrywa i niechętnie narusza, nawet w razie nieurodzaju lub głodu, morząc inwentarz, albo pozbywając się go na mięso czy skórę. Inwentarz włościański w ogóle mierny; dworski lepiej się przedstawia; racyonalna hodowla nie istnieje. Zamożniejsi tylko gospodarze, i to na gruntach ciężkich, orzą wołami, powszechnie jednak używają koni, z których jeszcze przed kilkunastu laty słynęły te strony. Skasowanie stadnin hr. Wołłowicza i bar. Keudla znacznie się przyczyniły do upadku rasy. Dziś I jednak, dzięki folwarkom niemieckim, można spotkać u wielu włościan okazy wartujące po 200 rs. i droższe, produkowane w celu zbytu za granicę. Owce trzymają głównie po dworach, i to w niewielkiej ilości; najbogatsze stada są w Szuklach i w Buchcie, Nierogacizną prowadzi się dosyć ożywiony handel z Prusami, również jak i gęśmi, których sprzedają podobno do miliona sztuk rocznie; przez same Kibarty jesienią przewożą ich do 80, 000. Ceny robotnika zwykle wysokie. Każdy robotnik na swoim chlebie bierze 80 kop. dzien. , ze stołem 50, robotnica 60 30 k Przemysł w ogóle słabo rozwinięty, brak ducha przedsiębiorczego, specyalnego wykształcenia, a głownie kapitałów, przy znacznej odległości ognisk targowoprzemysłowych, jest togo przyczyną. Budulec spławiają Niemnem i kanałem Augustowskim, zboże idzie przeważnie koleją do Prus, inne produkty zbywają na targach co środa; inwentarz, narzędzia gospodarskie i domowe na jarmarkach, których odbywa się w gubernii 130 rocznie. Produkcya torfu, wskutek podniesienia się ceny drzewa, w ostatnich czasach rozwija się dość pomyślnie. W pow. augustowskim zajmuje się tem 200 ludzi, w kalwaryjskim 162, w maryampolskim 31, w sejneńskim 32, w suwalskim zaś prawie wszystkie wsie wyrabiają torf. W całej gubernii wydobywają przeszło pół miliona pudów rocznie. Rybołówstwo zostaje wyłącznie w ręku żydów. Przedmiotem wywozu są tylko sielawy wędzone, chociaż wzamian spotykają się latem na targach droższe ryby z jezior pruskich, a zimą sandacze i szczupaki mrożone z cesarstwa. Fabryk w gubernii liczą 358, z obrotom do półtora miliona rubli rocznie, zatrudniających do 1300 robotników. Największą cyfrę produkcyi przedstawiają gorzelnie w liczbie 26, wyrabiają za 636, 403 rs. , przy pomocy 150 robotn. Dawniej istniały niemal w każdym folwarku. Obecnie zbywają spirytus niodystylowany lub wódkę włościanom lub do własnych karczem, z wyjątkiem antonowskiej, prowadzonej na większą skalę; nizki gatunek wyrobów nie może wytrzymać konkurencyi z produkcyą nadsyłaną z Warszawy i cesarstwa. Słynne niedawno jeszcze stare litewki dziś znikają zupełnie. Browary, w liczbie 35, nie lepiej się prezentują. Suwalski, antenowski i preński zostają w ręku żydów i wyrabiają lichsze gatunki piwa, wartości do 130, 000 rs. 95 robot. ; kilka mniejszych sycarni nie zasługuje na uwagę. Garbarni 42, z obrotem 118, 252 rs. 179 robot. , również w rękach żydów lub Niemców, wyrabiają nędzny towar na potrzeby miejscowe. Młynów wodnych 63, w tych samych warunkach, z obrotem 125, 219 rs. i 105 robot. , jak Suwałki Suwałki i 65 wiatraków, z obrotem 52, 661 rs. i 75 robot. , obliczone są na potrzeby włościan i pieczywo miejskie. Cegielnie 40 zatrudniają do 200 włościan, produkując na 43, 000 rs. rocznie. Oczyszczaniem szczeciny zajmuje się w 5 miejscowościach 80 robot. , z obrotem 34, 500 rs. Na mniejszą skalę prowadzą wyrób samodziału, filcowych kapeluszy, mebli włościańskich i plecionych. Fabryka mebli giętych w Aleksocio, nie lepsze robi interesa, również jak kilka serowni, po folwarkach prowadzonych na mniejszą skalę. Włościanie zajmują się wyrobem płótna, którego produkują rocznie do I Vg miliona arszynów, a sprzedają 560, 000 arsz. Handel przywozowy ogranicza się na wyrobach żelaznych, przeważnie na potrzeby wiejskie. W ostatnich czasach rozwinął się w tymże kierunku dowóz towarów bławatnych i gotowych ubiorów dla włościan, którzy zarzucają strój narodowy, ograniczając się w domu na tkaniu płócien i materyału na spódnice kobiece andaraki, w istocie godne uwagi. Tutaj należałoby zaliczyć i wyrób kożuchów, noszonych zimą i latem, chociaż zajmują się wyprawianiem takowych po wsiach, w porze zimowej, przybywający specyaliści z za Niemna. Po miastach przedmiotem dowozu są towary kolonialne, bławatne i galanteryjne, dostarczane, z wyjątkiem warszawskiego obuwia, w pośledniejszych gatunkach. W r. 1887 izba skarbowa suwalska wydała świadectw kupieckich 1ej gidyi 10, 2ej 435; świadectw handlowoprzemysł. 4ej i 5ej klasy 1798; biletów na przewóz 21; świadectw przemysł. 4ej i 5ej klasy 161; dla subiektów handl. 457; pasportów kupieckich i biletów 1252. Przywóz przez komorę celną wierzbołowską w os. Kibarty wynosi około 35 milion, rs. , wywóz do 32Va Milion. rs. rocznie. Komumhacye, Przez obszar gubernii przechodzi odnoga drogi żel. warszaw. petersburskiej na przestrzeni 85 w. od Kowna do Wierzbołowa, ze stacyami Mauruoie, Kozłowaruda, Pilwiszki, Wyłkowyszki i Kibarty. Szosy rządowa łgo rzędu na traktach kowieńskim i królewieckim na Wyłkowyszki wynosi 224 w. ; drogi bite gubernialne 140 w. ; traktów pocztowych bocznych 180 w. , wiejskich 2010 w. Pocztowych stacyi wydających i przyjmujących koreapondenoye 10; konnych 17, koni pocztowych 39. Stacye telegraficzne, oprócz miast powiatowych, mają Kibarty, Wierzbołów, Sereje, Jastrzębno, Kopoiowo, Simno i Sopoćkinie. Zarządy gminne. W liczbie 92 gmin 73 są czysto wiejskie, 16 mieszanych, 3 samodzielnych osad. Z nich liczą do 2000 ludności 1 gmina, do 4000 lud. 17 gm. , do 6000 kd. 34 gm. , wyżej 6000 lud. 40 gm. Gruntów opodatkowanych jest 1, 597, 072 mr. , na sumę 175, 874 rs. 19 kop. , przecięciowo po 11 kop. z morgi. SWadka w porównaniu z rokiem przeszłym powiększyła się o 4789 rs. 74 kop. i powiększa się corocznie, głównie z powodu sądów gminnych. Przy opodatkowaniu zarządy gminne przyjmowały 4 mr. lasu za morgę ornej ziemi. Kasy zaliczkowo wkładowe rozwijają się po myślnie. Z 75 założono 33 z kapitału rządowego na sumę 17, 263 rs. 88 k. ; z procentu od tegoż kapitału aa 39, 657 rs. 96V2 k. 17; z ka pitału gmin i osad na 17, 388 rs. 38 kas; ogółem na 74, 309 rs. 72 V2 kop. Do 1 stycznia 1887 r. było dochodu 88, 101 rs. 58 k. ; w ciągu tego roku przybyło dochodu 16, 941 rs. 42 k. , tak że do 1 stycznia 1888 r. cały kapitał bez rządowego wynosił 165, 089 rs. 39Vs k. Dotąd 15 gmin nie ma kas własnych. Zarząd gubernii cywilny podlega gen. gubernatorowi warszawskiemu, pod względem wojennym zaś należy gubernia do okręgu wileńskiego. Pod względem administracyjnym gubernia dzieli się na 7 powiatów i 92 gmin suwalski 15 gm. , augustowski 12 gm. , kalwaryjski 15 gm. , maryampolski 14 gm. , sejneński 13 gm. , wyłkowyski 12 gm. i władysławowski 11 gm. . Pod względem kościelnym gubernia stanowi dyecezyą augustowską, dzielącą się na 7 dekanatów katolickich augustowski 8 parafii, 2 filie, kalwaryjski 11 par. , maryampolski 9 par. , 6 filii, sejneński 13 par. , suwalski 10 par. , wyłkowyski 10 par. , władysławowski 10 par. , 2 filie. Oprócz tego znajduje się klasztor kś. maryanów w Maryampolu i 84 kaplic. Biskup rezyduje w Sejnach a sufragan w Wyłkowyszkach. Prawosławnych cerkwi paraf. 11, filial. 2, kaplica 1. Cerkiew jednowierców we wsi Pokrowsk pow. sejneński. Starowiercy mają trzy parafie pogorzelska w sejneńskim, Głęboki Rów w suwalskim i Pijawne Russkie w augustowskim. W tym ostatnim powiecie utworzono 8 parafii prawosławnych, mianowicie Balia, Hołynka, Łabno, Lipsk, Ferstunie, Rygałówka, Sopoćkinie i Augustów. Ewangielicy augsburscy tworzą od 1844 r. oddzielną dyecezyą augustowską, obejmującą 8 parafii Godlewo, Maryampol, Suwałki, Szaki, Wierzbołów, Wiżajny, Łomża, Prażuchy. W 1880 r. było 29, 907 dusz, 23 szkół, 15 kantoratów. W obrębie samej gubernii suwalskiej jest 6 parafii, 9 filii, 4 domy modlitwy, 1 kaplica. Ewang. reformowana parafia jedna w Serejach. Babtystów jeden dom modlitwy w Kibartach bez przełożonego. Mahometański meczet jeden we wsi Winksznupie, przy którym znajduje się jeden iman rządowy. Żydowskich synagog 11, domów modlitwy 40; okręgów bóżnicznych w pow. suwalskim 6, augustowskim 6, sejneńskim 6, kalwaryjskim 5, maryampolskim 7, władysławowskim i wył Suwałki kowyskim po 3. Oświata. W r. 1886 było 202 zakładów naukowych giranazyów mężkicsh fiłol. 2 w Suwałkach i Maryampolu, gimn. żeńskie 7klas. w Suwałkach; seminaryum duchowne katol, w Sejnach; semin, nauczycieli wiejskich z wzorową szkółką w Wejwerach; 3kias. szkoła miejska w Sejnach; 2kla8. miejskich 6; l klas. początkowych 169; ewang, szkół 14; niedzielnorzemieślniczych 5; progimn. prywat. w Suwałkach, obecnie zamknięte. Uczniów ogółem było 13, 394, z nich 10, 466 chłopców i 2928 dziew. Podług wyznań katol. 8064, prawosł 1055, ewang. 1879, żyd. 2202, mahom. 14, starów. 180. Podług stanu szlachty rodowej 101, szlachty osób, 525, duchów. 34, kupiec. 37, mieszcz. 3050, włośc. 9590, cudzoziem. 57. Liczba uczniów w gimnazyach zmniejsza się w Maryampolu spadła o połowę; w szkółkach zwiększa się stopniowo. W stosunku do ludności jedna szkoła przypada na 3126 mk. , jeden uczeń na 47 29 ludn. Śród włościan umiejących czytać po rusku 41, 725, po polsku 58, 265, po litewsku 32, 088. W powiatach suwalskim czyt. po poi 24, 019, rus. 8621, litew. 1401; ailgustowskim po pol. 10, 412, rus. 4918, lit. 92; sejneńskim po pol. 8944, rus. 4612, lit. 2458; kalwaryjskim po pol. 4365, rus. 5095, lit. 8666; maryampolskim po pol. 6288, rus. 8657, lit. 6857; wyłkowyskim po pol. 3036, rus. 7027, lit. 6578; władysławowskim po pol. 1201, rus. 2895, lit. 6036. Zakłady dobroczynne. Szpitali w Suwałkach 2 a św. Piotra i Pawła na 60 łóżek, zapasowy kapitał 2447, zaległości 10, 595 rs. ; h żydowski na 30 łóżek, fundusz żelazny 1212, zalegŁ 4135 rs. ; w Maryampolu św. Małgorzaty 30 łóżek, fund. żel. 11, 800, zaległ. 2432 rs. ; w Kalwa ryi św. Jerzego 25 łóżek, fund. żel 13, 500, zalegŁ 1427 rs. ; w Sejnach św. Szymona 20 łóżek, fundusz żel. 14, 407, zalegŁ 1693 rs. ; w Augustowie powiatowy 15 łóżek, fund. żel. 5069, zaległ. 2263 rs. Leczono w nich 1667 chorych; śmiertelność średnia 1 na 15 59 koszt 42V kop. dziennie. Lekarzy cywilnych 48 w tej liczbie inspektor lek. 1, lekarzy pow. 7, szpitalnych 8, więzienny 1, miejskich 2, wolnopraktyk. 29; felczerów 60, z nich powiat. 7, szpital. 6, wolnopraktyk. 47, oprócz potrójnej przeszło liczby praktykujących nieprawnie; akuszerek 17, z nich 7 powiat. , 1 miejska i 9 wolnopraktyk. ; wreszcie dentystów 2, cyrulików 5. Aptek prywatnych 26, skład materyałów aptecznych 1, w tej liczbie aptek normalnych 19, filii 3, aptek wiejskich 3. W r. 1886 miały one recept 53695. Domów dla obłąkanych nie ma. W banku warszawskim są sumy depozytowe, przeznaczone na otwarcie zakładów a szpitali w WylkoWyszkach i Władysławowie 5245 rs. 53 k. i 606 rs. 42 k. ; b ochronki dziecinnej w Augustowie 5035 rs. 27 k. i Maryampolu 246 rs. 75 k. ; c domu przytułku w Augustowie 2252 rs. 99 k. i d na ochronkę imienia Johalka 1000 rs. , zabezpieczonych hypotocznie, od których procent odsyła się do banku. Wete rynarzy w gubernii 5 guber. 1, , powiat. 3, nadet. 1. Dom przytułku dla starców i kalek w Suwałkach, fundusz żelazny 31, 110 r. , pensyonarzy 9, z tych 2 zmarło; utrzymanie dzienne 17Va kop. Ochrona dla dzieci prawosławnych i z małżeństw mieszanych posiada dom własny, nabyty w 1880 r. ze składek, na 15 do 25 miejsc; oprócz tego dochód z domu drugiego, wynoszący dotychczas 2089 rubli. Chrześciańskie to warz. dobroczynności istnieje także od r. 1886, posiada przytułek własny. na 12 męż. , utrzymanie którego wr. 1887 kosztowało 183 rs. 80 k. , przyczem udzielono wsparcia 75 osobom 346 rs. Sądownictwo. Sąd okręgowy w Suwałkach; sądy pokojów I okr. w Suwałkach 3; w Kalwaryi, Augustowie i Sejnach po 1; II okr. z prezesem w Maryampolu 2; w Wyłkowyszkach i Władysławowie po 1. Sądy gminne I okr. w pow. suwalskim, kalwaryjskim i sejneńskim po 4, w augustowskim 3; II okr. w pow. maryampolskim 5, wyłkowyskim i władysław, po 4. W r. 1887 popełniono w gubernii przestępstw 17, 522, z nich 528 sądzono w jurysdykcyi ogólnej, pozostałe w sądach pokoju i gminnych. Więzień 2 karnośledcze w Kalwaryi i śledcze w Suwałkach. Pomrów w r. 1887 było 574; spaliło się budowli 1362, ubezpieczonych na sumę 309, 433 rs. Największy pożar w osadzie Pilwiszki dał straty 46, 593 rs. 50 k. W Suwałkach, Augustowie, Maryampolu i Władysławowie są ochotnicze straże ogniowe, w innych miastach i osadach przy zarządach gminnych i w wielu folw. znajdują się podręczne narzędzia do gaszenia ognia. Zabytki archeologiczne na obszarze gubernii ograniczają się do grobów i nasypów z czasów przedhistorycznych. Najpospolitszemi są ziemne nasy py, zwane Pile, któremi Litwini ubezpieczali granice swoje i siedziby od napadów. Pile są to stożkowate kopce, z uciętym wierzchołkiem i podstawą o 2 lub 8 kondygnacyach. Opasywane rowami, wzmacniano kamieniami i ostrokołem. Czasami fortyfikowano niemi obszerniejsze przestrzenie. Najokazalsze nasypy tego rodzaju spotykamy w Szurpiłach pow. suwalski. Do mniejszych należą Jegliniec w tymże powiecie, ze śladami zamczyska; Urdomin pow. kalwaryjski, Netta pow. augustowski; pod wsią Rumbowiczo wielka góra zwana Pilup; na gruntach wsi Pilekalnie grodzisko Ejsta; podobneż na fol. Łakińskie; w Makowszczyźnie za Łubowem kopiec podobny do urdomińskiego, Suwałki nad rzką Wiażupie; takiź we wsi Plinie. W pow. matyampolskim we wsi Pokiewliszki pod Chlebiszkami grodzisko wysokie na 56 stóp, u podstawy 500, na wierzchołku 136 st. ; w fol. Bograny dwie sypane góry. Od tej wsi w kierunku ku Urdominowi i ku wsi Elksnokemie ciągną się całem pasmem nasypy różnej wielkości. W Poszławantach gm. Jaworowo ślicznie zachowane pile. W lesie za wsią Berżyniszki wielka góra sypana, otoczona w formie elipsy łańcuchem kopców różnej wielkości. W pow. wyłkowyskim, pod Pojewoniem, wysoka góra nad rzeczką Ponią. W pow. sejneńskim, w lesie Bradokalnie, są pile porosłe liściastym starodrzewem, jedne bez nazwy, drugie zwane Łylwa. Podobne znajdują się we wsi Bendry pod Mirosławiem i nad jez, Obelia. Oprócz tego spotykamy wysokie podłużne nasypy, z wierzchołkiem wklęsłym lub płaskim, o jednym lub dwóch stopniach u podstawy. Ze cmentarzysk godniej sze uwagi litewskie pod Puńskiem i Szwajcaryą ob. Suwalski powiat, szwedzkie pod wsiji Wysoką Rudą i Olitą, oraz karaimskie w ŚtoJeziorach. Tutaj zaliczyć wypada spotykane w różnych miejscowościach Nemonajcie, Kułaki, Wojnotraki i t. d. nasypy i wały ziemne, wznoszone w czasach historycznych i ztąd noszące nazwy okopów krzyżackich, szwedzkich lub francuzkich, w których znajdują dziś szczątki żelaztwa, monety, kości i i p. Godneby również były bliższego zbadania t. z. góry święte, ciągnące się na wybrzeżach Niemna od Aleksoty przez Pakalniszki aż do wsi Dziewagoła Dewagałas, na których miały istnieć liczne świątynie i uroczyska litewskie. Dzieje. Historyczne czasy zaczynają się dla tego obszaru dopiero z wiekiem XVI, z chwilą gdy światełka wyższej kultury rozjaśnią nieco głuchą ciemnicę puszcz, zalegających zarówno nieżyzną wyżynę pojezierza, jak i przyległe jej od południa i północy niziny, gdy siekiera hutnika i smolarza przygotuje karozowisko dla pracy rolnika a organizacya kościelna i polityczna zapewni opiekę pracy ludzkiej i jej owocom. Jeszcze w XV w. na całym obszarze nieliczna ludność prowadzi życie leśne. Główną część obszaru obejmowała dawna Sudawia, jedna ze starożytnych ziem pruskich, zamieszkała przez plemię pokrewne podobno Jadźwingom. Ujarzmieni w części przez Krzyżaków a w części przez Litwinów, wyginęli Sudawowie, podobnie jak i pokrewni im Jadźwingowie, nietylko od oręża, ale przez zetknięcie się z wyższą kulturą napływających z przyległych krajów Mazurów, Rusinów, Litwinów a w części i Niemców. Pokrewieństwo z Litwinami ułatwiło wsiąknięcie resztek wo jowniczego plemienia Sudawów w lepiej zor1 ganizowane społeczeństwo litewskie. Czy rozległe grodzisko Szurpiły na płn. od Suwałk było litewskieni czy też sudawskiemj trudno wiedzieć. Właściwa forma ilazwyi Surpile nie może służyć za wskazówkę, z powodu pokrewieństwa plemiennego i języko wego Sudawów z Litwinami. Krzyżacy rozszerzając swe panowanie nad Sudawią od zachodu, zetknęli się z Litwą, roszczącą również prawo do panowania nad obszarami prawego brzegu Niemna. Zapewne już w układzie zawartym z Krzyżakami nad jez. Meinem ułożono rozdział Sudawii między Zakon a Litwę i wkrótce potom na zjeździe w Wielenie r, 1423 przeprowadzono rozgraniczenie między Prusami a Zmujdzią, Litwą a Sudawią. Toeppen twierdzi, iż traktatem brzeskim r. 1435 Zakon zrzekł się Sudawii na rzecz Litwy. Obszar ten włączony został do województwa trockiego i rozdzielony między powiaty trocki i grodzieński. W skład powiatu kowieńskiego wchodziła dzisiejsza północna część gubernii suwalskiej, stanowiąca część Źmujdzi. Brzegi Niemna były zdawna już zaludnione obok osad litewskich istnieją tu zamki krzyżackie w XIV w. , ale reszta obszaru dzisiejszej gubernii stanowiła rozległą puszczę, którą królowie, od XVI w. począwszy, rozdają częściami możnym panom, ko ściołom, klasztorom, dla poparcia kolonizacyi. Pierwotnemi ogniskami kultury i chrześcijaństwa są zaniemeńskie Troki z klasztorem benedyktynów od 1405 r. , bernardynów od 1615 r. i dominikanów z początku XVII w. i nadniemeńskie Kowno bernardyni od 1467, dominikanie 1621, benedyktynki i kollegium jezuickie, Merecz dominikanie od początku XVII w. i kollegium jezuickie od 1676 r. , Grodno kollegium jezuickie 1623, Freny kościół 1609, Olita parafia 1524, Jurborg kościół 1430, ponowna erekcya 1522. Pierwsze kościoły pojawiają się na obszarze dzisiejszej gubernii dopiero w XVI w. Królowie rozdają części puszczy, zwłaszcza w pobliżu Niemna, możnym rodzinom litewskim i ruskim Radziwiłłowie, Czartoryscy, Sapiehowie, Pacowie, Tyszkiewicze, Glińscy, Wiszniowiecoy, Ogińscy, Zabrzezińscy, Wołłowicze, którzy, bądź jako właściciele, bądź w charakterze starostów, wznoszą tu pierwsze kościoły, zakładają klasztory, urządzają pierwsze miasteczka, ściągają osadników z Mazowsza, Podlasia, Litwy i Prus. Jeden z najdawniejszych kościołów parafialnych mają Balwierzyszki nad Niemnem erekcya z 1522 r. ; następnie idą Olita 1629, Pożajśoie 1550, Wierzbołowo 1554, Wisztyniec 1560, Wiejsieje 1562, Przerosi i Filipów 1571, Augustów około 1561, Lipsk 1583. Dolina Niemna i obszar między traktem królewieckokowień skim na Wierzbołów a Niemnem, dzisiejsze powiaty władysławowski, wyłkowyski i maryampolski, wcześniej się zaludniły, dzięki żyznej glebie, zachęcającej do pracy rolniczej, i łatwemu zbytowi produktów. W XVII w. dopiero zaczyna się kolonizacya wyżyny pojezierza dzisiejsze powiaty suwalski, sejneński, kalwaryjski. Powstają tu dwa ważne ogniska religijne i centry, wyższej kultury klasztor kamedułów w Wigrach od 1800 r. siedziba biskupa, którego działalności kolonizatorskiej zawdzięczają swe powstanie Suwałki i klasztor dominikanów w Sejnach, ze szkołami klasztor 1602, szkoły 1768 r. , katedra biskupia 1822 i seminaryum 1834 r. . Jak klasztor kamedułów w Wigrach dał początek głównemu miastu tego obszaru Suwałkom prawo miejskie 1720 r. , tak znowu klasztor maryanów na pograniczu puszczy preńskiej i kowieńskiej w os. Staropole, założony 1765 r. , był zawiązkiem Maryampola prawo miejskie 1792 r. . Kościelnej fundacyi zawdzięcza też swój początek Kalwarya 1640 r. . Rozwój Władysławowa wiąże się z klasztorem karmelitów, który powstał z fundacyi królowej Cecylii Renaty współcześnie z założeniem miasta, nazwanego od imienia króla r. 1643. Większą część parafii obecnie istniejących utworzono dopiero w ciągu XVIII w. Jak widzimy, średnie wieki przypadły dla tych okolic na wiek XVII i XVIII. Po 1795 r. obszar ten dostał się pod panowanie pruskie i stanowił do 1807 r. część departamentu białostockiego. Liczne starostwa przeszły z rąk dotychczasowych posiadaczów na własność rządu. W ówczesnym pow, mary ampolskim było w 1800 r. 30 folwarków, 731 wsi i 129 osad oddzielnych młyny, karczmy, ogółem 5608 dymów królewskich; w pow. kalwaryjskim 78 folw. , 488 wsi, 17 osad, 5835 dym. ; w pow. wigierskim 66 folw. , 416 wsi, 28 osad i 5908 dym. Wliczono tu i dobra poklasztorne i kościelne, zabrane przez rząd pruski. Bobra te rozdzielone zostały na 53 domen i częściowo wydzierżawione. Większa część tych dóbr została po 1831 r. w formie donacyi i majoratów ponadawana przez rząd wyższym wojskowym i cywilnym dostojnikom. Własnością rządową pozostały tylko lasy. W 1850 r. na obszarze ówczesnej gubernii augustowskiej było 1, 007, 358 mr. lasu, w tem 477, 000 mr. lasów prywatnych. 6, 580 mr. miejskich, resztę stanowiły lasy rządowe. W 1872 r. na ogólną liczbę 3403 wsi było 2065 dawnych wsi rządowych. Wskutek takich stosunków średnia własność nie mogła się rozwinąć. Za księstwa warszawskiego część departamentu białostockiego weszła w skład departamentu łomżyńskiego, a obwód białostocki został r. 1807 przez Prusy ustąpiony Rossyi i włączony do, gub. grodzieńskiej. Po utworzeniu królestwa polskiego departament łomżyński zamieniony został r. 1816 Ba województwo augustowskie, przemianowane 1837 r. na gubernią. Bibliografia. Holschego Geographie u. Statistik. 2 t. , 1800, Berlin; Aleks. Połujański Wędrówki po gub. augustowskiej Warszawa, 1859; tegoż Opisanie lasów król polskie go II, 333 i nast. ; Mizierowicz Album Augustowskie Wilno u Zawadzkiego, 1857 r. 6 widoków i Przegląd Augustowski. Obszerny opis gubernii, z widokami fotograficznemi Suwałk, Dowspudy, jez. Szurpiły, mieści Pamiatö. kniżka gub. suwalskiej za r. 1872, wydana w Suwałkach pod redakcyą Michała Kirkora, sekretarza rządu gubernialnego. Spis miejscowości ułożony powiatami, podała Pam. kniżka z 1878 r. Sprawozdania z poszukiwań gieologicznych dokonywanych przez ks. Giedroycia w r. 1878 i 1883 Pamiętnik fizyogr. , t. VI z r. 1886. Opis gubernii dostarczył F. Uśc. z Maryampola; danych do opisu Suwałk R. Wierzb, z Suwałk; opisy miasta, powiatu, układ powierzchni i historyą obszaru opracował Br. Ch. . Su watki 1. Stare folw. i S. Nowe al. SuwaieczM, folw. , pow. kalwaryjski, gm. Janów, par. Kalwarya odl. 5 w. . S. Stare mają 4 dm. , 16 mk. ; S. Nowe 5 dm. , 22 mk. W 1827 r. 10 dm. , 46 mk. 2. S. , wś, pow. włady sławowski, gm. i par. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 19 w. , ma 5 dm. , 50 mk. W 1827 r. 5 dm. , 48 mk. 3. S. , wś, pow. wyłkowyski, gm. Pojeziory, par. Wyłkowyszki odl. 6 w. , ma 28 dm. , 134 mk. W 1827 r. 9 dm. , 54 mk. Suwały 1. al. Na Smvaiach grupa domów w Porudeńku, pow. jaworowski. 2. S. , folw. w Porudnem, pow. jaworowski. Su warto wOj wś, pow. rossieński, gmina Kielmy, o 31 w. od Rossień. Suwczyna ob. Sufczyna, Suwehnen al. JudjahrBartel, wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Kinten; 64 dm. , 270 mk. , 225 ha. Suwejdziszki, wś i zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Wirbaliszki, o 81 w. od Wiłkomierza. Suwejki, sioło, pow. nowoaleksandrowski, o 20 w. od Nowoaleksandrowaka. Suwcjnie, zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Kupiszki, o 95 w. od Wiłkomierza. Suwejniszki 1. mko nad rzką Nieretką, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 80 w. od Nowoaleksandrowska, w 1859 r. 14 dm. , 53 mk. , kościół kat. fil par. Poniemuń p. w. św. Jakuba apoat. , wzniesiony w 1863 r. przez parafian; szkoła żydowska. 2. S. , zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Subocz, o 80 w. od Wiłkomierza. Suwałki Suw Suwejzdzie Suwejzdzie w spisie urzęd. Szwejzdcze folw. , pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 88 w. od Nowoaleksandrowska. Siiwieki wś i dobra nad jez. t. n. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , par. Ale ksandrów, o 16 w. od Nowoaleksandrowska. Niegdyś rozległe dobra Zaranków, po exdywizyi i odpadnięciu folwarków i wsi przeszły w linii żeńskiej do rąk Naccwiczów, a później Józefa Kosski. J. Krz, Suwin, wś, pow. pułtuski, gm. Somianka, par. Pniewo. W 1827 r. 19 dm. , 98 mk. Suwingis al. Stmanga jezioro w pow. trockim, pod wsią llymiańcc i Karlingi. Suworowo, wś, pow. sejneński, gm. i par. Borżuiki, odl. od Sejn 10 w. ; ma 13 dm. , 69 mk, Siizdal, mto powiat, gub. włodzimierskiej, po obu brzegach rzki Kamieńki, w pobliżu ujścia jej do Małej Nerczy, o 33 w. na płn. od Włodzimierza. Z miastem zlewają się prawie dwa sioła Korowniki i Selco, liczące 820 mk. W 1870 r. było w mieście 25 cerkwi mur. , 4 monastery 2 męzkie i 2 żeńskie, 1038 dm. 95 mur. , 6861 mk. 59 kat. , 6 rozkolników, 2 ewang. , 37 żyd. , 1 mahomet. , 65 sklepów, dwór gościnny z 98 sklepami, szpital miejski, dom przytułku, szkoła duchowna i 3 świeckie. Miasto posiada 747 dzies, ziemi, 3 domy i sklepy; dochód w 1869 r. wynosił 9538 rs. W 1870 r. było tu 316 rzemieślników 101 majstrów i 10 fabryk, produkujących za 29, 184 rs. Targi odbywają się co tydzień, jarmark zaś od 25 września do 1 paździor. S. słynął dawniej z handlu wyrabianemi tu obrazami religijnemi, znauemi pod nazwą suzdalskich. Obecnie kwitnie tu ogrodnictwo, zwłaszcza zaś uprawa chrzanu, cebuli, mięty, cykoryi i ogórków. Jest to jedno z najstarożytniejszych miast płn. wsch. Rusi. Podług podania, niczem nieuzasadnionego, powstało za czasów przybycia Wariagów; w każdym jednak razie już od 1024 r. wymieniane jest w latopisach. Od czasów ks. Jerzego Włodzimierzowicza Dołgorukiogo stołeczne udzielnych książąt, przyłączone zostało w 1370 r. do w. ks. moskiewskiego. Często niszczone przez nieprzyjaciół w 1237, 1281 i 1293 r. przez Tatarów, podlegało niejednokrotnie i innym klęskom, jak morowej zarazie, pożarom i t. p. Od 1719 r. mto prowincyonalne gub. moskiewskiej, przeznaczone zostało od 1778 r. na mto powiat, gub. włodzimierskiej. SuzdalsVl powiat, leży w płn. połowie gubernii i zajmuje 51 92 mil al. 2512 3 w. kw. Płn. zach. część powiatu, leżąca na praw. brzegu rz. Nerli, jest falista, w wielu miejscach górzysta, z glebą gliniastą, pomieszaną w wyższych miejscowościach z czarnoziemem. Dalej na płn. , po tejże samej stronie Nerli, powierzchnia przed. Htawia Słownik öeogratiezny T. XT. Zeszyt 12B. równinę, pokrytą błotami, mającą glebę w części piaszczystą, w części gliniastą i iłowatą. Na lew. brzegu Nerli powierzchnia jest nierówną, w wielu miejscach falistą, z glebą żwirowatą. Cały powiat należy do dorzecza Klaźmy, z dopływów której najważniejsze Mała Neila z Kamionką, Irmiziem, Sachtyszem, Podoksą i Peczugą. Jezior mało i to niewielkich. Błota grupują się we wschodniej części, zwłaszcza na pograniczu pow. kowrowskicgo. Lasy zajmują 30 ogólnej przestrzeni. W 1867 r. było w powiecie bez miasta 87, 450 mk. , zamieszkałych w 383 osadach. W 1870 r. znajdowało się tu 159 cerkwi 143 murów. . Mieszkańcy oprócz rolnictwa, które zresztą nie zaspakaja miejscowych potrzeb, zajmują się ogrodnictwem oraz tkactwem. Przemysł fabryczny słabo rozwinięty. W r. 1870 było tu 8 fabryk przeważnie wyrobów bawełnianych, produkujących za 244, 411 rs. Suzdrawa al. Sauzdmwa, rzką, prawy dopływ Minii, płynącej w pow. telszewskim i uchodzącej do Bałtyku. Suzeniberg niem. , ob. Sosnę. Suzany, folw. nad jeziorem t. n. , pow. wileński, w 1 okr. pol. , o 35 w. od Wilna, 1 dm. , 31 mk. 21 kat, , 10 żyd. . Przed kilku laty była tu kaplica kat. par. niemenczyńskiej. Własność hr. Jana Tyszkiewicza, b. kuratora honorowego szkół pow. borysowskiego. Suże, wś, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Giełwany, okr. wiejski Kiejzany, o 23 w. od gminy a 88 w. od Wilna, ma 2 dm. , 26 mk. kat. w 1865 r. 11 dusz rewiz. ; należy do dóbr Rukla hr. Kossakowskich. Swacłia pow. bobruj ski, ob. Jiik, dJIorodok. S wachy, folw. , pow. bobruj ski, 8 włók; należy od 1867 r. do Wolskich. A. Jel. SwaeJłowicze, wś, pow. nowogródzki w gm. NowaMysz, o 2 w. od st. dr. żel. mo skiewskobrzeskiej Baranowicze, ma 11 osad; miejscowość lekkofalista, mało leśna, grunta urodzajne. Ä. Jel. Swadbicze, wś, pow. pruzański, w 2 okr. pol, , gm. Rewiatycze, par. Siechnicwicze, o 17 w. od Brześcia a 27 w. od Prużany, przy b. trakcie poczt, z Brześcia do Moskwy, po siadała dawniej st. poczt. , między st. Zaprudy i Biercza. W 1790 r. własność Eliasza Hryniewieckiego, skarbnika brzeskiego, ma dymów lustracyą ostatnią objętych i przyby łych po lustracyi sejmowej 22; 1 z karczmy z gruntem, 1 z karczmy bez gruntu Akta podskarb. , Nr. 35, str. 65. Na początku bie żącego wieku znajdujemy je w posiadaniu Witanowskich, po zgonie zaś Piotra Witanowskiego, marszałka pruźańskicgo f 18G0 r. , przeszły w obce ręce. M. R. Wit. Swaderki, niem. Sehwedrieh, wś i młyn, pow. ostródzki, st. p. Kurki; 23 dm. , 20O mk, , 40 Swadkowce 608 ha. S. założono r, 1564; w r. 1599 była tu ludność mieszana; przeważali Niemcy. Swadkowee al. Swafkoioee, grupa domów i cegielnia w Terkach, pow. nokalski. Swadłówka, potok, Iowy dopływ Jaslołki praw. dopł. Wisłoki. Nad nią wznosi się szczyt Ostra 687 mt. . Swadyckie, jezioro w pow. porzcckim gub. smoleńskiej, odpływa do rz. Kaspli za pośrednictwem rzki Swadycy. Połączone z szeregiem jezioi Ob. Dl o i iJiwo, gdzie mylnie nazwane zostało Swadidckiem, Swadzini, Swancino w r. 1288, wś i dwór, pow. poznański, o 12 kim. kn zach. od Poznania, na trakcie berlińskim, graniczy z Sadami, Lusowem, Bobiesierniem, Baranowem i Wielkiem; par. Lusowo, poczta w Sadach, st. dr. żel. w Dąbrówce o 7V3 kim. W r. 1288 bi k. poznański Jan wcielił S. do par. hisowskiej; r. 1387 90 pisał się Wojciech z S. ; r. 1388 wchodziła wś w skład opola chojnickiego; r. 1580 dziedziczył ją Stanisław Kierski; było tu 11 półłanków osiadł. , ćwierć karczm. , 6 zagr. i 5 rzemieśl. Około r. 1793 należał S. do Szymona Komorowskiego, potem do Kąsinowskich. Svacim w zapi. sku 25 Akt grodź, pozn. z r. 1386 nie jest Swadzimiem lecz Zrazimiem, pod Źernikami, w pow. wągrowieckim. Wś ma obecnie 15 dm. , 137 mk. kat. i 161 ha 135 roli, 9 łąk. Dwór z Przeźmirowem 2 dm. , 47 mk. tworzy okr. dworski, mnjący 18 dm. , 304 mk. kat. i 749 ha 482 roli, 48 łąk, 189 lasu; gorzelnia parowa; właściciel Wład. Kąsinowski. Znaleziono tu cmentarzysko przedhistoryczne. E. OuL Swalianowa, potok, w hr. orawskiem, prawy dopł. rółhoranki dopływ Orawy Białej. Swaiiien, Szwejnuchy wś, pow. wystrucki, Kt. p. Mehlkehmen; 42 dm. , 194 mk. , 354 ha. Swajgiiiie wś włośc, pow. władysławowski, gm. Kidule, par. Sudargi, odl. od Władysławowa 30 w. , ma 4 dm. , 39 mk. , 264 mr. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kidulo. Swałowicze, białoruskie Swołoł iczy, wś i folw. skarbowy nad rozlewem Prypeci zwanej tu Parokiem, przy ujściu do niej rz. Stochodu, pow. piński, w 2 okr. pol. i gm. LubicHzów; niegdyś królewszczyzna, którą w r. 1702 posiadał Franciszek Kurzeniecki, chorąży piński, lecz gdy później zaszły procesy graniczne Kurzenieckich z sąsiadem Janem Czarneckim, kasztel, bracławskim, właścicielem Dolska, stanęła konstytucya 1768 r. w rzeczy rozgraniczenia tych dóbr, a do komisyi wyznaczono obywateli pińskich pod rezydencyą Antoniego Strawińskiego ob. 7ol. Leg. , YII, fol. 853. W r. 1775 S. były w ręku Franciszka Czarneckiego, kasztelanica bracławskiego, z obowiązkiem płacenia rocznie czterech kwart Vol. Le, VIII, fol. 690, a ponieważ nieporozumienia o granice nie ustawały, więc stany wyznaczyły komisyę pod prezydencyą Ignacego WyganowBkiego Vol. tog. , Vin, fol 785. Podług Echarda st st wo Swało wieże płaciło 8V2 z PObecnie wś ma 9 osad; lud zajmuje się flisactwem i rybołówstwem. W pobliżu znajduje się jezioro Okunino. Na gruntach wsi znajdowało się uroczysko Nowohoszcze ob. Piscew. Kniga star. pinskoho, II, 482. A. Jel. Swaiieiidorf niem. , ob. MichałkL Swapa, rzką, dopływ Sejmu, w pow. rylskim, ob. Rylsh. Sivaraszczyziia 1. al. Swarmoszczyzna al. Nacza, dobra, pow. lepelski, w 4 okr. pok. do spraw włośc, gm. Nacza, 231 dzies, ziemi dwors. , własność Obrąpalskich. Kaplica kat. par. Zahaczę, fundacyi Obrąpalskich. 2. S, Biedrzyca, ob. Nacza 11. . Swarawa, ob. Sworaiva. Swarliy, dwór, pow. wiłkomierski, gm. Kurkle, o 56 w. od Wiłkomierza. S Tareinl, ob. Swaromje, Swarenile, jezioro na gruntach wsi Borki, w pow. kowelskim. Swarliny, błota pod Przytarnią, pow chojnicki. Swarocino, wś, w części kasztelanii wyszogrodzkiej, położonej na lew. brzegu Wisły, była w 1349 r. Kod. Maz. wraz z Młodzieszynom i Pi zecławicami jedną z nielicznych osad śród wielkiej puszczy, pokrywającej dorzecza Wisły i Bzury. Akt ks. Konrada z 1474 r. nie wymienia już S. Zapewne śladem po tej znikłej, starej osadzie jest nazwa Rosiny, jaką na mapie sztab, polskiej znajdujemy na wschód od wsi Lisice w pow. sochaczewskim, pomiędzy Szladowem od płn. a młynem należącym do Tułowic od płd. Spisy urzęd. wsi i osad królestwa polskiego nie podają osady t. n. Jostto widocznie miano jakiejś przyległości, czy pola. Zmiany nazwy polegające na utracie początkowej zgłoski i następne przekształcenie w duchu ludowego słoworodu zachodzą bardzo często. Br. Ch. Swaronye, w dok. Stmreml wh nad Dnieprem, pow. osterski gub. czernihowskiej, na płn. od Kijowa; na rzece wielka mielizna. Niegdyś własność monasteru picczerskiego w Kijowie. Swarowszczyzna, wś nad rzką Swołną, w gub. witebskiej. Swarożyn, niem. Swavoschm, w dok. Swa risewo 1281, Swavozino, Swarzmewo, Swarzystów, dobra ryc, pow. tczewski, posiadają st. poczt. , telegr. i st. kolei wschodniej, między Tczewem a Starogardem; par. kat. Lubieszewo; żyzna gleba, rozległe lasy; gorzelnia, tartak parowy, cegielnia; znaczny handel drzewem. Z przyległościami ma S. 1336 ha 708 roli or. , 73 ląk, 414 lasu; 1885 r. było 40 dm. , 107 dym. , 35H mk. kat. . 198 ew. ; z tego i gt; rzy inhi na st. kol 8 dm. , 72 mk, , fol. Ludwig. sthal 4 dl. C i 1 gt; L Nowy Młyn 2 lnu, 2 mk. , wyb. Zabngna 8 dni. , 111 mk. , wyb. Zalcwki 1 dm. , G mk. , cegielnia 2 dm. , 12 mk. Razem z Goszyuem i Wętkowami tworzą dobra te majorat. Dziedzic już 1858 r. von Falesko. Szkoła kat. miała 1887 r. 61 dzieci, ewang. 48 dzieci. S. należy do najstarszych osad na Pomorzu. 11. 1282 nadaje ks. Mestwin, między innemi, S. bisk. kujawskiemu Alberowi ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 300. R. 1290 poświadcza, że dla zdrady odebrał Swarożyn dawniejszemu dziedzicowi i nadał biskupowi str. 415. R. 1301 nadaje biskup Gerward sołectwo w Subkowach i Swarożynie Henrykowi i Janowi de Lywnow, aby te wsie osadzili na prawie niemieckiem str. 528. R. 1304 poświadcza rada miejska w Elblągu, że Katarzyna de Benzenenborch z dziećmi swemi zrzekła się prawa do wsi S. na korzyść biskupa Gerwarda str. 552. Nie ostał się jednak S. przy biskupach, gdyż już r. 1305 jest w ręku dwóch braci Henryka i Jana Zwadajewiczów Swadaiawiz, z których Jan w następnym roku po egł pod Tczewem, gdy się tam rozgrywała sprawa o uznanie Łokietka lub margrabiów następcami po Przemysławie ob. Majątki biskupów ks. Kujota, str. 39. R. 1305 poświadczają Piotr Swięca z Nowego, woj. pomorski, Piotr, kaszt, tczewskij i Ramota, podkomorzy, że bracia Henryk i Jan Zwadajewiczowie część wsi swej sprzedali klasztorowi w Oliwie P. U. B. , Y. Perlbach, str. 564. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacił tu Czapski 1 fi. 18 gr. ob. Rocz. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 174. Podług taryfy na symplę z r. 1717 płacił S. 16 gr. ob. Cod. Beln. w Peplinie, str. 83. Wizyt. Szaniawskiego z r. 1710 opiewa, że proboszcz pobierał z S. 15 kor. żyta i tyleż owsa, dawniej zaś po 23 kor. każdego zboża str. 171. Roku zaś 1780 dostawał proboszcz ztąd tylko 9 kor. żyta i tyleż owsa. S. liczył wówczas 104 mk. kat. i 58 ew. i należał do Potulickich ob. Wiz. Rybińskiego, str. 197. W XVI w. byli dziedzicami Czapscy, od których linia swarożyńska ród swój wywodzi. Andrzej ze S. podarował r. 1566 klasztorowi w Peplinie 1000 tal. , a Mikołaja Swarożyńskiego chwali wizyt. Rozdrażewskiego z r. 1583 jako nadzwyczaj gorliwego o wiarę męża. Jedyną córkę Mikołaja pojął za żonę około r. r. 1606 Jan Czapski z Bękowa. Dawniej był w 8. także kościół, afiliowany do Lubiszewa, p. w. św. Katarzyny. Musiał być nowo zbudowany w pierwszej połowie XVI w. , bo konsekrowany był za bisk. Karnkowakiego 1567 1581. Prob. lubiszewski przyby wał tu z nabożeństwem co ti zeci tydzień. Ponieważ późniejsze wizyty o kościole nic nic mówią, widocznie zniszczał w wojnach szwedzkich, które w toj okolic3 wielkie zrobi ły j pu. sto. szenia ob. Utr. kość. przez kś. Fankidejskiego, sir. 204. R. 1889 założono tu nową parafię ewangielicką. Kś. Fi S varreitkelinien, wś i leśnictwo, pow. tylżycki, st. p. Szameitlikehmen; 22 dm. , HO mk. , 260 ba. Swarren, wś, pow. szyłokarczemski, st. poczt. Jugnaten, 27 dm. , 132 mk. , 200 ha. Swarszowice, w XV w. SzwarzlscJmcycze 1578 r. Szwarziszowicze wś, pow. opatowski, gm. Częstocice, par. My chów, odl. od Opato wa 22 w. ; ma 12 dm. , 74 mk. , 40 mr. dwór. , 94 mr. włośc. W 1827 r. 8 dm. , 45 mk. , par. Szewna. Wś ta kilkakrotnie zmieniała swą parafią. W XV w. należy do Mychowa, w r. 1578 do Mominy, 1827 r. do Szewny, obecnie znów do Mychowa. W połowie XV w. S. , wś w par, Mychów, należy do szlachty h. Rawa, ma łany km. ; karczma z rolą dawała dziesię cinę prepozyturze kieleckiej. Łan należący do Warsza Michowskiego dawał kościołowi w Kielcach Długosz, L. B. , II, 471. Według regestr, pobór, z r. 1578 wś leżała w par. Momina. Miała tu Anna Olszyna, wdowa, g ła nu, 1 zagr. ; Stanisław Swarzyszowski i Wy socki V2 i j ä 7. agr. ; Mikołaj Swarzisz. Y łanu, 2 zagr. , 1 komor, ubogi; Hieronim Swarz łanu; Stanisław Swarzisz. , Y4 łi nu, 1 zagr. z rolą Pawiń. , Małop. , 188. Br. Ch. Swarte al. Schwarte w dok. niem. z 1507 r. , jezioro pod Swichowem, pow. lęborski ob. Gesch. d. Lande Łauenburg und Buetow von Cramer, II, 243. Swartąze u Kętrz. , ob. Schwarzsee Klein. Swartówka, wzgórze w pow. złoczowskim, na dziale wodnym Lipy Gniłej i Lipy Złotej; wznieś. 364 mt. Swarycewicze, białoru. Swarycewiczy, wś i dobra nad rz. Stubłą, prawym dopł. Styru, pow. piński, w 3 okr. pol. stolińskim, gm. Raczy sk. Niegdyś królewszczyzna w ststwie pińskiem, we władaniu królowej Bony, która w 1531 r. dała tu schedę niejakiemu Zankowiezowi ob. Rewizya puszcz, str. 325. Wspominane są też 8. pod 1558 r. w dokumencie dotyczącym rozgraniczenia puszcz w wójtowstwach chrystobłockiem i zarzeckicm ob. ibid. , str. 10. W późniejszych czasach S. dostały się Skirmuntom. Wś ma 40 csad; cerkiew p. w. św. Jerzego, drewniana, z 1853 r. , fundacyi Bolesława Skirmunta do 500 parafian, ma z zapisu ks. Leona Woronieckiego z 1524 r. ziemi 7 włók i 1 włókę lasu. Lasy swarycewickie dotychczas słyną wybornym drzewostanem dębiny. Cegielnia, założona po Swarożyn dobno przez franciszkanów pińskich, którzy posiadali część S. , wyrabia cegłę i dachówkę; hodowla owiec. A. Jel. SwaryczeWj wś, pow. tomaszowski, gm. Kotlice, par. Dub, ma 3 dm. , 38 mk. rz. kat. , 74 mr. Ludność rolnicza. Fol. S. należy do dóbr Dub. X S. S. Swaryczów, wś, pow. doliński, 14 kim. na wschód od Doliny, 4 kim. na płn. wschód od Rożniatowa sąd pow. i urz. poczt. , 7 kli od st, kol. i tel. w Krechowicach. Na płd. zach. leżą Rożniatów i Strutyń Niżny, na płu. Reków, Krechowice i Broszniów, na wsch. Tużyłów, Berłohy, Topolsko i Równia 4 ostatnie w pow. kałuskim. Częścią granicy wsch. płynie pot. Łomnica, środkiem wsi Czeczwa dopł. Łomnicy, ze Strutyna Niżnego na płn. wsch. do Tużyłowa. Przyjmuje w obrębie wsi od praw. brz. pot. Dubę, nadpływający z Rożniatowa. Płn. zach. część wsi przepływa pot. Czeczawa dopł. Siwki. Zabudowania wicjHkie leżą po obu brzegach jednego z ramion Łomnicy. Na lew, brzegu Czeczwy leży l odmonaster, gdzie stał niegdyś monaster bazyliański. Wzn obszaru na płd. wsch. 351 mt. , w środku 345 mt. , na płn. zach. 370 mt. , na płn. wscb. 330 mt. Na zach. leży las Rubany i Pohar. Do obszaru dwor. należy fol. Sulatyszczyzna. Wł. wiek. ma roli or. 432, łąk i ogr. 272, past. 559, lasu 240 mr. ; wł. mn. roli or. 1182, łąk i ogr. 1682, past. 542, lasu 18 mr. W r. 1880 było 386 dm. , 1932 mk. w gminie, 12 dm. , 70 mk. na obszarze dwor. 1791 gr. kai, 164 rz. kat. , 37 izr. , 10 in. wyznań; 1833 Rusinów, 139 Polaków, 30 Niemców. Par. rz. kat. w Roźniatowie, gr. gr. kat. w miejscu, dek. perehiński. We wsi cerkiew p. w. Zmartwychwstania Chr. Pana i szkoła etat. 1klas. Monaster bazyliański przyłączono w r. 1744 ob tenuem fundationem do monasteru hoszowskiego. Wówczas to właściciele S. Daniel i Ignacy Sulatyccy i Andrzej Swaryczewski, chcąc monaster ten, założony przez ich przodków zachować, wydali w r. 1754 nowy akt fundacyjny. Powiadają tu; , czyli per continuas hostillitates na ten czas grassantes, czyli też quodam causali fato erekcya i fundacyą od antecessorów naszych dla pomienionego monasteru służąca, depergit; .. nadajemy górę całą, na której ad praesens monaster zostaje, z lasem, polem tak ornera jak i kośnem, na tejże górze znajdującem się, jako też i ćwierć pola na Łukach nazywającą się, tudzież ogród pod górą Bazylikowszczyzna. W r. 1789 zniesiono ten monaster. W Źydaczowic d. 13 paździor. 1387 r. potwierdza król Władysław Iwanowi i Boczkowi Wołochom i potomstwu ich posiadanie wfii S. , w pow. żydaczowskim Przegl. archeol, Lwów, 1882, str. 74 nn. . Również w Żydaczowie poświadcza książę Fedor 01gierdowicz Lubartowicz o rozgraniczeniu wsi Tużyłowa i Swaryczowa dokum, po ru sku pisany, bez roku, ob. Przegl. archeol, Lwów, 1882, str. 77. Kś. Petraszewicz od nosi ten dokum, do początków XV w. W Ży daczowie d. 27 grud. 1518 r. poświadcza Fe dor Olkirkowicz, kniaź, że topolski monaster i Czarny las za rzeką Łomnicą należą do Swaryczowa Liske, A. G. Z. , t. X, Nr. 278. W inwentarzu z r. 1757 Rkp. Ossol. , Nr. 1419, str. 108 podano kontrakt na arendę swaryczcwską. La. Dz, SwaryOy wś w płn. części pow. kowelskiego. Swaryii, potok, dopływ Czarnego Wagu. SwaryszóWj w XVI w. też Swarziszowice wś włośc, pow. jędrzejowski, gm. Mstyczów, par. Tarnawa, ma 48 oh, , 149 mr. Wchodziła w skład dóbr Krzelów. W 1827 r. 25 dm. , 146 mk. W połowie XV w. S. , w par. Tarnawa, własność Skrzelowskiego h. Topór, miał łany km. , z których dziesięcinę snopową i konopną, wartości 5 grzyw. , oddawano pleb. w Mstyczowie Długosz, . B. , II, 92. W r. 1490 S. należy jeszcze do par. w Mstyczowie. W r. 1581 wś S. , w par. Tarnowa Góra, własność Stadniclciego, miała 47 łan. km. ,. kom. bez bydła Pawiń. , Małop. , 92, 438. Br. Ch. Swarzeń, wś i folw. , pow. turecki, gm. Zelgoszcz, par. Wielenin, odl. 28 w. od Turka, ma 6 dm. , 66 mk. W 1827 r. 3 dm. , 38 mk. Swarzewo, niem. Schwartzau 1340 Swarsoii wś kość. na Kaszubach, pow. ucki, nad zatoką pucką, o 6 1 kim. na płn. od Pucka st. poczt. , zawiera 16 gburstw i 19 zagr. , 680 ha. W 1885 r. 60 dm. , 94 dym. , 539 mk. , 524 kat. , 15 ew. Szkoła kat. liczyła 1887 r. 73 dzieci. R. 1889 założono tu nową par. ew. Kościół kat. mur. p. w. Narodź. N. M. P. , patronatu rządowego, został nowo wzniesiony 1878 1880 r. i przez kś. dziek. Gollnika poświęcony. Jeden obraz ołtarzowy darowała cesarzowa Augusta ob. Pielgrzym, 1880, Nr. 8. Znajduje się też w kościele mały ołtarz z marmuru i alabastru, pochodzący pewnie z XVil w. Jeden z dzwonów lał r. 1627 Daniel Tihm, drugi r. 1C32 Ludewich Wichtendahl w Gdańsku ob. Bauu. Kunstdenkmaeler d. Prow. Westpr. , 1885. Przy kościele istnieje bractwo szkaplerza od r. 1676 i trzeźwości od r. 1856. W skład par. dek. pucki wchodzą Swarzewo, Gnieździewo, Łebcz, Chłapowo, Wielka Wieś, Chałupy i Dana; dusz było 2411 1889 r. . O 1 kim. na płn. od S. , na lewo od drogi do Wielkiej Wsi, występuje wśród wyniosłej równiny polnej niewielki pagórek, na którym w latach 1856 i 1857 znajdowano groby skrzynkowe z urnami. Dziś stoi tam krzyż. Też na lewo od Swaryczew Swarzewo drogi do Fuczcrnina napotkano gruby z popielnicami ob. Objaśn. do mapy Ossowskiego, Ir. 65. R. 1340 nadaje Icomtur gdański Winrych V. Kniprode niejakiemu Konradowi sołectwo i 40 włók na prawie chcłm. celem lokacyi. Sołtys dostaje 10 włók wolnych, trzeci lenik kar sąd. i rybołówstwo dla własnego stołu w zatoce. Mieszkańcy zaś czynszują po 3 wiardunki i 4 kury od włóki do zamku gdańskiego, biskupowi zaś po pół wiardunka. Około r. 1400 dostawia wieś 3 zbrojnych. R. 1552 król Zygmunt August wystawił, z powodu zatraty starego przywileju, nowy, który aczkolwiek zgadzać się miał ze starym, jednak w niektórych punktach od niego się różnił. Sołtys posiada teraz tylko O wŁ, prob. dwie, Reszla czynszuje po P a grzyw, prus. monety, a bi kupowi po 2V2 gJ. zwyczajnej monety, proboszczowi zaś po 1 kor. żyta i kor. pszenicy i 2 kury; nadto ciążyła na nich tłoka podczas żniw ob. Prutz Gesch, des Kr. Neustadt, str. 208. Za czasów polskich należało S. do ststwa puckiego. Lustracya ststwa z r. 1678 opiewa Wś S. ma włok 40. Kościół juris patronatus Regii, Ksiądz pleban ma włók 2 i tacę zwyczajną. Sołtys Jerzy Dytlow, wdowiec, dzieci ma czworo dorosłych; włók ma 4, podwody odprawowaó powinien, gdy z zamku nakażą. Gburów tam bywało 7, teraz tylko 3. Matys Dytlow gbur poddany, z żoną, ma dzieci troje, na włók. 2, szarwarkuje jak i drudzy gburzy. Czynszu daje pieniędzy fi. 6, owsa kor. 6, kur 6, jaj 15. Michał Kląwkc, poddany, z żoną, gbur, dziecię 1 ma, na włók. 2; szarwarkuje jak i drudzy. Czynsz taki daje jako wyższy. Jerzy Pyicr, gbur poddany, z żoną, j dzieci dwoje małych ma, na wł. 2; szarwark odpraw uje i czynsz daje jak i drudzy. Ksiądz pleban tameczny arendą trzyma wł. 2 pustych, płaci fi. 30. Paweł Derc, poddany, z żoną, ma dzieci troje małych, na wł. 2, arendą siedzi, płaci fi. 18 i robotę zwyczajną we żniwa odprawilie. Wawrzeniec Rychtor, poddany z żoną, dzieci ma czworo, na wł. 2, arendą biedzi, płaci i robi jak wyższy. Marcin Brandt, poddany, karczmal z, z żoną, ma dzieci dwoje dorosłych, nic nie daje, bo się sam budował, piwo i gorzałkę pańską szynkuje. Cała wieś z pustego gburstwa płaci fi. 24. W tej wsi kiedy się żer zrodzi, od świni idzie prowent zamkowi. Tamże mieszka p. Stanisław Komuntowski per cessionem na wyprawę od Karbota cum consensu J. K. M. Jana Kazimierza na wł. 6. Ten zaś Karbot per privil. D. Sigismundi Tertii die 5 Mai a. 1627 post perduollem Michaelom Brzew sld te włoki miał także i conserwacyą od K. J. M. Jana Kazimierza cum onere pilnowania strądu morskiego na mil ośm ob. str. 14, manuskrypt w Pei plinie. R. 1686 należały do par. Ö, , Gniezdowo, Wielka Wieś, Jastarnia, dziś osobna wieś paraf. , Kusfelt i Nicponia; parafian liczono około 300 ob. Wizytacya Madalińskicgo, str. 80. Przy kościele istniała szkoła, organista był nauczycielem. R. 1710 pobierał prob. mesznego 12 kor. żyta i tyleż owsa, dawniej zaś po 30 korcy ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 52. R. 1780 liczyła par. swarzewska 1459 kat. i 297 akat. , żydów nie było; mesznego dawała wś po 32 lcor. żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Rybińskiego, str. 35. Proboszczami byli tu r. 1676 Gaspar Kazimierz Edward; 1686 Jan Axoltz; 1730 Ilarazniewski; 1740 Dąb; 1779 Jan Olszewski, miał 2 wikarych do pomocy; 1848 Wincenty Lniski; 1853 Antoni Kapiea; 1869 Józef Gollnik. R. 1686 należały do prob. 2 włóki, dalej łąki i wolno rybołówstwo w morzu. W wielkim ołtarzu kościoła jest umieszczona cudowna figura N. M. P. , słynąca w całych Kaszubach. Jest udatnie z drzewa rzeźbiona i pozłacana; przedstawia zaś Matkę Najświętszą piastującą Dzieciątko Jezus. Tak Dziecko jako i Matka mają na głowie srebrne pozłacane korony, drogicmi wysadzane kamieniami; w ręce trzyma Matka Boska berło srebrno. Przez pewien czas mieściła się ta figura w kościele na Helu. Później jednak wystawili rybacy i żeglarze pierwotny kościółek w Swarzewie. Kiedy potem przybudowano drugą część, stanowił ten pierwszy kościółek chór mniejszy czyli presbyteryum. Odtąd figura N. M. Panny nowemi zasłynęła łaskami, jak świadczą różne wizytacyc i wota. Cujus imago in hoc loco plurimis miraculis claret, quod probant offerentium tabellae et alia vota tych było wówczas 89, atc ue imagines naufragantium, powiada wizyt. Szaniawskiego str. 51. Między innymi darował opat oliwski Aleksander Kęsowski srebrną monstrancyę, takiż pacyfikał, dwa srebrne lichtarze i puszkę srebrną, oprócz tego drogi bardzo ornat. Ludu pobożnego przybywało dawniej bardzo wiele, nawet całe kompanie, mianowicie z Pucka i Wejherowa. Teraz jednak przychodzi już tylko kompania na Szkaplerzną z Jastarni i na Narodź. Matki B. ze Strzelna. Największy odpust przypada w to ostatnie święto, które jest zarazem świętem tytularnem kościoła. Papież Pius IX udzielił 1855 r. na ten dzień jako i na całą oktawę zupeł nego odpustu. Zaraz za wsią znajduje się w stronie Puckiej zatoki studzienka. Około niej jest okrągła kapliczka, cala z cegły, gontami kryta, ale ołtarza w niej nie ma. Natomiast znajduje się w niej opis w szystkich zajść cudownych i losów obrazu. Opis ten oprawiony jest w ramy, niby obraz i wykonany wierszem po polsku i po niemiecku r, 1775 przez kś. FankidojKL Fr. ob. Cudowne obrazy skiego, str. 76 83. Swarzewska Kejia niom. Schwarzauer Kaempe północna z trzech kęp nad zatoką pucką, oddzielona od lądu dwoma rzeczkami przymorskiemi, od płd. Płutnicą, a od zach. Czarną ob. Pucka i Oksywska Kępa. Swarzcjdz 1. al. Grzymalóiu urzęd. Schwersenz miasto, w pow. poznańskim, o 10 kim. na wschód od Poznania, na wschodnim wybrzeżu jez. Swarzędzkiego, przy drodze żel. poznańskowrzesińskiej, na trakcie poznańskowarszawskim, w okolicy wzn. 91 do 99 mt. npm. Posiada kościół proŁ, synagogę, szkołę, st. dr. żel. , st. tel. , urząd pocz. 3rzędny, aptckę, lekarza, chirurga, towarzystwo pożyczkowo, 4 jarmarki do rolcu, 300 dm. , 721 rodzin, 3100 mk. 1440 płci męż. , 1660 żcńs. ; 1448 katol, 1078 prot. , 574 żyd. . S. jest Hicdzibą komisarza obwód, i urzędu stanu cywiln. Herb miasta składa się z dwóch herbów szlach. Łodzią i Grzymała na złotej łodzi brama o 3 wieżycach, w środku bramy rycerz z mieczem. Kościół katolicki stoi na obszarze wsi Swarzędza, a protestancki w mieście. Par. prot. liczyła w r. 1860 w 64 osad. 3438 dusz, obok 8354 katol. Dzieje kościoła podaje Posener Provinzial Blaetter 1846 r. , II, 06. Ludność zajmuje się handlem i drobnym przemysłem. W r. 1704 było tu 2767 mk, , między którymi 1501 żydów, 448 rzemieślników i 87 sukienników. W r. 1765 płacili żydzi 2048 złp. pogłównego. Jezuici poznańscy mieli w S. na synagodze 18500 złp. Około r. 1793 było w S. 356 dm. , 6 wiatraków i 2430 mk. 1277 żydów, posiadających 15000 tal. majątku kahalnego, 86 krawców, 73 sukienników, 39 szewców, 37 handlarzy, 36 płócienników, 26 mielcarzy, 25 kuśnierzy, 16 szynkarzy, 9 piekarzy, 8 guzikarzy, 7 muzykantów, po 6 rzeźników, młynarzy i golarzy, po 5 garncarzy i stolarzy, po 3 tabaczników, szmuklerzy, cieśli, bednarzy, ślusarzy, kowalów, garbarzy i kapeluszników, po 2 powroźników, mosięźników, szklarzy i oberżystów, jeden blacharz, farbiarz, tokarz, blachnierz, druciarz, iglarz, gwoździarz, siodlarz, kołodziej, kamieniarz, ceglarz, pończosznik, piornikarz, introligator, lekarz i aptekarz. Miasto miało 2000 tal. długu; utrzymywało 2 stróżów; dochody wynosiły 860 tal. a rozchody 804 tal. W r. 1809 było około 2500 mk. ; w 1811 r. 1797 mk. w 360 dym. ; 1821 r. 2309 mk. ; 1837 r. 2923 mk; 1840 r. 364 dm. i 3197 mk 862 katol. , 691 prot. , 1644 żydów; 1843 r. 369 dym. , 2968 mk; 1861 r. 3083 mk; 1871 r. 314 dm. , 2939 mk. 1152 kat. , 1008 prot. , 779 żydów. Miasto powstało na obszarze wsi S. około r. 1620. Zygmunt Grudziński, kalwin, dziedzic, zajął się prześladowanymi wówczas w Poznaniu żydami, sprowadził ich gromadnie do S. , gdzie im wybudował 36 domów, pozwolił założyć synagogę i cmentarz i prowadzić rękodzieła bez osobnej opłaty; zapewniwszy im opiekę, wyniósł tak zaludnioną część wsi do rzędu miast i nazwał ją Grzymało wem od herbu swego; następnie uzyskał w r. 1638 od króla Zygmunta III przywilej, nadający miastu prawo niemieckie i zezwalający na targi i jarmarki. Równocześnie lub też nieco później Grudziński dał przytułek prześladowanym w Poznaniu dysydentom; pozwolił im odprawiać nabożeństwo w kaplicy zamkowej, sprowadził pastora Niemca, wyznaczył mieJHce na założenie kościoła, cmentarza i szkoły. Miasto Grzymałów stało się rajem dla żydów, miejscem pielgrzymki dla dysydentów. Sąsiedztwo nowej, rozwijającej się szybko osady miejskiej, stało się niewygód nem dla Poznania, który w r. 1627 obliczywszy poniesione stąd straty na 50, 000 tal. wytoczył woj. Zygmuntowi Grudzińskiemu proces o nieważność lokacyi Grzymałowa. Zabiegi mieszczaństwa były daremne; Grudzińskiemu przysądzono tę lokacyę. Odnośny dokument, spisany na zamku kurnickim w r. 1683 dnia 23 siej pnia, zdaje się być powtórzeniem pierwotnego, którego nie znamy. Kronika miejscowa zapisuje wielki pożar w r. 1656, łupiestwo Adama Szmigielskiego w r. 1704 i pobyt wojsk rossyjskich w r. 1707. Miasto Grzymałów miało wspólnych z wsią S. dziedziców; pierwsza z tych nazw poszła w zapomnienie, a druga przyczepiła się do miasta. Domena Swarzędz złożyła się z nabytej przez rząd pruski majętności swarzędzkiej i z innych dóbr zabranych, kościelnych, klasztornych i starościńskich, rozrzuconych w pow. poznańskim i średzkim; składały ją w r. 1843 następujące osady Baranów, Bcrdychów, Biskupice, Bociniec, Borowa Karczma, Borówko, Borowy Młyn, Bugaj, Buszkowiec, Czapury, Czerlejnko, Czerlojno, Czerwonak, Darmosz, Dębina, Garaszewo, Garby, Giecz, Glinka, Główno, Góra, Gortatów, Gruszczyn, Hamry, Heinrichsau, Jagodno, Janikowo, Janków z młynem, Jasień, Jerzykowo wieś i holendry, Jerzyn, Jerzyńskie holendry Bitterfeld, Jezierce, Karolin, Kicin, Kliny, Kleszczewo, Kocanowo, Komandorya, Kostrzyn wieś, Koziegłowy, Krerowo, Krzesinki, Krzyżowniki, Kuracz, Łączny młyn, Łagiewniki, Libartowo, Łowęcin, Mała Górka, Maryopole, Marlewo, Mechowo z młynom, Michałowo, Minikowo, Nadolnik, Nadrożny młyn, Nowa Wieś, Nowy Dwór, Nowy Młyn, Obrzyca, Olszak Komandorski, Olszak Starościński, Opatówko, Paczkowo, Piotrowo, Pławce, Podarzewo wieś i holendry, Polska Wieś i Forbach, Poświę Swarzewska Kępa 1792 w y Ine, Prądno wieś i holcndry, PBarskic, Rabo wice, Rybitwy, Sarbinowo, Środka, Stanisze wo, Starołęka Mala i Wielka, Siępocin, Stęszewko wieś i holendry, Strumiany, Sychy Las, Swarzędz wieś, Swarzędzkie leśnictwo Streitort, świętojański młyn, Świszułkowo, Tanibórz, Trzcbibławki, Wagowo, Węglowo wieś i holendry, Wilhelmshorst, Wiorok, Wiśniowo, Wójtowstwo, Zalasewo i Zieleniec. Osady te obejmują 32913 ha 26772 włośc, i 6141 dwor. ; na powiat poznański przypada 14796 ha 13643 włośc, 1153 dwor. a na pow. środzki 18117 ha 13129 włośc, i 4988 dwor. . 2. H al. Swarzędz i Swarządz Sminrancz w r. 1366, Swanrzancz r. 1377, urzęd. Schiccnenz wś kościelna, tamże, zlewa się z miastom S. z którem tworzy poniekąd jedną całość. W r. 1366 TomiBław z S. sprzedał kapituło pozn. młyn Borowy nad Cybiną; w r. 1377 pisał się Wincenty z S. ; r. 1397 Mikołaj z Srebrnej lóry przekazał altarzyście pozn. Pomorowi roczny czyn. sz z S. i innych włości Kod. Wiclkop. ; w r. 1398 występuje Wytko Swarzędzki Akta gr. wielk. , Il, 737, a w r. 1400 Andrzej syn Wiktora zS, wikary pozn. Kod. Mazow. , str. 135. W r. 1580 było w S. 2 A łan. os, , 3 zagr. , 30 owiec i pasterz; wś tę dziedziczył Andrzej Górka, kaszt, międzyrzecki, a po śmierci jego w r. 1592 Piotr Czamkowski; późniejszymi dziedzicami byli Zygmunt Grudziński j 1653, Adam Antoni Opaliński, potem Koźmińscy z Iwanowic do 1792, Jan Klug, kup. poznański, około r. 1796 kaszt. Bojanowski, po nim Kasawdów, a około r. 1830 rząd pruski. Na obszarze S. założył około r. 1620 woj. Grudziński miasto, Grzymałów, dziś Swarzędzem zwane; około r. 1773 5 Teodor Koźmiński, wojewodzie kaliski, wiódł npory graniczne z p. Lipską, kasztelanową łęczycką Konstyt. , II, 143. W końcu zeszłego wieku składały majętność i Hwarzędzką oaady Garby, Gruszozyn, Jasień, Kru zownia, Łowęcin, Swarzędz, Zieleniec i Zalasewo. Zamek istniał tu jeszcze po r. 1777; dziś nie wiadomo gdzie stał. Wś ma obecnie 27 dm. , 320 mk. 284 kat. , 36 prot. i 439 ha 287 roli, 25 łąk; czynty doch, z ha roli 1L91 mrk, z ha łąk 18 90 mrk; w tym obi zarzc objęty jest folw. 250 ha, w tom 100 ha jeziora z 2 wysepkami; właścicielem jc t Carl Hofmeyer. Przysłowie Przyjechała nędza do I Swarzędza nie wyraża, jak sądzi Weryha Darowski, żadn j miejscowości. Kś. DambokI przypui zcza, że przyblowie to powstae mogło w czasie przcBiedlenia żyduW ntMizarzy z Poznania. Kościół p. w. św. Marcina istniał już w r. 1377; w tym bowiem czacie Wincenty z S. chcąc pozbyć aię dziedzictwa swego, zeznał w obec ststy wielkopolskiego Domarata, że Dzierzkowi z sąsiedniego Lowęcina służy prawo kolatorstwa w jednej trzeciej części Kod. Wielk. , n. 1738. W miejscu starego, drewnianego, stanął około r. 1638 nowy z cegły, do którego przybudowano później niektóre części a 1792 r. wieżę w formie piramidy 90 stóp wysoką. Pod kościołem w grobowcu sklepionym spoczywają zwłoki niektórych Koźmińskich. Al tary a p. w. św. Różańca, założona w r. 1752 przez Teodora Koźmińskiego, wcieloną została do probostwa w r. 1796. Ta altarya z bractwem rożańcowem miała osobnego księdza promotora ob. kś. Dambck, Opis 8. i parafii, zamieszczony w Kuryerze poznańskim z r. 1886. Par. , liczącą 1474 dusz, składają Gortatowo, Gruszczyn, Jasień, Kruszewnla, Łowęciu, Nowa Wieś, Nowy Młyn, Paczkowo, Swarzędz miasto i wieś, Zalasewo i Zieleniec. Kapliczkę zamkową utrzymywali Koźmińscy około 1777 r. Szkoła przy kościele istniała w r. 1695. Obecnie znajdują się szkoły par. w Łowęcinio i w mieście Swarzędzu. Szpital kościelny wspominają wizyty z r. 1638 i 1725; zabezpieczony w r. 1647 na synagodze poznańskiej kapitał 200 złotych, od którego pobierał odsetki, przepadł w r. 1775. Obecny fundusz na utrzymanie ubogich iskłada się z 55G2 mrk. S. jest miejscem urodzenia r. 1815 Pauliny z Lauczów Wilkońskiej, powieściopisarki i żony znanego humorysty, który w swoich Ramotkach ponaieścit zabawną anegdotę p. t. Napoleon i Źydki ze Swarzędza. E. CaL Swarzcjdzkie 1. jezioro, 3 kim. długie, 0 6 kim. szerokie, zasilają wody Cybiny, która płynie przez jezioro, i strugi od Zalasewa; wybrzeża są wzgórzyste; na wschód, rozłożyły się wś i miasto Swarzędz, na zach. nie ma osad. Najeż, są dwie wysepki, Cybina wchodzi do jez. między Gruszczynem i Gortatowem; wypływa pod Zieleńcem. 2. le śnictwo, niem. iStreUort, ma 1 dm. , 7 mk. 3 kat. , 4 prot. i 529 ha obszaru dwor. 16 roli, 487 lasu. Rozciąga się między Poznaniem i Swarzędzem, tudzież między drogą żel. pozn. gnieźnieńską i traktem poznańskowarszaw skim. 3. S. Piaski, niem. Schwermnzer Sclmss Hiaadwache na wschód od Poznania, wzdłuż praw. brzegu Cybiny, od młyna Świętojań skiego do Łącznego, są po większej części za gajone i służą za pola do strzelania dla woj ska. E. Cal. warzów, wś nad Wisłą, pow, dąbrowski. Leży w dolinie Wisły, w zn. 180 mt. npm. , przy o ośeińcu z Dąbrowy 3 7 kim. do Odmętu. Par. rz, kat. w Oleśnie. Chaty, w liczbie 102, rozłożone są nad pot. Breniem praw. dopł. Wisły. Potok ten dzieli się na obszarze wsi i amiona, obejmujące obszerny ostrów; na zachodnie ramię tworzy dosyć duży staw. Swarzędzkie Ondr Swata-Mara Obszar wiek. poN. bar. Konopki wynot i 23 mr. roli, 5 mr. łąk, 5 mr. pastw, i 1563 sążni kw. lasu; pos. mn. ma 771 mr. roli, 86 mr. łąk, 136 mr. pastw, i 7 mr. lasu. Ludność wynosi 577 dusz, 564 rz. kat. i 13 izrael. Za Długosza L. B. , II, 431 S. opłacał dziesięcinę warta grzyw. kościołowi w Oleśnic. W 1581 Pawiński, Małop. , 233 S. był własnoś ią kasztelana sandom. , który płacił od 9 kmieci, 2 i 7 łana, 11 zagr. z rolą, 4 icomor. z bydłem i 2 komor, bez bydła. S. graniczy na płd. z Rudą i Kozubowem, na zach. z Ole snem, na wschód z Gruszowcm, a na płn. z Breniem Konopką. Mac, SwataMara, węg. SzentMaria, wś, w hr. liptowskiem; kościół katol, paraf. , sięgający czasów zaprowadzenia chrzesciaństwa w Węgrzech. Parafia założona w XII w. ; w pobliżu kościoła stał niegdyś zamek, zburzony r. 1425 przez czeskich taborytów. Wś ma 373 mk. Swati Jan, węg. SzentA any, SzentJanos, niem. St. Johaim, wś, w hr. liptowskiem, silne źródła wody szczawiowej. Kościół par. katol. , zbudowany na skalo wapiennej, w grobach doskonale zachowane zwłoki osób zmarłych przed 200 laty. Kościół par. ewang. Wś ta jest kolebką i własnością rodziny magnackiej SzentIvany; 1072 mk. Swati Jiii węg. SzentGyo gy, niem. St. Georr wś, w hr. szaryskiem; kościół katol, paraf. , 67 mk. SwatiMartill, weg. SzentMarton niem. StMcüHm, wś, w hr. liptowskiem, 411 mk. ; kościół katol, filialny. Niegdyś siedziba templaryuszów. SwatiMiclial, węg. SzentMihahj yjk w hr. liptowskiem; kościół katol, filialny, 141 mk. Swati xMikiilasz, S; . Mikołaja węg. LiptoSzent Miklos, niem. St. NkolaitSj mko, w hr. liptowskiem, nad rz. Wagiem; starożytny kościół katol, paraf. , synagoga żydowska, gorzelnia, browar, liczni rzemieślnicy i kupcy, żegluga po Wagu, jarmai ki i targi. Siedziba urzędu hrabstwa, z pięknym gmachem Comiłatshatta, st. dr. żel. koszyckobogumiń skiej, 2849 mk. Swati Ondrej 1. węg. SzentA idms, niem. St. Andre, wś, w hr. spiskiem; kościół katol, filial. , zdrój szczawiowy, 118 mk. 2. Św. O. , węg. SzentAndms, niem. St. Andree, wś, w hr. liptowskiem; kościół katol, paraf. , 369 mk. Swati Peterj węg. SzentPeter, wś, w hr. liptowskiem; katol, kościół filialny, kościół par. ewang. , uprawa roli, chów owiec, 690 mk. Swatkij wś nad rzką Izlą, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Kniahynin, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Oskierków, Marcyanowo, o 9 w. od gminy a 52 w. od Wilejki, ma 10 dm. , 103 mk. 49 dusz rewiz. w 1865 r. . Była tu cerkiew prawosł, drewniana. S vatki9 sioło nad rz. Grupą, pow. hadziacki gub. połtawskiej, o 16 w. na płn. od Hadziacza, ma 340 dm. , 2707 mk. SwatnOj wyb. do Osia, pow. świecki, 5 dm. , 41 mk. SwatowOj dobra, pow. Icpclski, w 2 okr. pok. do spraw włośc, gm. Stanisławowo, w 1863 r. 99 dusz rewiz. Swaty, w XVI w. Swaty, wś i fol. , pow. garwoliński, gm. i par. Ryki, odl. 35 w. od Garwolina, ma 89 dm. , 594 mk. W 1827 r. 90 dm. , 619 mk. Dobra Swaty składały się w 1882 r. z fol. 8. i Wiktoryn, rozl. mr. 861 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 332, łąk mr. 33, past. mr. 3, lasu mr. 218, os. młyn. mr. 1, nieuż, mr. 30; bud. mur. 2, z drzewa 5; płodozm. 6pol. , las urządzony; fol. Wiktoryn gr. or. i ogr. mr. 238, zarośli mr. 5, nieuż. mr. 2. Wś 8. os. 68, mr. 1625. Według reg. pob. pow. stężyckiego z r. 1569 wś król. S. , w par. Ry ki, należąca do ststwa stężyckiego, miała 24 łany, 20 zUgr. , 2 komor. , 2 rzcm. Pawiński, Małop. , 339. Br. Ch. Swawola al. Siüyivola wś, pow. olkuski, gm. Cianowice, par. Biały Kościół. Leży po między Białym Kościołem a Szycami, po nad doliną Prądnika, ma 10 dm. W 1827 r. wś rząd. , ma 8 dm. , 57 mk. Zdaje się, że jest to ta sama osada którą Długosz L. B. , II, 52 opisuje pod nazwą Wyschowa alias Wyżowa. W XV w. stała tu karczma królewska z rolą, dająca dziesięcinę do kościoła W. W. Św. w Krakowie, wartości do 2 grzyw. Należała do par. Biały Kościół. Br. Ch. S vawoIa, niem. Schwolow, dok. 1240 Zoloio, wś w Pomeranii, pow. słupski, paraf, kat. Słupsk. R. 1240 nadaje ją Świętopełk Krzyżakom ob. Perlbach P. U. B. , str. 61. Swawola ob. Sobiewola. Swedern niem, os. , pow. szyłokarczemski, st. p. Szyłokarczma; 1 dm. , 11 mk. Swehpaine, amp; wehpaine, rzką w Kurlandyi, jedna z trzech strug, dających początek rzce Ter weta Tehrwitte, Terpentyna. Swehtaine, jezioro w okr. goldyngeńskim, w par. Frauenburg Kurlandya. Swelite, rz. w Kurlandyi, lewy dopływ rz. Aa; ob. Szweta. Swehthof Szzrehtho 1. G oss, folw. dóbr koronnych KronWuerzau, w okr. mitawskim, pow. dobleński, par. mitawska Kurlandya. Znajdował się tu letni zameczek książąt kurlandzkich, otoczony pięknym ogrodem. 2. S. Klei7i folw. , tamże. 3. S. Bewehrt, dobra koronne, tamże. 4. S. al. Pastoratshaefchen, fol. należący do probostwa mitawskiego. 5. S. Lieiaeuy folw. dóbr prywatnych Auzenburg, w okr. mitawskim, pow. i par. dobleńska. Swejka, szczyt górski w Beskidzie lesistym, nad pot, Czertyżnianką, na obszarze gm. Swejsznie Ropki pow. gorlicki i Czertyżnego pow. grybowski. Wzn. 788 mt. Swejsziiie, wś, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. Niestaniszki, okr. wiejski i dobra Chomińskich, Dobro wlany, o 14 w. od gminy a 59 w. od Święcian, ma 15 dm. , 14G mk. kat. w spisie z 1865 r. podano iylko 3 du8ze rewiz. . Swcliiia dok. 1283, Hiru, q; a pod Sopotem, pow. wejherowski ob. P. U. 1 gt; . v. Pcrlbach, sir. 646. SwelllilwiCZC, ob. Schwfttiuneltcitz. Sweilteil 1. iStviefmttJd üi, jezioro, w pow. Kclbur. skim Kurlandya, w okolicach lUukHzty, wysoko położone ob. t. V, 899. 2. S. 5 łotcw. Swentmujkt, , w ś i dobra pryw. , w okr. sclburskim, pow. i par. ilukszieńska. Posiada kościół katol. p. w. św. Trójcy, wzniesiony w 1800 r. przez hr. Kazimierza Zyberga, filialny par. Ilłukszta. Swcntoroga, dolina przy ujściu Wilenki do Wilii, pierwotna osada późniejszego Wil na, na której w 1272 r. ks. litewski Swiniorog czy też yn jego Germont, w lesie dębo wym miał wznieść ołtarze u a cześć Perkuna i rozniecić ogień święty, postanowiwszy tu arcykapłana KrywcKriwejte i innych oTiarników a miejsce to na groby czyli całopale nie zwłok książęcych przeznaczyć. Porów. Wilno. J. Krz, Swentufia, ob. Święta 3. Sweprawice Zcepraiaici i Zcepaulci w r. 1136, Sweprcmkze 1265, Sweprauke w 1357, os. niegdyś, w okolicy Żnina. Bulla Innocentego II z r. 1136 wymienia między posiadłościami arcyb, gnieźnieńskich S. z kmieciami Kusz, Krotosza, Osłab, Suliwy, Radost, Kochan i Domawy; r. 1265 arcyb. Janusz zamienił S. i Swierczewo na część Ostrowitego, należącą do Wincentego syna Aleksandra; r. 1357 arcyb. Jarosław przekazał dziesięcinę z S. kościołowi w Chomiąży. Odtąd nikną S. , które niektórzy uważają za dzisiejsze Podawy, pod Gąsawą, w pow. szubińskim. Nazwę 8. znachodzimy w Czechach, n. p. Sveprayice Seiprawitz i Svjepravice Siprawitz, a pokrewne Sieprawice w Lubelskiem. JEJ. Cal Sweredówka al. Swerydówha i domów w Pieniakach, pow. brodzkim. Swerszutten w dok. , ob. Dzwkrzxittj i Memguth. Swerydy al. Na Swerydach grupa domów w Mostach Wiolkicbj pow. żółkiewski. Swerzow. po węg. Svirzso, wś, w hr. szaryskiem, kościół katol, filial. , gr. katol. filial. , łąki, lasy, 342 mk. Sweta, rzeczka, pow. szawelski ob. Lylbinr i Liżyhi, ob. Sziveta, Swe chy i. pow. ciechanowski, ob. Konarzewo S. 2. S. , pow. przasnyski, ob. BapatyS, 3. S. Fhskkj wś włośc. , pow. przasnyski, gm. BugzyPloskie, par. Janów, odl. o 26 w. od Przasnysza, ma 3 dm. , 43 mk. , 23 mr. Swc dów 1. Królewski, wś włośc, nad rzkr Moszczenicą, pow. brzeziński, gm. Bratosze wice, par. Szczawin, o 3 w na zach. od Strykowa, ma 20 dm. , 235 mk. , 700 mr. w lośc. , szkołf początkową. W 1827 r. było 22 dm. , 105 mk. Według lustracyi z 1569 wś Swę dów szlachetny Jan Żeligowski dzierży w starej Hummic, łan. 3Vjj wójtowstwa łan. 2 Lunir. , V, 263. W 1576 Jan Żeligoski płacił od 3V2 łan. , 1 zagr. , 1 karczmy, 4 rzcm. , 8 osad. i 2 łany wójtów. Pawiński, Wiclkp. , II, 88. 2. S. jSdacJłecIa kol. , młyn, karcz, nad rz. Mosz czenicą, pow. brzeziński, gm. Dobra, par. Szczawin. Jest to wś przyległa z S. Królew skim; kol. ma 4 dm. , 45 mk. , 146 mr. włośc; młyn 1 dm. , 10 mk. , 34 mr. dwór. ; karcz. 1 dm. , 6 mk, , 2 mr. W 1827 r. było 8 dm. , m mk. Na początku XVI w. łany km. dawały dziesięcinę prebcndzie łęczyckiej, zaś pro boszczowi w Szczawinie mesznepo3 kor. ży ta i 3 owsa z łanu; wójtowstwo zaś dawało dziesięcinę pleb. w Szczawinie Łaski, L. B. , II, 390. Br. Ch. Swcjdrilia, rzeczka, bierze początek na obszarzc wsiLipjcze, w gm. Tokary, pow. tu reckim, z mokrej niziny, płynie na płd. do wsi Rzezawy, odtąd zwraca się na zach. , płynie przez Chrosno, Gać Kaliską, Raszewy, skręca ku płn. zacb. do Koźminka, po za Osuchowem skręca na zach. płynie pod os. młyn. Muro waniec, tworzy tu duży staw i rozdwaja swe koryto w mokrej nizinie. Dalej zmienia kie runek zachodni na płd. zach. , płynie na kol. Józefinę, Dęba, Rozdziały, Nędzarzcw, Stare Miasto Kalisz i na obszarze tej wsi uchodzi do Prosny z praw. brzegu, o kilka wiorst po wyżej Kalisza. W górnym biegu aż po Ko źminek nosi niekiedy nazwę Gajowa i pod tą nazwą została opisaną ob. t. II, 440 jako le wy dopływ Swędrni. Rzeczka ta wspomnianą już jest w dok. Innocentego II z 1136 r. pod obecną nazwą aqua Zvandri. Ujście S schodzi się prawie z ujściem Cieni. Długa około 5 mil. Br. CŁ Swądrowy Most, wś, pow. ostrołęcki, gm. Dylewo, par. Ostrołęka Kadzidło. W 1827 r. było 8 dm. , 46 mk. Swądzieniewicc al. Swi dzienieJewice, wXVI w. Swyaclzanowicze Szedzanotmjcze 1552 Szwię dziemewŁce, wś i dwa fol. , pow. łaski, gm. Zapolice, par. Zduńska Wola, odl. 10 w. od Łasku; wś ma 10 dm. , 111 mk. ; fol. lit. A. 2 dm. , 31 mk. ; fol. lit. B. 3 dm. , 34 mk. W 1827 r. było 11 dm. , 107 mk. W 1882 r. fol. Swędzieniewice rozl. mr. 764 gr. or. i ogr. mr. 491, łąk mr. 40, pastw. mr. 40, wody mr. 2, lasu mr. 68, zarośli mr. 100, nieuż. mr. 23; Świacica bud. mur. 5, z drzewa 11, las nieurządzony, wiatrak. Wś os. 29, mr. 148 według innych danych 184 mr. ; wś Nowo Miasto os. 100, mr. 366. Na początku XVI w. należy do par. Ma rzeniu. Łany kmiece dają dziesięcinę arcyb. gnieźnieńskiemu a pleb. swemu tylko kolędę, łany folw. dziesięcinę pleb. w Marzeninic Łaski, L B. , I, 483. Według reg. pob. pow. szadkowskiego z r. 1552 wś S. , w par. Marzeniu, miała 10 osad. , 3 lany Paw. ński, Wielkp. . II, 242. Br. CL Świacica 1. lewa odnoga rz. Hajny, w pow. borysowskim, w gm. Ziembin, ma około 5 w. długości; łączy się z korytem głównem naprzeciwko wsi Muroźnej. 2. S. , rzką w pow. bobrujskim, prawy dopływ Uly. A, JcL Świacie, pow. . święciański, ob. Uświacie. Świaciec, jezioro, w pow. borysowskim, w gm. Jurcwo, pomiędzy jeziorami Wialikoje i Małojc, w lesistej, nizinnej i dość odludnej miejscowości; około 1 2 w. długie i prawic ty leż szerokie. W porze zimowej odbywa się tu rybołówstwo. A. Jel, Świack l. folw. centr, rozległych dóbr, w pow. augustowskim, gm, Wołłowiczowce, par. Teolin, leży o 3 w. na płd. od Sopockiń i Teolina, około 20 w. na płn. zach. od Grodna a 51 w. od Augustowa. Zarówno główny fol. jak i dobra, należące w XVIII w. i pierwszej połowie XIX w. do rodziny Wolłowiczów, rozpadły się na kilka części a S. Górny, dziś S. Górskich, fol. i dobra, posiada pałac po Wołłowieżach, ogród angielski i owocowy, staw zarybiony; była toż oranżerya i pasieka. Znajduje się tu obecnie fabryka arowa mączki kartoflanej, mogąca przerabiać do 200 korcy dziennie. Istniała tu dawniej sławna stadnina hr. Michała Wołłowicza. W 1870 r. było 9 dm. , 55 mk. ; 1827 r. 4 dm. , 29 mk. Część Swiack Górskich składała się w 1884 r. z folw. S. i Gulbińszczyzna, rozl. mr. 1646 fol, S. gr. or. i ogr. mr. 337, łąk mr. 144, past. mr. 114, lasu mr. 756, nieuż. mr. 31; bud. mur. 9, z drzewa 14; płodozm. 8pol, las urządzony; fol. Gulbińszczyzna gr. or. i ogr. mr. 211, łąk mr. 47, nieuż. mr. 6; bud. mur. 1, z drzewa 3; płodozm. 8pol. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś Soniczo os. 23, mr. 417; wś Pieszczany os. 13, mr. 258; wś Radziwiłki os. 19, mr. 337; wś Wasaraby os. 9, mr. 61; os. Carewo os. 1, mr. 104. b Świack Jasudów dawniej S. Wołłowcza, folw. , ma 9 dm. ,, 80 mk W 1827 r. 4 dm. , 41 mk. Część Świack Jasudów składała się w 1889 r. z fol S. , Wasaraby, Jasudów, Świaczkowszczyzna i Klimowszczyzna, rozl, mr. 3642 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 606, łąk mr. 87, pastw. mr. 17, lasu mr. 1743, nieuż. mr. 72; bud. mur. 17, z drzewa 4; płodozm. 13pol. ; fol. Wasaraby gr. or. i ogr. mr. 231, łąk mr. 11, lasu mr. 52, nieuż. mr. 8; bud. z drzowa 4; fol. Jasudów gr. or. i ogr. mr. 350, łąk mr. 59, pastw. mr. 5, lasu mr. 61, nieuż. mr. 25; bud. mur. 5, z drzewa 8; fol. Swiackowszczyzna gr. or. i ogr. mr. 112, łąk mr. 67, pastw. mr. 7, nieuż. mr. 5; bud. z drzewa 4; fol. Klimowszczyzna gr. or. i ogr. mr. 88, łąk mr. 8, pastw. mr. 16, nieuż. mr. 13; bud. z drzewa 2; lasy urządzone, gorzelnia, młyn wodny, pokłady wapna. W skład dóbr wcho dziły poprzednio wsi wś Wołłowiczowce os. 35, mr. 879; wś Nowosady os. 18, mr. 368; wś Balenięta os. 28, mr. 465; wś Nowiki os. 20, mr. 218; wś Tartak i Nowosiołki os. 15, mr. 179; wś Aleksandrowo os. 2, mr. 33. a S, al. Kolakowszczyzna fol. , pow. augustowski, gm. Wołowiczowce, par. Lipsk. Nie podany w nowszych spisach urzęd. W 1827 r. było 6 dm. , 40 mk. d S. Szaniawskich, zapewne ta sama część, która należała do Szefera. c S. Szymkowce, ob. Szymkowce, 2 Ś. , wś, pow. sejneński, gm. i par. Berżniki, odl. od Sejn 8 w. , ma 9 dm. , 67 mk. W 1827 v. 5 dm. , 42 mk. Br, Cli. Świack 1 al. , folw. , pow. dzi sieński, w Świackie, w 2 okr. pol. , gm. Jody, okr. wiejski Terezyanów, którego był attynencyą. Około 1840 r. nabyty przez Klemensa Fedorowi cza, dziś wlasnośó syna jego Kazimierza, ma 293 dzies. 2. Ś. , Swiedzk al. Swiedzkoje, wś nad rz. Świedź, w pobliżu ujścia do niej rzki Świerchini, pow. rzeczycki, o 2 w. od koryta Berezyny, o 1 w. od traktu poczt, bobrujskorzeczyckiego, w gm. Horwal, ma 35 osad; cer kiew p, w. św. Eliasza, w 1851 r. zbudowana przez właścicielkę Horwala, Maryę Chołodowską, ma około 1000 parafian i z dawnych za pisów przeszło 11 2 włóki gruntu. Za poddań stwa należał S. do dom. Horwal; niegdyś kró lewszczyzna. A. Jel. Swiackaja, osada nad rzką Czesią, pow. surazki gub. czernihowskiej, o 90 w. od Snraża a 342 w. od Czernihowa, ma 430 dm, , 2559 mk. , dwie cerkwie jednowierców. , Do sady należy 2018 dzies. Mieszkańcy trudnią się rolnictwem, sadownictwem i ogrodnictwem, a także pszczelnictwem do 870 ułów. Przemysł rękodzielniczy prawie nie istnieje; kołodzieje tutejsi wychodzą na zarobek do gub. mińskiej. Ruch handlowy dosyć rozwini ety; odbywa się tu 4 jarmarki doroczne oraz targi dwa razy na tydzień. Osada, jako słobodą, założoną została w końcu XVII w, Swiaćkiewicze, okolica szlach, i folw. pryw. z dworem, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , o 50 w. od Lidy, 14 w. od Ejszyszek, 2 dm. , 15 mk. katol. Swiackowszczyzna, pow. augustowski, gm. Wołowiczowce, par. Teolin, ob. , Swiack. Świacz, ob. Swiedź. Świasizica Świanowo Świanowszczyzna Świat Swiat Świada, ob. Swiedź. Swiadka al. Swiatka, w Kieleckiem, część majoratu rząd. Kownatki. Świadkowa ob. Nieznajowa, mylnie zamiast Swiątkowa. Świadnów, wś nad rz. Ostrawicą, w Morawii, pow. i okr. sąd, Mistek, ma 786 mk. ; ob. Ostrawica, Świadoście, jezioro w pow. wiłkomicrskim, na północ od mka i. n. , otoczone łąkami, 2 1 2 w. dł. , 3 4 w. szer. Świadoście, żmujdz. Swiadasej, mko i dobra nad jez. Ołowszą, pow. wiłkomierski, na pograniczu nowoaleksandrowskiego, okr. pol. Onikszty, gm. i par. Swiaduście, o 59 i 60 w, od Wilkomierza, przy drodze bocznej z Komaj do Witkomierza, na północ od Onikszt, Ma 64 dm. , 903 mk. , kościól katol. paraf. , 2 kaplice katol. , dom modlitwy żydowski, urząd gminny, szkólkę wiejską. Kościół p. w. św. Michała Archan. , wzniesiony z drzewa w 1575 r. przez ks. Mikołaja Kadziwilla. Dwie kaplice koło kościoła i na cmentarzu kaplica giobowa fundowana około 1848 r. przez Lucyana hr. Morykoniego dla swej żony Maryi z Lopaciilskich. Parafia katol. , dekanatu uciańskicgo, 3207 wiernych. Kaplica N. M. P. w Ołotach. Gmina składa się z 9 okręgów wiejskich starostw, obejmuje 46 nomenklatur, mających 967 mk. włościan. W okolicy uprawa lnu. S. należało niegdyś do klucza birźańskiego ks, Radziwiłłów, którzy tu zbór kalwiński założyli. Duchowny przy zborze tym pobierał pensyą i ordynaryą ze skarbu książęcego. W 1784 r. zbór tutejszy afiliowany był do zboru sołomiejskiego. Dziś w całej parafii niema ani jednej osoby wyznania reformowanego i niepozostało się nawet tradycyi ustnej o ich bytności tutaj. Kościół katol. miał się znajdować przez pewien czas w ręku kalwinów, wkrótce jednak został zwrócony katolikom. W 1596 r. ks. kardynał Jerzy Radziwił uposażył go nadaniem ziemnym. W zeszłym wieku Ś. nadane było przez ks. Karola Radziwiłła panie kochanku Leonowi Borowskiemu, przeszło następnie do rodziny hr. Morykonich i do dziś pozostaje w ich posiadaniu. Świadowo 1. wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Plissa, okr. wiejski i dobra, da wnie Rudominów, następnie Wańkowiczów, Horki, o 15 w. od gminy a 38 w. od Dzisny, 6 dm. , 55 mk. w 1865 r. 24 dusz rewiz. . 2. S. al. Świady, folw. i dobra nad jcz. t. n. , pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Prozoroki, okr. wiejski Ziabki, o 6 w. od gminy a 39 w. od Dzisny, 1 dm, , 43 mk. w 1865 r. 21 dusz rewiz. ; własność Rudominów. J. Krz. Świady 1. jezioro w pow. dzisieńskim, do 2 w. długie i 300 saż. szerokie, pod folw. t. nazw. 2. S. , folw. , pow. dzisieński, ob. Świadowo. Świady al. Świada, wś i dobra w pobliżu rz. Essy, pow. borysowski, w 1 okr. pol. i par. katol. Chołopienicze, gm. Wołosewicze. W XVIII w. dobra należały do Żabów. Ta deusz Żaba, podkomorzy wileński, uregulo wawszy swoim kosztem koryto rz. Essy, wy robił sobie na sejmie 1775 r, prawo pobiera nia opłaty za spław drzewa ob. Vol. Leg. , VIII, fol. 695. W pierwszej połowie b. stulecia dobra S. były własnością Platerów, składały się z 17 wiosek, mających 722 włośc. płci męz. Obecnie wś ma 31 osad; cerkiew p. wcz. św. Koźmy i Damiana, crekcyi Ta deusza Żaby, opatrzona funduszem ziclmnym w ilości 150 morgów pola i łąk, liczy do 1500 parafian, ma kaplicę p. wez. św. Eliasza w Rudni. Od 1870 r. dobra należą do mieszczańskiej rodziny Halawa, mają 19052 dzies. ziemi dworskiej; gorzelnia, 4 karczmy, mlyn z foluszem. Grunta wzgórzystc, w okolicy duże lasy, łąk obfitość. A. Jel. Świasizica, rzka w pow. borysowskim, pra wy dopł. Essy, ma początek w lesistych moezaracli pomiędzy folw. ReutPolc i zaśc. IwanBor. W pobliżu źródeł przybiera z pra wej strony strugę Usiewierdzinkę, upłynąw szy 6 w. w kierunku północnym dociera do granicy powiatu lepelskiego i na przestrzeni 3 w. zatoczywszy tąż granicą koło na zachód i przyjąwszy z praw. strony rzeczkę Starobinkę, płynie ku wsi Swiadzica, poniżej której uchodzi do Essy pod osadą Wiły, na granicy pow. borysowskiego i lepelskiego. Długa przeszło 2 mile. Wiosną spławia drzewo z la sów okolicznych do Essy. Z powodu małego spadku młynów nie ma. A. Jel. Świadzica, wś nad rzką t. naz. , dopł. Essy, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Wołosowicze, ma 19 osad. Dawniej należała do dom. Swiady par. prawosł. , Żabów, następnie Platerów. Grunta lekkie, w okolicy duże lasy, łąk i pastwisk obfitość. Świaniszki, okolica szlach. nad rz, Wersoką, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , o 39 w. od Lidy. 3 w. od Ejszyszek, 2 dm. , 13 mk. katol. Świanowo, ob. Sianowo. Świanowska Huta, ob. Slumwska Huta. Świanowszczyzna, okolica szlach. nad strum. Dołomanem, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , I o 42 w. od Lidy, 29 w. od Wasiliszek, 2 dm. , 8 mk. kat. A. T. Świat, .. ., ob. Święc. ,. . i Święt. .. . SwiatNowy 1. al. NowySwiat, fol. , pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, par. katol. Worończa. 2. Ś. N. al. NowySiciaty wś, w pobliżu kotliny rzki Kołpienicy, dopł. Szczary, pow. nowogródzki, w 3 okr. pol. Nowa Mysz, gm. Stołowicze, Świaniszki Świada Swiadka Świadkowa Świadnów Świadoście Świadowo Świady Świadzica Świada Swiatoje Świate ma 7 o. sad; miejscowość lokko falista, bezleśna, grunta urodzajne. A. Jel. Świate, wś, pow. dubieński, nad stawern uformowanym przez rzkę Czerniawkę, wpa dającą do Zbytenki, która połączywszy się pod Ostrogiem z Wilią, wpada do Horynia; gleba piaszczystogliniasta. Położona na brzcbu obszernych lasów hurbieńskich, należących do dóbr mizockich. Wś ta zostaje obec nie w posiadaniu Horbaczewskich i Sowinowskich. Przed 1816 r. należała do Duninów Karwickich, a przed 1748 r. stanowiła część ordynacyi ostrogskiej. J. D. K. Światee al. Święciec 1. rzka w gub. wołyńskiej, dopł. Horynia. 2. Ś. , rzka w pow. kijowskim, dopł. Irpcnia, ob. Bohrycu, Światełko, kuźnica, pow. kielecki, w pobliżu Humra, produkowała do 2400 cnt. żelaza rocznie. Dziś nieczynna. Swiatkówka, góra trachitowa w obrębie wsi Szczawnicy, zwana też Bryjarką ob. . Na płd. zach. stronie tej góry wytryski wały dawniej zdroje Anieli i Heleny, ktore 1867 r. zniknęły, a natomiast o 3 stopy powyżej powstało źródło Wandy. W r. 1875 1876 badał je prof. Radziszewski. Światłe, jezioro, w pow. święciańskim, pod zaśc. Kretowszczyzna. Światlowizna, os. nad strum. Oleśnicą, pow. sieradzki, gm. Majaczęwice, par. Stolec, odl. 23 w. od Sieradza; ma 1 dm. , 13 mk. kat. , 30 mr. Światłowo, projektowana w r. 1438 nazwa dla Przygodzi, w pow. kaliskim, później odolanowskim. Swiatock al. Swiatockie, wś nad jeziorem, pow. radomyski, na pograniczu pow. owruckiego, w 4 okr. pol. , gm. i par. praw. Chabne o 6 w. na płd. zach. , o 104 w. od Radomyśla, ma 603 mk. 650 podług Pochilewicza, uwłaszczonych na 1185 dzies. Wś ta w 1415 r. należała do dóbr katedry Sofijskiej w Kijowie, następnie weszła w skład klucza chabeńskiego, należącego obecnie do Horwatów. Swiatoje 1. sioło, pow. rohaczcwski, gra. Horodziec, ma 103 dm. , 795 mk. 2. Ś. , ob. Święte. Światonia al. Swiatunia, wś włośc. , pow. turecki, gm. Zelgoszcz, par. Wielenin, odl. od Turka 29 w. , ma 9 dm. , 63 mk. W 1827 r. 11 dm. , 65 mk. ŚwiatoniowaWola, pierwotna nazwa Monanasterza, Światopolszczyzna, wś, pow. dzisieński, ob. Połkowszczyzna. Świetopołcz, zaginiony gród nad Dnieprem, w pov7. kijowskim, na miejscu którego zaległa dziś wś Wytaczów ob. . Światopółka, rzka w gub. mińskiej, prawy dopływ Jasiołdy. Świaioslaw al. Świętosław, przys. Skolego, pow. stryjski, Światoszyce, sioło, pow. Horccki, gmina Światoszyce, w pobliżu mka Dąbrowny Dubrowny, posiada zarząd gminny, ambulatoryum. Gmina ma 6665 mk. 1638 męż. , 1701 kob. i 3326 dzieci. W gminie znajduje się 2064 dzies. lasów prywat. i 2384 włościań. Światoszyn, folw. i dobra nad Nicmnem, pow. władysławowski, gm. Światoszyn, par. Poniemoń, odl. od Władysławowa 49 w. , ma 78 mk. W 1827 r. 2 dm. , 26 mk. Fol. Ś. rozl. mr. 1456 gr. or. i ogr. mr. 373, łąk mr. 187, past. mr. 74, lasu mr. 823, w odpadkach mr. 85, nieuż. mr. 140; bud. mur. 5, drewn, 9; płodozm. 4pol, lasy nieurządzone, wiatrak. W skład dóbr poprzednio wchodziły wsi Kruki os. 44, mr. 50; Jagieniszki os. 11, mr. 325; Juszki os. 2, mr. 80; Kulnie os. 3, mr. 94; Soboliszki os. 3, mr. 75; Norejki os. 4, mr. 180; Ejciuny os. 6, mr. 254; Pipliszki os. 10, mr. 79; Borowiszki os. 6, mr. 10; Bożyszki os. 2, mr. 80; Pojżdogi os. 3, mr. 125; os. Androniszki mr. 35; os. Raponiszki mr. 50; os. Ziemłówka mr. 29. Ś. gmina ma 5001 mk. , 14, 116 mr. obszaru. Należy do sądu gm. okr. IV w os. Lokajcie 16 1 2 w. , st. p. Szaki. W skład gminy wchodzą Androniszki, Antoźele, Antubiszki, Bertule, Borowiszki, Bożyszki, Czerbiszki, Duleńczyszki, Ejciuny, Ejginy, Gieguże, Golonkowo, Gierdziuny, ligo wo fol. , Iłgowo Małe, Jagieniszki, Jakubańce, Juszki, Katele, Kłongie, Kmietyszki, Krejwic, Kretkompie, Kruki, Kulnie, Ku miocie, Lepołatele, Mieszkieluny, MisiunyHrynce wicza, M. Olszewskiego, Minkiszki, Morgowo, Morki, Norejki, Pamiątka, Pesel, Pipliszki, Pojeziorki, Pojżdogi, Połobie, Poniemoń, wś i fol. , Potasze, Prościuny, Pujdaki, Puniszki, Raponiszki, Rymaniszki, Soboliszki, Sutki, Sutkiszki, Syberya, Światoszyn, Świrgały, Szoryszki, Terwidany, Tubiszki, Tucie, Twirbuty, Tyrmiany, Urlikis, Wedegiszki, Wojdgiry, Ziemłówka, Zygmontyszki, Żejmy, Źemajtele i Żukle. Br. Ch. Światoszyn al. Światoszyński, las koło wsi Bielicze, w pow. kijowskim. W lesie znajduje się uroczysko Strelniki. ŚwiatoTroickoje al. Troickoje al. Wolchonskoje, mko nad rzką Tiligulą, pow. ananiewski gub. chersońskiej, o 25 w. na płd. wschód od Ananiewa, ma 192 dm. , 929 mk. , cerkiew, targi, st. poczt. Założone w 1829 r. Światozierje, jezioro, w pow. borysowskim, w obrębie gm. Bytcza, w pobliżu wsi Dubieni, długie 3 4 w. , szerokie 1 2 w. ; brzegi ma wyniosłościami lesistemi otoczone. A. Jel. Światyłowicze al. Świetiłowicze 1. wś, pow. mohylewski, gm. Nieżkowka, ma 23 dm. , 142 mk. , z których 20 zajmuje się garncar Swiatock Swiatkówka stwem. 2. S. 2, wś, tamże, ma 24 dm. , 129 mk. , z których 20 zajmuje się garncarstwem. 3. Ś. , sioło, pow. rohaczewski, gm. Stołbuny, ma 119 dm. , 377 mk. ; szpital wiejski. Światyłowka, sioło nad rzką Krzywą Rudą, pow. kremienczucki gub. poltawskiej, o 61 w, na płn. zach. od Kremienczuga, ma 406 dm. , 2985 mk. Śwlatyszki, wś, pow. święciański, w 3 okr. pol, gm. Janiewo, okr. wiejski Słowiki, o 31 2 w. od gminy, w 1865 r. 9 dusz rewiz. ; należala do dóbr Lasunowo Zasztowtów. Swiażk al. Swijażsk, mto powiat. gub. kazańskiej, na praw. brzegu rz. Swiagi, w pobliżu ujścia jej do Wołgi, odl. o 37 w. na płd. zach. od Kazania, zbudowane na wzgórzu, otoczone nizinami, zalewanemi podczas przyboru wiosennego wodami Wołgi i Świagi. Ma 6 cerkwi 1 drewn. , monaster męzki i żeński, 322 dm. 8 mur. , 3376 mk. , 34 sklepów, szpital, szkołę powiat. i miejską, st. poczt. i przystań statków parowych. Własność miasta stanowi 2 dm. drewn. , młyn wodny, prawo rybołówstwa na rz. Swiadze i 1698 dzies. Mieszkańcy zajmują się drobnym handlem i wychodzeniem na zarobek do Kazania. Przemysł rękodzielniczy i fabryczny słabo rozwinięty, reprezentowany był w 1868 r. przez 140 rzemieślników i 2 małe zakłady przemysłowe. Targi odbywają się co tydzień w niedziele. Mto założone zostało w 1551 r. z polecenia Iwana Groźnego dla powstrzymania napadów Tatarów kazańskich i Czuwaszów; było otoczone rowami i wałami, miało kilka wież i wrót. Od 1708 r. mto powiat. gub. kazańskiej, następnie miasto prówincyonalne prow. świażskiej, od 1781 r. mto powiat. namiestnictwa, a od 1796 r. gub. kazańskiej. Swiażski powiat leży w środkowej części gubernii, po praw. brzegu Wołgi, która od płn. i zachodu stanowi jego granicę, i zajmuje 54, 22 mil al. 2623 w. kw. Powierzchnia powiatu ma spadek od płd. zach. na płn. wsch. , jest w ogóle wzgórzysta. W powiccic znajdują się bogate pokłady wapna, spotyka się nadto gips. Pod względem geognostycznym należy do formacyi triasowej. Powiat należy do dorzecza Wołgi, z dopływów której najważniejsze Swiaga z Kubnią i Buwą. Nieznaczne jeziora znajdują się wyłącznie na lew. brzegu Swiagi. Błota, również niewielkie, spotykają się w dolinie Swiagi i niektórych z jej dopływów. Pod lasami znajduje się 21 ogólnej przestrzeni. W 1867 r. było w powiecie bez mta 103, 246 mk. 2648 rozkoln. , 20, 458 mahomet. i 64 pogan, zamieszkałych w 181 osadach 2 słobodach, 40 siołach, U siołkacb, 123 wsiach i 5 drobnych osadach. W powiecie znajduje się 44 cerkwi praw. 21 murow. i 12 domów modlitwy mahomet. Pod względem etnograficznym, oprócz Wielkorus. jest tu do 25, 6 Tatarów i 1, 2 Czuwa szów. Mieszkańcy zajmują się rolnictwem, dobywaniem i wypalaniem wapna, rybołów stwem, sadownictwem, flisactwem i wycho dzeniem na zarobek. Przemysł fabryczny nieznaczny, ograniczał się w 1863 r. 2 go rzelniami, 2 młynami parowcmi, fabryką ole ju i potażarnią. J. Krz. Świące 1. al. Świecie, wś włośc. nad Bzurą z praw. brzegu, pow. łowicki, gm. Bąków, par. Zduny, odl. 5 w. od Łowicza, ma 10 dm. , 99 mk. , 295 mr. W 1827 r. 4 dm. , 34 mk. Wchodziła w skład ekonomii Zduny, w dobrach ks. łowickiego. 2. S. , os. nad rz. Moszczenicą, pow. łęczycki, gm. i par. Piątek, odl. od Łęczycy 21 w. , ma 1 dm. , 8 mk. Swiączyn 1. Swienczyno w r. 1580, niem. Friediuchseck, wś i dwór, pow. szremski, o 6 klm. na płn. wschód od Książa, na lew. brzegu Warty, między Roguskiem i Gogolewem, par. kat. Gogolewo, par. prot, i poczta w Książu Xions, st. dr. żel. na Chociczy Falkstaett o 5 klm. Zvencino w dok. z d. 6 lutego 1234 r. Kod. Wielkop. , n. 139 nie wyraża S. lecz Świątniki Schwentnig pod Wrocławiem Cod. Dipl. Sil, VII, n. 440. Co do r. 1265, 1318 i 1369 ob. Świniec lawniej Swięciec, w pow. kosciańskim. Swancza w aktach grodz. wielkop. I, n. 875 mylnie objaśniony Swiączynem, jest imieniem osobowem. Pierwszą pewną wiadomość spotykamy w reg. pob. z r. 1580, było wówczas w S. 7 półłanków os. , 2 zagr. i młyn wodny. Sejm z r. 1773 75 wyznaczył komisyę do rozsądzenia sprawy Wacława Zakrzewskiego z Skrzetuskimi o rozgraniczenie Zakrzewa, Książa, Kiełczyna i Swiączyna od Gogolewa, Zaborowa i Konarskiego Konst. , II, 283. Przy schyłku zeszłego stulecia należał S. do Ignacego Zakrzewskiego na Książu, kaszt. nakielskiego. Wieś składa się obecnie z 1 dm. , ma 3 mk. kat. i 82 ha obsz. 56 roli, 6 łąk, 10 lasu. Dwór z Dębniakiem 7 dm. , 58 mk. tworzy okrąg dwor. , mający 23 dm. , 299 mk. 231 kat. , 68 prot. i 619 ha 365 roli, 10 łąk, 150 lasu; tucz bydła; 2. Ś. , ob. Świączyńskie Holendry, F. Cal, Świączyńskie Holendry, urzęd. Swionczyn IIauland, pow. szremski, o 31 2, klm. na płn. wsch. od Książa. Graniczą z Swiączynem; par. kat. Gogolewo, par. prot. i poczta w Książu; z leśniczówką tworzą okrąg wiejski, mający 14 dm. , 74 mk. 33 kat. , 41 prot. i 282 ha 142 roli, 13 łąk, 87 lasu. E. Cal Świątki 1. al. Świętki, pustkowic na obszarze Klonowy, w pow. sieradzkim. 2. Ś, al. Świętki Rydzewo, wś drob. szlach. i włośc, pow. szczuczyński, gm. Grabowo, par. Lachowo. 3. Ś. Wertyce, wś drobnej szl. , pow. łomżyński, gm. Chlebiotki, par. Rutki, Br. Ch, Swiażk Swiączyn Światyłowka Świątkowa 1. Wielka, wś, pow. jasielski, na wznies. 494 mt. npm. , na lew. brzegu Wisłoki, u ujścia potoku płynącego od Swierzowy i przyjmującego z praw. brzegu potok Kuczki. Teren podnosi się na wschod. grani cy wsi w szczycie Kotaniu do 707 mt. , na zachod, w szczycie Ohercu do 706 mt. npm. U źródeł pot. Kuczki znajduje się źródło naf ty. Wś posiada cerkiew par. drewn. , 111 dm. , 743 mk. ; 725 gr. kat. , 8 rz. kat. par. w Żmigrodzie Nowym i 10 izrael. Wiek. pos. Jana Lewickiego wynosi 5 roli, 9 łąk, 1 ogrodu, 16 past, i 400 mr. lasu; pos. mn. 1669 roli, 744 łąk, 1069 past. i 112 mr. lasu. Gleba górska, owsiana, nieurodzajna. Uposażenie probostwa składa się z 257 mr. roli. Grunta probostwa są rozrzucone w 3 gminach w świątkowej Wielkiej, Małej i Świerzewej. Od r. 1878 szkoła ludowa. Graniczy na zach. z Wołowcem, na płn. ze Świerzową a na wsch. z Kotaniem. 2. S. Mała al. Świątkówka, wś na praw. brzegu Wisłoki, naprzeciw Ś. Wielkiej, ciągnie się wzdłuż brzegu rzeki i drogi z Nieznajowej do Kotania. Granica wsi tworzy na zach. i płn. Wisłoka, na wschód pot. Gboń, na płd. góra Czerela 699 mt. . We wsi jest cerkiew gr. kat. drewn. wznies. 419 mt. npm. . Wś ma 43 dm. i 251 mk. ; 247 gr. kat. , i 4 izr. Obszar więk. pos. Jana Lewickiego wynosi 349 mr. lasu; mniejszy podany razem z Ś. Wielką. Wś graniczy na płd. z Rozstajnem. W 1581 r. Pawiński, Małop. , 122 i 123 istniały obydwie osady. Ś. Wielka jest wsią paraf. , należy do ststwa bieckiego. Było w niej 19 łan. km. , zagroda bez roli, 1 kom. bez bydła, łan sołtysi i łany popowskie. Do par. należało Jaworze. Ś. Ma ła Szwiethkowa należała do par. w Grabiem i była dziedzictwem Mikołaja Stadnickiego, który miał 7 dworzyszcz wołoskich i dwo rzyszcze sołtysie. Mac. Świątkowa Wola, w XV w. Szwanthkowa Wolya, w reg. pobor, z 1578 Sniatkowa Wola, w par. Momina. Obecnie nie istnieje. W połowie XV w. własność bisk. lubuskiego, miała 8 łan. km. , 2 karczmy z rolą, 4 zagr. , z których dziesięcina 4 grzyw. należy do proboszcza w Mominie, role położone w stronie Truskolasu płaciły dziesięcinę, wartości 4 grzyw. , biskup. lubuskiemu Długosz, L, B. , II, 469. W 1578 r. własność Mikołaja Radziwiłła, który płaci od 10 osad. , 7 łan. , 2 ubog. kom. Pawiński, Małop. , 187. Br. CL Świątkowice 1. wś, pow. włocławski, gm. Baruchowo, par. Kowal, odl. 19 w. od Włocławka; mają 15 dm. , 168 mk. , 280 mr. ziemi włośc. i 560 mr. lasu dwora. należącego do Więcławic. W 1827 r. 13 dm. , 124 mk. , par. Kłótno. Według reg. pobor. pow. kowalskiego z r. 1557 wś S. al Świętkowice, w par. Białotarzek, miała 4 1 2 łan. Pawiń. , Wielkop. , II 18. 2. Ś. , w XVI w. Szwyathkowycze wś, kol. i folw. , pow. wieluński, gm. Naramnice, par. Lututów, odl. 12 w. od Wielunia; posiadają szkołę początkową. Wś ma 35 dm. i 371 mk. z kol. Bielawy; kol. ma 14 dm. , 44 mk. ; dwa fol. 8 dm. , 45 mk. W 1827 r. 35 dm. . 309 mk. Fol. S. lit. B. rozl. w 1887 r. mr 56 gr. or. i ogr. mr. 52, łąk mr. 2, nieuż. mr. 2; bud. drewn. 3; fol. S. lit A oddzielony w r. 1871 od świątkowic lit. B, rozl. mr. 300 gr. or. i ogr. mr. 206, ląk mr. 53, lasu mr. 30, nieuż. mr. 11; bud. mur. 1, drewn, 9, las nieurządzony. W skład dóbr poprzednio wcho dziły wsi Ś. os. 53, mr. 348; Rososz os. 17, mr. 527; Swoboda os. 31, mr. 402; Dobrosław 22, mr, 290; Wiry os. 8, mr. 55. Wymienione w akcie z 1357 r. Kod. Wiolkop. , Nr. 1354. Istniał tu kościołek p. w. św. Ja na Chrzciciela, zdaje się parafialny pierwo tnie. Po utworzeniu r. 1406 parafii w Lutu towie, kościołek ten uposażony jednym ła nem ziemi, stał się filialnym. Jeszcze w r. 1765 stał ten kościołek z wieżą na froncie i o jednym ołtarzu. Obecnie nie istnieje. W reg. pobor. pow. wieluńskiego z r. 1552 wymienioną jest parafia Swietkowicze, do której należy tylko wieś t. n. Pawiń. , Wielkop. , II, 302. Na początku XVI w. była to wieś częściowej szlachty. Sołtys za dziesię cinę dawał plebanowi w Lututowie fertona, zagrodnicy po groszu za meszne, łany dwor skie dziesięcinę plebanowi a kmiece meszne po mierze żyta i owsa Łaski, L. B. , II, 157. W 1552 r. Anna Kłomnicka ma tu 13 osad. na 5 łan. i młyn o 1 kole. Br. Ch. Świątkowizna 1. os. , pow. kaliski, gm. Ostrów Kaliski, par. Wójków. odl. od Kalisza 27 w. , 1 dm. , 5 rak. 2. Ś. , kol. i folw. pow. lipnowski, gm. Szpetal, par. Chełmica, odl. 16 w. od Lipna; ma 5 dm. , 56 mk. , 40 mr. Folw. należy do dóbr Chełmica Wielka. Świątkiówka, ob. Świątkowa Mała, Świątkowo, Sotkowo w r. 1356, Svantkowo r. 1380, Szwyathkowo około r. 1523, Swiethkowo r. 1577, ztąd Świętkowo, urzęd. Świontkowo, majętność z kościołem paraf, w pow. wągrowieckim Żnin, dek. rogowskim, o 5 klm. na płn. wsch. od Żernik. Graniczy z Juńczewem, Obiecanowem, Uścikowem i Ustaszewem; par. w miejscu, poczta i stacya dr. żel. na Domasławku Elsenau; razem z Bogdarką 2 dm. , 24 mk. i Piotrkowem 2 dra. , 41 mk. tworzy okrąg dwor. , mający 21 dm. , 333 mk. 330 kat. , 3 prot. i 1048 ha 744 roli. 43 łąk, 88 lasu; cegielnia; chów bydła szwajcar. ; właścicielką jest od r. 1887 fundacya niemiecka Stift Neuzelle. W r. 1356 występują jako świadkowie Piotr Uścikowski i syn jego Jan z sąsiedniego Świątkowa Kod, Wielkop. , Świątkowa Świątkowska n. 1348, objaśnia Sadkami z pod Wągrówca, a w r. 1380 Piotr z S. , skarbnik pozn. , i Ozep z Uścikowa Kod. Wielkop. , 1776 7. Wr. 1470 rozgraniczono S. , Źerniki, Obiecanowo i Uścikowo; za czasów arcyb. Łaskiego był Piotr Świątkowski kolatorem kościoła miej scowego; między r. 1577 i 1620 było w S. 6 śladów os. i 2 zagr. Około tego czasu lub później dziedziczyli tę majętność Chybińscy. Sejm z r. 1773 5 wyznaczył komisyę do rozgraniczenia S. i Uścikowa, dziedzictwa Gozimirskich, od wsi sąsiednich Konstyt. , II, 1356; około r. 1793 należało S. do Wa lentego Gozimirskiego, kaszt. elblągskiego; majętność tę składały Kaczkowo, Świątko wo, Uścikowo i Wydrzyłój; po Gozimirskich nastali Brezowie. Na obszarze S. wy kopano szeroki sztylet i długi nóż z bronzu. Kościół p. w. św. Trójcy istniał już około r. 1450. Obecny, z drzewa, wystawiła Joanna z Puchałów Chybińska, dziedziczka ob. Łaski, L. B. , I, 158 161. Par. , liczącą 860 dusz składają Bogdarka, Kaczkowo, Piotrkowiec, Sławoszew, Stawek, Świątkowo, Uścikowo i Ustaszewo. E. Cal. Świątkowska Wólka, wś, pow. łukowski, gm. i par. Łuków, ma 20 dm. , 188 mk. , 758 mr. Świątnice, pow. gnieźnieński, ob. Poświętne 5. . Świątniczki 1. al. Małe Świątniki, urzęd. Klein Swiontnik, wś, pow, gnieźnieński, o 8 klm. na wschód od Kiecka. Graniczy z Świątnikami; par. Sokolniki, szkoła w miejscu, poczta w Ździechowie, st. dr. żel. na Mącznikach i nieco dalej w Mieleszynie; ma 26 dm, , 226 mk. kat. , 370 ha 325 roli, 6 łąk. S. istniały już za arcyb. Łaskiego L. B. , I, 94, 5 i składały się z samych łan. km. , z których dawano po 2 korce żyta i owsa mesznego proboszczom sokolnickim. S. były własnością kapituły gnieźn. przed zabraniem ich przez rząd pruski. W reg. pobor. z r. 1580 1620 są pominięte. 2. Ś. , niekiedy Świątniczek, Świątniki w r. 1580, urzęd. Swiontniczki, folw. do Koninka i posiadł. wiejska w pow. szremskim, o 10 klm. ku płd. od Poznania, przy granicy pow. poznańskiego i przy drodze żel. pozn. kluczborakiej, między Krzesinami i Koninkiem; par. Głuszyna, poczta i st. dr. żel. na Gadkach Gondek. Folw. ma 4 dm. , 57 mk. a posiadłość składa się z 1 domu i 5 mk. Ś. zwano pierwotnie Świekotkami ob. . W r. 1580 posiadał tu Jan Krzesiński jedną zagrodę; około r. 1793 należały S. do Zakrzewskich, później do Sypniewskich. E. Cal. Świątniki 1 wś włośc, pow. nieszawski, gm. i par. Radziejów; ma 132 mk. , 446 mr. Według reg. pob. pow. radziejowskiego z r. 1557 we wsi S. , w par. Kaczewo, płacono z folw. od 4 zagr. ; Wąsowski płacił od 5 łan. , zagr. Pawiński, Wielkop. , II, 30. 2. Ś, , wś i folw. nad jeziorem i rzką Kłobią, pow. włocławski, gm. Pyszkowo, par. Kłobia, odl. 15 w. od Włocławka; ma 165 mk. ; kopalnia tortu. W 1827 r. 10 dm. , 104 mk. Folwark Ś. rozl. 1874 r. mr. 768 gr. or. i ogr. mr. 543, łąk mr. 203, nieuż. mr. 22; bud. mur. 11, drewn. 2; płodozm. 7 i 17pol. Wś S. os. 19, mr. 20. Wspomniana w dokum. z 1351 i 1404 r. Mikołaj, kustosz katedry kujawskiej, sprzedaje 1404 r. sołtystwo w S. Mateuszowi, , haeredi de Wieszczyce. Dostaje on dwa łany wolne i morgę dla ogrodziarza, sądzić będzie wszystkie sprawy i pobierać trzeci denar z kar sądowych i karczmy. Może łowić ryby w jeziorze i rzece, stawiać jazy. Kmiecie mają dawać kustoszowi czynszu po 24 gr. na św. Marcin, uprawiać i obsiewać folwark kustosza jego ziarnem, kosić zboża i łąki i zwozić. Dawać mieli na Wielkanoc po 15 jaj i dwa koguty na Wniebowz. N. P. Sądzić sołtysa będzie kustosz Kod. dypl. pol, II, 290, 359, 366. Według reg. pob. pow. brzeskiego z r. 1557 wś Ś. , w par. Choczeń, miała 6 łan. , 2 łany sołtysie, 2 zagr. Pawiński, Wielkop. , II, 8. 3. Ś. , wś nad rz. Czarną Strugą, pow. słupecki, gm. Emilienheim par. Rzgów, odl. od Słupcy 22 w. , 58 dm. , 492 mk. W 1827 r. 31 dm. , 318 mk. Wchodziła w skład dóbr Kopojno. W akcie Mieszka z r. 1143, uposażającym kiasztor w Lądzie, wymieniono Rzgowo cum Sanctuariis. W r. 1375 zachodzi spor o granice między S. a wsią Grabieniec; r. 1390 między S. a Szetlewem nastąpiło rozgraniczenie Kod. Wielkop. , Nr. 10, 393, 1721, 1896. Na początku XVI w. łany kmiece dawały pleb. w Rzgowie meszne po korcu żyta i owsa z łanu. Na obszarze S. leżały role i łąki proboszcza Łaski, L. B. , I, 284. W 1564 r. wś S. własność klasztoru w Lądzie płaci stacyi zł. 8 gr. 12 Lustr. , V, 87. Według reg. pob. pow. konińskiego z r. 1579 wś Ś. , w par. Zagorów, miała 9 łan. , 1 zagr. bez roli, 1 rzem. Pawiński, Wielkop. , I, 241. 4. Ś. , kol. , folw. i młyn nad rz. Ner, pow. łaski, gm. i par. Górka Pabianicka; kol. ma 22 dm. , 205 mk. , 587 mr. włośc. .; folw. 2 dm. , 9 mk. , 150 mr. ; młyn 3 dm. , 7 mk. , 59 mr. dwor. W 1827 r. 23 dm. , 200 mk. Kol. S. wchodziła w skład dóbr Górka Pabianicka. Według Długosza L. B. , I, 173 wieś ta, kupiona przez kapitułę krakowską w połowie XV w. ze wsią Borków koło wsi Saniecd, leży o pół mili od Pabianic i należy do par. Górka. Wieś miała 15 łan, km. , z każdego płacono czynszu 3 fertony, 2 kapłony, 60 jaj, kor. jęczmienia, tyleż owsa. Karczma płaciła pół grzywny, jednego kapłona; 3 zagr. 9 groszy; dwór kapitulny z folw. miał 4 łany. Młyn płacił 3 grz. i fertona. Młynarz obowią Świątkowska Wólka Świątniki Świątniczki Świątniki Świątniki Świątniki zany był reperować budowle. Do wsi należał las, długi na 4 do 6 staj, a szeroki na 2 do 3. Na początku XVI w. wś ta, poprzednio szla checka dziedziczna, należała do kapituły krakowskiej klucz pabianicki. Łany folw. i łan zwany Mydłowski dawały dziesięcinę pleb. w Górce, kmiece zaś prepozyturze łęczyckiej, zaś pleb. tylko po groszu na kolędę Łaski. L. B. , I, 378. Według reg. pob. pow. Szad kowskiego z r. 1552 było tu 17 osad. , 9 łan. Pawiński, Wielkp. , II, 237. 5. S. , wś i kol. nad rz. Wolborką, pow. piotrkowski, gm. Bogustawice, par. Wolborz; wś i kol. mają 27 dm. , 206 mk. , 356 mr. ; karcz. 1 dm. , 3 mk. , 2 mr. dwors. W 1827 r. było 14 dm. , 90 mk. Leszek, ks. sieradzki, nadaje r. 1273 swobody wsiom bisk. kijowskich, w ich liczbie wymie nia S. Kod. dypl. pol, II, 85. Na początku XVI w. wś należała do par. Wolborz lecz ła ny km. dawały dziesięcinę scholastryi łęczyckiej, folw. zaś pleb. w Nagórzycach. Pleban w Wolborzu dostawał tylko kolędę po groszu z. łanu Łaski, L. B. , IL 177 i 185. Według reg. pob. pow. piotrkowskiego z r. 1552 bisk. kujawski płacił tu od 7 osad. , 6 1 2 łan wiński, Wielkp. , II, 267. 6. Ś. , wś włośc, pow. sandomierski, gm. i par. Obrazów, odl. od Sandomierza 14 w. , ma 109 dm. , 550 mk. , 324 mr. W 1827 r. było 11 dm. , 354 mk. W polowie XV w. Ś. , wś w par. Obrazów, na dana przez książąt kościołowi P. Maryi w San domierzu ma kmieci wolnych od czynszów, danin, robocizn, gdyż ich obowiązkiem było pełnić kolejno dzień i noc służbę przy koście le. Zostawali oni pod opieką kustosza sando mierskiego, któremu w każdym kwartale da wali miarę owsa, czyli 12 korcy, jedną mia rę octuale piwa. Na Wielkanoc zaś 30 jaj. Karczma z rolą płaciła 1 grzywnę Dłu gosz, L. B. , I, 347, 387. Jan K. Gregorowicz mieszkając jakiś czas w sąsiedniej ze Ś. wsi Bilczy, poznał tutejszy lud i odmalował jego życie w obrazkach p. t. Wieś Swiątniki, wiejskie zarysy Warszawa 1854 r, , 2 tomy. 7. S. , pow. jędrzejowski, gm, Wodzisław, par. Mieronice. W 1827, r. było 15 dm. , 118 mk. W połowie XV w. Ś. , w par. Mieronice, własność Wodzisławskich h. Zadora, miały 9 łan. km. , z których dziesięcinę snopową i konopną, wartości 8 grzyw. , płacono plcb. w Mironicach Długosz, L. B. , II, 86, 88. Według reg, pob. pow. księzkiego z r. 1581, Wodzisławski płacił tu od 10 półłanków, 1 kom. bez bydła Pawiński, Małop. , 84. 8. Ś. , nie istniejąca obecnie wś, pod Wąchoc kiem. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 miała 7 zagr. z rolą, 1 rzem. Pa wiński, Małop. , 196. Br. Ch. Świątniki 1. wś włośc. nad jeziorem t. n. , pow, trocki, w 1 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Międzyrzecze, o 6 w. od gmi ny a 10 w. od Trok, 11 dm. , 134 mk. katol. w 1865 r. 63 dusz rewiz. . Była tu kaplica katol. par. Stare Troki. W 1850 r. dobra skarbowe S. składały się z 1 folw. , 3 wsi i 9 zaśc. i miały 2133 dzies. rozl. 2. S. , osada, tamże, 1 dm. , 23 mk. katol 3. S. , karczma, tamże, 1 dm. , 9 mk. żydów. J. Krz, Świątniki 1. Dolne, wś, pow. bocheński, u źródeł pot. Baranówki, uchodzącego p. n. Gnojskiego pot. pod Książnicami do Raby. Wś ma 87 dm. i 424 mk. ; 411 rz. kat. i 13 izrael. Par. w Brzezin. Graniczy na płn. z Czyżowem, na zach. ze Zborczycami, na płd. z Szczytnikami a na wsch. z Brzeziom i Łysokaniem. W Kod. kapituły krak. II, 322 ogłoszono akt sprzedaży tej wsi na 15 grud. 1407 r. kapitule krakowskiej przez Jana z Pawłowa za 50 grzyw. melioris monethae. Od tego czasu S. był własnością kustodyi krakowskiej Długosz, L. B. , I, 89. Mieszkańcy byli wolni od poborów i poradlnego a tylko z 24 osad opłacali czynszu 10 grzyw. , 2 fertony, 4 ćwierci groszy, nadto jeden z nich co tydzień pełnił służbę w katedrze krakowskiej we dnie i w nocy. Z 5 takich wsi było dziewięciu tego rodzaju świątników w każdym tygodniu. Zwyczaj ten utrzymał się do ostatnich czasów; do dziś nazywają posługaczy w katedrze Świątnikami. Oprócz posługi kościelnej oprowadzali oni podróżnych po kościele i kaplicach. 2. S. Górne, wś, pow. wielicki, ma kapelanią rz. kat. z kościołem murowanym należącą do par. w Mogilanach. Położenie wsi pagórkowate, wzn. 397 mt. npm. Leży u źródeł rzeki Wilgi. Przez wś prowadzi droga z Wieliczki do Mogilan; w środku wsi oddziela się gosciniec do Jawornika. Gęsto zabudowana wś liczy 294 dm. i 1804 mk. ; 1798 rz. kat. i 6 prot. Obszar więk. pos. gminy Swiątnickiej wynosi 9 mr. roli, 1 mr, łak, 3 mr. pastw. i i mr. lasu; pos, mn. 519 mr. roli, 59 mr. łąk, 88 mr. pastw. i 62 mr. lasu. Kościół został zbudowany w latach 1846 do 1856 i poświęcony w 1864. Pierwotnie nazywała się ta osada Swiątnicze Górki, została zaś założoną przez królowę Jadwigę w XIV w. Mieszkańcy uwolnieni od wszelkich danin mieli po czterech pełnić służbę w katedrze, każdy przez dni 14 w roku. We wsi rozwinął się od dawna przemysł ślusarski; prawie w każdej chacie był warsztat. W ostatnich wyrabiali tu tylko kłódki, którc sprzedawano bądź żydowskim handlarzom, bądź sami mieszkańcy rozwozili po kraju dla sprzedaży. Kłódki te wykonywane przy pomocy starych narzędzi nie miały większej wartości; ztąd przemysł chylił się ku upadkowi. Ażeby go podnieść wydział krajowy za sprawą Dra Weigla, uzyskał u rządu decyzyą otwarcia szkoły ślusarskiej w S. na wzór takichże szkół istniejących w Austryi górnej, Styryi i Czechach. W r. 1887 wysłało ministeryum do S. inżyniera Miera, by zbadał miejscowy przemysł i opracował plan szkoły, na kiero wnika której wybrano asystenta politechniki lwowskiej Kazim. Bruchnalskiego. W r. 1888 otwarto szkołę ślusarską, mającą w r. 1891 otrzymać murowany budynek, na który preliminowano 30 tysięcy złr. Obecnie, według urzędowego sprawozdania dyrekcyi z roku szkolnego 1889 i 1890 Kraków, dzieli się szkoła ta na dwa oddziały teoretycznopra ktyczny z dwuletnim kursem od 15 września do 1 sierpnia i praktyczny dla hospitantów od 15 września do 1 września, którzy są sa moistnymi majstrami, trwający pięć miesięcy. Szkoła jest zaopatrzona w najpotrzebniejsze maszyny i motor parowy, ma prócz kierowni ka nauczyciela, katechetę, dwóch werkmistrzów i pomocnika. Jakkolwiek nie długo szkoła istnieje wpłynęła już na ulepszenie przemysłu w S. , ponieważ dotychczas wyk ształciło się w niej 15majstrów, którzy, prócz kłódek, wyrabiają także zamki i okucia do drzwi i okien, przez co przemysł znów się po dnosi. Wyszukano nowe drogi zbytu, mianowi cie nawiązano układy co do wysyłania wyro bów do Indyi. Ś. nie mają przyjaznych warun ków dla rozwoju przemysłu ślusarskiego, Swiątniczanie nie odznaczają się pracowitością, ro bią zazwyczaj tylko 3 do 4 dni w tygodniu, chociaż uprawą dosyć lichej roli sami się nie zajmują ale wyręczają najemnikami. Że mimo to przemysł utrzymał się dotąd, a teraz zna cznie się podnosi, tłumaczy się tradycyą i tem, że dawniej przerobiony materyał zwięk szał trzydziestokrotnie wartość, a i dzisiaj jeszcze ma wartość dziesięciokrotną. Ponieważ przemysł ten uprawia ludność wsi sąsie dnich Konar, Olszowic, Sieprawia i Rzeszotar, można spodziewać się, że wszystkie te gminy z czasem utworzą związek ślusarski. Według urzędowego sprawozdania wartość produkcyi samych Swiątniczan wynosi prze szło 300000 złr. , całej zaś okolicy prawie dwa razy tyle. Oprócz szkoły fachowej istnieje w Ś. szkoła ludowa i urząd pocztowy. Siostry, serwicyanki mają tu siedzibę i ochronkę. Dnia 23 paźdz. 1889 zgorzało w Ś. 60 dm. , wskutek czego 300 osób zostało bez dachu. Ś. graniczą na płn. z Konarami, Ochojnem i Rzeszotarami. na płd. z Olszowicami i Łyczanką. Mac. Świątniki 1. Villa Sanctuariorum w r. 1357, Szwyathenyky około r. 1523, urzędow. Gross Swiontnik wś, pow. gnieźnieński, o 8 klm. na wschód od Kłecka, Graniczy z Mącznikami, Bojanicami, Sokolnikami, Świątniczkami, Dębłowem, Modliszewkiem i Modliszewem; par. Słownik Geograficzny T. XI. Zeszyt 129. Modliszewko, szkoła w miejscu, poczta w Zdziechowie, st. dr. żel. na Mącznikach; ma 44 dm. , 334 mk. 321 kat. , 13 prot. i 432 ha 389 roli, 10 łąk, 2 lasu; cz. doch, z ha roli 10, 57, z ha łąk 18, 41, z ha lasu 0, 39 mrk. Ś. były odwieczną własnością kapituły gnieź. , potwierdzoną przez króla Kazimierza w r. 1357 Kod. Wielk. , n. 1354; zabrane przez rząd pruski, wcielono zostały do domeny Gniezno. Za arcyb. Łaskiego L. B. , I, 97 składały się z samych łanów km. , z których dawano pro boszczom w Modliszewku mesznego po 2 kor. zboża i owsa; w regestrach pobor, z r. 1580 1620 nie wykazane. 2. S. , urzęd. Swiontnik, wś, pow. inowrocławski Strzelno, o 2 klm. na wschód od Kruszwicy, na zach. wybrzeżu jez. Trzyszczyn; par. , poczta i st. dr. żel. w Kruszwicy; ma 7 dm. , 88 mk. , 78 kat. , 10 prot. i 89 ha 57 roli, 23 łąk. Ś. miały oko ło 1560 roku 1 1 2 łan. osiadłych; zabrane przez rząd pruski, wcielone były do domeny Strzelno. 3. S. , urzęd. Swiontnik, wś, pow. szremski, na praw. porzeczu Warty, o 9 1 2 klm. na zach. od Bnina i 7 klm. na wsch. płd. od Mosiny; par. Rogalinek, poczta na Holen drach Radzewskich Hohensee, st. dr. żel. w Mosinie; 40 dm, , 299 mk. 296 kat. , 3 prot. i 281 ha obszaru 171 roli, 35 łąk, 14 lasu. W r. 1580 było na Ś. 6 łan. os. Między tą wsią a Holendrami Radzewskiemi istniała nie gdyś wś Dobiertki. Ś. wchodziły dawniej w skład dóbr rogalińskich. 4. Ś. , ob. Wielka Wieś pod Bukiem. E. Cal. Świątniki 1. niem. Schwentnig, 1148 Suecina, 1223 Villa Sanctuańorum, 1353 Olzeschno, 1360 Swentnik, folw. , pow. wrocławski, par. kat. u św. Maurycego, ew. u św. Krzysztofa we Wrocławiu, ma 141 ha 8 roli, 101 łąk, 20 lasu, 1 dm. , 8 mk. 2. Ś. , niem. Schwentnig, 1369 Śwentenik, wś i dobra nad rz. Czarna Wodą, pow. niemczyński, par. kat. Naselwitz, ew. KleinKniegwitz. Wś ma 155 ha 122 roli, 49 dm. , 257 mk. 31 katol. . Dobra mają 315 ha 230 roli, 8 dm. , 114 mk. 22 kat. , młyn wodny, olejarnia, browar, gorzelnia, zamek i park. Świątno, pow. babimoski, ob. Świętno. Świątoniowa, wś, pow. łańcucki, na praw. brzegu Wisłoka, 7 klm. na płn. zach. od Przeworska, w urodzajnej ale podmokłej okolicy. Ma 82 dm. , 488 mk. rz. kat. Pos. więk. uposażenie probostwa rz. kat. w Przeworsku wynosi 83 mr. roli, 9 mr. łąk, 29 mr. pastw. , 14 mr. lasu i 2 mr. nieuż. ; pos. mn. 391 mr. roli, 72 mr. łąk, 157 mr. pastw. i 29 mr. lasu. S. należała dawniej do klasztoru Miechowitów, którzy mieli zarząd parafii przeworskiej. Po suppresyi zakonu przeszła na fundusz religijny i dopiero w nowszych czasach została zwrócona probostwu. Graniczy na płd. z Grze41 Świątniki ską, na zach. z Budami Łańcuckiemi, na wsch. z Gniewczyną. Mac. Świba, rzeczka, lewy dopływ Niesobu dopł. Prosny, wypływa ze stawu w Kierznie, o 7 1 2 klm. na płn. wschód od Kępna, w pow. ostrzeszowskim; płynie od płn. ku płd. ; oblewa Świbę i Donaborów; uchodzi pod młynem Niesobem, o 6 1 2 klm. na płd. zach. od Wieruszowa. Bługość biegu około 10 klm. Świba, Swyba wr. 1360, później Swidba, Sffiba, Szwiba, Szwyba, urzęd. Swiba I i IE, os. wiejska, złożona z obszarów dwor. i włośc, w pow. ostrzeszowskim Kępno, o 7 klm. ku wschod, od Kępna, nad rzką Swibą, przy bitym trakcie i drodze żel. wiodącej do Wieruszowa na granicy królestwa polsk. , w okolicy wzn. 181 do 184 mt. npm. , między Olszową i Pod zamczem; par. Olszewa, szkoła w miejscu, poczta i st. dr. żel. Louisenhof. W r. 1360 Stefan Gromassy, kanonik pozo. , otrzymał od bisk. wrocławskiego Przecława Ś. razem z in nemi włościami w dożywocie; w r. 1553 było tu 5, a w 1518 r. 8 łan. os. W nowszych cza sach rozdzielono tę osadę na 2 części S. I, wś, ma 31 dm. , 204 mk. 203 kat. , 1 prot. i 142 ha 115 roli, 7 łąk. Dwór al. folw. 3 dm. , 171 mk. wchodzi w skład okr. dwor. Dobrydział; obejmuje 867, 84 ba; ma gorzelnię paro wą i wiatrak; właścicielem jest ks. pruski Henryk; przedtem należał do w. ks. badeńskiego. Ta część Ś. była niegdyś własnością paulinów wieruszowskich, którzy tu wysta wili kaplicę z drzewa, p. w. św. Katarzyny; rząd pruski zabrał własność klasztorną ob. Kś Fabisz, Kron. dekan. kemp. , 160 3. Ś. II, wś, ma 34 dm. , 210 mk. 197 kat. , 13 prot. i 100 ha 83 roli, 12 łąk. Dwór z mły nem Dzięciołem nad Niesobem tworzy okr. dwor. , mający 8 dm. , 106 mk. 61 kat. , 45 prot. i 401 ha 290 roli, 27 łąk, 72 lasu; ow. czarnia, chów bydła, nabiał. E. Cal. Świbel, dobra, pow. siebieski, w 3 okr. pok. do spraw włośc, gm. Matysowo, w 1863 r. 136 dusz rewiz. Świbło, jezioro, w pow. siebieskim, zajmujące 14 w. kw. powierzchni podług Śtrjelbickiego 12 1 2 w. kw. ; największa długość 7, szerokość zaś 4 w. ; głębokość dochodzi do 7 sażeni. Północny brzeg zarosły Wielkiemi lasami, inne zaś odkryte. Na przestrzeni 3 w. płn. wschodnim brzegiem jeziora przechodzi droga z Newla do Siebieża. Dno przy brzegach ma piaszczyste, dalej zaś ilasto. Wypływa z niego strumień Ustje. Rybna; słynne są zwłaszcza tutejsze duże i tłuste leszcze. Swica, rzeka, prawoboczny dopływ Dniestru, nastaje w pow. doliniańskim, na granicy wsi Wyszkowa i Lolina, na płn. stoku Kruhłej Młaki, szczytu wznoszącego się w Beskidzie lesistym 1261 mt. npm. i płynie zra zu na płn. wzdłuż granicy wsi Lolina a Wy szkowa. Następnie skręca na płn. wsch. i płynie w tym kierunku, tworząc granicę mię dzy Lolinera a Ludwikówką, poczem przybie ra znowu kierunek płn. i dzieląc się na liczno ramiona płynie przez Wełdzirz, Pacyków, Nowosielicę, Kniaziołukę, Tiapcze, Hoszów i Podbereż. Tu skręca znowu na płn. wschód a przepłynąwszy Czołhany wchodzi do pow. stryjskiego i płynie przez Dzieduszyce Małe, Dzieduszyce Wielkie i Sokołów, gdzie na ma łej przestrzeni przyjmuje znowu kierunek wsch. Opuściwszy pow. stryjski wchodzi w obręb pow. żydaczowskiego na granicę Balicz Podgórnych i Balicz Podróżnych a przyjąwszy znowu kierunek płn. wsch. , płynie już w tym kierunku przez Sulatycze, Lachowice Zarzeczne, Lachowice Podróżne, Dubrawkę, Włodzimirce i wzdłuż granicy Mielnicza a Żurawna aż do ujścia poniżej Zurawna. Dłu gość jej biegu wynosi przeszło 100 klm. Ś. zasilają z obu boków liczne dopływy. Znacz niejsze z pośród z nich są od praw. brz. po stępując od płd. ku płn. Sołotwina, Tysowiec, Prawicz zwany w górnym biegu Brabcem, Łukowiec, Sokołowiec, Szandrowiec, Pokereczny, Jasionowica, Niagryn, Jasienowiec, Zadzawka, Zadzawa, Łuszczawa al. Luszczawa, Hłuszawa al. Hluszewa, Turzanka i Dubrawka. Od lew. brz. zasilają Świcę postę pując również od płd. ku płn. Czarna, Rozto ka, Jelowec, Bachonka, Ilnica z Brzezińcem od lew. brz. , Starzycki, Pianulski, Luszecki, Dziadysz, Mizunka, Witwica, Sukiel i Nieciecz. Koryto górnej Swicy napełnione jest odłamami skalistymi. Powodzie w dorzeczu tej rzeki powstają głównie wówczas, gdy wy soki stan wody w Dniestrze powstrzymuje szybkie uchodzenie wód Ś. Wtedy to napeł nia się wodą cała dolina dolnej Ś. a wskutek tego tworzą się w pobliżu ujścia bagna i mo czary. Spadek wód wskazuje liczby następu jące przy ujściu Sołotwiny 4 klm. od źró deł 954 mi; przy ujściu Czarnej Rostoki 10 klm. od źródeł 804 mt. przy ujściu Bachonki 20 klm. 704 mt. ; w oddaleniu 32 klm. 589 mi; przy ujściu Niagryna 40 klm. od źródeł 502 mt. ; przy ujściu Łuszczawy 75 klm. 335 mt. ; przy ujściu do Dniestru 237 mt. Od ujścia Mizunki począwszy jest Ś. apławną, Lu. Dz. Swichemejecie, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 88 w. od Nowoaleksandrowska. Swichotschin, w pow. międzyrzeckim, ob. Święchocin. Świchówko 1. niem. Klein Schwichow, wś, pow. lęborski, par. kat. Lębork; 135 ha, 7 dm. , 51 mk. ewang. 2. Ś. , dobra ryc, tam Świba dzies. ziemi ornej i łąk, 302 lasów, 92 nieuż. , dopł. Tyśmienicy. Ob. Bystrzyca 2. Br, CK że, st. p. Brzeźno, 4, 7 klm. odl. ; 434 ha, 3 dm. , 48 mk. ew. Kś. Fr. Świchowo, urzęd. Schwichowo, Świechowo, na mapie Chrzan. Święchów, wś, pow. wągrowiecki Żnin, o 3 klm. na płd. od Łopienna par. , poczta i st. dr, żel. . Graniczy z Mię dzychodem; ma 5 dym. , 48 mk. katol, i 65 ha 56 roli, 5 łąk. E. Cal Świchowo 1. niem. Gross Schwichow, wś, pow. lęborski, par. kat. Lębork; 169 ha, 10 dm. , 12 dym. , 91 mk. 3 kat. . R. 1493 na daje ks. Bogusław X wś tę Wawrzyńcowi Krokowi. Jeszcze r. 1437 dawało Ś. zamiast czynszu świnie, krowy i prowod Cramer, Gesch. der Lande Lauenburg u. Buetow, II, str. 293. 2. Ś. , dobra ryc, tamże, st. pocz. Brzeźno, 3, 3 klm. odl. ; 327 ha, 7 dm. , 13 dym, 94 mk. 5 katol. R. 1378 nabywa te dobra drogą zamiany zakon krzyżacki ob. Cramer Gesch. der Lande Lauenburg u. Buetow. , II, 236. W Kopenhadzkich tablicach woskowych z r. 1414 czytamy, jako sąd Boguszowi Bogoschow, z S. i jego synowi Lantusowi nakazuje żyć w pokoju z Pawłem ze Sławków. Tegoż roku nakłada sąd karę na Marka z Ś. za 2 mniejsze przewinienia ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , IV, str. 81. Kś. Fr. Świchowo, niem. Schwichowo, wyb. do Robakowa, pow. wejherowski. Świcież, dwie wsi, zaśc. i folw. , u źródeł Uszy, w pow. słuckim, na płd. od Nieświeża; gm. Łań, w 2 okr. polic, kleckim. Miejscowość lekko falista i bezleśna; susły robią dużo szkody w zbożu. A. Jel. Świckie Mchy, błoto, w pow. bielskim gub. smoleńskiej, na płn. wschd od wsi Świty o 28 w. od Bielska do wsi Mazur, po prawej stronie dr. pocz. ze Smoleńska do Bielska Biełyj. Ma do 30 w. długości a od 1 do 10 w. szerokości; pokryto drobnemi zaroślami i mnóstwem niewielkich jeziorek. Świcza, rzeczka, w pow. lepelskim; por. Katarsy, Świda, wś, pow. radomyski, na pograniczu żytomierskiego, w 3 okr. pol. , gm. Potyjówka, par. praw. Widybór o 1 w. , odl. o 26 w. od Radomyśla, ma 559 mk. podług Pochilewicza 647 mk. prawosł, 7 katol. , 10 żydów, 190 dusz rewiz. , uwłaszczonych wraz z chutorem Wychla i słobodą Wiślanka na 615 dzies. , ocenionych na 7418 rs. , ze spłatą roczną po 437 rs. 26 kop. Posiada cerkiew filialną drewnianą, p. w. św. Trójcy, wzniesioną w 1790 r. a odnowioną w 1854. Wś ta należała do Michała Bielickiego, po śmierci którego w 1858 r. odziedziczyły córki jego Stanisława Kwaśnicka i Antonina Kraszewska. Własność dworską stanowi obecnie 465 pozostałą zaś ilość 407 dzies. sprzedano w 1871 r. 16 osobom, które założyły nową słobodę i nazwały ją Wiśianką. J. Krz. Świdańce, wś, pow. wiłkomierski, gm. Kupiszki, o 78 w. od Wiłkomierza. Śwideń 1. folw. , pow. piński, w 2 okr. polic, lubieszewskim, od 1870 r. Wasila Essaułowa, ma około 46 włók. 2. Ś. , Świedeń, Ostrów, uroczysko, w pow. pińskim, w okolicy wsi Knubowo obecnie gm. Choj no, oddane w 1555 r. przez królowę Bonę niejakiemu Urbanowi Jeżowi ob. Rewizya puszcz, str. 127. A. Jel. Świder 1. rzeczka, prawy dopływ Wisły, powstaje z połączenia kilku strumieni uprowadząjących wody leśne płn. zach. części płaskowzgórza, między Stoczkiem, Parysowem a Wodyniami, w pow. łukowskim. Strumień wypływający z bagien na wschód od Stoczka, pod wsią Różą ztąd zwany Różanką, nosi na karcie woj. topogr. Sek. XVIII, 1 nazwę Świdra. Z nim łączy się pod os. Stoczkiem Rudnia z pod Gościewicz koło Miastkowa, w łukowskim i strumień płynący od płd. ze wsi Świder gm. Mysłow w pow. łukowskim. Strumień ten niewątpliwie uważać należy za początek samej rzeczki. Pod Latowiczem uchodzi z praw. brzegu Wodynka od Wodyń w pow. siedleckim. Ś. podąża w kierunku zach. , przyjmuje pod Transborem z lew. brzegu strumień Jalina biorący początek pod Łukowcem, o 2 w. na zach. od Parysewa. a pod Starogrodem z praw. brzegu Piasecznę, podąża ku zach. na Majdan, Radachówkę, Sufczyn, przyjmuje z praw. brzegu Sienniczkę od Cegłowa i Siennicy, od Kołbieli skręca na północ, od Dobrzyńca zwraca się ku płn. zach. na Gliniankę, Kopki, Wólkę Mlądzką, połączywszy się pod Mlądzem z Mienią, prowadzącą wody z lasów płaskowzgórza Mińskiego, skręca ku płd. wschod. , przerzyna linią dr. żel. nadwiślańskiej o 2 w. na płn. od stacyi Otwock, przepływa pod założoną tu pod lasem osadą utworzoną z licznych willi i domków służących za letnie mieszkania dla Warszawian, i skręciwszy jeszcze więcej ku płd, , uchodzi do Wisły pod wsią Świdry Małe, o 3 w. na płn. od Karczewia. Strumień jedne z ramion S. płynący od wsi Róża bierze początek w pobliżu wypływu rzki Krzny dopł. Bugu, z bagien leśnych Jata zwanych. Spadek wód wynosi w przybliżeniu od źródeł do ujścia około 250 stóp. Długość ogólna około 10 mil. Pęd wody bystry, głębokość bardzo zmienna. Dno piaszczyste. Obfitość raków i drobnych ryb. Poszukiwania archeologiczne w dolinie S. prowadził dr. Leon Dudrewicz ob. Gaz. Warsz. Nr 101 z 1875 r. . 2. S. , nazwa górnego biegu rzki Bystrzycy, Świchowo Świder Świder, wś włośc. przy źródłach głównego ramienia rzeczki Świder, pow. łukowski, gm. Mysłów, par. Wilczyska, ma 15 dm. , 164 mk. , 245 mr. Wchodziła w skład dóbr Jagodne. W 1827 r. 9 dm. , 46 mk. , par. Zwola, Świdera, folw. , pow. rzeczycki, należy do domin. Horwal, ma 15 włók; od 1835 r. wła sność Chołodowskich. A. Jel. Świderek, wś, pow. augustowski, gm. Kolnica, par. Augustów, od. od Augustowa 10 w. , ma 4 dm. , 42 mk. W 1827 r. 5 dm. , 28 mk. Świderki al. Świderka, wś nad rzką Bystrzycą świder, pow. łukowski, gm. i par. Łuków, ma 19 dm. , 252 mk. , 405 mr. W 1827 r. 26 dm. , 145 mk. , par. Tuchowicz. Świderska Karczma, pow. miechowski, ob. Jaksice. Swiderszczyzna, os. , pow. nowomiński, gm. Łukowiec, par. Jeruzal, ma 10 mk. , 77 mr. dwors. W 1827 r. 2 dm. , 7 mk. , par. Siennica. Świderszczyzna 1. wś, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Przebrodź, o 15 w. od gminy a 67 1 2 w. od Dzisny, ma 3 dm. , 15 mk. praw. i 4 kat. w 1865 r. 10 dusz rew. . Niegdyś ststwo niegrodowe, w posiadaniu Rudominów, później Kwintów, czyniło intraty 60 złp. 2. Ś. , zaśc. szlach. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 14 1 2 wiorst od Dzisny, 1 dm. , 16 mk. kat. 3. Ś. , os. , pow. borysowski, w 2 okr. poL łohojskim, własność Kasperowiczów, ma 4 3 4 wł. 4. Ś. , os. , tamże, ob. Prytyka. J. Krz. A. Jel, Świdle 1. kol, pow. kaliski, gm. Ceków, par. Przespolew, odl. od Kalisza 29 w. , ma 10 dm. , 41 mk. 2. Ś. , wś, pow. turecki, gm. Strzałków, par. Przespolew, odl. 20 w. od Turka, ma 4 dm. , 148 mk. , 272 mr. Są to dwie części jednej wsi, rozdzielonej między dwa powiaty. Świdlin, urzęd. Swidlina, dawniej Świdwin, folw. do zamku szamotulskiego, tuż pod Szamotułami par. , poczta i st. dr. żel. ; ma 8 dm. i 98 mk. Znajduje tu się stacya dr. żel. poznań. szczecińskiej; stał tu zamek Świdwów, dziedziców wsi Kod. Wielkop. . E. Cal Swidnia, wś nad rz. Hajną, pow. borysow ski, gm. Łohojsk, ma 12 os. ; łąki piękne, miejscowość lesista i wzgórzysta, grunta lekkie, urodzajne. A. Jel. Świdniaczek, ob. Świdniczek Świdnica, część dóbr rząd. majorat Koziegłówki, w pow. będzińskim. Świdnica, w spisie z 1866 r. Świdlica, wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol, gm. Postawy, okr. wiejski Woropajewszczyzna, o 24 w. od gminy a 92 w. od Dzisny, ma 1 dm. , 11 mk. praw. w 1865 r. 5 dusz rewiz. . Świdnica, wzgórze w pow. jaworowskim, na płn. od Wielkich Oczów. Wzn. 263 mt. Ob. Łysa 20. . Świdnica al Świednica al. Duhlen, potok, w pow. cieszanowskim, powstaje na obszarze Świdnicy, przys. Horyńca, płynie przez wsi Nowiny, Nowe Sioło, Krzywe, uchodzi na ob szarze Załuża z praw. brzegu do Smolinki Sołotwy, jednego z ramion Lubaczówkl Nazywają też Ś. Sołotwą i Sołotwiną. Świdnica 1. mylnie Sidnica, grupa domów w Horyńcu, pow. cieszanowski. 2. Ś. z Horodnem i Tarasówką, wś, pow. jaworowski, 18 klm na płd. zach. od Jaworowa, 5 klm. na płn. wsch. od sądu pow. i urz. poczt. w Krakowcu. Na płn. leżą Skolin, Wielkie Oczy i Bożawola, na wsch. Wilczagóra i Kochanów ka, na płd. Ruda Kochanowska i Krakowiec, na zach. Kobylnica Wołoska pow. cieszanow ski. Płd. zach. krawędź wsi przepływa pot. Szkło i przyjmuje tu z praw. brzegu pot. Hatkę. Zabudowania wiejskie leżą w środku obszaru. Najwyższe wznies, na płn. 238 mt. Część wsi nazywa się Hrycków, druga Tarasówka. Do obsz. dwor. należy grupa domów Horodno. Własn. więk. ma roli or. 579, łąk i ogr. 139, past. 43, lasu 254 mr. ; wł. mn. roli or. 1099, łąk i ogr. 266, past. 367, lasu 19 mr. W r. 1880 było 140 dm. , 833 mk. w gmi nie, 6 dm. , 35 mk. na obsz. dwor. 457 gr. kat. , 375 rz. kat. , 36 izr. ; 494 Rusinów, 374 Polaków. Par. rz. kat. w Krakowcu, gr. kat. w Kochanówce. We wsi cerkiew i szkoła etatowa 1klasowa. Lu. Dz. Świdnica, dawniej Siedlnica, Sedelitz r. 1322, Cedelitz r. 1326, Stydlitz r. 1327, Sedlnicz r. 1333, Schidnicza r. 1579, urzęd. Zedlitz, znaczna osada, złożona z obszarów dwor. i włośc, w pow. wschowskim, o 3 klm. na płd. od Wschowy, nad Kopanicą Wachowską dopływ Odry, par. kat. i szkoła w miejscu, par. protest. Olbrachcice, poczta w Świdnicy Dolnej Niederzedlitz, st. dr. żel w Wschowie. Z Ś. pisali się Klothewig w r. 1322, Weleylinus i Maranus w r. 1326 i Konrad w r. 1333 Kod. Wielkop. . W r. 1566 1578 składała się ta osada z 2 działów; jeden należał do Rydzyńskich, a drugi do Dłuskich; Jan Rydzyński posiadał tu 18 łan. , 3 zagr. z rolą, 7 zagr. bez roli, 14 komor. z bydl, 9 komor. bez bydła, 2 rzemieśl, kowala, kapelana sacerdos i owczarza do 50 owiec; na drugim dziale miał Nenker Dłuski 7 1 2 łan. osiadł. , 5 zagr. z rolą, 3 zagr. bez roli, 9 komor, z bydł. , 6 kom. bez bydła i owczarza do 45 owiec Pawiński, Wielkop. , I, 100. Ten podział przechował się dotąd; jedna część osady zowie się Dolną Świdnicą, a druga Górną. S. Dolna, urzęd. Niederzedlitz, tworzy zach. połowę os, ; wś ma 75 dm. , 465 mk. 169 kat. , 296 prot. i 977 ha 640 roli, 243 łąk, 22 la Świdnica su. Dwór ma 6 dm. , 107 mk. 42 kat. , 65 prot. i 360 ha 223 roli, 39 łąk, 85 lasu. W końcu zeszłego wieku dziedziczył tę część Ś. Antoni Dzieduszycki. Na Dolnej Ś. stoi kościół par. kat. p. w. św. Jana Ewang. Jan ze S. miał założyć ten kościół i uposażyć w r. 1300, a biskup poznań. Andrzej miał go poświęcić w r. 1310 J. Korytkowski, Brevis Descr. , II, 258. W r. 1333 występuje pleban miejscowy Kod. Wielkop. . W XVI w. , za dziedzictwa Kotwiczów, przeszedł kościół w ręce protestantów; około r. 1693 wrócił do katolików; stanowczo przysądzony w r. 1709 wyrokiem trybunału piotrkowskiego; wracającego z wyrokiem plebana, ks. Sosnickiego, zabili protestanci świdniccy. W kościele znajduje się kilka nagrobków Kotwiczów; na suficie jest obraz Matki Boskiej, a pod jej nogami rok 1604 i litery W. L. , które oznaczać mają Annę z Litwiców Wojer; kosztem tej pani odnowionym był kościół; tu pochowano jej zwłoki w r. 1608. Znaczenia roku 1585 i litery V, zamieszczonych także na suficie, nie rozwiązano dotąd. Księgi kościelne zaczynają się od r. 1693. Do par. wcielone niegdyś były kościoły filialne w Jedrychowicach i w Kowalewie ob. J. Łukaszewicza Kr. op. bist. kośc. par. , II, 321 6. Parafię, liczącą 375 dusz, składają Czerlejewo, Dryżyna, Jędrychowice, Kowalewo, Łęgnowo, Olbrachcice i Świdnica. Szkoły parafialne są w Dryżynie i Świdnicy. Ś. Górna, urzęd. Oberzedlitz, stanowi wsch. część osady. Wś z Czerlejewem 11 dm. , 57 mk tworzy okrąg wiejski, mający 65 dm. , 329 mk. 44 kat. , 285 prot i 407 ha 255 roli, 118 łąk, 10 lasu. Dwór ma 11 dym. , 10 mk. 73 kat. , 37 prot. i 336 ha 194 roli, 47 łąk, 90 lasu; chów bydła holenders. i nabiał; właścicielem jest Mieczysław hr. Kwilecki na Oporowie. Około r. 1793 posiadał Adam Kwilecki. E. Cal. Świdnica, niem. Schweidnitz, miasto pow. na Szląsku pruskim, w regencyi wrocławskiej, stolica dawnego księstwa t. n. , leży pod 50 50 3 płn. szer. i 34 7 4 wsch. dłg. , na wzn. 652 do 686 st. n. p. m. , na lewym wyniosłym brzegu Wystrzycy, płynącej z poblizkiego od płd. pasma gór Waldenburskich Wysokilas i przyjmującej w pobliżu miasta dwa dopływy potok od Boegendorfu i Piławę Feile. Ś. leży przy linii dr. żel. , idącej od Głogowy na Lignicę odl. 60 klm. , Ś. , Nissę, Raciborz do Bogumina Oderberg i przecinającej się w pobliżu Ś. w Koenigszelt z linią idącą z Wrocławia do Trautenau w Czechach. Odl. 7 1 2 Wrocławia na zachpłd. Jeszcze na początku obecnego stulecia Ś. była otoczona murami. Do miasta prowadziło z przedmieść 7 bram. Z przedmieść najważniejsze Wrocławskie, Steinweg przed dolną bramą i Kościelne przed mostem Laufbruecke. Obecnie po zniesieniu fortyfikacyi po 1837 roku i zamieniono stoki forteczne na plantacye, stanowiące miejsce przechadzki. Miasto posiada kościół parafialny katolicki, kościół ewangielicki, gimnazyum, szkołę rzemiosł, wyższą szkołę dla dziewcząt, zakład poprawczy i przytułek dla ubogich. Jarmarki na wełnę i zboże. Z zakładów fabrycznych najważniejsze są fabryka machin i narzędzi rolniczych, fabryka organów, wyrób skór i rękawiczek. Miasto ma 1017 dm. , 23, 669 mk. 1509 wojska, w tej liczbie 14, 469 ew. , 8776 kat, 62 in. wyzn. , 362 żydów. W 1840 r. było 778 dm. , 87 publicznych i 111 fabrycznych budynków, 10, 621 mk. prócz wojska 2205, w tej liczbie 7491 ew. , 2993 kat. , 137 żyd. Do miasta należy 1482 ha 999 ha roli, 189 łąk i 172 lasu, z dochodem czystym 51, 3O mrk z ha roli, 43, 08 z ha łąk i 13, 71 z ha lasu. Najgodniejszą uwagi budowlą w mieście jest starożytny kościół par. p. w. św. Stanisława i Wacława. Okazała ta budowla ma 254 stóp szląskich długości, 96 szerok. i 70 wysokości do 1694 r. 85 st. . Wieża kościelna wznosi się na 327 st. po wieży kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu najwyższa na Szląsku. W wielkim ołtarzu N. P. Marya z Dziecięciem Jezus. Na jednym z chórów rzeźbiony z drzewa ołtarz o 4 skrzydłach, przedstawiający Wniebowz. P. Maryi, z 1492 r. Fundatorem kościoła miał być Piotr Włast Dunin na początku XI w. Zburzony przez Tatarów 1241 r. , odbudowany został z drzewa przez Bolesława, ks. wrocławskiego, i oddany klaryskom wrocławskim 1250 r. Bolesław wzniósł nowy kościół z kamienia 1330 1353 r. Wtedy zapewne zmieniono pierwotne poświęcenie, przez dodanie św. Stanisława. Budowę wieży rozpoczęto 1429 r. Zamierzano wznieść też drugą. Zajęty przez protestantów w połowie XVI w. , wrócił w połowie XVII w ręce katolików; przyczem patronat otrzymali jezuici. Od 1773 r. prawo patronatu należy do rządu. Drugi kościół, p. w. św. Michała, wznieśli jako kaplicę szpitalną 1283 r. krzyżowcy bracia szpitalni wrocławscy. W 1812 r. zamknięty został i przerobiony na dom prywatny. W r. 1501 wzniesiono kościołek św. Barbary przy Strzygłowskiej bramie, służył on w ostatniem stuleciu przez czas jakiś za kościół garnizonowy. Kaplica św. Trójcy w ratuszu istnieje od 1448 r. Cmentarny kościół św. Mikołaja istniał już zapewne w XVI w. Na miejscu starego grodu książęcego, zniszczonago przez pożary, wzniesiono 1682 r. kościół z klasztorem kapucynów. Kościół następnie zamieniono na ewang. i oddano na użytek garnizonu. Kościół z klasztorem urszulanek, fun dacyi hr. Schaffgotscb, powstał 1700 r. klasztor 1712 r. . Od1729 r. zajmowały się zakonnice nauczaniem dziewcząt. Klasztor i zakład ten przetrwały aż do ostatniego kulturkampfu. Kościół ewang. , p. w. św. Trójcy, tworzy z budowlami kościelnemi i szkolnemi oddzielne przedmieście. Jestto jedna z trzech świątyń, które wzniósł cesarz Ferdynand II na upamiętnienie pokoju z 1648 r. Budowę ukończono 1657 r. Gimnazyum ewangielickie powstało 1707 r. na mocy konwencyi altransztadzkiej. Początek miasta sięga XI w. Zburzona przez Tatarów 1241 r. pojawia się jako miasto 1250 r. za Henryka III. R. 1285 nadaje Ś. Henryk IV rozmaite przywileje. Bolko I otoczył miasto murem. Ks. Bernard dozwolił 1321 r. zaprowadzić księgę miejską i udzielił pełne sądownictwo. Od 1326 r. Ś. zostaje stolicą odrębnego księstwa świdnickiego i jaworskiego. Bolko II 1326 1368, siostrzeniec Kazimierza W. , potwierdza przywileje miasta 1328, rozszerza takowe i pozwala 1336 r. połączyć nowe miasto ze starem. Książę ten, jakkolwiek odparł energicznie pretensyc Jana, króla czeskiego, żądającego uznania zwierzchności korony czeskiej i popierającego to żądanie oblężeniem S. w 1345 r. i zajęciem Kamienogóry Landshut, jednak następnie wchodzi w stosunki z królem Karolem synem Jana, który żeni się z siostrzenicą Bolesława Anną, córką Henryka ks. jaworskiego, i otrzymuje w umowie ślubnej zapewnienie, że po bezdzietnej śmierci Bolesława zostanie dziedzicem ks. świdnickiego i jaworskiego. Nastąpiło to dopiero 1392 r. po śmierci wdowy po Bolesławie, Agnieszki. Bolesław w 1363 a Agnieszka 1389 r. wydali dla Ś. ważne przywileje tyczące się wykonywania prawa magdeburskiego, udzielania takowego innym osadom, zasięgania wyjaśnień prawnych w Raciborzu, wyboru rajców, pieczęci miejskiej i wójtowskiej, funduszów miasta. O pomyślnym rozwoju miasta świadczy ilość domów, wynosząca 949 w 1397 r. Ważną gałęzią przemysłu miejskiego był wyrób piwa zwanego Schwarzer Schoeps. Piwo to sprowadzone do Wrocławia przez wikaryuszów katedry, wywołało w drugiej połowie XIV w. zatarg między kapitułą a mieszczanami. Zatrzymanie przez mieszczan wozu z piwem świdnickiem, spowodowało kapitułę do rzucenia interdyktu Kronika Janka z Czarnkowa, rozdz. 50. Hussyci oblegają Ś. r. 1427; Jerzy, margrabia brandeburski, oblega z rozkazu cesarza r. 1522 dla ukarania mieszczan za znieważenie urzędnika cesarskiego. Oba oblężenia były bez skutku. Dragoni Lichtensteina owładnęli miastem przez podstęp 17 stycz. 1629 r. Szwedzi i Sasi obiegli Ś. 1632 r. Najstraszliwszym dla miasta był rok 1633. Szereg klęsk rozpoczął pożar 520 domów 18 maja; 5 lipca rozpoczęły bombardowanie bezskutecznie wojska Wallensteina, jednocześnie rozszerzyła się zaraza. Zmarło do 14, 000 ludzi z okolicą; z 1900 obywateli miasta zostało 70. Wojska straciły do 30. 000 ludzi. Szwedzi oblegają i ostrzeliwają Ś. od 30 maja do 3 czerwca 1642 r. Cesarskie wojska oblegają od 24 listop. 1643 do 14 maja 1644 r. poddanie się. W mieście panuje straszliwy głód. Pożar 1716 r. niszczy 2 3 miasta i dawny zamek książęcy z 1295 r. , odtąd już nieodbudowany. Fryderyk II zamienia Ś. na fortecę z wysuniętemi fortyfikacyami. Zdobyta przez Austryaków 11 listopada 1757 r. , odebrana przez Prusaków 1759 po 18dniowem oblężeniu od 1 do 18 kwiet. . R. . 1761 znowu Austryacy zajmują Ś. a Prusacy po dwumiesięcznem oblężeniu od 8 sierpnia odbierają 1762. R. 1807 oblężona od 10 stycz. do 16 lutego przez Bawarów. Po zdobyciu fortyfikacyo uległy zburzeniu. Straty jakic poniosło wtedy miasto i wartość zburzonych robót wynoszą miliony talarów. Historyą Ś. napisał Schmidt Geschichte der Stadt Schweidnitz świdnica, 1846. Ś. par. kat. , dek. kielcowski Koeltsch, miała 1869 r. 5714 kat. , 10015 ewang. , 262 izr. , 63 dyss. Powiat świdnicki ma 10, 52 mil kwadr. obszaru, zajmuje on obszar północnych stoków gór Waldenburskich, głównie żyzną dolinę Bystrzycy Wystrzycy i jej dopływów. Na obszarze powiatu wznosi się odosobniona grupa górska Sobótki i płynie Slęza, na której brzegach mieściły się odwieczne siedziby Slęzanów. Zyzność wielka gleby, nadającej się do uprawy zbóż, buraków, drzew owocowych, bogactwa mineralne węgiel brunatny, ołów, miedź, rozwinęły przemysł rolniczy i fabryczny, sprowadziły na tym obszarze niezmiernie wysoką gęstość zaludnienia. Na 10 1 2 milach mieszka obecnie 1885 r. 95, 011 mk. , a więc przeszło 9, 000 na jednej mili. Z tej ogólnej cyfry na miasta przypada 35, 028 w tem 2020 wojska, na gminy wiejskie 53, 250 i na większą posiadłość 6733. Co do wyznania, to w miastach mieszka 21, 607 ew. , 12, 807 kat. , w gm. wiejskich 33, 016 ew. i 19, 769 kat. ; na obszarze większej posiadłości 4595 ew. , 2122 kat. Żydów w powiecie jest 478 471 w miastach. Co do pochodzenia plemiennego, to wykazy urzędowe i geografia Szląska Adamy ego uważają wszystkich za Niemców. Polskiej ludności nie ma tu zupełnie. Obszar miejskich posiadłości wynosi 3005 ha 2104 roli, 251 łąk, 400 lasu; gminy wiejskie mają 33, 822 ha 27, 038 roli, 2098 łąk, 2315 lasu; większa posiadłość obejmuje 22, 202 ha 13, 326 roli, 1646 łąk, Świdnica Świdnicka Bystrzyca Świdnik Świdnik Świdnik Świdniczek Świdnicka Świdnicka 6321 lasu. Przemysł fabryczny bogato roz winięty reprezentują cukrownie w liczbie 7, garbarnie, fabryki oleju, krochmalu, powo zów, machin, przędzalnie, tkackie warsztaty, blicharnie. Główne osady fabryczne są, prócz świdnicy, Freiburg i Saarau. Br. Ch. Świdnicka Bystrzyca, ob. Wystrzyca. Świdnicka luda, ob. Ruda t. IX, 895. Świdnicka Woda, rzka, dopł. Wystrzycy. Świdniczek, w XV w. Świdnik Koniński, wś, pow. lubelski, gm. Wólka, par. Kalinowszczyzna przedmieście Lublina, ma 12 os. , 222 mr. Wchodziła w skład dóbr Jakubowi ce. W 1827 r. 15 dm. , 101 mk. W połowie XV w. wś, w par, Lublin, własność Kazimirskiego h. Rawa, miała łany km. , karczmy, zagr. , folw. , z których dziesięcinę, wartości 6 grzyw. , płacono plebanowi w Jaroszynie Dłu gosz, L. B. , II, 537. Wchodził Ś. w skład dóbr ordynacyi Ostrogskich w 1618 r. ob. t. VII, 686. Br. Ch. Świdnik 1. Duży i Ś. Mały, dwic wsi i fol. , pow. lubelski, gm. Wólka, par. Kalinowszczyzna, odl. 8 w. od Lublina, przy linii dr. żel. nadwiślańskiej, między Lublinem a Minkowcami. Wzn. 660 st. npm. W 1827 r. 30 dm. , 237 mk. , par. Czwartek. S. Duży jest własno ścią szpitala św. Wincentego w Lublinie; ma 3298 mr. obszaru. Władysław Jagiełło na daje r. 1392 Piotrowi z Moszny sołtystwo dziedziczne we wsi królewskiej Świdnik Wiel ki major; otrzymuje on dwa łany z łąkami, karczmę wolną, szósty denar z czynszów, trzeci denar z kar sądowych. Ma on lokować tę wieś na prawie niemieckiem, średzkiem była dotąd na polskiem. Kmiecie mają pła cić po 12 gr. pragskich rocznie, sołtys obo wiązany do służby wojennej na koniu Kod. dypl. pol, I, 261. W połowie XV w. Ś. Du ży, w par. Lublin, własność prebendy na zamku lubelskim, miała łany km. , karczmy, zagr. , folw. , z których dziesięcinę snopową i konopną, wartości 6 grzyw. , płacono prebendzie zamku lubelskiego. Ś. Mały miał także łany km. , zagr. , karczmy, z których dziesię cinę, wartości 4 grz. , dawano temuż prebendarzowi Długosz, L. B. , II, 537. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 wś Ś. major miała 6 łan. i 2 sołtysio a płaciła 2 fl. 12 gr. Ś. minor miała 13 łan. i płaciła 1 fl. Pawiński, Małop. , 347. Świdnickie ststwo niegrodowc, w pow. lubelskim, podług lustracyi z r. 1602 obejmowało wsi Świdnik Wielki i Mały, z folwarkami i wójtowstwem. Wr. 1771 posiadała je Maryanna z Zielińskich Pu ławska, opłacając kwarty złp. 639 gr. 15, a hyberny złp. 62 gr. 24. Br. Ch, Świdnik, potok, lewy dopływ Dunajca, na obszarze wsi t. n. , w pow. nowosądeckim. Por. Ruda 7. i IX, 891. Świdnik 1. wś, pow. limanowski, w okolicy podgórskiej, u ujścia pot. Łukawicy do Słomki lew. dopł. Dunajca. Par. rz. kat. w Łukawicy. Wś ma 26 dm. 6 na obszarze wiek. pos. i 123 mk. 172 rz. kat. i 11 izr. . Pos. większa dzieli się na 2 folw. jeden Antoniny Walter obejmuje 106 roli, 7 łąk, 2 ogr. , 5 past. i 4 mr. lasu; drugi Wandy Niwickiej 140 m. roli, 3 łąk, 259 sąż. kw. ogr. , 9 m. past. , 24 lasu i 2 mr. nieuż. Pos. mniej, składa się z 62 roli, 11 łąk i 10 mr. past. Za Długosza L. B. , I, 550 należał Ś. do par. w Podegrodziu i był własnością Żegoty Gabańskiego; w 1581 r. Pawiński, Małop. , 128 należał do tejże parafii, ale był dziedzictwem Stanisława Rogowskiego. Składał się wówczas z 4 łan. km. , 3 zagr. z rolą, komor. z bydł. i miał 2 rzemieśl. Graniczy na zach. z Łukawicą i Jadamwolą, na płn. ze Stroniem, na wsch. z Owiecką a na płd. z Rogami. 2. S. , wś, pow. nowosądecki, mała osada w okolicy górzystej, na lew. brzegu Dunajca, przy drodze słotwińsko sądeckiej, na płn. od Tęgoborza. Składa się z 76 chat i 476 mk. Pierwszą wzmiankę o S. mamy w dok. Chebdy de Rostin Kod. Krak. , II, 246 i Kod. dypl. kat. krak, 246, zakładającego klasztor augustyanów w Tęgoborzu. W 1581 r. Pawiński, Małop. , 137 posiadał Ś. Andrzej Tęgoborski. Wś miała 3 łany km. i zagr. z rolą. Należy do par. rz. kat. w Tę goborzu i graniczy na zachód z Rojówką i Skrzętlą a na płn. z Jakubkowicami. 3. Ś. , wś, pow. drohobycki, 32 klm. na płn. zach. od Drohobycza, 14 klm. na płn. zach. od sądu pow. w Podbużu, tuż na płd. ód urz. poczt. w Turzem. Na płn. wsch. leżą Smólna i Bystrzyca, na płd. wschód i płd. Łastówki, na zach. Isaje pow. turczański, na płn. zach. Turze pow. staromiejski. Na płn. zach. powstaje pot. świdnik, a zasilony licznemi stru gami z obu boków płynie na płd. wschód do Łastówek, gdzie wpada do Stryja. W dolinie potoku wzn. 541 mt. leżą zabudowania wiej skie. Góra Kruhła na granicy wsch. sięga 788 mt. Własn. więk. ma roli or. 3, łąk i ogr. 4, lasu 232 mr. ; wł. mn. roli or. 625, łąk i ogr. 191. past. 470, lasu 115 mr. W r. 1880 było 82 dm. , 399 mk. w gminie 382 gr. kat. Rusinów, 17 izr. . Par. rz. kat. w Turce, gr. kat. w miejscu, dek. staromiejski, dyec. prze myska. We wsi jest cerkiew. Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr koron. krainy wołosiewskiej, w ekon. Samborskiej, ziemi prze myskiej. W lustracyi z r. 1686 Rkp. Ossol. , Nr. 1255, str. 125 czytamy Ta wś ma łan. 6, wójtowski 1, wolniczego 1 2. Powinności Też powinności ta wś odprawuje jako i Wołosianka Wielka. Także drzew wydaje do wyprawy cieślów. Czynsze na św. Michał Z chlebnika po gr. 3, stróżnego po gr. 15, Świdnik Świdniki Świdniki Świdniki Świdno Świdnik 1. Niżni, po węg. AlsoSzwidnik, i Koziołki. Na początku XVI w. dziesięcinę żerowszczyzny po 1 zł. 10 gr. , za sądy zborowe płaci gromada z każdego łanu po zł. 10 trzema ratami tak, jako Wołosianka. Czynsze na św. Marcin Czynszu głównego z łanu płacą po złp. 5; za wołu daje gromada z łanu po zł. 1; z wójtowstwa płacą na rok zł. 9 gr. 6; z półłanu wolniczego płacą zł. 6 gr. 12; owies, kury, gęsi z łanu oddają jako Wołosianka, Wielka; z pustych łanów płacą po zł. 6. Czynsze na św. Wojciech Kuchennego od chlebnika po gr. 10; stróżnego gromada płaci z łanu gr. 15; za jagnię i jarząbki gr. 28; owies czynszowy, kury, gęsi, jajca, drzewo, baranka, barana oddają jako Wołosianka. W inwentarzu ekonomii sambors. z r. 1760 Rkp. Ossol. , Nr. 1632, str. 74 czytamy Ta wieś osiadła na łan. 6, videlicet sianych 3, koszonych l 1 2, pustych 1 1 2 zosobna wójtowski 1, wolniczego 1 2 łanu. Chlebnika ad praesens znajduje się 25. Czynsze tej wsi kuchennego z chlebnika ad praesens 25 po gr. 13 10 zł. 25 gr. ; stróżnego z łanów sianych 3 zł. ; zborowszczyzny z tychże łanów po zł. 10 30 zł. ; źyrowszczyzny po 1 zł. 10 gr. 4 zł. ; czynszu głównego z tychże łanów po zł. 5 15 zł. ; za wołu kuchennego 3 zł. ; owsa czynszowego z każdego łanu sianego po pół miar ków 4, facit z łanów 3 półmiarków 12, które przez połowę jako inne wsie w ziarnie oddać powinni, a za drugą połowę pieniędzmi zł. 12 zapłacić powinni; gęsi po 2, kur po 4 z każdego łanu sianego albo po zł. 2 6 zł. ; z łanów koszonych 1 1 2 po 6 zł. 9 zł. ; za barana kuchennego gromada daje 3 zł; za baranka wielkanocnego 1 zł. ; za jagnię i jarząb ki 28 gr. ; za jajec kopę 20 gr. ; ciesielszczy znę odprawują jako inne wsie, albo płacą z każdego łanu sianego po zł. 4, z łanów 3 12 zł. Summa czynszu 110 zł. 13 gr. Ad hoc z półłanu wolniczego winni Fed i Andruś Juszozyszynowie i Hawryło Luboszyn płacić zł. 20. Wójtowstwa posesorki panie Bardre Oemhe i Hojer, siostry rodzone, które prawo produxerunt, vigore którego i inwentarzów dawnych płacą do kasy ekonomicznej dwoma ratami zł. 80. Lasy tej wsi Łas K, , Kirniczny nazwany, na wschód słońca, w którym olszyna i smereczyna. Las na płd. Bereznianiec nazwany, olchowy. Żaliła się gromada, że Jędrzej Sopotnicki, popowicz, gruntu gromadzkiego na półtora pługa trzyma od lat więcej 20, a należałoby z takowego pola czyn szu na rok zł. 3. Także ks. Michał Kimako wicz przywłaszczył sobie pola gromadzkiego ćwierci 2, a w żadnym inwentarzu o cerkwi i gruncie do niej należącym wzmianki nie masz. Tenże ksiądz zł. 40 podług dekretu konsystorskiego de 31 martii a. 1760, należące gromadzie, nie oddał. Mac. Lu. Dz. wś w hr. szaryskiem, nad rz. Ondawą, kościół filial. gr. kat. ; lasy, pastwiska. 2. S. Wizni, po węg FelsöSzwidnik, wś, w hr. szaryskiem, nad rz. Topią, kościół paraf. gr. kat. ; pastwiska, lasy. Wraz z S. Niżnym 467 mk. Świdniki, wś, folw. i dobra, pow. hrubie szowski, gm. Miączyn, par, r. i. Grabowiec, r. gr. świdniki. Posiada cerkiew par. , szkołę początkową, dom przytułku dla starców fun dusz, dwa młyny wodne. W 1827 r. 59 dm. , 337 mk. Cerkiew par. erekcyi niewiadomej. Dobra Ś. składały się w 1885 r. z fol Ś. i Rogów, rozl. mr. 2091 fol. Ś. gr. or. i ogr. mr. 608, łąk mr. 131, lasu mr. 967, nieuż. mr. 30; bud. mur. 5, drewn. 20; płodozm. 8pol. , las nieurządzony; fol. Rogów gr. or. i ogr. mr. 241, łąk mr. 99, nieuż. mr. 14; bud. drewn. 9; płodozm. 10pol. Wś Ś. os. 66, mr. 695; wś Rogów os. 28, mr. 201. Br, Ch. Świdniki, wś nad Stochodem, pow. kowelski, na pograniczu pow. łuckiego, na płd. od mka Mielnicy. Podług reg. pob. pow. włodzimierskiego z 1577 r. własność Aleksandra Siemeszka, podkomorzego włodzimierskiego, płaci z 8 dym. półłank. , 5 ogr. po 4 gr. , od karczmy 12 gr. , od palenia gorzałki 12 gr. Jabłonowski, Wołyń, 68. Świdniki, leśniczówka w Wolicy Komarowej, pow. sokalski. Świdno 1. 1399 r. Suijdno, wś, folw. i dobra nad rz. Pilicą, z lew. brzegu, pow. grójecki, gm. Borowo, par. Michałowice, przy trakcie z Białobrzegów do Nowego Miasta, posiada 297 mk. , pałac z parkiem nad brzegiem Pilicy. W 1827 r. było 28 dm. , 230 mk. Dobra S. składały się w 1866 r. z fol. S. , Michałowice i Stryków, z ogólną rozległością 1349 mr. Sam fol. Ś. 654 mr. ; wś włośc. 316 mr. Jestto starożytna przedhistoryczna osada. Wykopują tu często na wyniosłej krawędzi zboczy, ciągnących się wzdłuż doliny rzeki, liczne urny z popiołami, narzędzia i strzały krzemienne. Zapewne już w czasach historycznych osiedlili się tu przybyli z Małopolski Ligęzowie h. Półkozic i doszli do zamożności i znaczenia. Ziemowit ks. mazow. nadaje Jakubowi, dziedzicowi na Ś. i Grzmiącej, 1399 r. prawo chełmińskie dla jego posiadłości. W 1400 r. występuje Sławko ze Ś. Kod. Maz. , 129, 137. Jacobus de S. , subjudex rayensis oskarżony o szkody w dobrach duchownych w 1427 r. Kod. dypl. pol. , II, 437. Piotr ze Ś. , podsędek i ststa rawski, otrzymuje 1446 r. przywilej od ks. Władysława na wybudowanie mostu na Pilicy i pobierania opłaty, a 1449 r. wraz z Maciejem i Janem z Michałowa krewnymi a może braćmi otrzymuje powtórnie prawo niemieckie dla wsi Świdno, Grzmiąca, Michałowice z łanów km. pobierali arcyb. gnieźnieńscy, I z łanów dwor. i ogrodn. pleban w Michałowicach. Prawo patronatu nad kościołem mieli dziedzice Ś. Łaski, L. B. , II, 310. Przez cai ły wiek XV i XVI piastują Świdzińscy różne ziemskie urzędy w Rawskiem. Dopiero w po czątkach XVIII w Wawrzyniec Świdziński przez dwukrotne bogato ożenienie zwiększa znacznie fortunę rodową i piastuje cały sze reg urzędów. Jeden z trzech jego synów Stanisław ur. 1685 r. służy wojskowo, otrzy muj krzesło senatorskie wojewoda bracławski, ożeniwszy się z wdową po Józefie Brzuchowskim, nabywa od niej Sulgostów, do któ rego przeniósł swą rezydencyą i rozszerzył dobra, dokupując Klwów, Odrzywół. On też wzniósł w Ś. stojący dotąd pałac. Przez dział majątku między dwu synów, Ś. otrzymał starszy Ignacy, który nabywszy 1775 r. No we Miasto, tam przemieszkiwał. Jego wnucz ka Helena otrzymawszy Ś. , jako jedynaczka, po ojcu, wniosła je w posagu mężowi Micha łowi Stadnickiemu, który założył tu ogród i oranżeryą. Po jego śmierci Ś. przeszło w rę ce Bonieckich. Opis Ś. z historyą rodziny Świdzińskich i widokiem pałacu podał, , Tyg. Illustr. z 1877 r. , t. IV, 293, 306. 2. Ś. , wś, pow. włoszczowski, gm. i par. Oleszno, W 1827 r. 19, dm. , 137 mk. W akcie z 1394 r. wspomniane Ś. z połową lasu Długorącz Kod. Wielkop. , 1953. Na początku XVI wieku Ś. należy do par. Chotów choć kościół prze niesiony już do Oleszna. Dziesięciny, warto ści około 3 grzyw. , i konopną po 2 gr. z łanu pobiera pleban w Olesznie Łaski, L. B. , I, . 610. Według reg. pob. pow. chęcińskiego z r. 1508 wś Ś. należała do Zofii Szafrańcowej. R. 1540 os. , w par. Chotów Khotów, własność Z. Szafrańcowej, kaszt. wiślickiej, miała 3 km. na półłanach, 1 łan pusty, 1 zagr. Pawiński, Małop. , 485, 579. 3. Ś. , wś i folw. , pow. nowoaleksandryjski, gm. Godów, par. Chodel, odl. 14 w. od Nowej Aleksandryi Puław. W 1827 r. 21 dm. , 148 mk. W 1886 r. fol Ś. rozl, mr. 793 gr. or. i ogr. mr. 556, łąk mr. 4, past. mr. 4, lasu mr. 219, nieuż. mr. 10; bud. mur. 2, drewn. 12; las nieurządzony, wiatrak. Wś Ś. os. 9, mr. 144. W połowie XV w. Ś. , w par. Kłodnica, miało łany km. , folw, , z których dziesięcinę snopo wą i konopną dawano pleban. w Kłodnicy Długosz, L. B. , II, 547. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 płacono tu od 5 łan. i 1 2 łanusołtysiego Pawiński, Małop. , 369. 4. Ś. , wś, pow. węgrowski, gm. Ossówno, par. Wierzbno, ma 16 dm. , 139 mk. , 280 mr. Br. Oh. Świdno, jezioro, w pow. wilejskim, pod mkiem Duniłowicze i wsią tejże nazwy. Świdno 1. w spisie z 1865 r. Świdy, wś nad jez. Świdno, pow. wilejski, w 3 okr. poi, gm. Duniłowicze, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Janiszewskich Jaśniewicze, o 3 w. od gminy a 80 w. od Wilejki, ma 19 dm. , 4 mk. prawosł. i 207 kat. w 1865 r. 93 dusz rewiz. . 2. Ś. , zaśc, tamże, ma 1 dm. Swidno, jezioro pod Czerskiem, pow. chojnicki. Wymienione już w przywileju Czerska. Po brzegach jeziora rośnie świdwa w wielkiej obfitości. Swidowa, jedno z przedmieść Niepołomic. Świdowa, potok, lewy dopł. Czeremoszu. Świdowa 1. wś, pow. czortkowski, 18 klm. na płd. płd. zach. od Czortkowa sąd pow. , tuż na płn. od urz. poczt. i tel. w Tłustem. Na zach. leży Antonów, na płn. Muchawka, na wschód Milowce i Lisowce, na płd. Tłuste i Angielówka 4 ostatnie w pow. zaleszezyckim. Środkiem wsi płynie potok Dupa prawy dopływ dniestrowego Seretu. Tworzy on we wsi dwa stawki. W dolinie potoku leżą zabudowania. Wznies. Świdowa na płn. zach. sięga 329 mt. Własn. więk. Ka rola hr. Lanckorońskiego ma roli or. 1002, łąk i ogr. 37, past. 31 mr. ; wł. mn. roli or. 1945, łąk i ogr. 115, past. 2 mr. W r. 1880 było 246 dm. , 1326 mk. w gminie, 9 dm. , 114 mk. na obsz. dwor. 1112 gr. kat. , 293 rz. kat. , 35 izr. ; 1112 Rusinów, 297 Polaków, 31 Niemców. Par. rz, kat. w Tłustem, gr. kat. w miejscu, dek. zaleszczycki. We wsi jest cerkiew p. w. św. Mikołaja, szkoła etatowa lklas. , kasa pożycz. gm. z kapit. 989 złr. , folw. i gorzelnia. 2. Ś. , folw. koło Wołczkowa, na obszarze dwor. Maryampola, w pow. stanisławowskim. Lu. Dz. Swidówek, Swidowok, w dok. Swidówka, wś nad Dnieprem, pow. czerkaski, w 2 okr. pol. , gm. Moszny o 14 w. , odl. od Czerkas o 14 w. , otoczona sosnowym lasem, ma 1610 mk. praw. i 18 żyd. ; w 1740 r. 90 sadyb. Posiada cerkiew Pokrowską, drewnianą, wzniesioną przez parafian w 1845 r. na miejsce dawniejszej, pochodzącej z 1718 r. Wchodziła niegdyś w skład ststwa czerkaskiego, obecnie należy do okręgu czerkaskiego dóbr państwa. Swidowiec rozlew rz. Świdówki, w pow. mozyrskim, w gm. Lelczyce, przy kotlinie rz. Uborć, z którą się łączy. Lud zwie ten rozlew jeziorem. Szeroki na 100 przeszło sążni, długi 3 w. ; właściwie jest to ujście rzeki świdówki. A. Jel, Świdowiec, sioło u źródeł rz. Supoj w la topisie Wieliczki zwanej także Świdowieo, pow. kozielecki gub. czernihowskiej, na płd. wschód od miasteczka Kobyżce, o 50 w. od Kozielca, ma 163 dm. , 1394 mk. ; w okolicy liczne mogiły. Świdówka, rzeka w pow. owruckim i mozyrskim, prawy dopł. rz. Uborć, zaczyna się Świdno Świdówka Swidówka w pow. owruckim i płynąc lesistemi mocza rami aż do granicy pow. mozyrskiego nosi nazwę Bołotnicy, wkroczwszy dopiero w gra nice pow. mozyrskiego od osady Rudyszcze przybiera nazwę Ś. i upłynąwszy 2 mile w kierunku płn. wsch. rozlewa się w wązkie, długie 3 w. jezioro, zwane Świdowiec, łączą ce się z kotliną rz. Uborć. A. Jel. Swidówka, rzka w płn. wsch. części pow. zasławskiego, w pobliżu mka Krasnystaw, prawy dopływ Korczyku. Świdówka, 1490 r. Świdwówka, przys. do Niewiarowa, pow. bocheński, na płn. stronie gościńca ze Gdowa do Bochni. Wymienia S. Długosz L. B. , I, 101, jako własność Jana Niewiarowskiego h. Półkozic, wynoszącą 7 łanów km. i sołtystwo. W 1581 r. Pawiński, Małop. , 61, 447 własność Niewiarowskiej, li czyła 4 łany km. i 2 komor. bez bydła. W spi sie ludności z r. 1880 objęto tę osadę gminą Niewiarów. Mac. Świdowo, folw. , pow. wołkowyski, w 5 okr. pol. , gm. Piaski, o 24 w. od Wołkowyska. Świdrów, wś włośc, pow. radzymiński, gm. Rudzienko, par. Pniewnik, ma 64 mk. , 91 mr. Wchodziła w skład dóbr Nowa Wieś. Świdrówka, potok, ob. Cyrla i Poroniec. Świdrówka, wś, pow. dąbrowski, 2 klm. na wsch. od Szczucina. Par. rz. kat. w Szczu cinie. Składa się z 36 dm. , ma 247 mk. , 242 rz. kat. i 5 izr. Pos. więk. Hel. hr. Hussa rzewskiej wynosi 137 roli, 26 łąk, 5 ogr. , 16 past. , 46 lasu i 15 mr. nieuż. ; pos. mn. ma 136 roli, 44 łąk, 33 past. i 23 mr. lasu. Gra niczy na płn. z Wolą Szczucińską, na wschód z Borkami a na płd. z Zabrniem. W stronie płd. ma lasy, pokrywające małe wznies. 170 mt. , zwane Babią Górą. Mac, Świdrówko, dwa folw. przy wsi Orzechówce, pow. oleckowski, 4 dm. , 65 mk. Świdrowski Mlyn, pow. łowicki, gm. i par. Bielawy. Niepomieszczony w spisach urzęd. Zapewne będzie to młyn należący do Soboty. Świdry 1. wś włośc, nad Wisłą z praw. brzegu, pow. warszawski, gm. Jabłonna, par. Tarchomin, przy drodze z Warszawy do Jabłonny, naprzeciw Młocin z lew. brzegu, ma 117 mk. , 159 mr. W 1827 r. było 12 dm. , 146 mk. Przy wsi leży os. fabr. Podświdry ob. . 2. Ś. Małe, wś i fol. przy ujściu rz. Świdra do Wisły, pow. warszawski, gm. Zagoźdź, par. Karczew, odl. 21 w. od Warszawy, ma 143 mk. W 1827 r. było 13 dm. , 134 mk. W 1877 r. folw. Świdry Małe rozl. mr. 984 gr. or. i ogr. mr. 324, łąk mr. 148, past. mr. 183, lasu mr. 239, nieuż. mr. 90 bud. mur. 1, z drzewa 9; las nieurządzony. Wś Ś. os. 13, mr. 111. 3. Ś. Dalsze i Bliższe al. Ś. Wielkie, wś, pow. nowomiński, gm. Otwock, par. Karczew. Nie podane w nowszych spi sach urzęd. , stanowią dalszy ciąg wsi Ś. Małe pow. warszawski. Leżą przy linii dr. żel. nadwiślańs. , o 2 w. od Otwocka ku Wawrowi, mają 1 os. 219 mr. W 1827 r. 18 dm. , 109 mk. Ś. Wielkie wchodziły w skład dóbr otwock. Naprzeciw wsi Ś. leży na Wiśle świderska Kępa. 4. Ś. , fol. i Ś. Maleniec, wś, pow. janowski, gm. i par. Potok Wielki, odl. 18 w. od Janowa. W 1874 r. fol. Ś. rozl. mr. 1601 gr. or. i ogr. mr. 70, łąk mr. 16, past. mr. 2, lasu mr. 1452, zarośli mr. 20, wody mr. 4, nieuż. mr. 37; bud. z drzewa 18; las urządzony, pokłady torfu, tartak, smolarnia i cegielnia. 5. Ś. dawniej Ś. Wielkie i Małe, wś i fol. , pow. łukowski, gm. i par. Łuków odl 4 w. , ma 59 dm. , 451 mk. , 1145 mr. w tem 138 mr. folw. . W 1827 r. było 54 dm. , 238 mk. Wr. 1531 wś Ś. Wielkie, w par. Łuków, miała 3 łany. Ś. Małe w części Abramowiąt 1 łan. W r. 1552 płacą tu Abramowięta, Mikołajowieta, Rafałowięta z 1 łanu, Kamienta od 1 łanu, Kuziej 1 łanu, Michałowięta z 1 łanu. R. 1580 Stanisław Maneto z czwartej części wsi Większych Świdrów od 4 włók, które sami orzą fl. 2P. Maciej Kuziej z obojga świdrów z części drugiej od 4 włók, które sam orze z uczestnikawi swomi, fl. 2. P. Stanisław Świderski z części Wa glewski od 4 włók, które sami orzą, fl. 2, od 4 zagród bez ról gr. 16. od 2 komornic bez bydła gr. 4, od koła dorocznego gr. 12, od fo lusza gr. 15. P. Stanisław Koczowik z części Abramowskiej od 4 włók, które sami orzą fl. 2, od 5 zagród bez ról gr. 20. P. Piotr Goisczki od zagrody bez roli gr. 4. Summa fl. 10gr. 11 Pawiński, Małop. , 381, 391, 410. 6. Ś, wś, pow. makowski, gm. Sielc, par, Rożan. 7. Ś. Awisa al. Awyssa, fol. i wś nad rz. Wissą, pow. szczuczyński, gm. i par. Szczu czyn odl. 1 w. . Fol. ma 270 mr. , wś 32 os. , 199 mr, Mieszka tu częściowa szlachta i wło ścianie. W 1827 r. było 25 dm. , 147 mk. 8. Ś. Dobrzyce i Ś. Podleśne, dwie wsi, pow. szczuczyński, gm. i par. Grabowo. W l827 r. Ś. Dobrzyce miały 10 dm. , 61 mk. a Ś. Po dleśne 39 dm. , 192 mk. Br. Ch. Świdry 1. wś, pow. oleckowski, st. pocz. Gąski; 50 dm. , 252 mk. , 542 ha. Ks. Olbracht nadaje Mikołajowi Zimmermann z Świdrów na prawie chełminskiem 2 włóki w powiccio straduńskim, między Dzięgielami, Gąskami i Jabłonowem czyli Kijowem. Dan w Królewcu r. 1563. 2. Ś. , wś, pow. lecki, st. p. Lec; 95 dm. , 469 mk. , 800 ha. Jerzy Krosta, ssta lecki, nadaje Wojtkowi Kostce 4 włóki sołeckie nad jeziorepa Trad, między Pierkunowem, Pieczarkami i Śpierśtem, włókę za 33 grzywien, celem założenia wsi dannickiej na 40 włókach, 8 lat wolności. Ś. mają r. 1625 tyl ko polskich mieszkańców. 3. Ś, wś, pow. jańsborski, st. p. Biała; 48 dm. , 257 mk. , 709 ha. Zygfryd Flach v. Schwarzburg, komtur baldzki, nadaje Stankowi Stanick, Mikoła jowi, Andrzejowi, Stefanowi, Jakubowi, Jano wi, Wojtkowi, Pawłowi, Mściszkowi, Janowi, Marcinowi na prawie magdcburskiem 40 włók w Ś. z obowiązkiem 2 służb zbrojnych, Dan w Piszu r. 1471. Tenże nadaje Mikołajowi Janowi na prawic magdeburskiem 8 włók nadwyżki w S. z sądownictwem wyższem i nższem. Dan w Baldze r. 1476. Ad. N. Świdrygały, wś i fol. , pow. rawski, gm. Góra, par. Nowe Miasto; wś ma 8 dm. , 118 mk. , 223 mr. ; fol. 1 dm. , 526 mr. W 1827 r. było 6 dm. , 60 mk. Ś. chodziły w skład dóbr Nowe Miasto. Świdwa, wś, w obrębie kasztelanii zakroczymskiej, wymieniona jako własność klasztoru czerwińskiego w dok. z 1155 i 1361 r. Obecnie nie istnieje. Być może iż uległa zniesieniu przez zmianę koryta Wisły ob. Kod. dypl. pol. , I, 10. Swidwiborek, wś, pow. ostrołęcki, gra. i par. Myszeniec, ma 813 mr. W 1827 r. 22 dm. , 145 mk. Świdwie, wś zaginiona pod Sępólnem, pow, złotowski. Jeszcze dziś zowie się tom tak część lasu, gdzie widać zagony i brózdy wśród gęstych zarośli ob. Der. Kr. fiatow von Schmitt, str. 67. Kś. Fr. Świdwin, ob. Swidlin. Świdwowiec 1. al. Swidowiec, Swiclwówko, Sioidowke r. 1845, Schwidufke na mapie sztab. , fol. do Trzciela, pow. międzyrzecki, o 2 klm. na zach. od Trzciela. Istniał przed r. 1793 i należał do Mielżyńskich; w najnow szych spisach urzęd. nie wykazany. 2. S. , dawniej Szwydwoyecz, os. pod Powidzem, pow. gnieźnieński, leżała pustkami za arcyb. Ła skiego Lib. Benef. , I, 319, 321, ma być póź niejszym Szydłowcem. E. Cal. Swidy 1. leśniczówka nad rz. Kalinówką, pow. zamojski, gm. Skierbieszów. 2. Ś. , fol. , pow. tomaszowski, gm. i par. Tomaszów. Świdy pow. wilejski, ob. Swidno. Świdzicze, wś i fol. nad bezim. dopł. Wyni, pow. słucki, gm. i par. katol. Kopyl. Wś ma 31 osad; folw. , dość dawna własność Ora czewskich, około 25 włók; grunta urodzajne, miejscowość lesista. A. Jel. Świdzie, wś, pow. poniowieski, w 4 okr. pol. , o 84 w. od Poniewieża. Świdziłówka Nowa, wś, pow. sokólski, w 3 okr. pol, gm. Ostrów, o 32 w. od Sokółki. Świdzince, przedmieście mta pow. Lityna ob. . Świdzinska Wola, w XVI w. Okszeńska Wola, wś, pow. włoszczowski, gm. i par. Oleszno. W 1827 r. 6 dm. , 65 mk. Na początku XVI w. dziesięcinę, wartości 1 seksageny, po bierał pleban w Olesznie Łaski, L. B. , I, 610. Br. CL Świdziszki, wś, pow. suwalski, gm. Maćkowo, par. Puńsk, odl. od Suwałk 25 w. , ma 28 dm. , 164 mk. , 52 os. , 89 mr. Wchodziła w skład dóbr rząd. Maćkowe. Swiebie, 1534 Schwibin, niem. Schwieben, dobra ryc. i wś kośc, pow. toszeckogliwicki. Posiada kościół kat. , filią par. Wyżnice. W 1885 r. było 142 dm. , 1158 mk. 31 ew. Dobra ryc. z fol. Ś. i Napłatki obejmują 4907 mr. Fol. Ś. ma 2578 mr. roli i łąk, 915 mr. lasu; fol. N. 1414 mr. roli i łąk. Pola w czę ści drenowane, łąki nawodniane. Gorzelnia, młyn ameryk. , młyn kościany, cegielnia. Na fol. N. owczarnia. Dobra te stanowią połowę dóbr Herrschaft Schwieben, obejmujących 8348 mr. i rozdzielonych na cztery obszary dóbr rycerskich. Gmina wiejska ma 2294 mr. 26 gospodarzy, 19 ogrodn. i 60 komorn. . Kościół katol. obecny murowany, zbudowany 1682 r. , z wieżą; kaplica założona przez hr. Colonna. Szkoła katol. istnieje od połowy XVIlI w. Br. Ch. Świebodna, wś, pow. jarosławski, śród lasów, wzn. 318 mt. npm. , nad pot. Wólką, o 7, 2 klm. na zachód od mka Pruchnika. Składa się z 95 dm. w ddlinie potoku i 503 mk. , 250 rz. kat. , 241 gr. kat. i 12 izrael. Rzym. kat. paraf. w Pruchniku, gr. kat. w Rozborzu Okrągłym. Większa pos. Heleny Zaklika wynosi 9 mr. roli, 2 mr. łąk, 1 mr. past. i 225 mr. lasu; pos. mn. ma 534 mr. roli, 65 mr. łąk, 53 mr. past. i 59 mr. lasu. Graniczy na płn. z Rączyną, na zach. z dużymi lasami, na wsch. z Jodłówką a na płd. z Wolą Rzeplińską. Mac. Świebodzin 1. z Kosierówką, wś, pow. dąbrowski, w nadwiślańskiej równinie, wzn. 180 mt. npm. , 3 klm. na płd. od Bolesławia. Składa się z dwóch grup chat, z których S. liczy 75 dm. a Kosierówka 22 dm. Obie mają 518 mk. , 486 rz. kat. i 32 izrael. Na obszarze więk. pos. Andrzeja hr. Potockiego 3 dm. i 32 mk. 5 izrael. . Par. w Bolesławie. Pos. więk. wynosi 375 mr. roli, 65 mr. łąk, 435 sążni ogr. , 5 mr. past. i 2 mr. zabudowań; pos. mn. 399 mr. roli, 47 mr. łąk i 80 mr. past. Pierwszą wzmiankę o Ś. znajdujemy w dypl. Henryka, prepozyta miechowskiego Kod. , Małop. , II, 196, w którym r. 1295 nadano Piotrowi, mieszczaninowi krakowskiemu, w tej wsi dwa łany; dnia 30 maja 1366 ibid. , III, 197 przeniósł tę wieś wraz z Bolesławiem, Brzeźnicą i Kanną z prawa polskiego na niemieckie. Za Długosza L. B. , II, 433 posiadał Ś. Jan Lipnicki h. Półkozic ale folwarku nie było. W spisach poborów z XVI w. Swidwiborek Swidy Swiebie Świdrygały Pawiński, Małop. , 234 Ś. , Teodora Ligęzy, miał w 1579 r. 19 km. , 4 3 4 łana i 2 zagrody. Wś graniczy na płd. z Kuziem, na wschód z Grądami, na zach. z Podlipiem. 2. Ś. z Kolkową, wś, pow. tarnowski, na praw. brzegu Biały dopł. Dunajca, składa się z dwóch grup chat, z których mniejsza Sw. 22 dm. , 133 mk. leży ku północy, bliżej Tarnowa, większa Kołkowa 30 dm. , 156 mk. ku płd, , bliżej Tuchowa. Obszar obu osad przecina kolej tarnowskoleluchowska między stacyami Tarnów i Pleśna. Osady zajmują urodzajne porzecze. Ku wschod, podnosi się teren z 210 na 403 mt. Wraz z obszarem więk. pos. Adolfa Jordana liczą obie osady 56 dm. i 323 mk. , 303 rz. kat. i 20 izrael. Część wsi należy do par. w Pleśny, część do par. w Porębie. W spisie pobor, z r. 1536 Pawiński, Małop. , 546 wymieniona jest ta osada jako własność Mikołaja i Klemensa Łowczyckich i ich matki. Miała 7 km. i karczmę; czynsze wynosiły 6 1 2 grzywny i pół kamienia łoju. Obecnie więk. pos. ma 272 mr. roli, 6 mr. łąk, 1 mr. ogrodu, 40 mr pastw. , 117 mr. lasu i 20 mr. nieużytków; pos. mn. 67 mr. roli, 8 mr. łąk, 9 mr. past. i 1 mr. lasu. Ś. graniczy na płn. z Radlną, na wsch. z Porębą i Łękawką a Kołkowa na płd. z Woźniczką. Mac, Świebodzin, obecnie Sehwiebus, Swebosin r. 1302, Swebozin 1319, Swibzin, Schwhyborchin 1329, Svebusin 1334, Swebesia 1335, Sweboczyn 1352, Schwibussem 1302, Schivibussen w podrob, dok. z r. 1251, Schebissen 1410, Swebuszu 1474, Swebussin 1476, Swebussa 1481, Swobodzyn 1493, miasto w Brandenburgii, stolica niegdyś ziemi świebodzińskiej, leży o 95 klm. ku zach. od Poznania, 20 klm. na płn. od Cylichowy i o 3 klm. od jez. Wilkowskiego, które rzeką Ołobokiem spływa do Odry, przy drodze żel. pozn. marchijskiej, między Zbąszyniem a Sternhergiem, i przy trakcie z Skwirzyny do Szląska. Miasto jest siedzibą sądu okr. , ma 8296 mk. 1327 katol. , 6880 prot. , 89 żyd. , 2 kościoły paraf. katolicki i protestancki, st. tel. , st. dr. żel. , gazownia, fabryki stearyny, maszyn i sukna, młyny parowe, browary, fabryki spirytusu i cegielnie. Słynne sukna świebodzińskie rozchodzą się do Holandyi, Szwecyi i Ameryki; 40 fabryk wyrabia rocznie za 10, 000, 000 mrk sukna. Czysty dochód z ha roli wynosi tu 18 mrk. Winnice uprawiane na najgorszej ziemi przynoszą rocznie w przecięciu 3000 mrk; w pobliżu znajdują się pokłady węgla brunatnego, przynoszące do 200, 000 mrk rocznie. Dzieje pierwotne Ś. przedstawiają plątaninę domysłów. Średniowieczna pisownia tej osady naprowadza Niemców na ślad Swewów, których uważają mylnie za Szwabów; inni znów upatrują S. w os. Busine, którą według Dytmara zdobył r. 1015 Ołdrzych, ks. czeski, podczas gdy wojujący z Chrobrym cesarz Henryk II przeprawiał się przez Odrę pod Krośnem; mylno jest też mniemanie, jakoby Konrad mazowiecki nadał Ś. i okolicę Krzyżakom. Okolica ta była już wówczas gęsto osadzoną; Kniapel, monograf Ś, pomieszał tę osadę ze Zbąszyniem Zhibansim, Zbibansyn, zachodzącym pod r. 1247; podrobiony dokum. z datą 19 list. 1251 r. , określający granice między dzierżawami polskiemi a zaborami niemieckiemi, wspomina drogę wiodącą z Landsberga do Ś. Kod. Wielkop. , I, n. 297. Księcia Konrada f 1273 mieni Annalista głogowski z XV w. Script. Rer. Siles. , X, 8 panem na Głogowie, Ścieniawie, Górze, Sprotawie, Żeganiu, Kożuchowie, Zielonej Górze, Krośnie, Świebodzinie Swebisbusensis dominus, Cylichowie i innych miastach. Pierwszą pewną o Ś. wiadomość znachodzimy pod r. 1302. Gniewomir, dziedzic Ś. , występuje między świadkami, obecnymi przy nadaniu Lubieniska, posiadłości cystersów paradyskich, prawem lennem w dożywocie Boguszowi de Wesenburch Kod. Wielk, n. 849. W r. 1334 piszą się z Ś. Wojtuś i Peczko, świadkowie czynności odnoszącej się do Wyszanowa, własności tychże zakonników Kod, Wielk. , n. 1140. Peczko z Ś. przyrzekł następnego roku marg. brandeburskiemu Ludwikowi, że mu wiernie służyć będzie, wyjąwszy atoli króla polskiego i ks. głogowskiego, za co margraf przekazał mu 10 kóp groszy na Rzepinie Reppen i nadał mu wieś Wysoką Klauswalde, ob. Riedel, Cod. , II, str. 97. Ten lub inny Pecz z Ś. brał udział w pierwszej konfederacyi wielkopolskiej, która na dniu 2 września 1352 r. zawiązała się w Poznaniu przeciw nieprzyjaciołom króla Kod. Wielk. , n. 1313. Książęta szląscy Henryk i Przemysław dzieląc się obszarami, których nie posiadali, odstąpili w r. 1319 Ś. i zachodnią połać Wielkopolski, od Kopanicy do Międzyrzecza, margr. brand. Waldemarowi w zamian za Żegań i Krośno; śmierć atoli margrafa zniweczyła ich zamiary Kod. Wielk. , n. 1012. Ś. był już wówczas miastem; r. 1320 posiadał je Henryk ks. głogowski, a około r. 1327 Władysław Łokietek. W r. 1329 oznajmia ks. Henryk, że otrzymał S. i inne dzierżawy prawem lennem od Jana, króla czeskiego Kod. Wielk. , n. 1099. S. odpadł od Polski; pod panowaniem książąt szląskich i innych wchodził w skład księstwa głogowskiego, dzielnicy krośnieńskiej Pomn. Dz. pol, III, 539, 570. W r. 1382 dnia 20 sierpnia ks. Henryk na Żeganiu i Krośnie, przebywając w Ś. , poświadczył, że bracia Smolkowie z Kiełpina Koppin ułożyli się co do Wyszanowa z cystersami paradyskimi Świebodzin Świebodzin Świebodzin Kod. Wielk. , n. 1801, którzy mając swe posiadłości rozłożone w 2 pogranicznych państwach, różne tu załatwiali czynności sądowe Th. Warmiński, Paradies. Droga handlowa z Głogowy na Ś. do Landsberga łączyła suchą drogą Odrę z Wartą. Niebawem zasłynęły sukno i piwo świebodzińskie. W r. 1439 Abraham z Zbąszynia, sędzia poznański, z licz nym pocztem zbrojnego ludu najechał pograniczne dzierżawy ks. głogowskiego Henryka, lecz doznał klęski i dostał się do niewoli; w czasie tej wyprawy napadł także na Ś. Opis najazdu ma się znajdować w księgach kościoła miejscowego. Starostą swiebodzińskim był na on czas Konrad Burkersdorf, około r. 1477 Jerzy von Lobin, 1490 Ceroovicius, od r. 1558 po za r. 1614 Knobelsdorfowie Sebastyan, Maksymilian i Jan Jerzy. Książę Henryk XI, ożeniony z Barbarą, córką Albrechta, Achilesem zwanego, kurfirsta brandeburskiego, panował od r. 1467 do 1476; po nim ks. żegański Jan objął rządy nad Głogową, Kożuchowem, Sprotawą, Zieloną Górą, S. i Cylichową Script. Rer. Sil, X, 10. Z Kożuchowa wypędził Jadwigę i Katarzynę, siostry Henryka, i wdowę po nim. Za panowania Henryka, w r. 1474, wybuchła wojna polskowęgierska. Podczas gdy król Kazimierz pustoszył ziemie szląskie w okolicy Opola, Brzegu, Kluczborka i Oławy, oddział wojsk węgierskich pokusiwszy się o Głogowe, przeszedł przez Odrę i dotarł do Ś. , zkąd najeżdżał poblizkie dzierżawy polskie. W r. dnia 13 grudnia Świebodzianie po krótkiem wahaniu się złożyli ks. Janowi przysięgę, nakazaną przez króla węgierskiego Macieja Script. Rer. Sil. X. Następnego roku na dniu 13 czerwca oznajmia legat papiezki Baltazar de Piscia miastom Ś. i innym, że nieważnym jest zapis księstwa głogowskiego na rzecz Barbary, wdowy po Henryku XI, ponieważ sporządzony został bez zezwolenia króla Macieja; również nieważną jest złożona Barbarze przysięga, ponieważ księżna za zwierzchnika swego uznała króla polskiego Władysława, wroga króla węgierskiego Macieja, i od niego uzyskać miała zatwierdzenie zapisu. Książę Jan uznawszy zwierzchnictwo Macieja, żąda wyklęcia tych, którzy mu nie chcą hołdować. Legat przeto grożąc klątwą, nakazuje posłuszeństwo Janowi, bez względu na złożoną Barbarze lub komu innemu przysięgę, z której w imieniu papieża uwalnia Scr. Rer. Sil. , I, 380 1. W sierpniu t. r. książę Jan zajął miasto Ś. z zamkiem, osadzając starostów i urzędników. Margraf brand. chciał z bronią w ręku poprzeć sprawę Barbary, ale starosta świebodziński rozbił wojska jego 14 grudnia t. r. Scr. Rer. Sil. , X. Około tego czasu wszczęły się długoletnie spory między bernardynami szląskimi a polskimi o założenie kustodyi w Ś. , gdzie zakonnicy polscy z Kościana kwestowali od ustanowienia prowincyi polskiej około r. 1453 Jan z Komorowa w Pomn. Dz. Pol. , V. W r. 1481 Jerzy de Lapide w imieniu króla Macieja zatwierdził ks. Jana w posiadaniu Głogowy, Sprotawy, Kożuchowa, Zielonej Góry, Ś. i Cylichowy; , r. 1482 król Maciej chciał zastawić Krośno, Cylichowy i Ś. margraf. brand. ; układy odnośne nie przyszły do skutku, margraf bowiem chciał nabyć te dzierżawy na własność dziedziczną. R. 1488 dnia 6 stycznia ks. Jan wydając swe trzy córki za książąt kładzkich, zwołał do Głogowy szlachtę i reprezentantów miasta z księstwa swego i zażądał od nich, ażeby złożyli hołd nowożeńcom. Odmówiły mu tego Ś. i inne dzierżawy, ponieważ przed 6 laty przysięgały królowi Maciejowi. Jan przeczuwając, co ztąd wyniknie, w dniu 4 lutego t. r. wysłał żonę swoją z córkami, służbą i klejnotami do Ś. , dokąd i sam przybył w październiku t. r. po bezskutecznym oporze; potem udał się do króla polskiego, który mu odmówił swej pomocy. Tymczasem wojsko Macieja zajęło Głogowę, a następnie Kożuchów, Sprotawę i Zieloną Górę; ztad posunęło się przez Krośno do Ś. , gdzie stanąwszy po Trzech Królach r. 1489, obsaczyło miasto, które poddało się na dniu 15 stycznia, a zamek w 2 dni potem. Księżnę Janową z dziećmi wyprawiono z miasta, dając jej glejt bezpieczeństwa Scr. Rer. Siles. . Po śmierci Macieja, r. 1490, połączył korony czeską i węgierską Władysław Jagielończyk, który pokonawszy współzawodnika i brata swego, JanaOlbrachta, oddał mu prawem lennem księstwo głogowskie z Ś. i inne dzielnice szląskie. Jan Olbracht objąwszy rządy polskie w r. 1492, udzielił Świebodzianom poddanym swoim następnego roku w Poznaniu, pozwolenie sprzedawania wyrobów sukiennych na łokcie podczas jarmarków odbywających się w Międzyrzeczu i Skwirzynie Kod. Wielk. , wyd. Racz. , str. 191 2. Ś. wrócił następnie do korony czeskowę gierskiej, a potem dostał się Zygmuntowi Jagielończykowi na mocy związku braterskiego, odnowionego w r. 1499 dnia 20 lipca; gdy zaś Zygmunt wstąpił na tron polski w r. 1506, Władysław król czeskowęgierski umarł r. 1516, i nauka Lutra krzewić się zaczęła coraz dalej ku wschodowi, zrywały się stosunki pobratymcze Szląska z Polską, a S. z okolicą odpadł od dyecezyi poznańskiej. W r. 1510, za panowania króla Władysława, przystąpił Ś. do związku miast sziąskich, zawartego celem obrony przeciw napaściom włóczącego się rycerstwa. Po śmierci Władysława przeszła z czasem korona czeskowęgierska z dziel Świebodzin nicami szląskiemi w dom Habsburgów. W r. i 1534 pojawił się w Ś. pierwszy zwiastun nauki Lutra Marcin Vechner, lecz wydalony z miasta, znalazł przytułek u dziedziców pobliskiego Szczańca; r. 1541 dnia 12 maja zgorzało miasto z kościołem i ratuszem; ocalały tylko zamek, brama i przedmieście głogowskie; drugi wielki pożar powstał dnia 1 paźdz. 1640 r. W czasie wojny trzydziestoletniej kwaterowały tu kolejno oddziały wojsk cesarskich i szwedzkich. Od r. 1686 wcielony był S. z powiatem do elektoratu brandeburskiego na mocy zawartej z cesarzem umowy; r. 1694 wrócił do cesarstwa, a od r. 1742 skutkiem wojny szląskiej należy do państwa pruskiego. Powiat, zwykle ziemią świebodzińską zwany, graniczył na wschodzie i północy z pow. niegdyś poznańskim, dziś międzyrzeckim, od Brudzewa na Brójce popod Kaławę, i zagarniał obszary objęte na południu przestrzenią Smardzew Schmarse, Raków Rackau, Rosin Rissen, Darna wa Dornau, Skąpe Skampe, Steinbach, a na zachodzie Niedźwiedź Niedewitz, Heinersdorf, Wutschdorf, Lubrza Liebenau, Staropole Starpel. Chrobry zakładając biskupstwo w Lu buszu, był panem ziemi lubuskiej, graniczącej na wchodzie z dzielnicą poznańską i rozciągającej się na zach. po obu brzegach Odry od zagięcia jej ku północy pod Szydłowem Schiedlow aż ku ujściu Warty. Tej ziemi część płd. wsch. pozostała przy biskupstwie poznań. , które założył Mieczysław I. Ziemia lubuska, obejmująca obszary świebodzińskie, wchodziła w skład państwa polskie go aż do r. 1163; w tym czasie oddali ją synowie Krzywoustego książętom szląskim, z wyjątkiem Lubusza, który jeszcze w r. 1209 był w posiadaniu Władysława Odonicza, a około r. 1218 w dzierżawie dożywotnej Laskonogiego. W r. 1249 Bolesław Łysy, ks. szl. , sprzedał część ziemi arcyb. magdeburskiemu, a drugą margrafom brande burskim, którzy uzyskawszy r. 1336 część arcybiskupią, utworzyli na prawem porzeczu Odry część południową t. zw. Nowej Marchii Kod. Wielkop. , IV, str. 355. Lubuszanie, należący do plemion łużyckolechiokich, mieszali się i zlewali na wschodzie z Polanami; odnośnej granicy pod względem etnograficznym dziś odtworzyć nie podobna. Łużyczanie, w później szem tej nazwy znaczeniu, nie istnieli na prawem porzeczu Odry. Zajęcie ziemi świebodzińskiej przez książąt szląskich i wcielenie jej do dzierżaw łużyckoszląskich przyczyniło się do policzenia tej ziemi z ich mieszkańcami do Łużyc i Łużyczan. Owóż, na wsch. pograniczu ziemi lubuskiej i na przeciwległych mu, zach kresach dzielnicy poznańskiej powstał z biegiem czasu powiat świebodziński, w określonych powyżej granicach, ulegających rożnym drobnym zmianom. Henryk Brodaty, posiadłszy ziemie lubuską i krośnieńską, wdzierał się od zachodu i od południa do dzierżaw polskich. Okolica Ś. stała się wskutek uroszczeń jego ziemią sporną. W r. 1223 panował tam wspomniany książę, skoro cysterkom trzebińskim nadał wieś Łęki w pobliżu Ś. , w ówczesnej dzielnicy krośnieńskiej, z jeziorem Niedźwiad Meduad, później Meczwecz i skoro zatwierdził drugie podobne nadanie komes Przybysław odkupił wś Sarnowo Ołobok, Muehlbock, którą brat jego Dzierzysław Dirzck, syn Gosława, był sprzedał Witosławowi, dziek. pozn. , i darował połowę tej wsi cysterkom trzebińskim; za drugą zaś połowę Sarnowa wziął w zamian posiadłość Jana, syna Marcina, na Powidzku. Książę do obu wsi Sarnowo i Łuki, które własnym kosztem osadzać będzie na prawie niemieckiem, dorzucił dochody z Węgrzynic Altbrachtsdorf, dziś Ulbersdorf, na płd. zach. od Ś. , i tym sposobem rozpoczął w ziemi świebodzińskiej dzieło stopniowego niemczenia ludności za pomocą klasztorów i przeistaczania odwiecznych nazw. I jakby na przekorę Brodatemu sfałszowano w 2 wieki później, w założonym przez niego kłasztorze trzebnickim, dokument z jego pieczęcią i zmyśloną datą 11 lipca r. 1207, który wydobywa z niepamięci nazwy polskie następujących, nadanych klasztorowi w ciągu XIII w. włości Ołobok Melbok, Muehlbock, Chociule Koczule, Kutschlau, Rudgerzowicze Rudgersdorf, Riegersdorf, Darnawa Dornawa, Dornau, Radoszyn Radoschino, Renczeyn, Rentschen, Skąpe Scampey, Skampe, Łęki Lanke, Lanken, Międzylesie Meczylosse, Metwald, Mittwalde, Rokitnica Rogytnicze, Schonwald, Schoenfeld, Węgrzynice Wangrunicze, Olbrachczdorf, Ulbersdorf, Krzyżowa Lichtenwalde i Padłagóra Steinbach, na płd. zachód od Ś. , nie dzisiejszy Padligar nad Obrzycą, tudzież następujących jeziór Niedźwiad Meduad, Meczwecz, Sarnowskie Sernowo, Łęki Lenky, Trzebiech Trzebechowo, Treboch i Borów Borow Cod. Dipl Sil, VII, 124. Wszystkie te osady i jeziora leżą w ziemi świebodzińskiej; na własność cystersek trzebnickich przeszły między r. 1223 i 1267; sfałszowanie dokumentu odnosi się jedynie do daty, która w tym wypadku może świadczyć miała o prawnem posiadaniu tej ziemi przez Henryka Brodatego. Książę ten powołując się w r. 1234 na nieznane nam bliżej nadanie Laskonogiego, zawarł za pośrednictwem bisk. pozn. i gnieźn. z Odoniczem umowę, na mocy której zastawił mu zie Świechów mie rozciągające się na północ i na wschód od Warty, z zamkami Nakło, Ujście, Czarnków, Wieleń i Drzeń Kod. Wielk. , n. 168. Tym sposobem opanował Brodaty znaczną część Wielkopolski, utwierdzając się w posiadaniu ziemi świebodzińskiej. W r. 1230 komes Bronisz oddaje swe dziedzictwo Gościkowo, później Paradyżem przezwane, i inne włości cystersom dla założenia klasztoru, a w r. 1234 Henryk Brodaty potwierdza to nadanie; w r. 1236, gdy już stanął klasztor, komes Przybigniew darował mu Rusinowo Rinnersdorf w pobliżu Ś. Tegoż roku Władysław Odonicz przyjął klasztor paradyski pod opiekę, zaś r. 1240 Bolesław Łysy. Za przykładem Przybigniewa poszli inni, jak np. Bodzęta i Janusz. Pierwszy oddał klasztorowi Lubrzę Liebenau, drugi Lubienisko Merzdorf; do tych darów dorzucił t. r. Przemysław I wieś Paklice; r. 1263 Jarost zamienił Grodziszcze Graeditz; r. 1304 Zbilowit sprzedał Staropole Starpel, a wojewodzic poznański darował wieś Łążek Lugau; później przybyły kla sztorowi Glińsko Leimnitz, Nowawioska Neudoerfel i Nobliżyce Oppelwitz. Wszy stkie te wsie, krom Paradyża, leżą w ziemi świebodzińskiej. Opat paradyski miał w tym powiecie pierwszy głos i pierwsze zajmował miejsce o stosunkach klasztoru i opatów do rządów pogranicznych czytaj Urkund. Gesch. d. ehem. Cisterc. Kl. in Paradies von Dr. Theo dor Warmiński, 1886, Meseritz. W ręku szlachty okolicznej pozostały tylko Szczaniec Stentsch, Dąbrówka Klein Dammer, Wilkowo Wilkau, Mostek Moestchen, Rzeczy ca Rietschuetz, Myślęcin Muschten, Niedź wiedź Niedowitz, Wytyń Witten, Bytyń i niektóre inne włości, których nazw pierwo tnych nie można było wyśledzić. Po śmierci Henryków szląskich, Brodatego w r. 1238 i Pobożnego w r. 1241, odzyskiwała Wielko polska swe ziemie na zachodzie. Między r. 1246 i 1319 panowali tu książęta wielkopolscy. W tym okresie dopiero pojawia się w dokum. świebodzin, od którego nazwano tę ziemię. Po r. 1329 odpadły od Polski z S. Lubrza i Cylichowa. Powiat świebodziński wchodził z kilkoletnią przerwą w skład księ stwa głogowskiego aż do r. 1742; w tym cza sie dostał się pod panowanie pruskie; przy dzielony następnie do pow. cylichowskiego, tworzy obecnie część składową pow. cylichowsko świebodzińskiego ZuellichauSchwie bus w prowincyi brandeburskiej. Por. A. Kniepel, Geschichte der Stadt Schwiebus. E. Cal, Świeca, ob. Świeka. Świech właściwie Swięch, os. młyn. , pow. włocławski, gm. Łęg, par. Włocławek, ma 17 mk. , 56 mr. dwors. Wchodziła w skład dóbr LisekBłażejewo. W 1827 r. 4 dm. , 27 mk. Dawna własność bisk. kujawskich. Pietrasz de Swanche występuje w akcie z 1579 Kod. dypl. pol, II, 327. Świechów, w XVI w. Syechow i Swyechow, wś i fol. , pow. kutnowski, gm. i par. Oporów, odl. 16 w. od Kutna, ma 396 mk. W 1886 r. fol. Świechów rozl. mr. 931 gr. or. i ogr. mr. 863, łąk mr. 21, nieuż. mr. 42; bud. mur. 11, z drzewa 7; płodozm. 5pol. ; wiatrak. Wś Ś. os. 35, mr. 41; wś Jastrzębie os. 13, mr. 354. Na początku XVI w. dziesięcina z łan. km. i dwor. należy do pleb. w Oporowie Łaski, L. B. , II, 495. W 1576 r. Mateusz Śleszyński płaci tu od 1 1 2 łan, 2 ogr. , karczmy, 1 rzem. , 3 osad. Wojciech Śleszyński, z części nabytej, od 7 1 2 łan. , karczmy, ogrod. , 4 osad. Pawiń. , Wielk. , II, 106. Br. Ch. Świechy, wś, w gub. grodzieńskiej, ob. Korzeniówka. Świecia, rzeczka, prawy dopływ Wisły, na Żuławach, płynie z południa ku północy, wpada przy Szkarpówce i Nogacie. Świecie, 1198 r. Zwece, 1224 Swece, 1267 Zuece, Sueche, Swetz, Sweze, niem. Schweiz, urzęd. S. an der Weichsel a. d. W. zwane, miasto pow. w regencyi kwidzyńskiej, przy ujściu Czarnej Wody do Wisły, o 1 milę na płn. od Chełmna; pod 53 24 płn. szer. i 36 8 wsch. dłg. od F. Obszar obejmuje 1264 ha 699 roli or. , 293 łąk, 60 lasu; gleba żyzna. W 1885 r. było 405 dm. , 1288 dym. i 6348 mk. 3139 kat. , 2686 ew. , 24 dyssyd. , 497 żyd. , z których na wyb. Gubkę przypada 28 mk. , 3 dra. , na Lippekaempe 5 mk. , 1 dm. , a na kol. Glukowo Miejskie 77 mk. , 5 dm. Posiada, prócz zwykłych władz powiatowych, prowincyonalny zakład dla obłąkanych, dwa kościoły katol. , farę na Starem Mieście i kościół pobernardyński na Nowem Mieście, kościół parafialny ewang. , synagogę, urząd poczt. II klasy, st. kol, żel. Droga żel. od 1888 r. łączy miasto z Terespolem odl. 6, 6 klm. a przez to i z koleją wschodnią. Bite trakty idą do Nowego, Laskowic, Osia, Tucholi i Bydgoszczy. Jarmarków odbywa się 8 do roku, Symultanne progimnazyum od 1876 r. 1887 r. liczyło 7 klas, 124 uczniów i 9 nauczycieli. Opłata szkolna wynosiła dla klasy przygotowawczej 64 mrk, dla klas gimnazyalnych 94 mrk. Dla dziewcząt istnieją dwie wyższe szkoły miejskie i dwie prywatne, nadto miejska szkoła symultanna dla chłopców z 6 klasami i takaż dla dziewcząt. Cukrownia od 1883 r. ; urządzenie kosztowało 490, 000 mrk. , buraków przerobiono w pierwszej kampanii 300, 000 cent. , otrzymano 40, 000 cent. cukru. W ostatniej kampanii 1889 90 r. przerobiono 541, 000 cent. , ale dywidendy akcyonaryuszom jeszcze nie Świeca Świeca Świechy Świecia Świecie Świecie było można wypłacić. Budżet miejski na rok 1890 91 przedstawia 78, 217 mrk wydatków. Do par. kat. , kollacyi rządowej, należą Świecie, Przechowo, Przechówko, Kozłowo, Nowe Dobro, Sulnowo i Sulnówko, Ostrowo, Skarszewo i Skarszewko, Morsk, Wiąg, Głogówko, Żurawia Kępa, Jedwabka Kępa i Ernęstwo, oprócz tego kościół filialny w Sartawicach ob. ze swojemi wsiami. R. 1867 liczyła parafia 4407 dusz, zaś 1889 było 5270. Proboszczami i kapelanami byli tu r. 1198 Wilhelm z świecia; 1260 Stephanus, kapelan; 1264 Otto ze Świecia, kapelan; 1266 Heymo, kapelan przy kośc. N. M. Panny w Ś. ; 1267 Ratzlaus i Heimo, plebani, Meynard, kapelan i notaryusz Mestwina; 1273 Theodatus, plebanus; 1274 Herman i Teodoryk, plebani w Ś. ; 1283 Teodoryk, Timislaus i Lambert, kapelani nadworni; 1292 Tomislaus, kapelan; 1294 Teodor, Walradus, Audacianus i Albert, kapelani Mestwina w Ś. ; 1293 Jan, pleban w Ś. ; 1295 Jasko; przed r. 1369 Piotr ob. Wegner, 1. c, I, 113. Później zaś 1611 Jan Juzdzy Jyzdzy z Krobii; 1611 34 Wawrzyniec Rynkowski; 1634 49 Tomasz Prusakowski; 1654 70 Albert a SiedleczZawodz ki; 1670 76 Walenty Sadkowski; 1676 Adam Franciszek Dolecki, obok niego było 2 wikarych Mikołaj Kukliński i Jan Słaboszewski; 1708 30 Walenty Aleksander Czapski potem opat pepliński, bisk. w Przemyślu, wreszcie kujawski 1751; 1730 56 Wawrzyniec Böhme; viri hujus beneficentia, pisze Borck Echo sepuichralis, II, 754 in ecclesiam Suecensem, nullis satis depraedicabilis encomiis; Jan Maurzycki aż do r. 1773. W nowszych czasach zarządzali Józef Kalicki 1848; Ignacy Jasiński 1849; Józef Block od r. 1868; Wojciech Block od r. 1884. Kościoły. Parafialny na Starem Mieście, p. w. św. Stanisława, murowany, z sufitem drewnianym. Prezbyteryum z pięknym szczytem pochodzi z początku XV w. , główna nawa i dwie boczne tudzież wieża z połowy XVI w. Pod wieżą znajduje się otwarty przedsionek, podobnie jak przy kościołach w Golubiu i Lubawie. Wielki ołtarz bogatej snycerskiej roboty, pozłacany i malowany, prawdopodobnie z pierwszej połowy XVII w. Z obrazów zasługuje tylko na wzmiankę jeden, przedstawiający sąd ostateczny. Wielki dzwon pochodzi z r. 1549, drugi z r. 1774. Konsekrował kościół około r. 1580 biskup włocławski Rozraźewski ob. Borck Echo sepulch. , II, 564. W bocznej kruchcie znajduje się cudowna figura Pana Jezusa. Niesiecki II, 498 pisze, że do tego Pana Jezusa miała nabożeństwo znana z świętobliwości Marya Anna Jabłonowska, z domu Kazanowska, żona hetmana poln. Jabłonowskiego ob. Cudowne obrazy przez kś. Fankidejskiego, str. 10. Przez częste powodzie i pożar podczas pierwszej wojny szwedzkiej kościół ucierpiał, tak że w murach widać znaczne rysy. Roku 1674 stała woda w kościele na 3 łokcie i zniszczyła książki kościelne; wielkie szkody wyrządził wylew r. 1745, także 1855 i 1888. Najwyższy stan wody bywa zwykle zaznaczany na słupie pod chórem. Nagrobki mają tu Konopaccy dobroczyńcy kościoła, mianowicie ssta świecki Jerzy f 1513, jego następca tegoż imienia 1566, Maciej Konopacki, wojew. pomorski 1540. Oprócz tego są tu nagrobki Sienickich, Domagalskich i innych mieszczan świeckich. Wizytacya Rozdrażewskiego z r. 1583 opiewa, że szkoła paraf. liczyła 50 chłopców, których uczył nauczyciel od jezuitów przysłany. Przy kościele istniały dawniej bractwa, mianowicie św. Anny od r. 1602, św. Izydora od r. 1733, różańcowe od r. 1639 i literatów p. w. Trójcy św. od r. 1638. Oprócz tego różne cechy, których r. 1686 było aż 12 strzelecki, tkacki, szewcki, piekarzy, krawcow, stolarzy, kowalów, kuśnierzy, ślusarzy, tokarzy, rybaków i piwowarów opiekowały się swemi ołtarzami, których było dawniej 12. Przy uroczystościach i procesyach brali wszyscy udział ze świecami i chorągwiami; co kwartał zamawiali nabożeństwo żałobne za dusze braci zmarłych; o wyznaczonym czasie odbywali swe schadzki, wybierali przełożonych i utrzymywali w porządku książki brackie ob. Utrac. kościoły przez kś. Fankidejskiego, str. 271. Nowszy i lepiej zachowany jest kościół pobernardyński na Nowem Mieście, który ma być odpowiednio powiększony i zamieniony na parafialny. Na tem miejscu stał dawniej kościół N. Maryi Panny. Fundacya kościoła i klasztoru nastąpiła r. 1624 staraniem burmistrza Jerzego Kapeli. Wprowadzenia bernardynów dopełnił kanonik Jakub Piasecki, archidyakon i oficyał włocławski, d. 1 maja 1626 r. Kościół był drewniany, p. w. św. Michała, został konsekrowany r. 1674 przez sufragana chełmiń. Macieja Bystrama. Pożar od piorunu zniszczył go r. 1699; ojcowie zabrali się do nowej budowy, którą r. 1720 ukończyli. Nowy murowany kościół, p. w. Niepokal. Pocz. N. M. P. , konsekrował Krzysztof Szembek. Cała budowa klasztoru stanowiła prawie regularny kwadrat. Na parterze było 5 cel i kuchnia, na piętrze 21 cel. Spichlerz był murowany, nadto stajnia, stodoła i browar, do którego wodę kunsztownie z gór prowadzono; piwo warzył klasztor tylko dla własnego stołu. R. 1751 liczył klasztor 20 ojców i braciszków; kasata nastąpiła r. 1816. Dziś zachował się tylko kościół z przedsionkiem i część krużganku na płd. ; reszta zabu dowań i ogród za kościołem oddane zostały dla domu obłąkanych. W dużym ołtarzu znajduje się za zasuwą cudowny obraz. N. Maryi Panny, na płótnie malowany. Tło wyłożone jest czerwonym aksamitem. Obraz ten był własnością pewnej rodziny kupieckiej w Gdańsku, która po przyjęciu reformacyi sprzedała go szlachcicowi polskiemu z ziemi sandomierskiej, przybyłemu dla sprzedaży pszenicy. Kupiec żądał tyle pieniędzy, ile na całym obrazie się zmieści. Nowy nabywca miał zawieźć obraz do Świecia, gdzie licznemi zaraz zasłynął cudami ob. ,, Cudowne obrazy przez kś. Fankidejskiego, str. 106 113. Umieszczono go w kościele św. Michała, prawdopodobnie tym samym, na którego miejscu stanął dzisiejszy kościół bernardyński. Dawniej posiadało miasto jeszcze kościołek na zamku książęcym. Zbudował go w końcu XII wieku ks. Grzymysław p. w. N. Maryi P. W r. 1198 w uroczystość św. Marcina d. 11 listop. konsekrował go bisk. kujawski Stefan. Obsługiwali kościół kapelani książęcia, których bywało niekiedy trzech do czterech. Jeden z nich pełnił zwykle urząd sekretarza nadwornego. Kościół ten istniał jeszcze w XV w. , następnie zaginął. Na jego miejscu stoi prawdopodobnie dzisiejszy pobernardyński. Na zamku krzyżackim znajdowała się też w płn. skrzydle, obok sali kapitulnej, obszerna kaplica, 80 stóp długa, 26 stóp szeroka, okien wysokich było z obu stron po 3 i jedno od wschodu nad ołtarzem. Łuki, w liczbie 37, pozawieszane na ścianach, przypominały rycerzom o gotowości do boju. W spisie urzędow, z r. 1438 podano między innemi, tablicę srebrną pozłacaną, w kształcie składanego ołtarzyka, z relikwiami, srebrną monstrancyę z relikwiami św. Katarzyny, 2 puszki kościane z relikwiami, 2 puzderka skórą pociągnione z relikwiami i 3 głowy różnych świętych. Jako kosztowności drogie podano krzyż srebrny mały, drugi krzyż srebrny wielki, 2 monstrancye wielkie miedziane i pozłacane i 3 srebrne kielichy z przyborami. Ornatów z różnemi dalmatykami naliczono coś 15, kap 7. Tytuł nosiła kaplica prawdopodobnie św. Katarzyny, ponieważ w skarbcu przechowywano, prócz wymienionej już relikwii, także obraz drewniany wyzłacany tejże świętej, wraz ze srebrnem pozłocistem kołem i takąż koroną ob. Utrac, kościoły. p. kś. Fankidejskiego, str. 276. Szpitale. W Ś. istniały oddawna trzy osobne szpitale paraf. W jednym, zwanym domkiem chorych, mieszkało 1686 r. 5 ubogich; należał kawał roli o 3 korcach wysiewu i połowa prowentu z kępy Jedwabki. Drugi wielki, liczył 1686 r. 12 ubogich. Posiadał łąkę na Wielkim Łęgu i drugą w Pieprzowych łąkach. W trzecim Słownik Geograficzny T. XI. Zeszyt 129. małym, przy kościele bernardynów, było 5 ubogich. Wszystkie miały swoich prowizorów ob. Wizyt. Madalińskiego z r. 1686, str. 706 i Szaniawskiego z r. 1710, str. 270. Dla braku uposażenia stopniowo podupadły. W 1863 r. dekretem biskupim zostały połączone w jeden, pod nazwą domu chorych i sierot p. w. N. M. Panny. Zarządza osobne kuratoryum ob. Klasztory żeńskie p. kś. Fankidejskiego, str. 251. Aż do r. 1877 obsługiwały szpital siostry miłosierdzia. Roku 1867 zakupiony został dla nich dom murowany, naprzeciwko kościoła pobernardyńskiego, z obszernym ogrodem. utrzymywały ochronę 100 dzieci, sierot miały 20 i szwalnię dla 30 dziewcząt. Później otworzyły szkółkę prywatną, do której uczęszczało około 80 uczennic. W przyległym starym szpitalu parafialnym pielęgnowały chorych. D. 1 kwiet. 1877 r. musiały opuścić zakład ob. Klasztory żeńskie p. kś. Fankidejskiego, str. 251. Zakład dla obłąkanych otwarty został r. 1855; pierwotnie dla 200 chorych urządzony; w r. 1877 było przeszło 400. W skład dekanatu świeckiego dyec. chełmińska wchodzą parafie Bysław, Pol. Cekcyn, Drzycim, Gruczno, Przysiersk, Jeżewo, Łąkie Polskie, LubiewOj Niewieścin, Osie, Świecie, Serock, Śliwice, Świekatowo i Topólno. Dziekanami byli 1611 Wawrzyniec Rynkowski, 1634 Tomasz Prusakowski, 1649 Albert Zawodzki, 1670 Stanisław Drozdowski, 1711 Jan Rolbiecki, 1722 Bartłomiej Pawłowski, 1730 Wawrzyniec Behm, 1766 Jan Mauszycki, 1848 Ignacy Jasiński, prob. w Grucznie. 1875 Juliusz Steinige, prob. w Jeżewie, 1890 Wojciech Block ob. Borck Echo sepulch. , II, str. 576. Dawniej istniały w dekanacie tutejszym jeszcze kościoły w Świętem par. , w Michalu fil. do Świętego, tak samo w Stwolnie, w Polednie par. , kościół na zamku w Świeciu, kościół św. Michała tamże, kaplica na zamku krzyżackim, wreszcie kaplice w Belnie, Parlinie, w Jasieńcu zamkowa, dalej w Łowinku, Brzeźnie, Szymkowie i Grabowie ob. Utrac, kościoły p. kś. Fankidejskiego, str. 271 280. Historya. Świecie należy do najstarszych miast Prus Zachodnich. Groby skrzynkowe napotykano tu często nad brzegami doliny nadwiślańskiej. R. 1884 znaleźli robotnicy, kopiący glinę w pobliżu cukrowni, dwa groby, zawierające 16 urn ob. Objaśn. do mapy, Ossowskiego, str. 37. Przez Ś. szła najstarsza droga etruskiego handlu; tu zapewne przeprawiali się kupcy przez Wisłę i udawali się przez bród na Ossie pod Słupem do wybrzeża bursztynowego w Sambii ob. Drogi handlowe, Sadowskiego, str. 55. Pierwszą wzmiankę o Ś. mieści wystawiony tu r. 1198 przywilej ks. Grzymysława, 42 Świecie Świecie wzmiankujący o konsekracyi kościoła N. M. Panny przez bisk. kujawskiego Stefana ob. P. U. B. V. Perlbach, Nr. 9, str. 7. Z tego dokumentu można wnioskować, że zamek książęcy a obok niego i jakaś osada już przedtem istniały. R. 1112 zdobył Krzywousty najprzód Wyszogród pod Świeciem, a potem dalej się posunąwszy, jeszcze inny większy zamek Inde progrediens obsidione castrum aliud circamivit. Illud namque castrum cum majori labore prolixioriq ue dilatione Bolezlaus expugnavit gui plures ibi et fortiores pugnatores locumque munitiorem assułtu bellico exprobavit; ob. Ser. rer. pruss. . I, 752. Zdaje się, że należy to odnosić do zamku świeckiego, który pierwotnie stał na wzgórzu, na lewym brzegu Czarnej Wody gdzie dziś zakład dla obłąkanych. Dopiero gdy r. 1242 Krzyżacy zdobyli na Świętopełku zamek sartawicki na lewym brzegu Wisły, książę pragnąć być panem żeglugi na Wiśle, przeniósł r. 1245 zamek z góry na dół, czemu Krzyżacy daremnie przeszkodzić usiłowali ob. Ser. rer. Pruss. , I, 77. Zamek ten stał w pobliżu miejsca, gdzie później Krzyżacy wystawili nowy. Krzyżacy dopiero nadali rzeczce Czarnej Wodzie jej bieg dzisiejszy, przenieśli także miasto z góry na dół. Roku 1309 d. 20 września zdobyli Krzyżacy zamek świecki po oblężeniu i zniszczyli takowy Anno 1309 Swecza castrum fuit circumvallatum et destructum, Script. rer. pruss. III, p. 63. Na tem miejscu stanął za w. mistrza Dyteryka v. Altenburg 1335 41 nowy murowany, którego szczątki do dziś się zachowały. o istnieniu miasta za książąt pomorskich nie ma wiadomości, dopiero r. 1310, podczas pertraktacyi zakonu z margrabiami brandeburskimi, dowiadujemy się, że ci ostatni ustępują zakonowi za 10, 000 grzyw, castra et civitates Danch t. j. Gdańsk, Dersoviam atque Sweczam ob. P. U. B. v. Perlbach, Nr. 685, str. 603. Przy zdobyciu zamku r. 1309 nie ma o mieście wzmianki. Dopiero r. 1338 d. 25 lipca otrzymało miasto od w. mistrza Dyteryka v. Altenburg list nadawczy na prawie chełmiń. Dokument ten naprzód opisuje granice miasta, między któremi są wymienione Czarna Woda, Przechowo, Nowy Młyn, Kozłowo, Konopat, Sulnowo, Skarszewo i Wiąg, potem nadaje w. mistrz miastu poblizkie kępy na Wiśle, dalej 10 włók przy Drozdowie, czynsz ze Sulnowa, obejmującego 29 włók, dalej połowę czynszu od jatek rzeźnickich, piekarskich, łazienek i kramów. Zakon zastrzega sobie zakładanie młynów i stawów w obrębie granic miejskich jako i kopanie gliny. Ogrody i łąki, do pojedynczych posiadeł należące, nie mają być ani oddzielane, ani sprzedawane. Miasto otrzymuje prawo łowienia ryb w Czarnej Wodzie, wybierania sołtysa, burmistrza i radnych; z kar sądowych przypadną dwie części zakonowi, trzecia sędziemu. Kościół N. M. Panny i św. Stanisława dostają tylko 1 włókę i 2 mr. łąk, a w mieście plac o 2 posiadłach. Zwykle dostawał prob. 4 włóki. Nowy wilkierz lub prawa wolno miastu tylko za zezwoleniem zakonu ustanawiać. Dan w Malborku w dzień św. Jakuba. Między świadkami jest i komtur świecki Conrad v. Brunsheim ob. Wegner Ein Pommersches Herzogthum, II, 81 87. Wówczas leżało miasto jeszcze na wzgórzu, po lewej stronie Czarnej Wody, gdzie dziś mieści się Nowe Miasto. Przeniesienie na dół nastąpiło między r. 1338 1375, bo w tym ostatnim roku zaczęli mieszkańcy budować mur naokoło miasta, który w części jeszcze dotąd istnieje. Według starej kroniki świeckiej nawiedził miasto wielki pożar, po którym przenieśli się mieszkańcy na dół, na płd. . od zamku. Na górze pozostały jeszcze niektóre zabudowania, mianowicie kościół N. M. P. Na jego miejscu stanął w XVII w. klasztor bernardyński. Zmiana ta była dla miasta korzystna, gdyż Czarną Wodą spławiano dużo drzewa Puść się do Świecia, pisze Klonowicz Flis, aż pod samą bronę, Tamże też rzeczka co nią pławią lasy Po wszystkie czasy. ale dla nizkiego położenia, powodzie wielkie wyrządzały szkody. Jako lata w tym względzie pamiętne wymieniają r. 1379, 1445, 1540, 1674, 1745 d. 28 marca i 1816 d. 2 lut. R. 1855 stała woda 23 stóp i 11 cali nad zerem, tak że przez dosyć wysoko położony rynek wielkie łodzie rybackie wygodnie przechodziły. W skutek tego zezwolił Fryderyk Wilhelm IV na przeniesienie miasta na dawne miejsce, i udzielił na to 20, 000 talarów. zapomogi. Translokacya nastąpiła zwolna. W 1847 r. pobudowano sąd, potem inne budowle; między r. 1877 1881 stanął nowy ratusz i reszta domów. Na Starem Mieście znajduje się fara. ruiny zamku krzyżackiego, resztki muru miejskiego i kilka domów mizernych. Po bitwie pod Grunwaldem zajęli Polacy tylko miasto, zamek pozostał w ręku Krzyżaków. Za szkody w wojnie tej poniesione wynagrodził w. mistrz mieszczan przez nadanie im folwarku Nowegodworu, obejmującego 13 1 2 włók, których podział między mieszczan nastąpił r. 1419, podczas kiedy dopiero r. 1424 w. mistrz Paweł v. Russdorf wydał przywilej. Pożar zniszczył miasto r. 1430. Na odbudowanie udzielił w. mistrz roku następnego 180 grzywien. W 13 letniej wojnie 1454 66 zajęli Polacy zamek świecki Ser. rer. Pruss. , IV, 506, atoli r. 1455 d. 10 lipca Krzyżacy miasto szturmem zdobyli l spalili. R. 1460 d. 11 listop. zdrajca jakiś Świecie na zamku wyższym wpuścił Krzyżaków pod I wodzą Bernarda v. Zinnenberg, którzy za mek ten osadzili, ale na wieść o tem szlachta kujawska i bydgoska, oraz mieszczanie z Gdańska i Torunia przybiegli i zamek opasawszy, do poddania się zmusili Długosz, V, 308. W 1461 r. znów udało się Zinnenbergowi na krótki czas zdobyć wyższą część zamku. Piotr Dunin jednak, złączywszy się z tymi co zamek w oblężeniu trzymali, rychło nieprzyjaciół, głodem przyciśnionych, do poddania się przymusił ob. Rogalski Dzieje Krzyżaków, II, 333 334. Od r. 14601520 trzymali Toruńczanie miasto i połowę zamku zastawem za wyłożone pieniądze i wydali je dopiero Zygmuntowi I, za co dostali kilka wiosek w dawniej szem komturstwie bierzgłowskiem, mianowicie Smolno, Łążyn, Bierzgłowo, Żydę i Wypcz. Przez czas zastawu poruczał magistrat toruński zamek świecki starostom, z którymi zawierał kontrakty. Od r. 1467 68 pobierał starosta od nich półrocznie 100 zł. , r. 1468. zaś oprócz tego połowę czynszu zamkowego; za to musiał na własny koszt utrzymywać 10 pachołków, 2 oraczy i strażnika. Takimi starostami byli r. 1467 Ludwik y. Schoenfeld; 1467 Burchard t. Schoenfeld na pół roku; 1468 Ludwik V. Schoenfeld; r. 1468 72 Szymon Czapke; r. 1473 76 Ludwik v. Schoenfeld; r. 1477 Mikołaj Wolkow; 1489 95 Gabryel T. Kossow. Od r. 1496 dzierżą starostwo Konopaccy do 1513 r. Jerzy Konopacki, wojewoda pomorski; 1526 66 Jerzy Konopacki, wojewoda pomorski, kasztelan chełmski, ztąd Chełmiński zwany; 1566 79 Jerzy, Jan i Maciej Konopaccy; ci zostali przez króla z urzędu złożeni, ich następcą został 1579 r. Ostroróg; 1580 90 Jan Dulski, kaszt, chełmiński; 1590 Kostka; 1592 1614 Zofia a Fulstin Herbertówna, wdowa po staroście; 1632 1641 Jan Zawadzki, kaszt. gdański; 1641 1642 jego syn; 1648 podkomorzy parnawski; 1668 Teresa Zawadzka, wdowa; 1667 78 Stan. Jabłonowski, woj. ruski; za jego czasów był administratorem 1668 Kazimierz Tokarski, dzierżawcą r. 1671 76 Stan. Albrecht Dolecki; 1702 był starostą Jan Stan, Jabłonowski; 1718 Fabian Pawłowski, podstarosta; 1723 Kazimierz Makowski, gubernator; 1739 Stefan Świderski, podstarosta; 1746 42 Joanna V. Bethuny hr. Jabłonowska, starościni; 1742 54 Stan. Jabłonowski; 1753 55 Michał Sozański, gubernator; 1754 Dorota, wdowa po Stanisławie Jabłonowskim; 1754 68 Antoni Chryzostom na księstwie ostrogskiem Jabłonowski. Przez pewien czas, mianowicie r. 1593, 1609 i 1646, dzierżyła ststwo królowa polska. Ciekawe szczegóły o ststwie podaje lustracya z r. 1565 Ststwo świeckie, dzierżawa Wgo Pana Jerzego Konopackiego; do którego ststwa należy zamek murowany nad Wisłą, który odnoga wiślna wokrąg otoczyła, wpadając tudzież i schodząc się społecznie z rzeką Bdą t. j. Czarna Wodą; potrzebuje ten zamek wielkiej poprawy. Do przerzeczonego ststwa należy miasto Świecie i wsi 18, w których in summa jest włók 654, to jest osiadłych 436, sołtyskich 51, lemań skich 18, kościeln. 14, pustych 120; młynów mącznych na miarach i na pieniądzach 5, folusz do sukna sukiennikom, item rudy 2, które czynsz oddawają żelazem na każdy tydzień do zamku, karczmarzów na szynku 23, ogrodników okrom ról 61, jezior pospolitych tak wielkich jako małych, z których o jedno prawo wiedzie pan starosta z ziemianinami 15, item folw. 2, jeden na gruncie dobrym i rodziwym od starodawna zbudowany, drugi nowo założony nad Wisłą, acz na dobrym gruncie, ale woda wiślna częstokroć wytapia i wielką szkodę czyni. Item rybitwa, której najem z pożytkiem do zamku przychodzi. Suma prowentów wszystkich tak pieniężnych jak pospolitych na pieniądze liczby polskiej oszacowanych czyni fl. 3621 gr. 1 fen. 3, z których na onera czeladzi zamkowej i w folw. mieszkającej na rok wydawają fl. 219 gr. 10. Oprócz tego płaciło miasto do ststwa od każdej jatki szewieckiej 6 den. 38 fl. 11 gr. 6 fen. , połowę czynszu od rzeźników, razem 12 fl. , połowę targowego targ zaś odbywał się co sobotę 5 fl. , połowę czynszu piekarskiego l 1 2 fl. , połowę czynszu z jatek ratuszowych 6 fl. , ćwierć czynszu z łazienek 1 1 2 fl. , połowę czynszu z wyszynku piwa 1 fl. , z Sulnowa do miasta należącego 21 fl. 15 gr. , 14 rybaków dzierżawiło od starostwa rybitwę w Wiśle od strony miasta za opłatą czynszu, wynoszącego dla każdego po 11 2 fl. , razem 21 fl. Zatem pobierał zamek r. 1565 od miasta. 109 fl. 16 gr. 6 fen. Wydatki zaś zamku wynosiły dla podstarosty obrok dla 2 koni i rocznie 40 fl. , dozorca pobierał 15 fl. , pisarz 30 fl. , kucharz i kuchcik 24 fl. , mistrz kucharski, który także ma nadzór nad jedną częścią zamku, 15 fl. , służący 8 fl. , 2 strażników a 6 fl. 12 fl. , piekarz 12 fl. , piwowar 16 fl, młynarz 50 fl. , razem 222 fl. Oprócz tego wydało ststwo na żołdowników 1659 r. 1415 zł pol. , 1664 r. 1500, r. 1665 zł. 1500. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacił starosta 800 fl. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. . l81. Ststwo tutejsze było niegrodowe; w Świeciu odbywały się sejmiki powiatowe, sądy grodzkie i ziemskie. Sędziami ziemskimi byli r. 1547 Wacław Lubodzieski, 1558 Waleryan Czapski, 1668 Aleksander Powalski, 1669 i 1673 Remigiusz Świecie Powalski, 1708 Franciszek Pawłowski, 1732 i 1754 Józef Piaskowski 1777, 1753 Piotr Łyskowski. R. 1757 należeli do sądu ziemskiego sędzia ziemski Józef Piaskowski, dalej 8 asesorów sądowych, mianowicie Dominik Kossowski, Jakub Pawłowski, Stanisław Czarliński, Jan Deręgowski, Franciszek Pawłowski, Szymon Leski, Franciszek Jeżewski, Piotr Łyskowski i notaryusz Maciej Grąbczewski. Na czele miasta stall reprezentanci trzech klas mieszczan najprzód rada miejska, składająca się z burmistrza proconsul, jego 2 zastępców consules i radnych, podrugie sąd, do którego należał sędzia i ławnicy, potrzecie z 10 reprezentantów decemviri, Żywioł polski między mieszczanami zawsze przeważał; między burmistrzami od r. 1516 1770 znachodzą się tylko 3 nazwiska niemieckie. R, 1789 należały do miasta folw. Nowe Dobra i Glukówko, wś Sulnówko i 2 kępy Żurawia i Jedwabka o 21 dym. , oprócz tego lemaństwo w Wiągu, 5 karczem i mały lasek sosnowy. Według taryfy na symplę z r. 1682 płaciło miasto 79 zł 20 gr. ; r. 1717 zaś 74 zł 7 gr. 2 1 2 fen. R. 1588 sroźyło się w mieście powietrze morowe. Podczas wojny 30letniej obozował tu r. 1629 oddział wojska Wallensteina, pod, dowództwem Arnima. Za Jana Kazimierza generał szwedzki Horn na początku paźdz. 1655 r. pobił pod Świeciem 4 hufce polskie, a podpaliwszy zamek i miasto, mieszkańców do poddania się przymusił. Wskutek licznych nieszczęść miasto podupadło; jeszcze r. 1789 wiele było pustych placów. Podczas wojny północnej 1700 21 znów mór tu panował. R. 1709 d. 22 paźdz. przybył tu August II z Piotrem W. i odbyli przegląd saskich regimentów. R. 1769 70 obsadzili Rossyanie miasto, ale następnego roku ustąpili je Prusakom. R. 1806 d. 14. listop. zaszła tu potyczka między Francuzami a Prusakami; 1807 zajęli Polacy pod Dąbrowskim miasto i wyruszyli ztąd w lutym pod Tczew; r. 1812 urządzili Francuzi w celach pobernardyńskich lazaret wojskowy. Stare Miasto, między Wisłą a Czarną Wodą położone, było murem i fosą otoczone i w podłużny czworobok zbudowane, tak że ulice krzyżowały się pod prostym kątem. W środku mieścił się rynek z ratuszem; kościół par. stał w płd. zach. rogu miasta. Z ulic ważniejsze były Chełmińska, Mostowa i Zamkowa. Mur miejski rozpoczęto r. 1375 budować i wykończono go po 17 latach. Był on w równych odstępach basztami obwarowany; po każdej stronie znajdowała się brama. W stronę lądu, a więc w miejscu najwięcej zagrożonem, wznosiła się brama Chełmińska, której szczątki dziś jeszcze widać; na płd. prowadziła brama Wiślana, ku zamkowi Zamkowa a na płn. Mostowa ob. plan miasta r. 1810 u Wegnera; Ein Pommer. Herzogthum, II, str. 131. Za miastem leżała na wschód stara winna góra Der alte Weinberg, tak już za czasów krzyżackich zwana, z czegoby wnioskować można, że rycerze mieli tu swe winnice Wegner, 1. c, I, str. 89. Zamek świecki leżał o 350 mt. na płn. wschód od miasta, w samym kącie półwyspu utworzonego przez zbieg rz. Czarnej Wody z Wisłą. Od miasta dzieliła go szeroka fosa, dawne koryto Czarnej Wody, którą Krzyżacy, dla wzmocnienia zamku od strony lądu, na zachód od zamku ku Wiśle przeprowadzili. Przedmurze od głównego zamku dzieliła też szeroka fosa, z mostem zwodzonym. Jako słabo obwarowane, łatwo dostawało się nieprzyjaciołom, podczas kiedy główny zamek zwycięzko się bronił. Z przedzamcza tylko małe szczątki dziś zostały. Lepiej zachował się główny zamek, stanowiący czworobok po 50 mt. z każdej strony. Na czterech rogach wznosiły się okrągłe wieże, z których płn. zach. Bergfried najlepiej jest zachowana. Wieża ta ma 110 stóp wysokości; na górnem piętrze znajduje się strażnica. R. 1843 Fryderyk Wilhelm IV kazał Ją odnowić. Rozległy z niej przedstawia się widok na dolinę Wisły. W r. 1866 dostrzeżono jednak, że wieża ta o 45 cnt. na płn. zach. pochyliła się. Główną część zamku stanowiło północne skrzydło, w którego wsch. części znajdowała sią kaplica, w zach. kapitularz. Zamek zbudował w. mistrz Dyteryk t. Altenburg 1355 1341, jak świadczy kronikarz Wigand z Marburga, pisząc Aedificavit eciam duo castra Gdantzk et Swetza a fundamento usque ad moenia intra et extra ob. Script. rer. pruss. , II, 498. Pod koniec zeszłego stulecia urządzono w części zamku magazyn, druga zaś została rozebrana i do nowszych budowli użyta. Dopiero Fryderyk Wilhelm IV zachował resztę od zagłady. Kościół ewangielicki stoi na Starem Mieście przy rynku. Jest to budynek, w 1795 r. z starego domu przebudowany i r. 1853 wieżą ozdobiony. Parafia urządzona r. 1773. Księstwo świeckie i kasztelania. Już r. 1198 jest zamek świecki siedzibą udzielnego księcia pomorskiego Grzymisława unus de prinoipibus Pomeranie, ob. P. U. B. V. Perlbach, Nr. 9, str. 6, a r. 1264 Mestwin I, jako dux Scwecensis, kraj swój, , terram nostram Scwecensem przekazuje Barnimowi, ks. pomorskiemu ob, tamże. Nr. 206, str. 171. Mestwin II nazywa ziemię swoją kasztelanią świecka in castellania nostra de Svece, ob. Kod. Wielkop. , II, Nr. 659, str. 40. Księstwo świeckie stanowiło płd. część wschod. Pomorza, podczas kiedy stolicą północnej części był Gdańsk. Granicę księstwa oznacza na wschód Nowe, na płd. Wyszogród, na zach. Brda, na płn. puszcza tucholska ob, Quandt Baltische Studien, 1856, str. 115, 116 i Toeppen Hist. Comp. Geogr. , str. 48 49. Po Grzymisławie 1207 panowali tu Mestwin I aż do r. 1212, Wracisław do 1219, Świętopełk II aż do r. 1264, najsławniejszy z nich Mestwin II do 1295, Przemysław II do 1296, Władysław Łokietek do 1300, Wacław II do 1305, Wacław III do 1306 i znów Władysław do 1309 ob. Wegner, 1. c, I, str. 82 96. W otoczeniu książąt występują różni urzędnicy; wojewodowie Paweł, syn Bogusława palatinus in Zweces r. 1198, Nasslaus 1224, Arnold 1248, Primislaus 1253, Paweł 1280, Stanislaus de Gondecz 1298, Julian Ulianus 1303, Adam przed 1309. Kasztelanami byli Jarogneus r. 1238, Dietrich Thidericus 1260, Viticus burggravius 1262, Arnold 1273, Paweł, Stanisław, Adam, Albert Preslaus, Paweł 1307. Podkomorzymi Pantinus r. 1238, Paweł, Themo, Zadic, Nemir, Falimir, Paweł, Adam 1308. Cześnikami Pantinus 1253, Arnold, Bosey, Jan, Zadic, Jan Preporta 1293. Podczaszymi Jan Preporta 1266, Jan Nossala, Prezlaus 1299. Stolnikami Bessor r. 1238, Jan, Themo, Mizlebor, Gothard. Podstolimi Piotr Cramsela r. 1267, Dalesius. Wojskimi tribunus Jan 1198, Szczepan Steffanus. Chorążymi Piotr 1269, Mateusz, Jan Comics 1303; wreszcie cubicularii Jan Nossala 1279 i Stanisław 1279 ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 692 i Wegner, 1. c, I, 107 112. Komturstiüo świecicie obejmowało r. 1415 jedno miasto Świecie, 49 dóbr ryc, 33 włośc, wsi czynszowych, 2 osady Gartendoerfer, 6 młynów, bez młyna świeckiego, 4 folw. zakonu, 10 dóbr duchownych, mianowicie Grabowo, Grabówko, Gruczno, Jeżewo, Kozielec, Lipienicę, Lubiewo, Zalesie; Świekatowo i Suche; dalej w wójtowstwie jasienieckiem Jasieniec, Łąkie Niem. i dwa zamki krzyżackie świecki i jasieniecki. Na płn. zach. obejmowało komturstwo świeckie jeszcze Śliwice i Sliwiczki, Minikowo i Klonowo. Na zach. od Lubiewa aż do Wisły zgadzała się granica komturstwa z dzisiejszą granicą powiatową, tylko Zła Wieś leżała jeszcze w jej obrębie; na płd. i płd. wschód ciągnęła się wzdłuż Wisły aż pod Michale, lecz enklawa Niedźwiedź należała do komturstwa popowskiego, Mniszek do radzyńskiego, a folw. krzyżacki Bratwin do pokrzywińskiego a później do grudziądzkiego. Na wsch. ciągnęła się granica wzdłuż Mątawy. Dzisiejsza płn. część powiatu między Mątawą i Wisłą, włącznie z Nowem Neuenburg, należała, po większej części do wójtowstwa tczewskiego, komturstwa malborskiego, do którego po zniesieniu komturstwa pokrzywińskiego około r. 1415 także Mątawa i Zajączkowo przyłączone zostały, podczas kiedy Tragoszcz, W. i M. Lubień, Bzowo i Osiek należały do komturstwa grudziądzkiego, a przez krótki czas do rogozińskiego. W. i M. Komorsk, Melkarnia, Mlokarnia Psałterzystów i Warlubie należały także do wójtowstwa tczewskiego, były atoli dobrami duchownemi ob. Wegner Ein Pommer. Herzogthum, II, 120 121. Cały obszar komturstwa wynosił około 25 mil kw. Na zamku rezydował konwent, składający się zwykle z 12 rycerzy; czasem było ich tu więcej; r. 1449 skarży sie komtur, że ma za wielu rycerzy i prosi, żeby dwóch mogło się udać do Gniewu, bo i tak będzie ich jeszcze 15. Zamki i grody były w Świeciu, Lipinkach, Sartawicach, Gródku, Jasieńcu i w Nowem; okopy były pod Kosowem i nad Czarną Wodą. Do kasy komturstwa miało r. 1407 wpłynąć samego czynszu 910 grzyw. i 60 łasztów zboża; 1451 r. 900 grzyw. , 71 łasztów żyta i 60 łasztów owsa. Cały dochód komturstwa wynosił na początku XV w. około 4000 grzywien, czyli około. 40, 000 talarów. Stan bydła na 6 folw. krzyż, t. j. Bratwinie o 13 włók. , Stwolnie 16, Nowym Dworze pod Świeciem 13 1 2, Polednie 10, Gródku 19 i Ryszce 2 był r. 1415 następujący koni rycerskich 27, roboczych 84, pocztowych 7, źrebców 15, bydła rogatego 110, jałowic 16, świń 397, owiec 125 ob. Wegner, 1. c, str. 169. Bandera komturstwa miała naprzemian kwadratowe pola białe i czerwone Długosz Hist. pol. , lib. XI, str. 46. Pieczęć komturstwa wyobrażała tarczę o 12 polach w 4 rzędach. Także na pieczęci miasta z r. 1540 widać tarczę a naokoło napis Sigillum Civitatis Świecie ob. Wegner, 1. c. I, str. 65. Komturami świeckimi byli 1 Dyteryk v. Lichtenstein r. 1317 96, 2 Marquard v. Sparrenberg 1329, 3 Konrad v. Bruningsheim 1335 44, 4 Guenter v. Hohenstein, 5 Albrecht Schoff V. Dornberg 1349 77, 6 Daniel V. Menden 1377 82, 7 Tomasz v. Merheim 1382 92, 8 Albrecht hr. Sehwarzburg 1392 96, 9 Jan v. Pfirt 1396 1407, 10 Henryk hr. von Plauen 1407 10, sławny obroną Malborka po klęsce pod Grunwaldem, 11 Fryderyk v. Konstetten 1410 11, 12 Marcin v. der Kemnate 1411 15, 13 Wilh. V. Eglingen 1415, 14 Wilh. v. Steinheym 1415 16, 15 Wilh. v. Eppingen 1416 18, 16 Jan V. Anewende 1418 23, 17 Jerzy V. Seckendorf 1423 24, 18 Jan y. Melbel 1424, 19 Henryk Marschalk 1434, 20 Jan V. Stetten 1434 38, 21 Eberhard v. Wenthau 1438 40, 22 Kilian v. Exdorf 1440, 23 Hans v. Reibenitz 1441 49, 24 Eckart Świecie T. Gansrode po r. 1449 ob. Namens Codex der deutschen Ordensbeamten v. Voigts str. 53 54 i Wegner, 1. c, 217 236. Powiat świecki leży w płd. wsch. części regencyi kwidzyńskiej, między 53 14 i 53 43 płn. szer. a 35 38 i 36 25 wsch. dłg. od F. Graniczy na płn. z pow. kwidzyńskim, starogardzkim i tucholskim, na wsch. z grudziądzkim i chełmińskim, na płd. z bydgoskim, a na zach. z bydgoskim i tucholskim. Obszaru ma 30 mil kw. , czyli 645, 906 pruskich mr. , t. j. 166, 910 ha, z których 1885 r. 77, 617 ha było pod pługiem, 10, 705 zajmują łąki, 56, 827 lasy; 1 ha roli or. daje przecięciewo 6, 62 mrk czystego dochodu, 1 ha łąk 16, 06 mrk, a 1 ha lasu 1, 96 mrk. Okręgów wójtowskich liczył powiat 1885 r. 43, miasta 2 Świecie i Nowe, gmin wiejskich 136, obwodów domin. 97, miejscowości 463, domów 8989, dym. 15, 038, gmachów publicznych 39. Ludności było 1858 r. 60, 500, w tej liczbie 29, 000 kat. , 29, 400 ew. , 813 menon. , 1250 żyd. ; 27, 500 Polaków, 33, 000 Niemców; 1871 r. 73, 612 mk. ; 1885 r. 76, 229, między nimi 41, 713 kat. , 32, 521 ew. , 625 dyssyd. , 1368 żyd. , 2 bezwyzn. Tak do parlamentu pruskiego jako i niemieckiego wybiera powiat po jednym pośle. R. 1867 było uprawnionych do głosowania 13, 356 osób, z których 12, 356 oddało swe głosy na Niemca 6502, na Polaka 5468. W ostatnich wyborach do parlamentu niemieckiego d. 20 lut. 1890 r. , gdzie 43, 5 proc. przypadał na prot. a 54, 7 na kat. , oddano na Polaka 6583 głosów; przeszedł jednak Niemiec, ale tylko większością 18 głosów; i wybór ten izba zakwestyonowała. Miasta Świecie i Nowe są przeważnie polskie; pierwsze ma 3139, drugie 2587 kat. Dla narędowosci niemieckiej odliczamy z nich w Świeciu 139, w Nowem 100, a pomiędzy ludnością wiejską jest do 500 Niemców katolików, mieszkających na nizinach. Odliczywszy 739 Niemców, otrzymamy 40, 974 Polaków ob. Ludność pol, w Prusach Zach. , przez Nadmorskiego, Warszawa 1889, str. 43. Największy podatek gruntowy i budynkowy płaci fiskus 7003 mrk; Gordon w Laskowicach płacił 1885 r. 4814 mrk; hrabina Sohwanenfeld na Sartowicach 3108 mrk. Najludniejszą gminą było r. 1880 Osie 1903 mk. , najmniejszą Trępel 25 mk. . Główną rzeką powiatu jest Wisła, stanowiąca na 9milowej przestrzeni, od Kozielca aż do Nowego, wschodnią granicę. Dopływ Wisły rzeka Czarna Woda, wchodzi na obszar powiatu o 4 klm. na płn. od Starej Rzeki, przerzyna go w kierunku płd. wsch. i przy Świeciu uchodzi do Wisły. Od Wiecka w pow. starogardzkim spławna jest na przestrzeni 96 klm. ; jej dopływ Prusina jest także spławną; na płd. od Prusiny uchodzi Ryszka z Mukrzem do Czarnej Wody. Trzecią rzeką jest Mątawa, która powstaje o 12 klm. na zach. od Nowego, płynie potem przez 45 klm. na płd. , następnie drugie 45 klm. na płn. się wije i pod Nowem uchodzi do Wisły. Jezior liczy pow. świecki przeszło 70; ważniejsze są Stelchno, Laskowickie, Czarne, Zawada, Świekatowskie, Piaseczno, Miedzno, Udzierz, Lipienica, Błądźmin i inne. Gościńce bite idą ze Świecia do Nowego 41 klm. ; do M. Lubienia naprzeciw Grudziądza idzie odnoga 5, 5 klm. ; ze Świecia do Bydgoszczy w powiecie 21 klm. ; ze świecia do Tucholi 25 klm. , ze Świecia do Zdzikowa naprzeciw Chełmna 3, 5 klm. . Kolej bydgoskotczewska idzie równolegle z Wisłą z płd. zachodu ku płn. wsch. ; st. kolejowe są w Pruszczu, Terespolu, Parlinie, Laskowicach, Warlubiu i Twardej Górze. Kolej lasko wickochojnicka przerzyna średnią część powiatu ze wschodu na zachód; stacye w Laskowicach, Drzycimiu i Lnianie. Kolej laskowickojabłonowska wychodzi z Laskowic w wsch. kierunku przez stacye Jeżewo, Dubielno, Grupę i Górną Grupę do Grudziądza i dalej. Stan bydła r. 1864 był następujący koni 9223, bydła rogatego 24, 419, owiec 98, 411, świń 15, 109, kóz 2256 sztuk. W nizinach nadwiślańskich mieszkają zdawna menonici, przez lud polski Manistami zwani. Przybywali oni z Holandyi w XVI i XVII stuleciu, sprowadzani przez polską szlachtę. Wsie przez nich zamieszkałe są Bratwin, Krostkowo, gdzie ich napotykamy r. 1722, Tragoszcz, Głogówko, Dolna i Górna Grupa 1625, Jeziorki 1727, Osiek 1612, Mały Komorsk 1637, Kampania, Konopat Niem. 1755, Kosowo 1650, W. i M. Lubień w XVI w. , Marze, Michale, Mniszek, Mątawy 1580, Dziewięćwłok, Poledno, Przechówko, Zajączkowo, Świeckie Kępy, Bzówko, Tryl i Stwolno ob. Zeitschr. d. Westpreuss. Gesch. Ver. , 1886, str. 4961. R. 1789 liczono w 20 miejscowościach 1059 menonitów. Dawniej byli oni wolni od służby wojskowej ale r. 1867 został przywilej ten zniesiony. Pod względem archeologicznym przedstawia obszar powiatu bogate pole do poszukiwań. Okop starożytny znajduje się pod Grucznem; groby skrzynkowe znaleziono w Bąkowie, Belnie, Błądźminie, Bratwinie, Brzeźnie, Bzowie, Komorsku, Lubiewie, Osieku, Płochocinie, Rulewie, Sartawicach, Serocku, Świeciu, Topolinku, Topolnie i Warlubiu. Mogiły kamienne w Biechówku, Gołuszycach, Konopacie, Łowinku, Serocku i Świekatowie. Wyroby z kamienia, bronzu i żelaza znaleziono w Busznie, Grupie, Ostrowitem, w Wstążkach i Taszewie ob. Objaśn, do mapy Ossowskiego, 109 110. Bibliografia, Wegner Ein pommer. Herzogthum; Maercker Eine poln. Starostei i t. d. Świecie Świecie w Zeitschr. d. Westpr. Gesch. Ver. , 1866; Bauund Kunstdenkm. der Provinz Westpreussen str. 336 355, plany i rysunki; Borck Echo sepulchralis II, 553 586; Utracone kościoły przez ks. Fankidejskiego 271 278. Kś. R. Frydrychowicz, Świecie 1, niem. Schweiz, dok. Poln. Schweiz, Schwecze, Schwiecie, wś, pow. grudziądzki, nad rzką Lutrzyną, posiada. agenturę poczt. od 1889, szkołę ewang. , 1021 ha 759 roli, 63 łąk, 2 lasu; par. kat. Linowo. W 1885 r. było 65 dm. , 136 dym. , 654 mk. 165 kat. , z których na wyb. Małe Świecie przypada 13 dm. , 91 mk. , na Lemaństwo dm. , 29 mk. O okopie starożytnym w Ś. wspomina Dr. Lissauer ob. Objaśn. do mapy archool. Prus Zach. , str. 9. Za czasów krzyżackich należała wś do komturstwa radzyńskiego. R. 1404 nadaje w. m. Konrad v. Jungingen mieszkańcom Pol. Świecia 50 włók na prawie chełm. , między niemi 2 1 2 wlóki i 3 morgi lasu. Granica ciągnie się od lisnowskiego mostu wzdłuż granicy słupskiej do Rychnowa, ztąd do Nowego Młyna. Nadaje im także łąki podle wsi, do wymienionych 50 wł. nie policzone, wreszcie wolne pastwisko w lesie, drzewo na budowlę do poprawy mostu. Żaden owczarz dworski nie ma pasać na ich pastwiskach; 4 włóki z tych 50 i sołectwo ma posiadać Andrzej Grimmer, wolne od czynszu i tłoki; od reszty 46 włók będą co rok na św. Marcin płacić po pół grzyw, i po tury i tłokę czynili jak inne wsi. Także 2 3 kar sądowych wpływać będą do kasy państwowej, a 1 3 sołtys pobierać będzie. Sołtysowi służy wolna rybitew w stawie młyńskim przy Nowym Młynie małemi narzędziami dla własnego stołu. Dan w Radzynie w niedzielę przed św. Elżbietą. Za czasów krzyżackich znajdował się w Ś. kościół. Księga szkodowa z r. 1414 opiewa, że cała wś wówczas zgorzała, z wyjątkiem kościoła; zabrano tylko dzwon jeden, kielich i brewiarz. Stratę kościoła obliczono na 30 grzywien, stratę włościan na 2000grz. ; 20 ludzi zostało uprowadzonych lub zabitych; 26 posiadeł było pustych. Odtąd brak wiadomości o kościele. Regestry czynszowe z r. 1438 donoszą Pol. świecie ma 46 włók, między temi 20 osiadłych; przynoszą 10 grz. ; 2 karczmy czynszują po 2 grz. ; r. i446 było osiadł. 29 wł. R. 1650 potwierdza Jan Kazimierz Janowi Grzembskiemu wolne sołectwo, tak samo r. 1703 August II Janowi Szewe, który miał i prawo warzenia piwa i wolne pastwisko dla 300 owiec. Adam Szewe około r. 1749 utracił sołectwo, które objął ssta Tomasz Czapski; i reszta posiadeł była wydzierżawiona mocą kontraktu staroscini Konstancyi Czapskiej z d. 12 maja 1742 na lat 40. Włościanami byli wówczas Andrzej Manke, Chrystyan Drews, Michał Nickel, Marcin Ueberscheit, Jan Reich, Hermann Maschke, Hermann i Jerzy Blume, Chrystyan Herzberg, Krzysztof i Jan Bralentin, Hermann Stahnke i karczmarz Chrystyan Nitz. Dzierżyli 28 1 2 włók i płacili a 30 fl. razem 855 fl. Tak opiewa lustr. z r. 1765. Wizyt. Strzesza zaś z r. 1667 72 pisze Villa świecie regalis ad capitaneatum spectans cmethones habebat decem cum sculteto; scultetia desolata et possessiones cmethonum pag. 456. Mesznego pobierał proboszcz linowski po pół korca żyta i tyleż owsa od włóki osiad. Wizyt. Potockiego, str. 807. Spadkobiercy Adama Szewe Józef i Jadwiga ur. Szewe Szczepańscy odzyskali drogą sądową sołectwo. R. 1831 nastąpiło uwłaszczenie U czynszowników, którzy za to zrzekli się wolnego drzewa. Młyn postawili Krzyżacy już w. XIV w. i wydali go na czynsz. Według regestrów czynszowych dawał młynarz 5 łasztów zboża, podczas kiedy inne młyny zamkowe w komturstwie płaciły tylko 3 lub 4 łaszty. Nowy przywilej wystawił Zygmunt I w Gdańsku młynarzowi Jakubowi, nadając na prawie dziedzicznem młyn wraz z 4 włók. i wyspą, która się w Młynówce utworzyła. Za to powinien co rok 3 łaszty zboża do zamku odstawiać, pomagać przy naprawianiu mostów w starostwie jako i bram zamkowych. Miał oprócz tego wolną rybitwę dlą własnego stołu, prawo warzenia piwa, wystawiania dwóch sieci na zające w radzyńskich lasach i prawo sprzedaży swego majątku i przywilejów. R. 1646 był młyn bez posiadacza, dlatego nadaje go Władysław IV młynarzowi Engelbrecht Weiss. R. 1738 znów ta osada młyńska jest pustą. Staroscini Czapska nadaje ją na 40 lat od r. 1743 młynarzowi Adamowi Richter w dzierżawę, za czynszem 300 fl. ; udziela mu także prawo warzenia piwa i gorzałki dla własnej potrzeby. Młyn miał 2 ganki dla mąki i 2 dla kaszy. R. 1780 dostaje młyn Marcin Splittgarb w wieczystą dzierżawę; zakupne wynosiło tal. 60 gr. , roczny czynsz od 4 wł. roli 31 tal. 18 gr. , czynsz wodny 6 tal. , kontrybucya tal. 71 gr. 10 fen. Oprócz tego zobowiązał się nabywca wciągu roku wystawić na własny koszt nowy, murowany młyn; na budowlę dostał z królew. lasu 3 sztuki drzewa dębowego i 234 sztuk sosnowego. Obecnie obejmuje 08. młyńska 24 wł. 21 mr. 2. Ś. , folw, , tamże, 309 ha 233 roli orn. ,. 51 łąk; st. kol. Linowo 6, 5 klm. odl. ; 1885 r. 9 dm. , 19 dym. , 102 mk. 24 kat. ; sprzedaż masła do Berlina. Folw. ten za czasów krzyżackich około r. 1390 założony, należał do zamku radzyńsjkiego. R. 1391 stało tu 33 koni pocztowych, 51 źrebców, 39 sztuk rogatego bydła, 400 owiec, Świeciechów 60 świń itd. Niektóre pola w lesie były na czynsz wydane. W 1682 r. napotykamy tu 4 dziedziców Ciborskiego, Koziobrockiego, Dyzgradowicza i Głowińskiego, z których pierwsi trzej płacili po 4 gr. , ostatni 8 gr. według taryfy poborowej na symplę obrachowanej. Według lustr. z r. 1765 zarządza znów folw. jeden ekonom. Wysiew wynosił 3 łaszty i 20 kor. żyta ä, 100 333 fl 10 gr. Owcarz płacił za owce i rolę 120 fl. Oprócz tego napotykamy wówczas w Ś. 2 lemanów Pawła Zientarskiego i Albrechta Wieczorkowskiego, posiadających po 2 wł, , którzy swoje przywileje otrzymali r. 1754 od Augusta III i co rok każdy płacił po 100 fl. do kasy starościńskiej, R. 1781 wydany został fol. majorowi V. Mueller w wieczystą dzierżawę. Kanon wynosił 270 tal. , dzierżawa t. z. małego polowania 20 sbr. ; obszar obejmował 19 wł. 4 mr. 3. Ś. Male niem. Kl Schwetz, wybud. , powstałe na obszarze folw. niedługo po okupacyi pruskiej wr. 1778. Uwłaszczenie nastąpiło r. 1831; 7 czynszewników otrzymało 22 włók 14 morg. na własność. Roczny czynsz domin. wynosi 60 tal. 16 sbr. ob. Gesch, d. Graudenzer Kreises v. Froehlich, I, 311 314. 4. Ś. , niem. Schwetz, dok. 1291 Swozcia, 1378 Swetczia, dobra ryc. nad Drwęcą, paw. brodnicki, st. p. , tel. i kol. Brodnica 9, 5 klm. odl. , par. kat. Pokrzydowo, 549 ha 388 roli orn. , 51 łąk, 43 lasu; 1885 r. 9 dm. , 23 dym. , 104 mk. 79 kat. , 25 ew. , gorzelnia, młyn, mlekarnia, 5060 krów holenderskich, hodowla chmielu. Dziedzic 1885 r. Ernest Abramowski. Na obszarze Ś. istniał starożytny gród pograniczny, na granicy Mazowsza i ziemi lubawskiej w Prusach. Gród ten nadany został biskupom płockim. Konrad, ks. Kujaw i Łęczycy, potwierdza r. 1252 biskupom i przywileje dla grodów w Świeciu i Rużu ze sądami, targowiskami, prawem polowania, karczmami. W 1291 r. bisk. płocki Tomasz oświadcza, iż Werner bisk. chełmiński, wydzielił dla biskupów płockich 30 łanów na pograniczu ziemi lubawskiej zapewne dla sprostowania granicy. Dokument ten oznacza przebieg linii granicznej, przechodzącej koło świecia przy ujściu Brynicy do Drwęcy. Dok. kujaw. i mazow. , wyd. Ulanowskiego, str. 158, 163, 164, Nr. 11, 19, 20. Wspomniane w dok. z r. 1291 jako wś graniczna ob. U. B. des Bist. Culm. , Nr. 124, str. 88; drugi raz w dok. z r. 1378 tamże, str. 171. Za czasów krzyżackich należało Ś. do komturstwa brodnickiego. R. 1446 nadaje w. m. Conrad v. Erlichhausen wiernemu Alger 11 1 2, włók w Ś. , w komturstwie brodnickim; za to ma czynić służbę wojenną w pełnej zbroi, pomagać przy budowlach i dawać płużnego po 1 kor. pszenicy i1 kor. żyta od pługa, także 1 funt wosku i 1 fon. chełmiński. Dan w Bro dnicy ob, Gesch. d. Stadt. u. des Kr. Kulm von Schultz, II, str. 104. R. 1450 nadaje w. m. Ludwik V. Erlichshausen Ludwikowi ze Sosna i Janowi Kalksteinowi 11 wł. w Ś. na prawie magd. , sądy większe i mniejsze, wy jąwszy drożne; za to mają czynić służbę zbroj ną, pomagać przy budowlach, płacić płużne i 1 funt wosku i 1 fen. chełmiński tamże. Por. 1415 spotykamy tu 23 właścicieli, płacą cych po 3 wiard. ; lecz tylko 4 włóki były osadzone str. 112, II. Według krzyżackich ksiąg szkodowych z r. 1414 poniosło Ś. w ostatniej wojnie strat na 500 grz. Wizytacya Strzesza z r. 1667 72 donosi Ś. sortes nobilium quatuor Generosorum Andreae Głowiński, Michaelis Dziedzicki, Michae lis Ciborski, Christophori Maluski ob. str. 338. Ks. Fr. Świeciechów, jezioro, w pobliżu wsi t. n. , w dolinie Wisły, w pow. janowskim. Jestto odlew Wisły, ztąd zwane łachą wiślaną a niekiedy starem korytem. Podług Długosza źródła bijące we dnie jeziora czynią je trwałem, czasem także zasila je wodami Wisła, o wiorstę płynąca. Obecnie należy do folw. Świeciechów, jest bardzo rybnem, obfituje w karpie i węgorze, lecz z powodu głębokości połów wielce utrudniony. Dawniej niewątpliwie większą miało rozległość, obecnie ma przeszło włókę obszaru. Świeciechów 1. w dok. z r. 1229 Specechou, 1308 r. Sweczehow, w XVI w. Swyeczechotu, wś, pow. opoczyński, gm. Radonia, par. Błogie odl. od Opoczna 18 w. , ma 8 dm. , 75 mk. , 165 mr. włośc. W 1827 r. było 9 dm. , 70 mk. W 1221 r. nadał tę wś Leszek Biały klasztorowi sulejowskiemu Kod. dypl. pol. , I. Wymieniona w akcie Grzegorza IX z 1229 r. potwierdzającym posiadłości i przywileje klasztoru sulejowskiego, jako własność tegoż klasztoru. Wymienia ią też potwierdzenie Wład. Łokietka z 1308 r. Kod. Małop. , II, 41, 215. Na początku XVI w. dziesięcinę z jednej części ról kmiec, i szlacheckich pobierał pleban w Błogiem wartości 3 1 2 grzyw. , z drugiej zaś proboszcz w Dąbrowie Łaski, L. B. , I, 628, 630. Według reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1508 z części Popławskich Michała i Marcina ze Święciechowa płacono poboru gr. 19 den. 9. W r. 1577 Dembowski miał 3 łany; 7 innych posiadaczy 3 1 2 łan. , 3 zag. z rolą Fawiński, Małop. , 293, 481. 2. Ś wś i fol. nad rz. Wisłą, pow. janowski, gm. Annopol, par. Świeciechów, odl. 6 mil od Janowa. Posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, 202 osad włośc, 24 kolonii na ziemi folw. , 1485 mk. rz. kat. , 1495 mr. folw. i 1473 mr. włośc W 1828 r. było 140 dm. , 856 mk. Jestto starożytna osada, zap ewne targowisko nadrzeczne. Już w 1223 r. istnieje tu kaplica, której dochody służą za uposażenię jednego z kanoników sandomierskich ob. Kod. Małop. , II, 31. Uposażeniem utworzonej tu parafii była wś Popśw, nazwana, jak objaśnia Długosz, od swego przeznaczenia. Druga w pobliżu leżąca wś nosiła nazwę Świątniki w XV w. Wola Świeciechowska lecz znikła zniesiona przez Wisłę. . Uposażenie pierwotne kaplicy zostało oddane archidyakonatowi zawichoskiemu, któremu podobno jakiś czas służyło prawo kollacyi co do parafii świeciechowskiej. W XV w. S. należał do bisk. krakowskich, którzy mieli tu swój folwark, dwór i prawo kollacyi. Kościół drewniany p. w. św. Mikołaja. We wsi było 14 łan. km. , 8 karczem, 2 zagr. z rolą. Dziesięcinę, wartości do 14 grzyw. , pobierał pleban, który posiadał też we wsi swe role i łąki. Zbigniew Oleśnicki dokupił od Wilhelma Pawłowskiego Godziemby poblizką wieś Świątniki, przez Wisłę zniszczoną i włączył jej obszar do nowo założonej in oruda radice Woli Świeciechowskiej Długosz, L. B. , I, 193, 195, 198, 323, 332, 389, II, 510. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 było 13 łan. Pawiń. , Małop. , 356. Biskup Sołtyk wzniósł 1764 r. na miejscu drewnianego nowy kościół murowany, p. w. św. Małgorzaty i Antoniego Opata, i sam go konsekrował. Według innych kościelnych źródeł wybudował go ks. Michałowski w 1790 r. Do par. Ś. , w dek. janowskim dawniej urzędowskim, należały poprzednio os. Annopol, wsi Świeciechów, Wałowice, Popów, Bliskowice, Baraki, Chamówka, Jakubowice, Opoka Duża, Opoczka, Rachów i Wólka Rachowska, ogółem dusz 4350, lecz w 1886 r. kaplicę w Annopolu zamieniono na kościół filialny i utworzono nową filialną parafię Annopol, do której przydzielono os. Annopol, wsi Opokę Dużą, Opoczkęj, Jakubowice i Rachów, przez co liczba dusz w parafii zmniejszyła się do 2500. Kościół, p. w. św. Małgorzaty i Antoniego Opata, jest budowlą okazałą, wysoką, w stylu włoskim, obecnie kosztem mieszkańców pokryty został blachą cynkową. Fol. S. , do którego należał fol Piotrawin, do 1864 r. zostawał w dzierżawnem posiadaniu różnych osób, trzymających go od kapituły krakowskiej; po 1864 r. przeszedł na własność rządu i w 1872 został sprzedany przez licytacyą Maurycemu Ejgerowi, który pozostawiwszy przy dworze 5 włók, w tem włókę jeziora, utworzył folw. hypotecznie nazwany Świeciechów część I, resztę gruntów sprzedał kolonistom. W 1885 r. po przymusowym rozdziale wspólnych pastwisk nadwiślańskich, częśó tychże, w ilości 6 1 2 włók, nabył Tadeusz Ejdziatowicz, właściciel dóbr Słupi, na przeciwnym brzegu Wisły, który założył tu folw. Świeciechów część II al. Rózin i takowy wcielił do dóbr Słupi. Lasy świeciechowskie, obfitujące w staro drzew sosnowy, przestrzeni 1762 mr. , zosta ją dotąd pod administracyą rządową. Grun ta gliniastowapienne, urodzajne, łąki wybo rowe. R. Prz. Br. Ch. Świeciechowo 1. niem. Schwetzkow, dobra ryc. w Pomeranii, pow. słupski, st. p. i kol. Dębnica 4, 5 kim. odl. , 664 ha. W 1885 r. 14 dm. , 30 dym. , 204 mk. ew. 2. Ś. , wś, tamże, 55 ha, 2 dm. , 18 mk. ew. Kś. Fr. Świecieńskie al. Święte, Swiatoje, jezioro, w pow. ihumeńskim, w obrębie gm. Dukora, w okolicy wsi Bór, pomiędzy jeziorami Ma cierzyńskie i Głuche położone, ma przeszło włókę obszaru; brzegi błotniste i lesiste. Z ryb ma szczupaki i okonie. Łączy się kanałom ze Świsłoczą, A. Jel. Świeciu al. Świecino, niem Schwetzin, dok. Swecyno, Swecin 1291, Sweizin, Swezin 1281, Swecyno 1301, wś na Kaszubach, pow. pucki, st. p. Krokowo, par. kat. Żarnówiec. W pobliżu wypływa rzka Czarna. Szkoła katol. 1887 r. 50 dzieci. Posiadeł włośc. jest 10, obszaru zaś ma gmina 807 ha 443 roli orn. , 58 łąk, 216 lasu. W 1885 r. 38 dm. , 51 dym. , 336 mk. , 174 kat. , 162 ew. Na wyb. Czechy przypada 6 dm. , 44 mk. , na Dąbrowę 4 dm. , 30 mk. , na Fischerkathen 2 dm. , 14 mk. , na Galicę 1 dm, 10 mk. , na Gruenthal 5 dm. , 40 mk. . Robaczek 2 dm. , 29 mk. , Sapałę 2 dm. , 14 mk. Ś. leży na wzgórzu, otoczonym lasem. Gleba uboga. Ciekawe są niektóre nazwy miejscowe; pola Organicka, Pieniąznik, Pażęc, Mogiła, Witus, Szestnostka, Nort t. j. Kąt, Ameryka, Srokowiszcze, Kapustnik; łąki Sparzeszcze, Rogoczewa, Stawczyszcze; bagna Witolecz, Łużk, Glinica, Ług; strugi Karlepk, Piaśnica, Żarnowska struga i Czarna. Jezioro Dobre na płd. od wsi przy os. Galicy. Historya R. 1281 w wigilią św. Marcina bisk. nadaje ks. Mestwin klasztorowi cystersek w Żarnowcu wś Ś. z młynem Robaczkiem i przyległościami, których granice Ciborz, kaszt. pucki, tak oznaczył a stagno, quod Yulgariter Dobra jez. Dobre dicitur, incipiunt tendentes directe versus aquilonem per descensum cuiusdam rivuli, qui Rogonicza t. j. Rogoźnica dicitur, usque ad locum, ubi rivulus, qui Pratnicza Prątnica dicitur, influit in Rogoniczam, et sic directe ultra paludem, sicut fluit Pratniza, usque ad vallem, de qua effluit in paludem, de palude autem et valle directe versus orientem usque ad tumulum cuiusdam pagani, qui Scarbouemugula Skarbowa mogiła nunoupatur, deinde directe ultra nemus ad quendam lapidem iuxta viam publicam positum, qui Bozistopka dicitur Bożastopka, gdzie się r. 1342 schodziły Świeciechowo granice Świecina, Domatowa i Polchowa, inde revertuntur termini per ascensum viae rersus meridiem ad quandam paludem, quao Porrosle dicitur et sio per directum ad quendam locum, qui Powiri dicitur, iuxta viam publicam quae versus Danzc Gdańsk tendit, inde revertuntur termini per eandem viam versus occidentem ad quandam vallem, quae vallis et via tendunt usque ad finem paludis, quae de stagno, quod Dobra dicitur, effluit ad duas quercus signatas, ub i termini de Lubezin Lubocin et Warsowe Warzewo conveniunt, inde revertuntur termini versus aquilonem directe trans paludem in stagnum supradictum ob, P. U. B. v. Perlbach, Nr. 327, str. 283. W kopenhadzkich tablicach woskowych czytamy, jako r. 1403 braciom Janowi Hans i Henrykowi ze Świecina Swotzin kara śmierci za zabójstwo zostaje zamienioną na pieniężną ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , IV, str. 81. W XVI w. trzymają wś włościanie i młynarz. W XVII w. napotykamy tu folw. klasztorny, wypuszczony później w arendę. R. 1741 jest dzierżawcą Jan Ceynowa, 1749 Jan Szmyt, 1769 Marcin Janiczka. We wsi było 3 gburów szarwarkowych i 6 ogrod. Do Ś. należał także bór klasztorny ob. Klasztory żeńskie p. kś. Fankidejskiego, str. 198. W historyi znany jest Ś. z bitwy, jaką w piątek d. 17 wrz. 1462 stoczyli Polacy, pod wodzą Piotra Dunina, z Krzyżakami, którymi dowodzili Fryc V. Raveneck i Kaspar Nostitz. Wzmocniony przez hufce z Gdańska i Tczewa dotarł Dunin aż na krańce ziemi kaszubskiej, do wybrzeży baltyckich. Wracając z tego zwycięzkiego pochodu, przybyli Polacy w czwartek d. 16 wrz. pod Ś. , gdzie się pod osłoną taboru okopali w liczbie 2000. Lecz już następnego dnia nad ranem nadciągnęli nieprzyjaciele w 1000 zbrojnej jazdy, 400 pieszych i 1300 uzbrojonych włościan, wedle niemźródeł, według Długosza zaś II, 353 z 5000 samych żołnierzy, nie rachując włościan. Pewni zwycięztwa, zamknęli wszystkie drogi do ucieczki przypartym do morza Polakom. Dla przeważnych sił nieprzyjaciół, chciał Dunin nocą z miejsca owego ustąpić, aby się wprzód połączyć z dążącym mu ku pomocy Górskim, którego król był spiesznie wyprawił z Torunia. Ale dowiedziawszy się, że nieprzyjaciel zagrodził mu drogę przez lasy, skłonić się musiał do stoczenia bitwy. Była to rocznica klęski pod Chojnicami. Polacy uderzyli z całym zapałem. Walczono z obu stron przez kilka godzin uporczywie. Lecz gdy wódz krzyżacki Fryc v. Ravenbeck poległ, poszło jego wojsko w rozsypkę. Padło nieprzyjaciół około 2000, jeńców 600 naliczono. Do 100 wozów dostało się w ręce Polaków, z których zginął ze znaczniejszych Hektor Chodorski, z ludu pospolitego zaś do stu, ale rzadko który został bez rany ob. Dzieje Krzyżaków Rogalskiego, II, 337. Polacy w dniu tym jeszcze w trzech innych miej scach pobili nieprzyjaciół. Król nagrodził znakami rycerskiemi 36 najwaleczniejszych, między nimi Pawła Jasieńskiego Gozdawę, który jak Winkelrid pod Sempach rzucił się na włócznie nieprzyjaciól i utorował towa rzyszom drogę do zwycięztwa ob. Dzieje Morawskiego, II, 172 i Script, rer. pruss. , IV, 593. Dopiero po bitwie przybył Wojciech Górski z królewskim hufcem i połączył się z Duninem. Ciało poległego wodza krzyżac kiego pochowano w poblizkim klasztorze be nedyktynek w Żarnówcu. Zwycięzcy przeno cowali w taborze pod Ś. Historycy nasi wal kę tę niesłusznie nazywają bitwą pod Puc kiem, który oddalony jest około 2 mil od Ś. Kronikarz Jan Lindau wymienia wyraźnie po le Świecińskie jako miejsce bitwy Ser. rer. pruss. . IV, 594. Toż samo potwierdza tradycya miejscowa. Na polu bitwy znajduje stę duży kamień, Bożą stopką zwany, ze stopą wytłoczoną. Gdy tu razu pewnego Polacy walczyli ze Szwedami tych wymienia poda nie zamiast Krzyżaków, a pierwsi już nieo mal klęskę ponieść mieli, ukazała im się jakaś postać, która jedną nogą stanąwszy na owym kamieniu, polskie hufce zwycięzko poprowa dziła według relacyi z miejsca zaczerpnię tej. Mosznego dawała wś 1710 r. 6 1 2 korcy żyta i tyleż owsa ob. Wiz. Szaniawskiego, str. 63. Kś. Fr. Świecinki, kol. , pow. kutnowski, gm. Mikstal, par. Grochów, ma 9 dm, , 98 mk, 88 mr. ; ob. Śwteciny. Świecinówka, fol. , pow. augustowski, gm. Łabno, par. Adamowicze, odl. od Augustowa 61 w. , 1 dm. Świeciński, folw. , pow. złoczowaki, ob. Pomorzany. Świeciny, ob. Święciny. Świeciszki 1. folw. i dobra, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. i par. Giełwany, o 70 w. od Wilna, 15 włók rozl. , własność Bronisława Montwiłły. Folw. ma 2 dm. , 22. mk. katol. 2. Ś. , folw. , pow. wileński, w 2 okr. pol. , o 42 w. od Wilna, 2 dm. , 14 mk. katol. Świeciwko al. Świecinko, część Zofijowa, w pow. czarnkowskim; 3 dm. , 15 mk. Świecki Ostrów, niem. Ehrenthal, dawniej Ostrower Kaempe, wś naprzeciw Świecia, po praw. stronie Wisły, pow. świecki, st. p. i kol. Chełmno, par. kat. Świecie, szkoła w miejscu; 598 ha 327 roli orn. , 4 łąk, 34 lasu; 1885 r. 64 dm. , 82 dym. , 491 mk. , 169 kat. , 322 ew. R. 1773 obejmowała ta os. 15 wł. i 15 mr. roli włościańskiej, 67 dym. i 322 mk. , 6 rzemieśln. , 1 zagr. i 48 gospodarzy czynsz. ; ob. Świecinki Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Vor. , 1886, str. 190. Kś. Fr. Świeckie jezioro, w pow. pińskim, wśród odnóg Prypeci, o 1 w, na płn. zachód od jez. Nobel, ma 3 4 w. długości i 1 2 w. szerokości, kształtu owalnego, bardzo rybne. Kn. piński Teodor Jarosławowicz nadał w XVI w. tu dworzyszcze monasterowi leszczyńskiemu w Pińsku ob. ,, Rewizya Puszcz, str. 131. Świecza 1. wś nad Świeczanką, pow. lepelski, przy trakcie z Bieszenkowicz do Boczejkowa. Własność niegdyś Szapki Hurki, który w 1583 r, sprzedaje połowę Ś. Wojciechowi Stabrowskiemu, ten zaś następnie Piotrowi Stabrowskiemu, który w 1586 r. drugą połowę S. nabywa od Heleny Świeckiej; w 1620 r. Jan Stabrowski zapisuje żonie swej Zofii ze Świejkowskich. W 1655 r. nastąpiła eksdywizya i Ś. z folw. Pokarełyn, Wodopojowem i wsiami Dziewiczonkami i Zapolem wydzielono na schedę Michała Stabrowskiego. W 1672 r. Dadzibog Stabrowski zostawia żonie swej Annie z Bieleckich a w 1679 r. tenże Stabrowski zapisuje drugiej żonie swej Helenie Wojniance. W 1695 r. Ludwik Dadzibogowicz Stabrowski sprzedaje Ś. Benedyktowi Łuszczykowi, wojskiemu połockiemu. W 1697 r. Ludwik i Eleonora ze Stabrowskich Kaciuczewiczowie i Elżbieta z Wojnów Dadzibogowa Stabrowska zrzekają się Ś. na rzecz Benedykta Łuszczyka. W 1732 r. Mikołaj Łuszczyk, podczaszy mścisławski, Maryanna z Podbereskich, wojska połocka, i syn jej Michał Łuszczyk, ssta dworzycki, sprzedają części swoje za 2000 talarów bitych Feliksowi Ciechanowieckiemu; w 1760 r. sukcesorowie Łuszczyków części swoje sprzedają Galiczom, podczas. brasławskim, a ci w 1770 r. sprzedają Józefowi Ciechanowieckiemu. Dobra Ś. do dziś pozostają w posiadaniu Ciechanowieckich. 2. Ś. , rzeka, ob. Świeczanka. ŚwieczaOstrów zaśc. i uroczysko leśne nad rzką Żełońką, pow. rzeczycki, w 2 okr. pol. jurewickim, gm. Narowla, ma 5 osad. Świecia Piotrowa, wś, pow. homelski, gm. Wylewo, ma 21 dm. , 52 mk. Świecianka al Świecza, rzeka w gub. mohylewskiej i witebskiej, prawy dopływ rz. Uły al. Ulanki, Bierze początek w pow. sieńskim z niewielkiego jeziora w pobliżu wsi Zamoszie, płynie zrazu w kierunku południowozachodu, do wsi Waszer, odkąd wykręca się na płn. zachód, przechodzi przez kilka jezior, w końcu przez jez. Sterżeń na pograniczu z gub. witebską, po wyjściu z którego przepływa przez pow. lepelski w kierunku północnym pod folw. Wierchowie, wsią Woskresieńce most, siołem Stanisławką młyn, wsią Holszewki, odkąd wykręca się na zachód do Wsi Świecza, pod którą znajduje się most na trakcie poczt. z Witebska do Lepla. Zmieni wszy w dalszym biegu kierunek na zachodni, przepływa pod siołem Słobódki, dalej przez niewielkie jeziorko Dawydkowicze, pod wsią Stryżewo i w pobliżu wsi Ujście wpada do Uły od prawego brzegu. Długa 65 w. , z tego w gub. witebskiej od wyjścia z jez. Sterżeń 32 w. , szeroka od 10 do 15 saż. , głęboka od 3 do 7 st. ; dno przeważnie ma gliniastej miej scami piaszczyste; brzegi niskie. Płynie sze roką, pokrytą łąkami doliną, którą zalewa podczas wylewów wiosennych. J. Krz, Świeczki, folw. i wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Krasne Krasnesioło, okr. wiejski Ułanowszczyzna, o 7 w. od gminy a 43 w. od Wilejki, przy b. dr. pocz. z Wilna do Mińska, 1028 st. ang. npm. wzniesiona. Folw. ma 1 dm. , 8 mk. katol. , wś 5 dm. , 36 mk. prawosł. w 1865 r. 22 dusz rewiz. ; własność Kurowskich. Świeczna, Świczna, 1530 r. Szvyeczna, wś, pow. latyczowski, na pograniczu pow. lityńskiego, okr. pol. Międzyboż gm. Susłowce, par. katol. Nowy Konstantynów, sąd Latyczów, ma 45 osad, około 240 mk. , 239 dzies, ziemi włośc, 283 dworskiej, 43 cerkiewnej. Cerkiew p. wezw. św. Dymitra, wzniesiona w 1866 r. , ma 296 parafian. Mieszkańcy tru dnią się tkactwem. Podług reg. pob. pow. latyczowskiogo w 1530 i 1542 płaci od 1 3 pługa, również jak i w 1583 r. W 1578 r. własność Jeremiasza Reremiey Swieczinszkiego, była zniszczona; płacu od 8 ogrodn, po 4 gr. ob. Jabłonowski, Wołyń i Podole, 169, 294. Póź niej przeszła na własność korony. Podczas lustracyi Humieckiego, kasztel. kamienieckie go, w 1616 r. posesorką była Anna Dremblikówna, wdowa po Prokopie Witkowskim. Czynszu tam niedają pieniężnego. Z owsem, kurami etc, młynikiem o jednym kamieniu i karczmą. Folwarczek, który iż swem bydłem obrabia, dla tego się też na wychowanie defalkuje. Summa prowentu tej wsi facit fl. 18 gr. 24. Przychodzi od tej kwarty fl. 3 gr. 22 den. 14. W 1636 r. trzymał ją Jan Chocimierski. z opłatą 30 fl 13 gr. 15 den. ob. Ja błonowski, Lustracye, 9, 193. W 1765 r. wraz z Czaplą i Roznami była w posesyi Ma ksymiliana Woronieckiego, z opłatą 2217 złp. Obecnie własność Gdowskich. Lr. M. Świeczyno, wś, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 47 w. od Poniewieża. Świednica, ob. Świdnica. Świedż, świed, Świada, Śwtedy, u Echarda Swiacz, rzeka, w pow. rzeczyckim, prawy dopływ Berezyny. Bierze początek w moczarach na północ od wsi Chutor, w gm. Jakimowska Słoboda, płynie pierwotnie w kierunku północnym, następnie we wschodnim koło wsi Jełań, Szupejki, Borowina; pomiędzy te Świeckie mi ostatniemi wsiami zasila się z prawej strony rzką Bobreliną; za wsią Borowina rozlewa się w jezioro na 1 w. długie i 3 4 w. szerokie, o 1 w. dalej pomiędzy wsiami S wiedź i Sieliszcze na znacznym drugim rozlewie ma mły ny, i przeciąwszy gośc. pocz. z Bobrujska do Mozyrza i Rzeczycy zatacza duże półkole ku wsi Świedzkie. Na tej milowej przestrzeni przybiera z prawej strony rzki Stoupieńkę i Świerchinią, poczem o 3 w. za wsią Świedzkie ma ujście. Długość biegu przeszło 3 mile wśród bagnisk. W 1878 r. skanalizowana. Świedź, wś nad rozlewem rz. Świedź, pow. rzeczycki, przy trak. poczt, bobruj skorze czyckim, w 4 okr. pol. rzeczyckim, gm. Jakimowska Słoboda; miejscowość nizinna, skanalizowana w ostatnich czasach ku Berezynie, Świedziebna, wś i fol. , pow. rypiński, gm. Dzierzno, par. Świedziebna, odl. 9 w. od Rypina i 10 w. od Brodnicy w Prusach. Posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, urząd gm. , wiatrak, cegielnią, 28 dm. , 288 mk. W 1827 r. było 32 dm. , 228 mk. Folw. świedziebna rozl. mr. 1109 gr. or. i ogr. mr. 811, łąk mr. 249, nieuż. mr. 49; bud. mur. 7, z drzewa 12; płodozm. lOpol; pokłady torfu i glinki. Wś Ś. os. 27, mr. 29 wś Granaty os. 32, mr. 228. Jestto starożytna osada, w dawnej ziemi dobrzyńskiej. Kazimierz król sprzedaje r. 1356 Piotrowi de Brussina wsi Swedzebna, Rokitnicza, Janowo, Zeinte Księte in districtu Xenitensi na prawie niemieckim, osadzone za 50 grzyw. R. 1434 siedzi tu Stanisław h, Ogończyk Kod. Dypl. Pol, II, 722, 860. Według reg. pob. pow. rypińskiego z r. 1564 było tu 11 kmieci Krzysztofa Galimskiego na 5 łanach, 6 pół łanach i 4 zagr. ; 13 kmieci, 2 zagr. poddanych Rokitnickiego na całych łanach i 2 pół łanach. Płacono pob. 12 fl. 13 gr. Pawiński, Wielkp. , I, 306. R. 1789 własność Murzynowskich. Wysiewa 130 kor. żyta, 3 1 2 kor. pszen. ; od włościan 1529 złp. czynszu. Proboszcz ma wysiewu 24 kor. żyta, 1 kor. pszen. Od Murzynowskich przeszło S. około r. 1830 do Jackowskiego, później córki jego ks. Mirskiej, z kolei Cisowskiego i Lipskiego. Kościół paraf. istniał już w 1564 r. W wizycie z r. 1618 powiedziano Ecclesia lignea, dedicata s. Bartholomei locationis haeredum ejusdum villae Dom. Rokitniokich. Do par. należał kościołek fil. w Księtem, p. w. św. Michała. Na miejscu drewnianego wzniesiono w Ś. r. 1715 nowy z drzewa, który zgorzał 1875 r. Nowy murowany, z wieżą, został ukończony r. 1879 i konsekrowany przez bisk. płockiego Gintowta. Na cmentarzu znajduje się grobowiec Józefa Niemojewskiego, starosty szremskiego, generała b. wojsk polskich ur. 1779 1839 i jego zony Julianny. Przy poprzednim drewnianym kościelc miał się znajdować starożytny dzwon z X wieku, któ ry stopił się w czasie pożaru. Ś. paraf. , dek. rypiński dawniej golubskodulski, 3540 dusz. Br. Ch. Świedzk, pow. rzcczycki, ob. Świack. Świegnajno, niem. Schwignainen Gross i Klein, dobra i kolonia, pow. ządzborski, st. pocz. AltUkta. Świegocin, wólka do Korzenny, w pow. grybowskim, składa się z 8 dm. i 83 mk. , 78 rz. kat. i 5 izrael. Leży na płd. od Korzenny a na wsch. od lasu trzycieskiego. Por. Mogil no t. VI, 582 Mac. Świejginie, wś, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra w 1865 r. Sulistrowskich Wiszniów o 5 w. , 52 dusz rewiz. Świejkówka, wś, pow, żytomierski, miała 400 dusz rewiz. Około 1848 r. nabyta przez Waleryana Uziębłę, plenipotenta dóbr hr. Branickich. Świejniany, zaśc. szl. nad jez. Wilkienicze, pow. trocki, w 1 okr. pol. , o 21 w. od Trok, 1 dm. , 13 mk. katol. Świeka 1. mylnie Świeca, urzęd. Swieca, okrąg wiejski, w pow. odolanowski, o 4 1 2 klm. ku płd. od Odolanowa par. i poczta; szkoła w Świece, st. dr. żel. na Przygodzicach o 9 klm. W skład Ś. wchodzą wś Świeka nad jez. Sobelniak odpływa do jez. Zborowiec, ma 67 dm. , 379 mk. ; Piaski, liczące 49 dra. , 457 mk. ; Schwedenschanze 7 dm. , 35 mk. i Zawidze 5 dm. , 40 mk. Cały okrąg ma 128 dm, , 911 mk. 893 kat, 18 prot. i 887 ha 48i roli, 257 łąk, 42 lasu; czysty doch. z ha roli 5, 97, z ha łąk 6 33, z ha lasu 0, 57 mrk. Zachodzący pod r. 1348 Wacław Gąsiorek de Swyka Kod. Wielkop. , nr. 1267 nie pochodził z Świeki, która później dopiero się pojawia i zdaje się być jedną ob. Regestra pob. z r. 1579 1620 z kuźnic lub młynów odolanowskich, w których wyrabiano przeważnie pałasze. Rozkopanie wzgórza pod Świeką w celu poszukiwań archeologicznych nie wydało rezultatów. 2. Ś. , leśniczówka, tamże, wchodzi w skład dóbr krotoszyńskich. E. Cal Świekatówko, niem. Gruenfelde, kolon. i nadleśn. królewskie, pow. świecki, st. pocz. i par. kat. Świekatowo; 3082 ha 168 roli orn. , 140 łąk, 2541 lasu; 1885 r. 15 dm. , 18 dym. , 109 mk. , 34 kat. , 75 ew. Leśnictwa należące tu są Świekatowko, Kohli, Rudno Sohoenholz, Seebruch, Brukniewo. 2. Ś. , niem. Schwekatowo, kol. , wybudowania po r. 1773, powstałe na obszarze Świekatowa. Kś. Fr. Świekatowo, niem. Schekatowo, dok. Sechotowo 1277, Sieczieckowo 1565, Siekothowo 1583, Siekotowo 1649, Siekatowo 1669, Siekotow 1676, Świekatowo 1686, Schwenkotowo i Swiekotowo 1789, wś kośc, pow. świecki, 26, 8 klm. Świedź Świeklicze na zach. od Świecia, nad znacznem jeziorem. Posiada agent. pocz. i szkołę kat. i ew. ; gleba piaszczysta. Mieszkańcy trudnią się rolnictwem. Z wyb. Steinberg obejmuje 1188 ha 911 roli or. , 107 łąk; 1885 r. 93 dm. , 142 dym. , 773 mk. , 442 kat. , 316 ew. , 15 żyd. Kościół paraf. p. w św. Marcina, wzniesiony r. 1822 z cegły i tegoż r. przez dziekana Lakometzkiego benedykowany. Patronat przysługiwał kapitule włocławskiej, dziś koleją miesięcy do biskupa i rządu. Przy kościele bractwa szkaplerzne od r. 1746, Opatrzn. Boskiej od r. 1803 i trzeźwości od r. 1858. W skład par. dekan. świecki wchodzą Świekątowo, Świekatówko, Łąkie Niem. , Jania Góra, Zalesie, Lipienica, Żuławy, Steinberg, Szewno i Szewienko, Wyrębki, Tuszyny i Tuszynki, Antoninowo, Krupocin, Franciszkowo, Brunstplac, Błądźmin, Zacisz, Ostrowite, Huta i Jadwigowo, Słępiska, Dębowo, Sarniak, Jędrzejewo i Stanisławie. R. 1889 liczyła par. 2191 dusz. W okolicy wsi, w północnej stronie, istniały jeszcze r. 1866 mogiły kamienne; pod, jedną z nich znaleziono popielnice ob. Ossowskiego Objaśn. do mapy, str. 22. R. 1277 nadaje ks. Mestwin bisk. kujaw. Alberowi wś Skrobatowo, , et in terra Suetensi villam Sechotouo, t. j. Świekatowo, cum omni suo districtu ab antiquo habito, obie za 158 grzywien, które sam prawdopodobnie za zaległe dziesięciny z dóbr książęcych był winien ob. P. U. B. v. Perlbach, Nr 287, str. 244. S. przekazali biskupi już wcześnie kapitule, która je posiadała aż do r. 1772 ob. Majątki biskupie kś. Kujota, str. 33 i 56. R. 1669 było tylko 30 mr. pod pługiem, 2 ogrod, i 1 szewc; r. 1676 był rządcą Albert Rogala Popławski; włościańskich familii było 7 30 głów, zagrodn. 8 26 głów, karczmarz 7 osób. Według taryfy na symplę z r. 1682 i 1717 płaciło Ś. 4 zł. 5 gr. R. 1773 obejmowała wś 40 włók chełm. i 47 mr. roli gburskiej, dalej 31 dym. , 141 mk. kat 18 włościan na dzierżawie, 1 rzemieśl, 1 kupiec, ksiądz i nauczyciel luterski. Mesznego pobierał prob. od 12 poddanych ze Ś. po 1 korcu żyta i tyleż owsa, od pierwszego sołtysa zaś po l 1 2 kor. żyta i tyleż owsa; drugi sołtys płacił od swej włóki tak jak inni gburzy; rola proboszczowska obejmowała 1790 r. 4 włóki. Z wizytacyi Madalińskiego, pochodzącej z r. 1686, dowiadujemy się, że wówczas był tu kościół drewniany, r. 1644 zbudowany. Do par. należało Ś. , Zalesie, Błądzin, Ostrowite, Krupocino, Branica, Siewno, Łąkie i Stąszki. Dusz liczono około 405. We wsi szkoła paraf. i szpital str. 79. Proboszczami byli tu r. 1583 Franciszek de Gubin; 1686 Bartłomiej Pawłowski, zarazem prob. w Serocku; 1687 Mateusz Groniewski; 1712 Antoni Czapiewski; 1736 Michał Niezlinkowski, dawniej prob. w Jeżewie; 1747 Mściszewski Bronk ob. Borck Echo sepulchr. , II, 597; 1848 Stanisław Schulz; 1860 Andrzej Sterke; 1881 Antoni Milucki ob. Zeitsch. des Westpreuss. Gesch. Ver. , 1886, str. 307. Stan bydła był tu r. 1773 następny koni 43, wo łów 81, krów 44, jałowic 25, owiec 154, świ ni 22; wysiew żyta 249 korcy, jęczm. 86, owsa 51, grochu 36, tatarki 35, lnu 10; siana zebrano 21 fur. Kś. Fr. Świeklicze, wś i ferma, pow. kobryński, w 3 okr. pol. , gm. Antopol, o 32 i 33 wiorst od Kobrynia. Świekotki, osada niegdyś szlach. , siedziba Swiekotów, Świekotków i Świekockich, leża ła pod Głuszyną, ku płd. od Poznania, w miej scu dzisiejszych Świątniczek. W r. 1521 wy mieniona między osadami okolicznemi Pio trowo, Taczały, Kamionki, Daszewice, Głu szyna, Babki, Świątniki, graniczyła z Pio trowem. Nazwę Swiekotek podaje Pawiński Wielkop. , I, 13 w przypisku do Świątnik czyli świątniczek, w par. głuszyńskiej. Imię osobowe Świekot i zdrobniała nazwa Świekotki naprowadzają na domysł, że w tej oko licy istniała także osada Swiekoty. Jeżeli zaś w istocie Swiekotki przezwano Świątniczkami, to można nazwę Świekoty od nieść do Świątnik, leżących o 1 1 2 mili od świątniczek, w par. Rogalinek, zwłaszcza, że nie mamy pewności, czy Świątniki nosiły tę nazwę przed r. 1521. Bo Ś. odnosić należy występujących między r. 1387 i 1400 w ak tach grodz, wielkopol. Mikołaja, Dobiesława i Mirosława Świekockich ob. E. Calliera Akta grodzkie poznańskie z lat 1386 99, str. 42 44. E. Cal Świekszna, ob. Szweksznie, Świeligów al. Świeligowo, urzęd. Swüugoiv, wś, pow. odolanowski Ostrów, o 5 1 2 klm. na płd. od Raszkowa i nieco dalej na zach. płn. od Ostrowa; par. . Pogrzybów, poczta i st. dr. żel. w Ostrowie; ma 30 dm. , 224 mk. 184 kat. , 40 prot. i 197 ha 178 roli, 4 łąk. Ś. należał dawniej do dóbr Przygodzice; w r. 1597 rozgraniczono Ś. , Radłów i Jaskółki Akta ziemskie kaliskie. E, Cal. Świemirowo al. Siemirowo, niem. Selimie ran, w dok. Swemirove 1209, Simmvo, Swemirovo, wś nad zatoką pucką, pow. wejherowski, st. p. i gm. Sopot, par. kat. Oliwa. W 1885 r. 43 dm. , 719 mk. R. 1209 nadaje Mestwin wś tę norbertankom w Żukowie ob. P. U. B. V. Perlbach, Nr. 14, str. 13. R. 1245 nadaje bisk. kujawski Michał tymże pannom dziesięciny ze Ś. tamże, str. 79. Obszerne łąki na Nierzei należały do wsi tutejszej. Pomoważ Ś. leżało wśród majętności klasztoru oliwskiego, dlatego ustąpiły je panny r. 1316 cy Świemirowo stersom ob. Klasztory żeńskie przez kś. Fankidejskiego, str. 58. Kś. Fr. Swien, ob. świę Swienciany, ob. Śiciędany, Świenice, ob. Świnice. Świenskopole, ob. Świńskopole, Świerbiłówka, wś, pow. czerykowski, gm. Mchinicze, ma 34 dm. , 247 mk. Świerchinia, rzeczka, w pow. rzeczyckim, drobny prawy dopł. Świedzi, w obrębie gm. Horwal, przecina trakt pocztowy bobrujskorzeczycki, ma ujście w pobliżu wsi Świedzkie; długość biegu w kierunku płn. 6 w. A. Jel. Swierchowa, wś, pow. jasielski, na praw. brzegu Wisłoki, 2, 8 klm. na płn. od Osieka, przy gościńcu z Dębowca 3 klm. do Żmigrodu 8, 5 klm. . Chaty stoją nad potokami, łączącymi się prawie w środku wsi, z których jeden wypływa z lasu wsi Łęźyny, ku płn. zach. , drugi Dunaj przychodzi ze wsi Glinika i przybiera kierunek płd. zach. Porzecze Wisłoki wznies. 270 mt. n. p. m. podnosi się ku wsch. na granicy Łaj sc do 370 mt. Gleba na porzeczu jest urodzajną, namulistą, na działach iłowatą. Wś składa się z 76 dm. 4 na obszarze więk. pos. i 378 mk. ; 367 rz. kat. i 10 izr. Par. rz. kat. w Osieku. Pos. więk. Józefa Krauza wynosi ogółem 259 mr. 188 roli, 5 łąk, 1 ogr. , 18 past. , 2 mr. nieuż. , Obszar opłaca 118, 36 złr. podatku grunt, i 13 40 złr. podatku domowego; jest karczma i folwark. Pos. mn. ma 268 roli, 31 łąk i ogr. i 130 mr. past. Osada ta istniała w 1581 r. Pawiński, Małop. , 115, była własnością Mikołaja Stadnickiego, który płacił od 4 1 4 łan. km. , 6 zagr. z rolą, czynszownika, zagrody bez roli i 3 komor. z bydł. Ś. graniczy na płn. przez las Buczynę z Zarzycami, na wsch. z Łajscami a na płd. z Łęźynami. Mac, Skwiercz l. przyst. dr. żel. nadwiślańskiej, odl. od Warszawy 56 1 2 w. , między Gąsocinem o 8 w. a Nasielskiem. Leży na obszarze wsi Świercze, w pow. pułtuskim. 2. Ś. przyl. wsi Fułki, w pow. łęczyckim. Świercze 1. al. Piaski, pow. sieradzki, ob. Piaski 29. i 30. . W 1827 r. 8 dm. , 68 mk. , par. Uników. 2. Ś. , os. leś. nad rz. Liswartą, pow. częstochowski, gm. i par. Miedzno, 2 dm. , 4 mk. , 6 mr. W 1827 r. 8 dm. , 34 mk. 3. Ś. , wś, pow. łukowski, gm. Celiny, par. Łuków, ma 14 dm. , 77 mk. , 137 mr. W 1827 r. 36 dm. , 264 mk. , par. Czemierniki. Według reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1552 Ś. , wś drobnej szlachty, miała dwie ćwierci łanu. W r. 1580 p. Stanisław Świercz i od sąsiad swych od 5 włók, które sami orzą, płaci fl. 2 gr. 15, od koła młyńskiego dorocznego gr. 12, od zagrody bez roli gr. 4, zagrodnik na roli i 2 komornice opustoszeli, na co z tych jeden chłop spustoszał Summa fl. 3 gr. 1. We wsi Ś. Borki par. Zbuczyn, od 6 włók fl 3 Pawiński, Małop. , 391, 412 i 414. 4. Ś. , Koty, Ś, Siolki i Ś, Wochmy, wś, pow. pułtuski, gm. Gołębie, par. Klukowo. Na obszarze wsi leży przyst. drogi żel. nadwiślańskiej Świercz pomiędzy Gąsocinem a Nasielskiem. W 1827 r. Ś. Koty miały 11 dm. , 51 mk. ; Ś. Siołki 8 dm. , 58 mk. i S. Wochny 5 dm. , 26 mk. Świerczek 1. al. Swierczyn, osada, pow. piotrkowski, gm. Wadlew, par. Dłutów, 1 dm. , 8 mk, , 18 mr. włośc. 2. Ś. , wś i folw. , pow. konecki, gm. i par. Szydłowiec, odl. od Koń skich 42 w. , ma 8 dm. , 80 mk. , 191 mr. dwor. , 165 mr. włośc. W 1827 r. 5 dm. , 42 mk. , par. Wysoka. Folw. poduchowny przeszedł drogą sprzedaży w ręce prywatne, W poło wie XV w. wś w par. Wysoka, własność Bu kowskiego, miała łany km. , z których dzie sięcinę snopową i konopną płacono klasztoro wi wąchockiemu. Folw. rycerski z 2 łanami płacił dziesięcinę pleb. w Wysokiej Długosz, L. B. , II, 523. Według reg. pob. pow. ra domskiego z r. 1569 Kieskowski płacił od 1 łanu Pawiń. , Małop. , 309. 3. Ś. , wś włośc, pow. iłżecki, gm. i par. Skarzysko Kościelne, odl. od Iłży 23 w. , ma 17 dm. , 111 mk. , 275 mr. W 1827 r. 9 dm. , 77 mk. Br. Ch. Swierczew, ob. Świerczów, Swierczew 1. al. Świerczewo, Svirchevo w r. 1235, wś, pow. poznański, o 5 klm. ku płd. od Poznania poczta i st. dr, żel. , między Dębcem i Żabikowem, na lewem porzeczu Warty, wprost Minikowa; par. Wiry; ma 10 dm. , 112 mk. 106 kat. , 6 prot. i 273 ha 153 roli, 30 łąk, 4 lasu. W r. 1235 Władysław Odonicz nadał kościołowi poznań. między innemi Minikowo, Ś. i Sulin Kod. Wielkop. , n. 184. S. zabrany przez rząd pruski, wcielony był do domeny Komorniki. 2. S. , Swircevo w r. 1265, folw. do Słębowa, w pow. wągrowieckim Żnin, o 7 klm. na zach. od Żnina poczta; par. Cerekwica, st. dr. żel. na Domasławku Elsenau o 9 kim. , 1 dm. i 24 mk. W r. 1265 arcyb. Janusz zamienił posiadłości kościelne Ś. i Sweprawice na część Ostrowitego, należącą do Wincentego, syna Aleksandra Kod. Wielkop, , n. 414; w r. 1399 miał pisać się z Ś. Wyszak Akta gr. wielkop, , II, n. 1295. Księgi kość. z XV w. wymieniają w par. cerekwickiej Świerczew Łaski, L. B. , I, 160, przyp. , który niewykazany ani w księdze nadań Łaskiego, ani w regest. pobor, z r. 1577 1620, leżał wówczas prawdopodobnie pustkami. F. Cal. Świerczewo, pow. mazowiecki ob. Jabłonka t. III, 342. Świerczków, wś, pow. tarnowski, w widłach zbiegu Biały z Duaajcem. Składa się z dwu grup chat, przedzielonych starem korytem Dunajca. Część zachod, nosi nazwę Świenciany Błonie, wsch. Nad jeziorem. Wś przeci na tor kolei arcyks. Karola Ludwika, między st. Tarnów odl. 6 klm. i Bogumiłowice. Wraz z obszarem dwors. Eust. ks. Sanguszki Uczą obie części 69 dm. i 451 mk. ; 429 rz. kat. par. w Zbyłtowskiej Górze i 22 izrael. Pos. więk. ma dwa folw. i młyn. Z obszaru 946 mr. przypada na role 721, łąki 35, past. 53, las 116 mr. , staw zajmuje 518 sąż. , nie użytki 12 mr. a budowle 5 mr. 766 sąż. ; pos. mniej. ma 117 roli, 7 łąk i ogr. i 6 mr. past. Ś. graniczy na płd. z Dąbrówką, na płn. zach. i wschód koryta rzek. W 1581 r. Piotr Licz ko płacił tu od 13 km. , 2 1 2 łan. , zagrody z ro lą, 5 zagr. , 14 chałupn. , 7 komor. z bydł. , 2 komor. bez bydła i rzemieślnika Pawiński, Małop. , 263. Mac. Świerczów 1. w XVI w. Szwyerczow, wś i os. , pow, łaski, gm. Dąbrowa Widawska, par. Widawa odl. 2 w. ; wś ma 22 dm. , 199 mk. , 220 mr. ; os. 3 dm. , 10 mk. , 700 mr. W 1827 r. 15 dm. , 139 mk. Na początku XVI w. łany km. i dworskie dawały dziesięcinę pleb. w Widawie, prócz tego kolędę, po groszu z łanu Łaski, L. B. , I, 470. Według reg. pobor. pow. sieradzkiego wieś Ś. miała w 1553 r. 4 1 2 łan. , w 1576 r. 3 łany, 3 zagr. Pawiński, Wielkop. , II, 215. 2. Ś. , kol. i młyn nad rzką Luciążą, pow. piotrkowski, gm. Uszczyn, par. Piotrków; kol. ma 11 dm. , 142 mk. , 201 mr. włośc; młyn 2 dm. , 47 mr. ; karcz. 1 dm. , 3 mk. W 1827 r. 12 dm. , 85 mk. Na początku XVI w. Ś. , wś arcyb. gnieźnień. , w par. Piotrków, dawała tamże dziesięciny Łaski, L. B. , II, 224. Według reg. pob. pow. piotrkowskiego z r. 1552 wś Ś. miała 4 osad. , 1 łan, młyn Pawiń. , Wielk. , II, 251. 3. Ś. al. Swierczek, wś, pow. konecki, gm. Niekłań, par. Odrowąż, odl. od Końskich 18 w. ; ma 47 dm. , 289 mk, 389 mr. Istniała tu kuźnica żelazna, zapewne od XVI w. Br. Ch. Świerczów, wś, pow. kolbuszowski, w piaszczystej równinie, wzn. 209 mt. npm. , przy gościńcu z Kolbuszowy 5 klm. do Mielca, otoczona od zach. i płn. borem sosnowym, od płd. i zach. moczarami. Przez wś przepływa pot. Swierczowski dopł. Olszańca al. Przyrwy, wpadającej do Łęgu, Wś ma 56 dm. 6 na obszarze więk. pos. , 324 mk. , 314 rz. kat. par. w Kolbuszowy i 10 izrael Pos. więk. Zdzisł, hr, Tyszkiewicza ma karczmę, tartak i folw. i wynosi 115 roli, 82 łąk, 133 past. , 466 lasu, 7 mr. stawów i moczarów, ogółem 755 mr. Podatek gruntowy wynosi 155, 46 złr. , domowy 9, 50 złr. Mniejsza pos. ma 344 roli, 84 łąk, 43 past. i 1 mr. lasu. Wś powstała niedługo przed r. 1581 Małop. Pawińskiego, 255, w tym bowiem roku spotykamy pierwszy raz Ś. w par. Wyrnina Kolbuszowa. Stanisław Tarnowski płaci tu od 7 zagród i 3 komor. z bydłem. Ś. graniczy na zach. z Siedlanką, na płd. z Nową Wsią, na płn. z Cmolasem a na wsch. z Kolbuszową. Świerczów, 1359 Swirczhow, 1385 Haus Swiczów i Swirschau, Schwirz, wś, pow. namysłowski, par. ew. Miedary, kościół kat, we wsi Miejsce, par. kat. Bąkowice, ma 110 dm. ; folw. 825 mk. 282 ew. , kat. szkoła. Do Ś. należała Przygorzela albo Przygorzelec. Świerczówka, potok, ob. Przyrwa I. . Świerczyn, w dok. z 1282 r. Swircino, wś i folw, nad rzką Zgłowiączką, pow. nieszaw ski, gm. Czamanin, par. Świerczyn, odl. 38 w. od Nieszawy. Posiada kościół par. mur. , 199 mk. , cegielnię. W 1827 r. 16 dm. , 118 mk. Dobra Ś. składały się w 1885 r. z fol. Ś. i Galonki z os. Topólka, rozl. mr. 1430 fol. Ś. gr. or. i ogr. mr. 672, łąk mr, 54, past, mr. 10, lasu mr. 142, nieuż. mr. 53; bud. mur. 18, drewn, 10; płodozm. 17pol. ; fol. Galonki z os. Topólka gr. or. i ogr. mr. 330, łąk mr. 81, lasu mr. 74, nieuż. mr. 14; bud. drewn. 4; las nieurządzony, W skład dóbr wchodziły poprzednio wś Ś. os. 23, mr. 29; wś Galonki os. 14, mr. 19; wś Topólka os. 12, mr. 93. Wspominana w dok. z 1282 r. Krystyn, wikaryusz w Ś, występuje w dok. z 1427 r. Kod. dypl pol. , II, 102, 425. Według reg. pob. pow. brzeskiego z r. 1557 było tu 4 ła ny, 2 zagr. Część Dąbskiego 1 2 łanu, Kiełczewski 1 łan, Kobielicki 3 łany. Świerczyn, ko minor 8 łan. , 3 zagr. , 2 komor. Pawiński, Wielkop. , II, 11. Kościół i parafia erekcyi niewiadomej; istniał już 1427 r. Około 1850 roku kościół drewniany uległ ruinie i został zamknięty. Nabożeństwo odprawiało się we wsi Czamaninku w kaplicy. Nowy kościół wzniesiony został w 1862 r. Do par. należy kościół fil. w Chalnie. Ś. par. , dek. nieszaw ski dawiej brzeskokujawski, 2030 dusz. 2. Ś. , os. , pow. noworadomski, ob. Dębowiec 7. . 3. Ś, , wś i fol. , pow. płocki, gm. i par. Drobin, odl. 29 w. od Płocka, ma 14 dm. Fol Ś. i Nowa Wieś, w r. 1858 oddzielone od dóbr Drobin, rozl. mr. 563 gr. or. i ogr. mr. 475, łąk mr. 6, past mr. 44, lasu mr. 18, nieuż. mr. 20; bud, mur. 10, drewn. 4; płodozm. 10pol. Wś Ś. os. 31, mr. 137; wś Nowa Wieś os. 22, mr. 312. Br. Ch, Świerczyna 1, kol. i os. , pow. kaliski, gm. Ostrów Kaliski, par. Giżyce, odl. od Kalisza 24 w. ; ma 8 dm. Stanowi jedną całość ze wsią Ostrów Kaliski. 2. S. , kol, , pow. słupecki, gm. i par. Szymanowice, odl. od Słupcy 26 w. ; ma 23 dm. , 188 mk, 3. Ś. , os. włośc, pow. piotrkowski, gm. Grabica, 1 dm. , 5 mk. , 30 mr. 4. Ś. , wś włośc, pow, opoczyński, gm. i par. Opoczno, odl. od Opoczna 5 wiorst; ma 6 dm. , 49 mk. , 148 mr. Wchodziła w skład dóbr Januszewice. 5. S. , Świerczów Świerczyna w XVI w. Swyerczyna i Swyerczynka, wś włoś. , pow. opoczyński, gm. i par. Drzewica, odl. od Opoczna 9 w. ; ma 21 dm. , 165 mk. , 481 mr. W 1827 r. 15 dm. , 92 mk. W połowie XV w. Ś. w par. Drzewica, własność królewska, mia ła 5 łan. km. , karczmę z rolą, z których dzie sięcinę snopową i konopną wartości 3 grzyw. , płacono prebendzie kobiernickiej Długosz, L. B. , I. 363. Wspomniana bez podania szcze gółów w opisie par. Drzewica w Lib. Ben Łaskiego I, 650. Według reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1577 wś królewska S. miała 5 łan. Pawiński, Małop. , 283. 6. Ś. , wś, pow. janowski, gm. Zakrzówek, parafia Bożawola. Br. Ch. Świerczyna, Swirchina w r. 1319, Swirczina r. 1323, później Swyrczyna i Szwierczyna, urzęd. Swierczyn, wś kościelna i dwór, pow. wschowski Leszno, dek. szremski, o 6 klm. na płd. zach. od Krzywinia i tyle na wsch. płn. od Osieczny, wśród jeziór; par. i szkoła w miejscu, poczta w Osiecznej Storchnest, st. dr. żel. w Lesznie Lissa i w Starem Bojanowie Altboyen o 15 Hm, Maciej z S. , brat Jana, nadał wieś Garby klasztorowi lubińskiemu, który śmierć jego zapisał w Księdze zmarłych pod dniem 26 marca r. 1308 Pomn Dziej. Pol. , V, 617; Kod. Wielkp. , Nr. i014. W dokumencie z r. 1323 zwany jest Maciej synem Jana z Ś. Kod. Wielkop. , Nr. 1036. Wspomniany w memoryale Jana z Komorowa Pomn. Dziej. Pol. , V, 203 pod r. 1468 franciszkanin Bernard z Ś. mógł pochodzić z innej Świerczyny. Między r. 1471 i 1608 posiadali S. BorkowieGostyńscy, później Malczewscy, a w końcu Modlibowscy. W r. 1580 było tu 11 3 4 łan. os. , 3 puste, 2 zagrodn. , 2 rzemieśl. , 7 rybaków i wiatrak; około r. 1793 składały majętność Berdychowo, Bielawy, Bojanice, Brzostownica, Chmiełkowo, Kleszczewo, Krzemieniewo i Świerczyna; dziedzicem był Józef Malczewski. Na obszarze dóbr, pod Berdychowem, znajduje się okop zwany Ostrówkiem. Kościół p. w. św. Łukasza istniał tu już przed r. 1412; w miejsce starego wystawił nowy z drzewa około r. 1650 Wojciech Malczewski, kaszt. lędzki; Maciej Malczewski odnowił ten kościół około r. 1720, a w r. 1853 Jan Modlibowski przystawił kaplicę z cegły, p. w. Przemienienia Pańskiego. Do kościóła zaprowadzono bractwo Niepokal. Pocz. N. M. Panny od 1720 r. , Znajduje tu się cudowny obraz N. M. P. ob. J. Łukaszewicza Kośc. par. , II, 30 2. Księgi kośc. zaczynają się od r. 1702. Par. , liczącą 3921 dusz, składają Bolęcin, Berdychowo, Bojanice, Brzostkownica, Brylewo, Chmiełkowo, Czarnysad, Dobramyśl, Drobnin, Frankowe, Garzyn, Górka, Goruszki, Górzno, Grodzisko, Hersztupowo, Karchowo, Kleszczewo, Łoniewo, Świerczyna, Trzebiec, Ustronie i Węgorzewo. Do par. afiliowany był kościół w Bojanicach. We dworze jest kaplica p. w. N. M. Panny, a na obszarze tej majętności, nad jez. Osieckiem stanęła około r. 1830 kaplica p. w. św. Maryi Magdaleny. Szpital i szkoła istniały już przed r. 1667. Szkoły par. znajdują się w Belęcinie, Drobinie, Górznie, Grodzisku i Świerczynie. Wś Ś. z częścią Berdychowa tworzy okrąg wiejski, mający 40 dym. , 296 mk. 288 kat. , 8 prot. i 388 ha 248 roli, 48 łąk, 4 lasu. Dwór z drugą częścią Berdychowa, Bielawami i Chmiełkowem tworzy okrąg dworski, mający 15 dm. , 234 mk. 230 kat. , 4 prot. i 1340 ha 528 roli, 358 łąk, 213 lasu; czysty doch. z ha roli 10, 57, z ha łąk 7, 83, z ha lasu 3, 92 mrk; właścicielem jest Karol Modlibowski. E. Cal, Świerczynek 1. wś i folw. , pow. nieszawski, gm. Czamanin, par. Swierczyn, odl. 35 w. od Nieszawy, ma 146 mk. W 1827 r. 16 dm. , 124 mk. W 1885 r. fol. S. rozl. mr. 760 gr. or. i ogr. mr. 511, łąk mr. 97, past. mr. 6, lasu mr. 112, wody mr. 11, nieuż. mr. 23; bud. mur. 11, drewn. 4; płodozm. 12pol. , las nieurządzony, wiatrak. Wś Ś. os. 20, mr. 27. 2. S. al. Świerczynka, wś i folw. , pow. płocki, gm. i par. Drobin, odl. 28 w. od Płocka, ma 4 dm. , 59 mk. ; cegielnia i karczma. W 1827 r. 6 dm. , 43 mk. W 1886 r. folw. Ś. rozl. mr. 310 gr. or. i ogr. mr. 271 łąk mr. 22, past. mr. 17; bud. mur. 6, drewn. 6; płodozm. 9pol. , cegielnia. Wś Ś. os. 8, mr. 5. Br. Ch, Świerczynki, niem. Swierczynko, dokum. Schwercen 1667 r. , os. plebańska z kośc. kat. par. , pow. toruński, st. p. , tel. i kol. Ostaszewo, 7 klm. odl. , 98 ha 90 roli or. , 4 łąk; 1885 r. 6 dm. , 14 dym. , 67 mk. , 65 kat. , 2 ew. Kościół p. w. św. Jana Chrz. , cały murowany, pochodzi z początku XIV w. ; patronat przysługiwał dawniej benedyktynkom w Toruniu. Przy kościele bractwo trzeźwości od r. 1860 i szpital dla 4 ubogich. R. 1867 liczyła parafia dek. toruński 1064 dusz, zaś 1889 r. 1240 dusz. Do parafii są przyłączone Świerczynki, Świerczyny, Pigża, Piwnice, Leszcze, Olek, Korab, Strugaj, Chrystyanowo, Lulkowo, Kuwroź al. Kowros, Kuwrozek i Kożankowo. Szkoła katol. liczyła 1887 r. 186 dzieci. Ś, należały aż do r. 1834 do be nedyktynek w Toruniu, którym zapewne r. 1415 dobra tutejsze nadał w. mistrz Michał. Kuechmeister, łącząc szpital św. Ducha w Toruniu i dobra do niego należące z klasztorem benedyktynek. Między temi dobrami znajdowały się i Ś. , choć w przywileju wymieniony jest tylko czynsz z Pigży, lecz nie ulega prawie wątpliwości, źe plebanka tutejsza należała wówczas do Pigży i dopiero później osobną otrzymała nazwę. Potwierdza to wizy Świerczynki tacya Strzesza z r. 1671, gdzie czytamy S Wiercznki nulla villa est, sed locus seorsivus, ubi ecclesia, domus parochialis, hospitale, schola et duac hortulaniae plebanales sunt locatae; fundus ditionis monialium Regulae s. Benedicti, convcntus Thorunensis, bonis villae Pigza obnoxius in conterminio villae Thorunensis Swierczyny. Z wizytacyi tej dowiadujemy się też, że szpital fundowała tu r. 1637 Felicyta Piwnicka z domu Karnowska. W skład par. wchodziły podówczas Ś. , Świerczyny, Piwnice, Lulkowo, Kowros, Pigża, Leszcze i młyn Cierpisz, spustoszony. Komunikantów Uczono 370 str. 134 139. Wizyt. Potockiego z r. 1706 opiewa, że dawniej istniało tu bractwo św. Izydora od r. 1701. W większe święta przybywali tu z pomocą duchowną jezuici z Torunia str. 270 279. Podczas 13letniej wojny uległ kościół w części zniszczeniu. Wówczas to niezawodnie został zburzony ostrołukowy sufit w prezbyteryum i czubek wieży. Na początku bieżącego stulecia nastąpiła gruntowna restauracya kościoła. Z zabytków sztuki zasługuje na uwagę krzyż z początku XVI w. , starożytny pająk bronzowy i ornat z r. 1755, zapewnie dar benedyktynek. Niedaleko Ś. leży nad strużką Bachorką dopł. Branicy osada młyńska Bachor. Między Bachorem a Gołkówkiem przechodziło r. 1831 wojsko polskie przez granicę pruską, gdzie zostało rozbrojone. Przy czyszczeniu stawu i strugi Bachorki znaleziono jeszcze lufy karabinów, pałasze a podobno i koła od armat. Kś. Fr, Świerczynki, osada, pół mili od Grązaw, pow. brodnicki. Kś. Fr. Świerczyńska Łąka, niem. Swierczynerwiese, kol. , pow. toruński, st. p. Pędzowo, obwód domin. Zamek bierzgłowski, par. kat. Świerczynki; 9932 mr. ; 1885 r. 8 dm. , 36 mk. Świerczyńskie jeziora, grupa trzech jezior, w pow. wschowskim, o 2 1 2 klm. na zach. od Swierczyny i 3 klm. na wsch. płn. od Osieczny. a Pierwsze bez odpływu, obejmuje około 0, 8 klm. kwadr. , łączy się na płn. z drugiem mniej szem i tworzy z niem rodzaj wyspy, bujnie zagajonej, b Drugie ma 0, 2 klm. szer. , 0; 7 klm. długości, nad którem rozłożyła się swiorczyna, c Trzecio ma dwa znaczniejsze jeziora, między Świerczyną i Górznem, których nazw nie znamy. Świerczńsko, w XVI w. Swyerczynsko duplex, wś i folw. nad rzką Luciążką, pow. piotrkowski, gm. i par. Rozprza, odl. 15 w. od Piotrkowa, ma 12 dm. , 136 mk. W 1827 r. 17 dm. , 117 mk. W 1885 r. fol. S. rozl. mr. 507 gr. or. i ogr. mr. 279, łąk mr. 117, lasu mr. 90, nieuż. mr. 21; bud. mur. 2, drewn. 13; płodozm. 12pol. , lat nieurządzony. Wś S. os. 14, mr. 64. Na początku XVI w. łany Słownik Geograficzny T. XI. Zeszyt 129. dworskie, zdawna tu istnicjące, dawały dzie sięcinę pleban. w Rozprzy, kmiece zaś tylko kolędę po groszu a dzienięcinę na stół arcybibiskupi Łaski, L. B. , II, 191. Według reg. pob. pow. piotrkowskiego z r. 1552 wś Świrczyńsko major, miała w części Glińskiego 2 osad. , 1 łan, 1 młyn; Mikołaj Gliński 1 os. ; J. Bełchacki 1 os. Ś. minor. 3 łany i młyn Pawiński, Wielkp. , II, 253. Br. Ch. Swierczyny 1. os. włośc, pow. noworadomski, gm. Zamość, 1 dm. , 8 mk. , 18 mr. 2. Ś. , kol. , pow. lipnowski, gm. Bobrowniki, par. Kikoł, odl. o 7 w. od Lipna, ma 8 dm. , 80 mk. , 100 mr. Utworzoną została na obszarze dwor. Korytkowa. Świerczyny, niem. Swierczyn, dok. Swirtzin, Swirczshcin 1352 r. , wś, pow. toruński, st. p. i kol. Ostaszewo, par. kat. Świerczynki 339 ha 234 roli or. , 23 łąk, 57 lasu; 1885 r. 10 dm. , 16 dym. , 112 mk. ; 106 kat. , 6 ew. Roku 1339 nadaje komtur bierzgłowski Jan Nothoft Henrykowi von der Balge 6 włók we wsi tutejszej. R. 1352 potwierdza komtur Hen ryk Henrykowi Limburg nadane mu 10 włók w Ś. R. 1389 sprzedaje komtur Arnold von Hacke Henrykowi v. der Kemenath ogród w Ś. Według ksiąg czynszowych z początku XV w. obejmowały Ś. 36 włók, 4 ogrody i karcz mę. R. 1474 dają biskup chełmiński i woje woda Ściborz Bażyński, jako komisarze kró lewscy, wś tutejszą miastu Toruniowi w tym czasowy zastaw; zaś r. 1520 nadaje ją król Zygmunt razem z zamkiem bierzgłowskim Turuńczanom na własność ob. Bauv. Kunstdenkmaeler der Prov. Westpreussen, r. 1889, str. 193 i Woelky Urk. Buch. des Bist. Culm. , Nr. 676 i 816. Ciekawe wiadomości zawie ra wizytacya Strzesza z r. 1667 72 Villa Swierczyny Maior ditionis Thorunensis civi tatis pendebat antea messalia, nimirum scultetus unum coretum siliginis et totidem avenae, Bartnik similiter unum coretum siliginis alterum avenae. Modo utriusque possesio desolata. Cmethonales agri quondam 12; modo a D. D. Thorunensibus locatur pracdium str. 157. Wizytacya Potockiego zaś z r. 1706 opiewa Villa Swierczyny Wielkie Thorunen. propria tribuit coretos siliginis 10, avenae similiter 10, scilicet scultetus Simon tribuit siliginis coretos medios 2, avenae similiter 11 2; Maciek siliginis cor. medios 1 1 2 avenae similiter l 1 2; Bączek siliginis cor. 1 3 4, avenae similiter 1 1 2 Jagniak siliginis cor. 1, av. 1; Rybski silig. cor. 1, av. 1; Marcin Lisiak sil. cor. 1, av. 1; Łukasz silig. coretos 1 1 2, av. 1 1 2; Jarliak silig. cor. 1, avenae 1 str. 274. Kś. Fr. Swierczyny, niem. Swierczyn, dobra ryć. nad szosą, pow. brodnicki, st. p. i kol. Brodnica 6 klm. odl, par. kat. Szczuka, filia Cie43 lęta, 979 ha 840 roli or. , 48 łąk, 87 lasu; 1885 r. 17 dm. , 56 dym. , 282 mk, 234 kat. , 48 ew. ; z tych przypada na folw. Władysławki 1 dm. i 11 mk. Gorzelnia parowa, cegiel nia, młyn koński; dziedzic 1858 r. Sulerzycki na Piątkowie, 1885 Ernst Braun. Dawniej by ła to własność Wybickich. Ks. Fr. Świerdle, Swierdły al. Wandówka, wś, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra ks. Radziwiłłów Czeress, o 7 w. od gminy a 40 w. od Dzisny, ma 11 dm. , 113 mk. 99 prawosł. , 4 katol. , 10 starow. ; w 1865 r. 45 dusz rewiz. . Świerdlikowo, wś skarb. przy ujściu rzki Kamionki do Siniuchy, pow. humański, w 2 okr. pol. , gm. Oksanina, par. kat. Humań o 42 w. , o 5 w. od Targowicy, ma 1290 mk. 5 kat. , cerkiew p. w, N. M. P. , drewnianą, wzniesioną w 1765 r. i uposażoną 34 dzies. ziemi. Od 1834 r. należała do okręgu humańskiego kolonii wojskowych. Świerguszki, os. , pow. sejneński, gm. i par. Pokrowsk, odl. od Sejn 30 w. , ma 1 dm. , 9 mk. Świerk al. Świrk, wś i folw. , pow. nowomiński, gm. Glinianka, par. Karczew, ma 172 mk, 332 mr. dwors. , 272 mr. włośc. W 1827 r. 10 dm. ; 67 mk. Świerk, pow. szubiński, ob. Podlesie 6. . Świerki al. Świrki, kol. , pow. sieradzki, gm. Barczew, par. Burzenin, odl. 12 w. od Sieradza, ma 20 dm. , 273 mk. w tem 35 ew. , 225 mr. rozl. Świerklaniec, karczma, w pow. rybnickim, ob. Rybnik. Świerkocin, wś i folw. , pow. sierpecki, gm. Kossemin, par. Jeżewo, odl. o 1 w. od Sierpca, ma 5. dm. , 42 mk. , 316 mr. W 1827 r. 7 dm. , 47 mk. Świerkocin 1. niem. Tannenrode od r. 1874, dok. Swirkoczyn, Swirkotzyn, wś nad Ossą, pow. grudziądzki, na płn. wsch, od Grudziądza st. p. i par. kat. , 261 ha 194 roli or. , 35 łąk, 5 lasu; 1885 r 24 dm. , 35 dym. , 183 mk. , 36 kat. , 147 ew. Za czasów krzyżackich należał Ś. do komturstwa grudziądzkiego; dobra były obowiązane do służby w lekkiej zbroi. Po bitwie pod Grunwaldem żądał Jan z Ś. 50 grzyw. , jako wynagrodzenie za poniesioną szkodę, zadowolił się jednak 20 grzyw. R. 1393 poświadczają Jan z Ś. , mieszkający wówczas w Ulnowie, i trzech innych dziedziców Ulnowa, przed sądem miejskim w Suszu, że sprzedali dobra ulnowskie za 1000 grzyw. kapitule pomezańskiej ob. Kętrzyński O narodów, pols. , str. 186. R. 1481 nabywają Maciej v. Markyn i Augustyn y. d. Laune 9 włók do Ś. należących za 40 grz. , r. zaś 1501 nabył całe dobra ststa grudziądzki Paweł Sokołowski. R. 1560 jest dziedzicem ststa pokrzywiński Melchior Mortęski, r. zaś 1649 Czapski, kaszt. chełm. , który do bra zapisał franciszkanom w Chełmnie; obej mowały one wówczas 18 włók, od których prob. grudziądzki pobierał mesznego 9 korcy owsa ob. Wizyt. Strzesza, str. 174 b. We dług taryfy na symplę z r. 1682 płacił Ś. 2 fl. R. 1789 liczył Ś. 14 dym. R. 1806 uległ klasztor franciszkanów kasacie, a Fryderyk Wilhelm III zapisał go tegeż roku wraz z Ś. siostrom miłosierdzia w Chełmnie, które te dobra pozostawiły w dzierżawie. Wtedy po siadało 8 włościan po 2 włóki, 2 po jednej; czynszu płacili od 18 włók, razem 216 tal. , a przy każdej zmianie posiedziciela po 3 tal. od włóki; zakupnego zapłacili 800 tal. R. 1824 wreszcie nastąpiło uwłaszczenie dotychczaso wych dzierżawców ob. Froehlich. , Gesch. d. Graudenzer Kr. I, 314. 2. Ś. , dok. 1290 Swirkotzin, wś pod Tymawą, pow. kwidzyń ski, wymieniona przy odgraniczeniu Kopyt kowa ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 415. Por. Luchowo i Melculis. Kś. Fr. Świerków, wś i os. , pow. włoszczowski, gm. Radków, par. Kossów. Wś ma 13 os. , 32 mr. ; wchodziła w skład dóbr Kossów. W 1827 r. 4 dm. , 23 mk. Świerkowiec al. Świerkowice, wś, pow. mogilnicki, tuż pod Mogilnem par. , poczta i st. dr. żel. , na trakcie gębickim; ma 9 dm. , 109 mk. 99 kat. , 10 prot. i 314 ha 228 roli, 42 łąk, 4 lasu. Ś. wchodził dawniej w skład domeny rząd, Mogilno. Większa posiadłość, obejmująca 262 ha obszaru, należy do Artura Suchorzewskiego. E. Cal. Świerkówki al. Świerkówko, os. włośc. i folw. do Wargowa, pow. obornicki, o 7 1 2 klm. na płd. wschód od Obornik, przy drodze żel. poznańskopilskiej; par. Objezierze, poczta w Chludowie, st. dr. żel. na Wargowie; os. włośc. ma 1 dm. , 6 mk. a folw. 3 dm. , 103 mk. ; właścicielem jost Teodor Żółtowski. Przy schyłku zeszłego wieku należały Ś. do Chryzostoma Gronowskiego z Ocieszyna, w nowszych czasach do Koszutskich z Wargowa ob. Konstytucye Sejmu r. 1773 75, II, 149. E. Cal. Świerkowo al S. Stawówko, wś i folw. , pow. pułtuski, gm. Gołębie, par. Nasielsk, odl. 28 w. od Pułtuska. W 1827 r. 8 dm. , 77 mk. W 1885 r. folw. Ś. rozl. mr. 403 gr. or. i ogr. mr. 289, łąk mr. 54, past. mr. 24, lasu mr. 20, nieuż. mr. 16; bud. drewn. 11; las nieurządzony. Wś Ś. os. U, mr. 12. Świerkowskie, pustkowie, w pow. ostrzeszowskim, o 3 1 2 klm. na zach. od Miksztata, przy granicy pow. odolanowskiego; niewykazane w najnowszym Spisie gmin i okręgów. Świernia r. 1497 Schwyrsna, wś, folw. i dobra, pow. włocławski, gm. i par. Lubień, odl. 31 w. od Włocławka, ma 115 mk. W 1827 Świerdle Świerniszka Swierszczówka r. 17 dm. , 119 mk. Dobra Ś. składały się w 1881 r. z folw. Ś. i Janowo, rozl. mr. 700 fol. Ś. gr. or. i ogr. mr. 372, wody mr. 3, za rośli mr. 8, nieuż. mr. 7; bud. mur. 1, drewn. 8; fol. Janowo gr. or. i ogr. mr. 302, wody mr. 2, nieuż mr. 6; bud. mur. 1, drewn. 7. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś Ś. os. 15, mr. 11; wś Władysławów os. 13, mr. 231; wś Janowo os. 11, mr. 11. Według reg. pob. pow. kowalskiego z r. 1557 wś Ś. , w par. Lubień, miała 6 łan. , 2 zagr. , 1 rzem. Pawiński, Wielkp. , II, 17. Br. Ch. Świerniszka, os. , pow. augustowski, gm. Kolnica, par. Studzieniczna, odl. od Augustowa 9 w. , 1 dm. , 8 mk. Świerniszki, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Udrya, odl. od Kalwaryi 51 w. ; wś ma 9 dm. , 46 mk. ; os. 1 dm. , 5 mk. W 1827 r. 4 dm. , 38 mk. Świerszawki, os. , pow. konecki, gm. Grodzisko, par. Radoszyce, odl. od Końskich 21 w. ; ma 15 mr. dwor. Świerszczów 1. wś, folw. i dobra, pow. chełmski, gm. Cyców, par. Świerszczów r. gr. , odl. 32 w. od Chełma. Posiada cerkiew par. drewn. , szkołę początkową, wiatrak, ce gielnię. Była poprzednio gorzelnia i smolarnia. W 1827 r. 39 dm. , 331 mk. , par. Wereszczyn. Dobra Ś. składały się w 1889 r. z fol. Ś. i Zagórze, rozl. mr. 3441 gr. or. i ogr. mr. 776, łąk mr. 308, past. mr. 427, lasu mr. 1754, nieuż. mr. 176; bud. mur. 8, drewn. 28; płodozm. 8, 9 i 10pol. , las nieurządzony, wiatrak. Fol. Glina, oddzielony od dóbr Ś. rozl. mr. 604 gr. or. i ogr. mr. 312, łąk mr. 123, past. mr. 26, lasu mr. 127, nieuż. mr. 15; bud. murow. 2, drewn. 1; las nieurządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wsi S. os. 56, mr. 881; Garbatówka os. 26, mr. 579; Kopana os. 39, mr. 827; Sumin os. 5, mr. , 110; Borysik os. 7, mr. 132; Małkowo os. 22, mr. 284. Cerkiew erekcyi niewiadomej, w 1795 r. powiększona. Dobra Ś. należały już w XVIII w. do Rulikowskich. 2. Ś. , wś i folw. nad rz. Huczwą, pow. hrubieszowski, gm. Dzieka nów, par. Hrubieszów odl. 2 w. . W 1827 r. 26 dm. , 152 mk. W 1885 r. fol. Ś. rozl. mr. 482 gr. or. i ogr. mr. 302, łąk mr. 92, past. mr. 4, lasu mr. 75, nieuż. mr. 9; bud, mur. 3, drewn. 13; płodozm. 8pol. , las nieurządzo ny. Wś Ś. os. 22, mr. 291. Wś ta istniała już w XVI w. Br. Ch. Swierszczówka, białorus. Swiarszczouka, zaśc, pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. StareSioło, w miejscowości bardzo wzgórzystej; grunta szczerkowe. W pobliżu zaśc. wzgórze, najwyższe w powiecie, wznoszące się 150 saż. 1098, 7 st. ang. npm. A. Jel. Świerszowa ob. Hrubieszów, t. III, 182, jestto Świerszczów. Świerta, wś włośc, pow. iłżecki, gmina Wierzbnik, par. Pawłów, odl. od Iłży 27 w. , ma 5 dm. , 38 mk. , 89 mr. W 1827 r. były dwie części 1sza miała 2 dm. , 14 mk. ; 2ga 2 dm. , 16 mk. Swierynowo al. Zwierynowo, wś nad Niem nem, pow. miński, w 3 okr. pol. kojdanow skim, gm. Swierżeń, ma 87 osad; grunta namułowe, urodzajne, w dalszej okolicy lasy znaczne; lud zajęty, oprócz rolnictwa, flisac twem; łąki obfite. A. Jel. Świeryż w XVI w. Swyerysch, wś nad rz. Przysową, pow. łowicki, gm. Bąków, par. Ło wicz odl. 6 w. , ma 58 dm. , 65 os. , 425 mk. , 1766 mr. w tem 979 mr. past. i 49 mr. nieuż. ,wiatrak. W 1827 r. 60 dm. , 310 mk. Ziemo wit, ks. mazowiecki, wynagradzając szkody, jakie ludzie książęcy zrządzili w dobrach ar cybiskupich, nadał 1374 r. kościołowi gnie źnieńskiemu trzy wsi książęce w pobliżu Ło wicza a między niemi i Świeryż Kod. Wielkop. , 1700 i 1733. Wojciech Jastrzębiec, ar cybiskup, uposażając kollegiatę łowicką w r. 1433, nadał kanonikom dziesięciny snopowe z łanów kmiecych w Ś. a z sołtysich po 18 gr. Łaski, L. B. , II, 511, 512, 515. Wojtowstwo w Ś. zostało nadane, jako uposażenie, mansyonarzom ufundowanym przy kościele w Złakowie. Ś. wraz z dobrami arcybiskupiemi stał się za rządów pruskich własnością rządową i następnie wraz z całem księstwem łowickiem nadany został 1820 r. w. ks. Kon stantemu. W 1834 r. zarząd dóbr księstwa odkupił od mansyonarzy w Złakowie wójtowstwo, zobowiązując się płacić 840 złp. rocz nie. Na polach między Ś. a Niedźwiadą za szła 1769 r. 12 kwietnia potyczka z konfe deratami, którzy po czterogodzinnej walce stracili 40 ludzi Kronika cechu szewckiego w Łowiczu. R. Ocz. ob. Ś. wirz. Świeryż, lewa odnoga Prypeci, w pow. rzeczyckim, w okolicy pomiędzy Barbarowem i Obuchowszczyzną, w obrębie gminy Jurewicze. A. Jel. Świerz, rz. Świerzawy al. Swieżawy, r. 1564 Szwiessawy, wś i folw. , pow. rypiński, gm. i par. Rogowo, odl. o 10 w. od Rypina, ma 16 dm. , 158 mk. W 1873 r. folw. Ś. rozl. mr. 860 gr. or. i ogr. mr. 598, łąk mr. 123, past. mr. 95, lasu mr. 22, nieuż. mr. 22; bud. mur. 3, drewnian. 10; płodozm. 15pol. , las nieurządzony; była gorzelnia. Wś Ś. os. 18, mr. 27. Według reg. pob. pow. rypińskiego z r. 1564 płacono od 3 kmieci, poddanych Świeżawskiego, na całym łanie; A. Świeżawski od 1 2 łanu; Andrzej Świeżawski od 2 kmieci na całym łanie mieli zagajniki, 4 zagr. Płacono pob. 3 fl. 9 gr. 1 solid Pawiński, Wielkop. , I, 291. W 1789 r. właścicielami są Nekrasz, Swierynowo Świerzehulkowo Dzieżyński i Koziebrodzki; wysiewają 37 kor. żyta, pobierają czynsz 123 złp. W ostatnich czasach należały Ś. do niemca Kuentzla. Świerzbienie, wś, pow. białostocki, w 3 okr. pol. , gm. Przytulanka, o 37 w. od Białegostoku. Świerzehulkowo, folw. , pow. średzki, ob. Krerowo 2. . Świerze 1. Górne, w dok. z r. 1191 Zwir sow, u Długosza Szwyrsze, wś i folw. nad rz. Wisłą z lew. brzegu, pod 51 39 26 szer. płn. i 19 8 49 dłg. wschód. , przy złączeniu się z Wisłą łachy, ciągnącej się od Sieciechowa, przerzynającej na przestrzeni kilkunastu wiorst rozległą nizinę nadwiślańską. Ś. leżą o 10 w. na płn. od Kozienic, około 6 w. na płd. od ujścia Radomki do Wisły, pow. kozienicki, gm. i par. Swierze. Na przeciwnym brzegu leży wś Kochów, za nią Maciejowice. Wś posiada kościół par. drewniany, dom przytułku dla starców i kalek, urząd gminny, 40 dm. , 261 mk. , 370 mr. ziemi rządowej i 147 mr. włośc. W 1827 r. było 20 dm. , 200 mk. Pod wsią jest przewóz przez Wisłę. Bolesław, ks. krakowski i sandomierski, nadaje klasztorowi miechowskiemu r. 1256 prawo połowu bobrów na rzekach Wiśle i Radomirce, dotykających granic wsi klasztornej Suircevice. Potwierdzenie posiadłości klasztornych przez Kazimierza W. wymienia też tę wieś Kod. Małop. , II, 105 i III, 93. Wydawca Kod. Małop. domyśla się, iż nazwa ta oznacza Świerze. Wprawdzie moźnaby przypuścić, iż wieś ta od nazwy pierwotnego założyciela mogła przybierać zarówno miano Swierzowa jak Świerzewice i w skróceniu Świerze, ale wyraźna wzmianka o Radomce, uchodzącej do Wisły o milę na płn. od wsi, osłabia ten domysł, chyba że przypuścimy, iż nazwę Radomki przeniesiono w akcie na łachę wiślaną. W każdym razie Ś. są jedną ze starszych osad i tworzą wraz z przeciwległym Kochowem zwykłą w osadach nadwiślańskich parę targowisk, położonych przy przewozie. Jak w Kochowie tak i w Ś. znajduje się już w XII w kaplica, którą akt konsekracyi kollegiaty sandomierskiej z r. 1191 wymienia jako należącą do uposażenia tegoż kościoła capella de Zwirsow cum suis redditibus, Kod. Małop. I, 5 i 126. Dochodami temi były zapewne opłaty z przewozu. Z opisu Długosza L. B. , II, 301, 342, 343, dowiadujemy się, iż we wsi jest kościół par. drewniany p. w. św. Ja kuba, wzniesiony przez Mikołaja Drzewickie go h. Ciołek, kustosza sandomierskiego. Wieś sama składała się z trzech części. Dwie Ś. Górne i Dolna należały do uposażenia kustodyi. W nich było 10 łan. km. , z których płacono po 16 gr. czynszu, po 30 jaj, 3 kogu ty i 2 dni w tydzień odrabiano, 4 karczmy dające po 1 2 grzyw. czynszu i zobowiązane do koszenia i sprzątania łąk kustosza, warzenia mu piwa. Kustosz miał piękny dwór z folwarkiem i rybne jeziora. Trzecia część wsi należała do Piotra Bielińskiego h. Ciołek Nadana była podobno przez Władysława Jagiełłę przywilej widział Długosz i oddzielona kopcami i palami w jeziorze od poprzednich. Były tu łany kmiece i dworskie milltares. W lesie kustodyi posiadali mieszkańcy tej wsi i sąsiednich swe pasieki, z których kustosz dostawał po 10 i więcej miar urnae miodu. Ze wszystkich pól pobierał dziesięcinę miejscowy pleban. Istniała też część królewska, należąca do ststwa radomskiego. Spis pobor. z 1569 r. podaje Jan Niemojowski z części custodia Sandomir. łan. 4, komor. 3. Stefan Zaleski z części J. K. Mości i Kochanowskiego łan 1, ogrod. 2 Pawiński, Małop. , 324, 475. Obecny kościół wzniósł 1744 r. sufragan krakowski Michał Kunicki. Ś. Górne par. , dek. kozienicki, 2250 dusz. Ś. Górne gmina, ma 18, 501 mr. w tem 10, 547 mr. włośc, 653 dm. 4 mur. , 6476 mk. 810 żyd. ; sąd gminny okr. I w Kozienicach, st. poczt. w Magnuszewie. W skład gm. wchodzą Antoniówka, ChinówStary i Nowy, Chotków, ChotkowskaWola, Gozd, HolendryPiotrkowskie, Krasek nowa osada. Kraski Dolne, K. Górne, Kuźmy Niemieckie, K. Polskie, Łuczyn Nowy, Łuczynów, Majdany, Michałówka, Mostki, NowaWieś, Opatkowice, Pastewnik, Piotrkowice, Rusin, Ryczywół, Selwanówka, Stanowiska, Świerze Dolne i Górne i Wilczkowice Górne. 2. Ś. Dolne, folw. , pow. kozienicki, gm. i par. S. Górne, odl. od Kozienic 10 w. , 4 dm. , 29 mk. , 402 mr. Należy do generała Dena. W 1827 r. 20 dm. , 84 mk. 3. Ś. , os. , wś, folw. i dobra nad Bugiem, pow. chełmski, gm. i par. Świerze, odl. 25 w. od Chełma, 90 w. od Lublina, na połowie drogi między Opalinem a Berdyszczami. Najbliższa st. dr. żel. nadwiślańskiej w Dorohusku, Osada posiada przystań na Bugu, kościół par. kat. drewniany, cerkiew par. , synagogę, szkołę początkową 2klas. , urząd gm. , 6 jarmarków, 26 dm. , 480 mk. 315 żyd. . Ludność wsi wynosi zapewne dwa razy tyle, wnosząc z liczby osad 121. W 1827 r. targowisko przy przystani miało 38 dm. , 310 mk. ; wś 110 dm. , 546 mk. Na obszarze dóbr znajdują się następne zakłady przemysłowe gorzelnia przerabiająca do 20, 000 korcy kartofli rocznie, 2 młyny wodne, wiatrak, cegielnia, piec wapienny, smolarnia. Znajduje się tu kamień wapienny i pokłady torfu. Dobra Ś. składały się w 1885 r. z fol Ś. , Okopy, Zamieście, Żalin i Dobryłów, rozl. mr. 10, 639 fol. Ś. gr. or. i ogr. mr. 117, łąk mr. 955, past. mr, 503, lasu mr. 4078, w odpadkach Świerze Świerzbienie Świerzbienie mr. 163, nieuż. mr. 1687; bud. mur. 11, drewnian. 20; płodozm. 4pol. ; fol. Żalin gr. or. i ogr. mr. 175, łąk mr, 74, past. mr. 316, nie użytki mr. 3; bud. drewn. 10; fol. Dobryłów gr. or. i ogr. mr. 153, łąk mr. 33, past. mr. 69, lasu mr. 25; fol. Okopy gr. or. i ogr. mr. 644, łąk mr. 302, past. mr. 175, lasu mr. 30, nieuż. mr. 95; bud. mur. 3, drewn. 28; fol. Zamieście gr. or. i ogr. mr. 549, łąk mr. 190, past. mr. 286, nieuż. mr. 16; bud. mur. 5, drewn. 12 W skład dóbr wchodziły wsi Ś. os. 121, mr. 2499; Okopy os. 28, mr. 682; Wólka Okopska os. 34, mr. 535; Żalin os. 22, mr. 534; Dobryłów os. 7, mr. 18; Ludwinów os. 7, mr. 163; Holendry os. 2, mr. 35. Kościół kat. i cerkiew erekcyi niewiadomej, 1757 r. przez Przyłuskich, dziedziców dóbr Ś. , po twierdzonej. R. 1859 ustanowiono tu 6 jar marków. Ś. par. , dek. chełmski, 1461 dusz. S. gmina, ma 22, 367 mr. , 6752 mk. 3085 praw. , 635 żyd. . Sąd gm. okr. II w Rudnie. 4. S. , wś włośc, pow. radzyński, gm. Suchowola, par. Czemierniki; ma 26 dm. , 270 mk. , 648 mr. Mikołaj Pszonka de Swirsze występuje w dokumencie z 1475 r. Kodeks dypl. pol. , III, 451. Według regestrów poborowych pow. lubelskiego z r. 1531 we wsi Swirze, w parafii Czemierniki, Krzysztof Pszonka płacił od 3 1 2 łan. , 1 młyn. Pawiński, Ma łop. , 350. 5. Ś. , okolica szlach. nad rzką Broczyskiem, pow. ostrowski, pomiędzy Czyżewem a Ostrowem. Składa się ona z nastę pujących wsi, zamieszkiwanych przez drobną szlachtę w gm. Szulborze Koty, par. Andrze jów, leżą a Ś. Kiełcze. W 1827 r. 1 dm. , 5 mk. b Ś. Panki, 10 dm. , 77 mk. W 1827 r. 17 dm. , 84 mk. c Ś. Tworki, 5 dm. , 45 mk. W 1827 r. 4 dm. , 25 mk. d Ś. Leśniówek par. Zaręby, ma 13 dm. , 69 mk. W 1827 r. 8 dm. , 64 mk. W gminie i par. Zaręby Koi ścielne e Ś. Kończany, 22 dm. , 152 mk. W 1827 r. 21 dm. , 127 mk. f Ś. Zielone, 11 dm. , 63 mk. W 1827 r. 16 dm. , 94 mk. 6 S. Pułazie, pow. mazowiecki, ob. Pułazie 2. . 7. Ś. , wś nad rz. Orz, pow. łomżyński, gm. i par. Lubotyń, Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. 9 dm. , 52 mk. Br. Ch. Świerze, os. na obszarze wiek. pos. w Luszowicach, pow. dąbrowski, składa się z folw. nad stawem, utworzonym przez potok Radgoski dopł. Brenia. Mac. Świerze, pow. oleśnicki, ob. Schwierse. Świerzeń 1. jezioro na granicy pow. borysowskiego i lepelskiego, ma 1 1 2 w. dług. i 1 2 w. szerokości; od płn. zasila się rzeczką t. n. , płynącą z pod wsi Rożki pow. lepelski. Rybne. 2. Ś. , rzka w płn. zach. części pow. borysowskiego, wypływa z pod wsi Rożki w pow. lepelskim, na przestrzeni 1 w. stanowi granicę pomiędzy pow. borysowskim i lepelskim i wpada do jez. Świerzeń. A. Jel. Świerzeń 1. zaśc. nad jeziorem t. n. , pow. borysowski, przy granicy pow. lepelskiego, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. Dolce, par. kat. Berezyna. 2. Ś. , wś, mko i dobra radzi wiłłowskie na lew. brzegu Niemna, przy ujściu rzki Zacieroży Zaterówki, mylnie u Balińskiego Uszy, pow. miński, w 3 okr. pol. kojdanowskim, gm. Świerżeń. Niemen poczynając od Ś. zaczyna być żeglownym. Mko Ś. Nowy, o 78 w. od Mińska, przy dawnym trakcie poczt, z Mińska przez Nieśwież do Słucka, o 3 w. od st. Stołpce dr. żel. moskiewskobrzeskiej, o 2 w. od mka Stołpce, o 18 w. od Miru, ma 180 osad, przeważnie żydowskich. Cerkiew pobazyliańska p. w. Wniebowz. N. P. , fundacyi radziwiłłowskiej z 1590 r. Według archimandryty Mikołaja ks. Michał Radziwiłł, kaszt. wileński, zapisał bazylianom w 1743 r. 74, 000 złp. , opierając sumę na dobrach swych Piasecznej, Cetrze, Zaturyi i Boracinie ob. Hist. eparchii mińskiej, str. 103. Przy monasterze był nowicyat bazyliański, w którym, oprócz nauk teologicznych i moralnych, uczono języka łacińskiego, geometryi, arytmetyki, historyi, retoryki i filozofii; alumnów bywało najwyżej kilkunastu. Z rektorów tego zakładu ważniejsi Innocenty Jastkiewicz 1754 r. , Oktawian Dowgird 1802, Aleksander Butkiewicz 1816, Władysław Połkotycki 1820 r. . Monaster skasowano w 1833 r. W cerkwi znajduje się obraz N. M. P. , uważany przez lud za cudowny. Fundusz ziemny cerkwi składa się z 3 włók. Parafia ma około 2500 wiernych. Kaplica w miejscu z 1814 r. Kościół paraf. katol. , murowany, przerobiony jakoby z aryańskiego zboru w 1588 r. przez ks. Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła Sierotkę, ma filię w Prusinowie, kaplicę w Horodcu. Parafia katol. , dek. nadniemeńskiego, około 6000 wiernych. Gmina świerzeńska składa się z 8 okręgów starostw wiejskich, ma 515 osad włościańskich, 2848 włościan płci męzkiej, z nadziałem 4657 dzies, ziemi. Szkółka wiejska. Mieszczanie posiadają znaczne sady fruktowe. Ś. jest pierwszą na Niemnie, poczynając od jego źródeł, przystanią, dla tego jest mtem handlowem; podczas zimy zwozi się tu corocznie na spław przeszło 20, 000 sztuk drzewa z okolicznych puszcz. Wieś Ś. Stary, od mczka na zach. o 3 w. , ma 38 osad. Cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , fundacyi radziwiłłowskiej, z kaplicą z 1857 r. w miejscu, uposażona z dawnych zapisów 65 mr. ziemi, ma około 2000 parafian. W pobliżu wsi znajduje się folw. , zwany również Ś. Stary; trzymał go w pierwszej ćwierci XVIII w. na prawie zastawnem, w sumie 12, 000 tynfów, Świerze Świerzeń Świerzeń Świerze Świerze Jan Matuszewicz, stryjeczny brat Marcina, pamiętnikarza oh. Pamiętnik, II, 8. Do XVI w. Ś. był własnością korony i dopiero Zygmunt I nadał go prawem wieczystem Janowi Litawor Chreptowiczowi, marszałkowi w. ks. lit. , stście drohickiemu, po śmierci którego Ś. przeszedł na dwie córki Annę Ościkową i Zofię Wrzewlewską. Ościkowie 1536 r. ustąpili swą schedę Wrzewlewskim, od których Ś. przeszedł do Służków, dziedziców sąsiednich Stołpców, zaś w 1575 r. nabyty został przez ks. Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła Sierotkę. Później wywiązała się sprawa o te dobra pomiędzy Radziwiłłami a Hlebowiczami, roszczącymi jakieś do nich pretensye. Spór ten został załatwiony na drodze polubownej w 1581 r. przez Łukasza Górnickiego, ststę tykocińskiego, którego strony wezwały na arbitra. Trudno przypuścić, aby, jak twierdzi Syrokomla Wędrowki, 105, Radziwiłł Czarny 1565 r. mógł fundować w Ś. zbór kalwiński skoro dobra te nabył dopiero syn jego ks. Mikołaj Krzysztof w 1575 r. Zresztą ani Kotłubaj, historyk domu Radziwiłłów, ani Łukaszewicz i Baliński o tej fundacyi nic nie wiedzą. Jeśli był tu zbór, przez ks. Sierotkę zamieniony na kościół, to chyba errekcyi Słuszków, popierających poprzednio reformę kościelną. D. 26 kwietnia 1706 r. Ś. spalony został przez Szwedów. W 1812 r. 9 listopada gen. Kosecki zebrawszy tu z rozkazu gen. Bronikowskiego rekonwalescentów i rekrutów, po trzydniowych utarczkach z oddziałem gen. Czyczagowa, został odparty i cofnął się pod Kojdanów, gdzie raniony, ustąpił ku Mińskowi. D. 12 listopada t. r. wojsko ruskie zaatakowało pod Ś. batalion Bitnera, który, utraciwszy 450 ludzi, dostał się do niewoli ob. Pamiętniki wojen, wyd. Kraszewskiego, str. 138 139. Dobra Ś. obejmują teraz 15, 109 dzies, w tem znaczna część lasów; grunta szczerkowe, urodzajne, w części lek kie, łąk dużo; 2 młyny, które przynoszą około 1000 rs. ; z aręd drobnych około 10, 000 rs, 3. S. , mko nad rzką Rakutiną, o 1 w. od ujścia jej do Dniepru, pow. rohaczewski, w 2 okr. pol. , o 22 w. od Rohaczewa, ma 610 mk. 295 męż. 1315 kob. , w tej liczbie 221 prawosł. , 11 kat. i 378 żyd. , 87 dm. drewn. 32 należy do chrześcian a 55 do żydów, 7 sklepów, cerkiew paraf. mur. , dom modlitwy żydowski. Dawniej był tu kościół kat. murow. , wzniesiony przez byłego dziedzica Sulistrowskiego. W mku znajduje się szkoła ludowa, młyn wodny oraz odbywa się nieznaczny jarmark w dzień Wniebowstąpienia. Własność Erdmanów. W okolicy mka, w stronę Dniepru, znajdowały się kurhany, zaorane obecnie przez włościan, w których znajdowano różne zabytki odnoszące się do epoki kamiennej, jak topory, młoty, ostrza włóczni i strzał. Przedmioty te przechowywane były przez właściciela Erdmana w fol. Siporówka i podczas pożaru uległy zniszczeniu. O 8 w. od Ś. , pod wsią Judycze, znajduje się okop ziemny, zajmujący do 3 dzies. powierzchni i otoczony z jednej strony rowem, a z trzech innych stron wałami ziemnemi. Okop ten zarosły jest obecnie lasem. O pół w. od mka wzniesiona jest nad krynicą kaplica drewniana, poprzednio katolicka, obecnie prawosławna, z powodu objawienia się w tem miejscu cudownego obrazu, który dziś zaginął. Wodzie krynicznej przypisywał lud okoliczny własności lecznicze. Prawo miejskie otrzymał Ś. w 1784 r. 4. Ś. , dobra, pow. witebski, własność niegdyś Ciechanowieckich, z których Samuel sprzedaje w 1692 r. Szczyttowi; później własność Szyszków. . A. Jel. J. Krz. Świerzkowce, w dokum. Swierczkowce, Swiersczkowce, Swyrczkowce, Szwyrczkowce, wś nad Zwańczykiem, dopł. Dniestru, pow. kamieniecki, okr. pol. Lanckorona, gm. Berezanka, par. kat. Kutkowce, sąd w Gródku, ma 146 osad, 1172 mk. 51 jednodworców, 701 dzies. ziemi włośc, 1288 dwors. należącej do Podwysockiej i Sadowskiej, 22 do Paruszewskich, sukcesorów Szydłowskich, 40 cerkiew. Cerkiew p. w. Niepokalanego Poczęcia N. M. Panny, wzniesiona w 1765 r. , ma 875 parafian. Jestto stara osada, znana już w 1493 r. ; miała wówczas 37 osad. Podług reg. pobor. pow. kamienieckiego z 1530 r. należała do Rulikowskiego, który płaci od 1 pługa; w 1542 r. zaś od 1 pługa i 1 koła młyn. ; w 1565 r. własność Iwanowej Swirsczkowskiej a w 1566 r. p. Jasińskiej, płaci od 3 pługów i 1 koła korzecznego. W 1569 r. własność Świerczkowskiego, płaci od 3 pługów i 2 kół młyn. ; w 1578 r. w 3 działach Swiersczkowskiego, Woronicza i Talaphusa i sióstr jego, wnosi również od 3. pługów, a w 1583 r. od 4 pługów, 4 ogrodn. po 4 gr. i koła dorocznego ob. Jabłonowski, Wołyń i Podole, 161, 198, 199, 222, 291. W 1762 r. Antoni Michał ze Złotego Potoku Potocki, wwoda bełzki, sprzedał klucz husiatyński, do którego należały Ś. , Ignacemu Potockiemu stście czorsztyńskiemu. Następnie kolejno własność Woj akowskich, Golejowskich i Szydłowskich. Dr. M. Świerzkowce, wś, pow. zaleszczycki, 36 klm, na płn. zach. od Zaleszczyk, 21 klm. na płn. zach. zach. od sądu pow. w Tłustem, 11 klm. od urz. poczt. i tel. w Jazłowcu. Na płn. zach. i płn. leżą Beremiany, na wsch. Drohiczówka, na płd. wsch. Chmielowa, na płd. zach. Chmielowa pow. horodeński. Wzdłuż granicy płd. zach. płynie Dniestr. Wznies, obszaru dochodzi na płn. do 361 mt. , na płd. do 349 mt. Własn. wiek. ma roli or. 411, łąk Świerzkowce Świerzkowce Świerzkowce Swierzliszki i ogr. 18, past. 26, lasu 160 mr. ; wł. mn. roli or. 471, łąk i ogr. 47 mr. W r. 1880 było 96 dm. , 544 mk. w gminie, 9 dm. , 18 mk. na ob szarze dwor. ; 517 gr. kat. , 32 rz. kat. , 13 izr. ; 520 Rusinów, 42 Polaków. Par. rz. kat. w Jazłowcu, gr. kat. w Chmielowej. We wsi jest cerkiew i szkoła filialna. Lu. Dz. Swierzliszki, zaśc. szlach. , pow. święciański, w 2 okr. pol. , dm. . 24 mk. kat. o 70 1 2 w. od Święcian, 2 Świerznica, rzeczka w pow. rowieńskim, ograniczała niegdyś dobra Kustyń ob. t. IV, str. 951. Świerzno, wś, pow. siebieski. W XVIII w. należała do Mikołaja Żaby. Dominik Żaba, chorąży znaku hussarskiego 1848, majętność Ś. , składającą się ze wsi Nestorowa, Maczałowa, Skopowa i Siniejna, aktem z d. 22 sierp. 1794 r. w sądzie siebieskim spisanym, sprzedał Józefowi Szadurskiemu, szambelanowi Stan. Augusta ob. Złota ks. , VI, 454. Świerzowa, szczyt górski, w pow. jasielskim, na granicy gm. Jaworza i Świerzowy i pow. krośnieńskiego. Leży w pasmie Magóry. Wznies. 803 mt. Wody uprowadza do Wisłoki pot. Rzeszówka. Ob. Magóra 2. . Świerzowa 1. wś, pow. jasielski, w zwartej dolinie pot. Rzeszówki, uchodzącej z lew. brzegu na obszarze Świątkowy do Wisłoki. Dolina potoku opada z 508 na 434 mi. npm. , zamknięta na płn. lesistymi stokami pasma Magór, sięgających na granicy wsi 842 mt. ; na zach. poboczny dział z górą Mereską dochodzi 794 mt. a na wschód inny dział 636 mt. bezwzględnej wysokości. Płn. kraniec wsi wysunięty w las u źródeł potoka, tworzy folw. Majdan, w środku wsi stoi drewniana cerkiewka, filia parafii gr. kat. w Świątkowy, z którą się Ś. styka od południa. Z powodu stromości działów chaty zbudowane są długą linią wzdłuż potoka i drogi łączącej Świątkową nad Wisłoką z Bartnem w dorzeczu Ropy. S. ma 66 dm. i 459 mk. , 453 gr. kat. Rusinów i 6 izrael. Pos. więk. Jana Lewickiego ma karczmę, 25 mr. roli, 50 mr. łąk, 35 mr. past. , 985 mr. lasu, ogółem 1095 mr. Mniejsza posiadłość ma 260 mr. roli, 47 mr. łąk i ogr. i 82 mr. pastw. Gleba górska, nieurodzajna, lasy świerkowe. Zdaje się, że Ś. została założona już po roku 1581, gdyż spotykamy ją dopiero w spisie pobor. pow. bieckiego z r. 1665 Pawiński, Małop. , 122 i 53a. Ś. graniczy na płn. zachód z Bartnem, na płn. z borami pokrywającymi wzgórza, na wschód z Jaworzem, a płd. zach. z Wołowcem. 2. Ś. Polska, wś, pow. krośnieński, nad pot. Jasiołką, przy gościńcu z Krosna 6, 1 klm. do Dukli, w okolicy pagórkowatej, składa się z 84 dm. 2 na obsz. wiek. pos. i 465 mk. rzym. kat. Paraf. rzym. kat. w Zręcinie. Pos. większa Jana Trzecieskiego i Józ. Wiktora, ma karczmę, folw. i 253 mr. obsz. 174 mr. roli, 6 mr. łąk, 32 mr. pastw. , 2 mr. lasu i 18 mr. nieuż. . Podatek grunt. wynosi 145, 72 złr, domowy 6, 60 zł. Mniejsza posia dłość ma 503 mr. roli, 202 mr. łąk i ogr. , 732 mr. pastw, i 28 mr. lasu. Ś. graniczy na płd. ze Zręcinem, na zach. z Dobrzą, częścią Ko pytowy, na płn. z Dobieszynem, a na wschód z Szczepańcową i Przygrodami. O wsi tej milczy Długosz i spisy pobor. z XVI w. , być może że nosiła ona inną nazwę. W spisie wsi należących do par. Zręcin r. 1581 Pawiń. , Małop. , 112 spotykamy nieistniejącą dziś Kolanówkę Alberta Dłuskiego, który płacił od 3 łan. km. , 2 zagr. bez roli, komorn. z by dłem i 2, rzemieśl. Kolanówka odpowiada dzi siejszej Świerzowy Polskiej, a zwłaszcza, że wszystkie istniejące dziś sąsiednie wsi w tym spisie też znajdujemy. Mac. Świerzówka, potok, dopływ Wisłoki, jest to inna nazwa pot. Rzeszówka ob. . Świerzyce ob. Bystrzyca, t. I, 514, mylnie, zamiast Iwierzyce. Świerzyny, w XVI w. Swyzyny i Szwiesyny, wś, folw. i os. , pow. łaski, gm. Zapolice, par. Strońsko, odl. 20 w. od Łasku, 14 w. od Sieradza; wś ma 18 dm. , 163 mk. ; fol. 2 dm. , 46 mk. ; os. 1 dm. , 9 mk. W 1827 r. 12 dm. . 88 mk. W 1885 r. folw. Świerzyny, w r. 1879 oddzielony od dóbr Pstrokońie, rozl. mr. 572. gr. or. i ogr. mr. 288, łąk mr. 10, past. mr. 17, lasu mr. 240, nieuż. mr. 17; bud. mur. 2, z drzewa 8; las urządzony, pokłady torfu. Do włościan należy 143 mr. Na początku XVI w. dziesięcinę z łan. km. i folw. pobierał pleban w Strońsku Łaski, L. B. , I, 477. Według reg. pob. pow. Szadkowskiego z r. 1552 Pstrokoński miał 1 osad. , 1 2 łan. ; Adam i Rafał Swieżyńscy 2 łany Pawiński, Wielk. , II, 244, 249. Br. Ch. Swiesa, chutor nad rzką Swiesią, pow. głuchowski gub. czernihowskiej, o 35 w. od Głuchowa, ma 35. dm. , 198 mk. , fabrykę żelaza, fabrykę wyrobów mechanicznych i gorzelnię. Świesielice, wś włośc, pow. iłżecki, gm. i par. Ciepielów, odl. od Iłży 29 w. , ma 71 dm. , 437 mk. , 1596 mr. W 1827 r. było 60 dm. , 401 mk. W połowie XV w. Ś. , w par. Ciepie lów, własność królewska, miała 5 łan. km. , z których dziesięcinę, wartości l0 grzyw, , pła cono klasztorowi świętokrzyzkiemu. Szósty łan, karczma, zagrod. , folw. dawały pleb. w Solcu, wartości 2 grzyw. Długosz, L. B. , II 555, 574 i III, 243, . Według reg. pob. pow, chęcińskiego z r. 1569 wś Ś. , należąca do sta rostwa soleckiego, miała 3 1 2 łan. Pawiński, Małop. , 323. Br. Ch. Świeslino 1780, Sfislin 1686, Świetlino we Swiesa Swierzliszki Świetlickie Świeszkowice Świeszewy Świeszewo Świeszewko 4 166 Świesz dług Kętrz. , niem. Schweslin, wś w Pomeranii, pow. lęborski, paraf. kat. Lębork, dawniej Brzeźno, liczyła 12 mk. kat. , 40 akat. Za czasów krzyżackich należała do wójtowstwa lęborskiego i obejmowała 1437 r. 12 radeł, od każdego czynszowano 3 wiardunki i 1 korzec owsa, razem 2 grzyw. ob. Cramer; Gesch. der Lande Lauenburg, II, str. 295. Ks. Fr. Świesz al. Świsz, wś, fol. i dobra, pow. nieszawski, gm. Piotrków, par. Bytoń, odl. 24 w. od Nieszawy, 124 mk. Na obszarze Ś. je zioro, mające około 37 mr. obszaru; zarybione. Dobra Świesz składały się z folw. Ś. i Tro jaczek, rozl. mr. 1592 folw. Ś. gr. or. i ogr. mr. 550, łąk mr. 87, pastw. mr. 51, lasu mr. 80, wody mr. 37, nieuż. mr. 27; bud. mur. 7, z drzewa 4; folw. Trojaczek gr. or. i ogr. mr. 166, łąk mr. 98, pastw. mr. 16, lasu mr. 135, w odpadkach mr. 329, nieuż. mr. 16; bud. mur. 4, z drzewa 8; las nieurządzony, pokła dy torfu. W skład dóbr poprzednio wchodzi ły wś Ś. os. 15, mr. 19; wś Lubsin os. 45, mr. 793; wś Kozy os. 11, mr. 351; wś Kózki os. 7, mr. 384; wś Trojaczki os. 14, mr. 71. Według reg. pob. pow. radziejowskiego z r. 1557 wś Ś. , w par. Kaczewo, miała 2 zagr. Pawiński, Wielkp. , II, 30. Na początku obecnego wieku nabył te dobra i zamieszkiwał tu Franciszek Ksawery Dmochowski, znany pisarz i tłómacz. Br. Ch. Świeszewko, wś i fol. , pow. pułtuski, gm. Gołębie, par. Nasielsk, odl. 30 w. od Pułtuska. W 1827 r. 4 dm. , 37 mk. W 1889 r. fol. Świeszewko rozl. 332 gr. or. i ogr. mr. 281, łąk mr. 21, lasu mr. 22, nieuż. mr. 8; bud. mur. 1, z drzewa 11; las nieurządzony. Wś Ś. os. 11, mr. 13. Świeszewo 1. pow. pułtuski, gm. Gołębie, par. Nasielsk, odl. 28 w. od Pułtuska. W 1827 r. było 10 dm. , 93 mk. W 1880 r. fol. Świeszewo rozl. mr. 378 gr. or. i ogr. mr. 258, łąk mr. 28, lasu mr. 85, nieuż. mr. 7; bud. mur. 2, z drzewa 9, las nieurządzony. Wś Ś. os. 15, mr. 11. 2. Ś, wś włośc. nad rz. Narwią, pow. pułtuski, gm. Gzowo, par. Dzierżeniu. W 1827 r. było 8 dm. , 47 mk. Jako wś zarobna wchodziła w skład klucza Gzowo, dóbr biskupich Golądkowo. Po 1815 r. opustoszała, dopiero w kilka lat dzierżawca klucza Gzowo zaczął osadzać gospodarzy, biorąc od nich po 52 dni sprzężajn. i 104 pieszych; w 1820 r. ustanowiono pańszczyznę na takich warunkach jak w Gzowie, mianowicie każdy gospodarz odrabiał 115 dni pieszych od św. Małgorzaty przez 11 tygodni po 3 dni tygodniowo, w pozostały czas po 2 dni i 57 1 2 dni sprzęż. tygodniowo nie więcej nad 2. W 1821 r. z 5 osad jedna stoi pustką, na drugiej znowu 2 gospodarzy. Osady liczyły po 30 mr. , 1 zagr. 10 mr. , odrabiający 115 dni pieszych na tych samych wa runkach co gospodarze. Szynk, młynarz; razem 22 męż. , 19 kob. 13 męż. , 11 kob. starszych nad 12 lat; 5 koni, 8 woł. , 8 krów, 5 jałow. , 8 świń. Br. Ch. Lud. Krz. , Świeszewy al. Świszewy, 1557 r. Szhweschewy, wś i fol. , pow. kolski, gm. i par. Izbica, odl. od Koła w. 29; wś ma 10 dm. , 140 mk. ; fol. 6 dm. , 28 mk. W 1827 r. 16 dm. , 160 mk. W 1885 r. fol. Świeszewy rozl. mr. 840 gr. or. i ogr. mr. 592, łąk mr. 88, past. mr. 27, lasu mr. 81, w osad, czynsz, mr. 31, nieuż. mr. 21; bud. mur. 12, z drzewa 12; płodozm. 12pol. ; las nieurządzony, pokłady torfu. Wś Ś. os. 26, mr. 29; wś Zdrojówka os. 3, mr. 30; wś Hulanki os. 7, mr. 81. Dobko, dziedzic Ś. w końcu XIV w. , do dwu łanów swoich przyłączył pięć łanów kmiecych i sołtysich lecz nie chciał z nich płacić dziesięciny kościołowi w Lubotynie, z czego wynikła sprawa przed sądem biskupim, który nakazał uiszczać Dobkowi dziesięcinę Kod. dypl. pol. , II, 566. Według reg. pob. pow. przedeckiego z r. 1557 wś Ś. , w par. Izbica, miała 11 łan. , 1 zagr. , 1 kom. Pawiński, Wielkp. , II, 21. Br. Ch. Świeszkowice, 1370 r. Szwarshovicz, Szwierzchowicz, dziś Snieszkowice, wś, pow. opatowski, par. Waśniów. Wchodziła w skład dóbr Chocimów. W 1370 r. przy erekcyi ko ścioła paraf. w Chybicach nadano mu zostały dziesięciny ze Ś. przez Świesława, officyała krakow. , i Mateusza, kanclerza dobrzyń. , sy nów Wojsława ze Ś. W 1379 r. królowa Elżbieta przenosi tę wieś z prawa polskiego na niemieckie Kod. Małop. , III, 242, 330. Ob. Śnieszkowice, Br. Ch. Świetlany, folw. i wś na lewym brzegu Wilii, pow. święciański, na pograniczu oszmiańskiego, w 4 okr. pol, gm. Dubotówka o 11 w. , okr. wiejski Daniszewo, o 84 w. od Święcian, a 5 w. od st. dr. żel. Smorgonie. Folw. ma 1 dm. , 19 mk. 7 prawosł. , 14 kat. , cerkiew drewnianą; wś zaś 10 dm. , 140 mk. 127 prawosł. , 13 katol; w 1865 r. 74 dusz rewiz. . Była tu kaplica katol. par. Daniszew. Dobra Ś. z folw. Czarny Bór, własność dawniej Strumiłłów, są od 1849 r. w posiada niu rodziny Aleksandrowych, mają 1820 mr. rozległ. , w tem 500 mr. gr. orn. , 550 mr. bo ru sosn. , 506 mr. wody i nieużytków, 250 mr. łąk. Jest też tu gorzelnia. Gospodarstwo 5polowe. Miejscowość przedstawia równinę. Świetlica, także Świetnica, wś, pow. wyłkowyski, gm. Karkliny, par. Kieturwłoki, odlod Wyłkowyszek 19 w. , 26 dm. , 379 mk. Świetlickie, al. Świetlica, jezioro, w pow. pińskim, o 1 2 w. ku płn. od wsi Zadołże, w gm. KucheckaWola, własność Czarneckich. Świetlickie, sioło nad stawem, pow. łoch Świesz Świetlany Świeżawy Świetliki Świetlino Świetlowice Świetłowiec Świetnica Świetniki Świetów Świetylnowo Świeża Nierzeja Świeża Zatoka Świeżawka Świeżewszczyzna Święc Święc Święcąjno Świącany wicki gub. połtawskiej, o 47 w. od Łochwicy, ma, 246 dm. , 1702 mk. Świetliki 1. zaśc. włośc. nad rzką Mussą, pow. wileński, w 2 okr. pol. , o 50 w. od Wil na, 1 dm. , 5 mk. katol. 2. Ś. , okolica szlach. nad rz. Uszą. pow. nowogródzki, w 4 okr. pol. mirskim, gm. Zuchowicze, par. kat. Połoneczka, ma 4 osady; miejscowość falista, bezleśna, grunta pszenne. A. Jel, Świetlikowa Wola, wś i fol, , pow. kozie nicki, gm, i par. Policzna, odl. od Kozienic 18 w. , ma 37 dm. , 350 mk. W1875 r. folw. Ś. Wola i Aleksandrów, rozl. mr. 1087; folw. Ś. Wola gr. or. i ogr. mr. 542, łąk mr. 23, lasu mr. 225, nieuż. mr. 8; bud, z drzewa 21; folw. Aleksandrów gr. or. i ogr. mr. 285, nieuż. mr. 4; bud. z drzewa 10; wiatrak. Wś Ś. Wola os, 26, mr. 473. W 1868 r. fol S. Wola lit. B. al. Ługowa Wola ob, rozl. mr. 570 gr. or. i ogr. mr. 239, łąk mr. 5, lasu mr. 150, zarośli mr. 150, nieuż. mr. 26. Wś os. 13, mr. 296. Według reg. pobor. z r. 1569 Gniewosz płaci tu od 5 łan. ; par. w Sieciechowie. Br. Ch. Świetlino ob. Swieślino. Świetlowice, niem. Swietlowetz, prz. dóbr Rohow, w pow. raciborskim. Świetłowiec, niem. Swietlowetz, fol. dóbr Kuchelna, w pow. kozielskim. Świetnica, wś, pow. wyłkowyski, gm. Karkliny, odl. od Wyłkowyszek 19 w. , ma 26 dm. , 379 mk. Świetniki, wś włośc. i zaśc. , pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. Bystrzyca, okr. wiejski i dobra skarbowe Bujwidy, o 13 w. od gminy a 35 w. od Wilna, ma 37 dm. , 208 mk. katol. Świetów, niem. Polnisch Wette, 1309 Swetonia polonical, 1371 Swetow Polon. , wś i dobra, pow. nissański, posiada kościół par. katol, szkołę katol. Wś ma 722 ha 552 ha roli. 14 łąk i 96 lasu, 104 dm. , 664 mk. 2 ew. ; dobra 53 ha 46 ha lasu, stanowią leśnictwo rząd. Por. Wette. Świetylnowo, ob. Świtylnów, Świeża Nierzeja, ob. Mierzeja i Nierzeja. Świeża Zatoka, mylnie Fryska, 1565 Haba, niem. Frisches Haff, rzadko Elbinger Haff, dawniej Haff, Hab, 0 Habe, Habes, w opisie podróży Wulfstana około 900 Estmere, w przywileju Sambora z r. 1178 i u Dusburga zwykle mare recens odnoga morza bałtyckiego, ciągnąca się od płd. zach. na płn. wschód od okolic Elbląga pod Królewiec; ma 64 klm. długości i przecięciewo 7 1 2 klm. szerokości, tylko nad wybrzeżami sambijskiemi dochodzi 3 mil szer, , obszaru zaś obejmuje 15, 63 kw. milczyli 879 kw. klm. Wąski półwysep, Nierzeją Świeżą zwany, oddziela ją od Bałtyku, z którym łączy się tylko za pomocą cieśniny piławskiej, ledwie 1 klm. szerokiej, utworzonej dopiero r. 1527. Zachodnia część zatoki zarasta i zamula się coraz bardziej, dla tego istnieje już dawno zamiar cały ten kąt osuszyć, przez co uzyskanoby żyzny obszar ziemi. Za to na innych miejscach, zwłaszcza pod Balgą, podmywa morze wciąż brzegi, tak że kształt zatoki coraz bardziej się zmienia. Przy normalnym stanie wznosi się powierzchnia wody w zatoce o 0, 095 mtr. npm, ale przy długotrwałych wiatrach dochodzi ta różnica do 0, 628 mtr. , dla tego groble, zwłaszcza na Nierzeji, zawsze w dobrym stanie muszą być utrzymywane. Głębokość zatoki wynosi od 2 1 2 do 5 mtr. , tak że statki większe niemogą dobić do lądu, a dla ciężko obładowanych okrętów zatoka jest nieprzystępną. W zach. kącie, trzciną zarosłym, gnieżdżą się niezliczone stada dzikich kaczek, nad powierzchnią wody zaś unoszą się różne odmiany mew i dość często także szare czaple. Nadto ożywiają morze liczne parostatki handlowe i łodzie rybackie, gdyż ryby znajdują tu się w obfitości, mianowicie jesiotry, okunie, skarpie i bańki. Nad zatoką świeżą leżą miasta Piława, Fiszhuza, Królewiec, Brunsberga, Frombork, Tolkmicko i Elbląg. Z rzek do zatoki uchodzących zasługują na wzmiankę Pregel, Frisching, Pasarya, Elbląg, Nogat i Elbląska czyli stara Wisła, które dostarczają tyle wody, że cała zatoka napełniona jest wodą prawie słodką. Aeneas Sylvius powiada mari, quod recens vocant; est enim sinils longus, in quo dulces aquae salsedinem vincunt ob. Scr. rer. pruss. , IV, 243. Lustracya z r. 1565 opiewa. Panowie gdańscy nie pokazywali listów de libertate łowienia ryb na odnodze morskiej Habie, wielkiej żuławie przyległej, z czego mają wielkie pożytki, o których ich wolnościach nie nie wie pan gdański t. j. kasztelan Jan Kostka i chcąc uczynić pożytek. J. K. M. , tedy był dał uczynić niewod wielki, któryśmy oglądali, aby tam łowił ryby a niemi pożytek W, K. M, czyniło i rzeczypospolitej; czego jemu panowie Gdańszczanie mocno bronili i nie dopuścili. A gdy J. K. M, raczysz rozkazać dać wolne łowienie za kwitem pana gdańskiego książęciu pruskiemu albo kapitule elbląskiej, tedy tego nie bronią, czego nie mogliśmy się dowiedzieć, dla czegoby to czynili. Kś. Fr. Świeżawka, fol. , pow. zamojski, należy do dóbr ordyn. Zamojskich, Horyszów Polski. Świeżawy, pow. rypiński, ob. Swierzawy. Świeżewszczyzna, wś, pow. rossieński, par. Rossienie. Święc. .. ., ob. Swiac. .. , Swiat. .. . Święc al. Swiat, część Lubyczy Kameralnej w pow. Rawa Ruska. . Święcąjno, jezioro, ob. Swiętajno. Świącany, 1581 r. Swieczani, wś, pow. ja Świetliki Święce Swi chocin sielski, odl 5, 6 klm. na płn. od Biecza st. dr. źel. . Chaty, kościół paraf. i szkoła ludowa rozłożyły się przeważnie na lew. brzegu pot. Olszynki, płynącego kręto ku płd. do Siepietnicy gdzie uchodzi do Ropy z lew. brz. . Teren falisty, podnosi się z 259 mt. dolina potoku ku zach. do 385 mt. w szczycie Wymyśle, ku wsch. do 370 mt. w szczycie Ryczaku a do 337 mt. ku płn. Od wschodu otaczają wieś obszerniejsze lasy. W pobliżu kościoła, obok folw. Ryczak znajduje się staw. W r. 1831 było na obszarze gm. 298, na dwor. 16, razem 314 dm. i 1996 mk. 978 męż. , 1018 kob. , 1947 rz. kat. i 49 izrael. Narodowość polska. Posiadłość większa Felicyi Pruszyńskiej ma 4 karczmy, młyn, tartak, cegielnią i 992 mr. Obszar ten dzieli się na dwie całości Ś. mają 362 mr. 172 mr. roli, 26 mr. łąk, 27 mr. pastw. , 4 mr. ogr. , 72 mr. lasu; fol. Ryczak 237 mr. roli, 3 mr. łąk, 16 mr. pastw. , 372 mr. lasu, 2 mr. nieuż. i pod budowlami, ogółem 630 mr. Podatek gruntowy z obu części 377, 54 zł. r, domowy 40, 70 złr. rocznie. Posiadłość mniejsza wynosi 1540 mr, roli, 137 mr. łąk. 231 mr. pastw. i 323 mr. lasu. Kościół paraf. murowany, niewiadomej erekcyi, ma na łuku pod krzyżem rok 1520. Długosz nie wymienia tej parafii, która leżała w obrębie dekanatu bieckiego i była zapewne filią Biecza. W r. 1581 Pawiński, Małop. , 125 była tu parafia. Swieczani Ocieskiej miały w tym czasie 27 łan. km. , 17 zagr. z rolą, 3 kom. z bydłem, 3 kom. bez bydła, 6 rzemieśl. wiejskich, 10 prętow roli, kijaka i folusz. Par. należała do dyecezyi krakowskiej, obecnie należy do dyecezyi przemyskiej, dek. jasielskiego. Oprócz kościoła jest kaplica we dworze. Ś. graniczą na płn. z Szerzynami i Czermną, na zach. z Binarową, na wsch. z Jabłonką i Lisewem a na płd. z Siepietnicą. Mac. Swięce, jezioro, w pow. węgoborskim, pod Węgoborkiem. Swięcek, niem. Schwentzekfluss, rzeczka w pow. jańsborskim ob. t. III, 439. Swięcenin, wś szlach. i włośc, pow. szczuczyński, ob. Swięcienin, Swięchocin al. Swiechociny, Swiekociny, Swiegocin, urzęd. Swichotschin, dawniej Swichocin, wś, pow. międzyrzecki, o 5 klm. na wschód od Pszczewa par. i poczta, w okolicy wzgórzystej i lesistej; szkoła w miejscu, st. dr. żel. na Bukówcu Bauchwitz o 19 klm. , ma 78 dm. , 502 mk. 422 kat. , 80 prot. i 1385 ha 710 roli, 43 łąk, 256 lasu. Ś. był odwieczną własnością bisk. poznańskich; zabrany przez rząd, sprzedany został z Pszczewem i innemi wsiami ks. HohenloheIngelfingen. Około r. 1564 obejmował Ś. 15 łan. 9 osiad. , 4 pust. i 2 sołtysie; sołtys opłacał 2 flor. 24 gr, ; z łanów osiad. płacono po 24 gr. czynszu, ćwiertni owsa, 2 kapłony i 20 jaj; z pustych, jeżeli je uprawiano, po 24 gr. i tyle też od karczmy. Przy Ś. , mówi inwentarz dochodów biskupich, jest dobry bór, też w tej wsi daje karczmarz stawne. Regestra pob. z r. 1580 wykazują 7 łan. km. , 2 zagr. i 3 komor. Święchów, dziś Smiechów, w pow. tureckim. Według reg. pob. pow. Szadkowskiego z r. 1552 wś S. , w par. Niemysłów, miała 4 osad. , 2 1 2 łan. ; w części Serafina 1 8 łan. Pawiński, Wielkp. , II, 231, 245. Święchy 1. os. , pow. przasnyski, gm. i par. Janów. W 1827 r. 2 dm. . 15 mk. 2. Ś. , pow. mazowiecki, ob. Stypułki Święcia, 1263 r. Swencza, w XVI w. Szwyacza, kol, pow. koniński, gm. Dąbroszyn, par. Kuchary, odl. od Konina 11 w. ; ma 48 dm. , 50 os. , 454 mk. , 1127 mr. , kantorat ewangielicki. W 1827 r. 38 dm. , 430 mk. Wchodziła w skład dóbr Kuchary Kościelne. Bolesław, ks. Polski, nadaje r. 1263 klaszto rowi w Lądzie wieś Swencza que sita est inter Zorevo et Cizewo. Ks. Przemyśl w 1280 r. uwalnia Ś. i inne wsi klasztorne od cięża rów i sądownictwa książęcego Ulanowski, Dok. Kujaw. , 355, 356. Na początku XVI w. kmiecie dawali pleb. w Kucharach meszne po 3 kor. owsa i tyleż żyta z łanu. Karczma rze i ogrodn. po groszu Łaski, L. B. , I, 287. Według reg. pob. pow. konińskiego z r. 1579 wś Swiencia, w par. Zagorów, własność Grodzieckiego, miała 3 1 2 łan. , 2 zagr. bez roli Pawiński, Wielkp. , I, 241. Br. Ch. Święcianiki, fol. szlach, nad jeziorem, pow. trocki, w 2 okr. pol. , o 43 w. od Trok, 1 dm. , 20 mk. katol. Święcianki 1. dobra, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. michajłowska, okr. wiejski Święcianki, 1 dm. , 37 mk. katol. , gorzelnia. Należały do dóbr Jodziszki. W 1690 r. Franciszek Chrapowicki miał tu 15 chat; dalej własność Stanisława Białozora, podkomorzyca wiłkomierskiego, później Filipa a następnie Jana Czechowicza. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Bereźniaki, Dauksze, Druściany, Grygoluny, Munkuszki, Niewiarzyszki i Poszkany oraz zaśc. Maśliszki 1 i 2, Osina i Pohulanka, w ogóle 203 dusz rewiz. włośc, uwłaszczonych i 24 włośc. bezrolnych. 2. Ś. 2gie, dobra, tamże, okr. wiejski Sory Strunojcie, 1 dra. , 15 mk. katol. ; w 1865 r. własność Piwcewiczów. 3. Ś. , zaśc. szl. nad rzką Grejmiana, pow. święciański, w 2 okr. pol; , o li w. od Święcian, 4 dm. , 25 mk. kat. Świąciany al. Swienciany 1. w dokum. Swinczany, mto powiat. gub. wileńskiej, pod 55 8 9 płn. szer. a 43 49 30 wschod. dług. od F. , odl. o 72 w. na płn. wschód od Wilna, o 11 1 2 w. od st. dr. żel. warsz. petersburskiej Swięciany, w okolicy mało ludnej, poprzerzy Swięce Swięcek Swięcenin nanej jeziorami i bagnami. Ma 423 dm. 2 murow. , 6795 mk. w 1880 r. , w tej liczbie 613 prawosł. , 813 katol, 880 rozkolników, 2 ewang. , 4480 żydów, 7 mahom. ; podług stanów zaś 377 szlachty, 16 duchow, różn. wyznań, 43 obyw. honorowych i kupców, 5775 mieszczan, 75 włościan, 464 stanu wojskowego, 39 in. stanów. W mieście znajduje się cerkiew prawosł. drewniana, p. w. św. Piotra i Pawła, kościół katol. paraf. , 3 domy modlitwy żydowskie, 70 sklepów, szkoła 3klas. miejska w 1885 r. 70 uczn. , szkółka paraf. w t. r. 22 chłopców i 25 dziewcz. , szkoła 2klas. żydowska 58 chłopców, pensya prywatna żeńska, zwykłe urzędy powiatowe, sąd pokoju, inkwirent sądowy, urząd konskrypcyjny, st. poczt. i telegr. Własność mta stanowi 705 dzies. 278 ornej; dochód w 1869 r. wynosił około 3200 rs. Miasto nie ma żadnego znaczenia pod względem handlowym i prze myślowym. W 1868 r. bylo tu 124 rzemieślników 53 majstrów i 1 browar piwny. Mieczkańcy żydzi zajmują się drobnym handlem i skupywaniem produktów rolniczych od okolicznych mieszkańców. Targi tygodniowe odbywają się co niedziela, nieznaczne jarmarki zaś d. 1 6 stycznia i 1 7 września. Paraf. praw. , dekanatu błahoczynia święciańskiego, ma 760 wiernych. Prawosł, dekanat święciański obejmuje 9 parafii Ś. , Śpiahła, Zanarocz, Sosnowo, Zaświrz, Ruskiesioło, Świetlany, Dubotówka i Hanuta, 9 cerkwi paraf. , 7 filialnych, 1 kaplica i 14709 wiernych. Kościół katol, paraf. drewniany, na murowanym fundamencie, p. wez. WWŚŚ. , fundowany pierwotnie przez w. ks. Witolda w 1414 r. , w 1638 r. odnowiony, konsekrowany przez Abrahama Wojnę, biskupa wileńskiego, w 1816 r. przebudowany przez proboszcza ks. Niedźwiedzkiego, wyrestaurowany w 1846 i 7 r. staraniem ówczesnego proboszcza kś. Mikołaja Kozłowskiego. Parafia katol. , dekanatu święciańskiego, ma 12233 wiernych. Kaplice w Raczkowszczyźnia, Cerkliszkach p. w. św. Domicelli, wzniesiona w 1826 r. przez Domicellę z Siekierzyńskich hr. Mostowską, z grobami rodziny hr. Mostowskich i w Stanisławowie, dawniej w Konciarzynie, Lubochowszczyźnie i Antosorach. Fundusz ziemny dla probostwa święciańskiego potwierdził Zygmunt III; altaryą przy kościele fundował Jan Szczyt, marszałek litew. , nadając dobra Szwinta. Dekanat święciański, dyec. wileńskiej, ma 15 parafii Ś. , Hoduciszki, Komaje, Łyntupy, Daugieliszki, Twerecz, Melegiany, Strunojcie, Połusze, Korkorzyszki, Sorokpol, Łyngmiany, Łabonary, Kołtyniany i Kukuciszki, 73041 wiernych. Okrąg wiejski Święciany obejmuje wsi Burby, Hołodajówka, Maciuny, Madziuny, Misiuny, Nowosiółki, Rukszliszki, Rusaliszki, Wałka, Wiejkuny, Wojszkupy, Wróblewszczyzna i Zadworniki, oraz zaśc. Aścikiszki, Bieżuwis, Cegielnia, Czerwonopole, Janieliszki, Jodzieliszki, Pipiryszki, Rawszyki, Szelinis i Wieleskryckie, w ogóle 315 dusz rewiz. b. włośc. skarb. , 7 osadników w. ross. , 39, włośc. bezrolnych i 10 jednodworców. Gmina Ś. , z urzędem gminnym we wsi Milach, składa się z 6 okr. wiejskich Ś. , Konciarzyn, Mile, Pokretona, Symoniszki i WójtowstwoSudata, obejmuje 153 miejsc zamieszkałych, 1066 dym. , 7540 mk. włośc. S. należą do najdawniejszych osad litewskich, jakkolwiek nieznanym jest rok założenia. Podlegały napadom Krzyżaków. W XVI w. były w posiadaniu Gasztoldów i wówczas wielkie puszcze zalegaly okolice Ś. Po przyłączeniu do Rossyi w 1795 r. weszły w skład gub. wileńskiej jako mto główne powiatu zawilejskiego, od 1797 r. należały do gub. litewskiej, w 1801 r. , przemianowanej na wileńską. Do 1837 r. Ś. należały do admirała Czyczagowa, poczem zostały zakupione przez skarb. Swięciański powiat, do 1842 r. zwany zawilej skim, znajdują się w płn. części guberni i podług wymiarów Strjelbickiego zajmuje 99, 74 mil al. 4827, 5 w. kw. Graniczy od płn. z gub. kowieńską, od wschodu z pow. dzisieńskim i wilejskim, od płn. zachodu i zachodu z pow. oszmiańskim i wileńskim. Po wierzchnia powiatu jest falistą, nigdzie jednak nie występują wyraźne wzgórza. Zroszony jest rzekami należącemi do systematu Niemna i Dźwiny Zchd. , które przepływają po za granicami powiatu. Przedstawicielką systematu rz. Niemna jest Wilia z dopływami, uchodzącemi do niej wyłącznie od prawego brzegu, zaś do systematu Dźwiny należy Dzisna. Wilia na całej przestrzeni od ujścia rzki Uszy dopływ lewy aż do ujścia Źejmiany prawy dopływ zrasza płd. zchd część powiatu i prawie na całej tej przestrzeni odgranicza pow. święciański od pow. oszmiańskiego i wileńskiego. W granicach powiatu jest żeglowną, niema wszakże na niej przystani. Ma ona tu 8 wirów o 2 w. poniżej dworu Domoszynu Pry wit, o 3 w. dalej Syzołki, o 3 w. od Żodziszek Rawiat, o 8 w. poniżej tychże Oszmian, naprzeciwko folw. Dubsk, o 2 w. od wsi Rymiszki Zibucha, około wsi Bujaki Czeremcha i przy wsi Bujwidzie Szakista. Z dopływów Wilii ważniejsze Narocz, stanowiąca poniżej wsi Iża granicę z pow. wilejskim spławna Stracza, wypływająca z jez. Szwakszta, długa do 50 w. , spławna na wiosnę; Żejmiana spławna, wypływająca z jeziora t. nazw. , długa do 70 w. , stanowiąca na całej prawie tej przestrzeni granicę z pow. wileńskim. Rz. Dzisna dotyka Święciany Święciany do płn. wschd granicy powiatu; od prawego brzegu uchodzi do niej Podzisna, utworzona z połączenia rzki Orżwiety z Komajką; oprócz tego łączy się z nią rzka Miadziołka, wypływająca z jeziora t. nazwy. Powiat obfituje w błota i jeziora. Znajduje się w nim 106 jezior, zajmujących w ogóle 205 w. kw. , z których najważniejsze Narocz, największe w gubernii, mające 12 1 3 w. długości a 9 1 2 w. szerokości i zajmujące 72, 4 w. kw. ; dalej Świr 13 1 2 w. dług. , od 1 2 1 2. , w. szer. , 17, 5 w. kw. ; Miadzioł 12 w. dług. , 5 w. szer. ; Miastro, Batoryn, Wiszniewskie 4 1 2 w. dług. , 3 1 2 w. szer. , 9, 6 w. kw. ; Łusza 6 w. dług. , 3 w. szer. ; Kretony 7 w. dług. , 5 w. szer. ; Szwakszta W. 7 w. dł. , 2 w. szer. ; SzwakHzta M. ; Dury 6 w. dług. , 1 1 2 w. szer. ; Piorki 5 w. dług. , 1 1 2 w. szer. ; Styrnie 8 w. dług. , do 2 w. szer. ; Snowiliszki do 5 w. długie, około 1 w. szerokie; Szwantonie do 8 1 2 w. dług, 1 w. szer. ; Żejmiana do 10 w. dlug. , do 3 w. szer. . Największe błota znajdują się w pobliżu folw. Stroczany, gdzie po obu brzegach rzki Straczy ciągną się nieprzebyte trzęsawiska, oraz w dolinach rz. Dzisny i Miadziołki wiele błot, Wysychających podczas lata. Lasy w 1859 r. zajmowały przeszło 160000 dzies. , t. j. 32 ogólnej przestrzeni. Z lasów skarbowych najrozleglejsze były lasy łabonarskie, mające 10524 dzies. urządzone; dalej daugieliskie, antesarskie, kołtyniańskie, bujwidzkie, korkorzyńskie i cerkliskie. W 1880 r. było w powiecie bez mta powiat. 145525 mk. , w tej liczbie 13148 prawosł. , 122, 453 katol. , 5460 rozkolnik. , 311 ewang. , 4051 żydów i 102 mahomet. ; podług stanów 5188 szlachty, 144 duchow, różnych wyznań, 50 obyw. honorowych i kupców, 13323 mieszczan, 123245 włościan, 3332 st. wojskowego, 90 cudzoziemców i 153 in. stanów. Pod względem etnograficznym masę ludności stanowią Litwini w 1859 r. 82, dalej Białorusini 6, 5, Polacy 5, 5, żydzi 3, 4. Granicę pomiędzy plemieniem litewskiem a białoruskiem stanowi linia przeprowadzona od mka Postawy przez Świr do Michaliszek; na północ od linii tej zamieszkują Litwini, na południe Białorusini. Pod względem administracyjnym powiat dzieli się na 4 okręgi policyjne stany Łyntupy, Kołtyniany, Hoduciszki i Wiszniów, obejmujące 22 gmin Święciany, Zabłociszki, Melegiany, Twerecz, Daugieliszki, Łyngmiany, Kukuciszki, Michajłowo, Kiemieliczki, Aleksandrowo, Łyntupy, Komaje, Hoduciszki, Jasiewo, Kobylniki, Zanarocz, Szemietowo, Świr, Niestaniszki, i Wiszniów, Dubotówka i Wojstom, z których 10 pierwszych należy do 1 okr. pok. do spraw włośc. , 12 zaś ostatnich do 2go okr. biura obu w Święcianach. Gminy te dzielą się na 99 okr. wiejskich starostw i obejmują 1741 miejsc zamieszkałych, mających 10679 dym. Oprócz wsi, zaśc. itp. znajduje się w powiecie 37 miasteczek Balingródek al. Balinpol, Cejkinie al. Kiejzy, Daniszewo, Daugieliszki, Gawejniany, Hoduciszki, Kiemieliszki, Kluszczany, Kobylniki, Koczergiszki, Komaje, Kołtyniany, Konstantynowo, Korkorzyszki, Kukuciszki, Łabonary, Łyngmiany, Łyntupy, Melegiany, Niestaniszki, Podbrodzie, Połusze, Porynga, Poszumień, Powiewiórka al. Sorokpol, Skoduciszki, Śpiahła, Strunojcie, Świr, Świranki, Szemietowo al. Szemietowszczyzna, Twerecz, Wiszniów, Wojstom, Zaświrz, Żeladż i Żodziszki. Miasteczka te. z małym wyjątkiem głównie Hoduciszki, Świr, Komaje, Kobylniki i Żodziszki, są to właściwie tylko wsi kościelne, mające od 30 do 400 mk. Pod względem sądowym powiat rozdzielony jest na 3 rewiry inkwirentów sądowych 1 i 2 w Święcianach, 3ci w Świrze oraz 4 rewiry sądów pokoju, z których 4ty, oprócz gm. Kemieliszki pow. święciańskiego obejmuje 5 g nin pow. wileńskiego Giedrojcie, Malaty, Janiszki, Niemenczyn i Bystrzyca. Pod względem kościelnym parafie prawosł. stanowią jeden dekanat błahoczynie święciański, katolickie zaś dwa dekanaty święciański i świrski. W powiecie znajduje się 25 szkółek wiejskich Święciany, Michajłowo, Zabłociszki, Kukuciszki, Daugieliszki, Łyngmiany, Hoduciszki, Zahacz, Twerecz, Szemietowo, Aleksandrowo, Kiemieliszki, Żeladź, Łyntupy, Zaświrz, Niestaniszki, Śpiahła, Dubotówka, Wojstom, Ruskiesioło, Hanuta, Zanarocz, Melegiany, Komaje i Kobylniki oraz 4 szkółki parafialne we wsiach Łycewicze i Rolicze w par. Śpiahła i we wsiach Chausty i Lachowszczyzna w par. Hanuta. W 1885 6 r. w szkółkach wiejskich uczyło się 1132 chłopców i 58 dziewcząt, w parafialnych zaś 43 chłopców. Pomimo niezbyt urodzajnej gleby, przeważnie piaszczystej a miejscami tylko gliniastej, rolnictwo stanowi główne zatrudnienie ludności. Pod rolą orną znajduje się do 104000 dzies. , t. j. 22 ogólnej przestrzeni. Produkcya zboża wystarcza na zaspokojenie miejscowych potrzeb. Oprócz zboża w północnej części powiatu, graniczącej z gub. kowieńską, zajmują się uprawą lnu. Hodowla bydła niezbyt rozwinięta. W 1858 r. było tu 21908 sztuk koni, 29064 bydła rogatego, 30136 owiec zwyczajnych, 1205 rasy poprawnej, 1863 kóz i 19528 świń. Mieszkańcy osad położonych nad jeziorami zajmują się rybołówstwem, w okolicach zaś leśnych ścinaniem i obrabianiem oraz spławem drzewa i wyrobem naczyń drewnianych. Przemysł fabryczny nieznaczny, ograniczał się w 1868 r. na 18 gorzelniach i 5 browarach piwnych. Święcica Swiącica Handel koncentruje się w ręku żydów, prze mieszkujących w miasteczkach, gdzie też odbywają się targi. Jarmarki 3 razy do roku odprawiają się tylko w Hoduciszkach. Pod względem komunikacyjnym zachodnią część powiatu przecina dr. żel. warsz. petersburska, ze stacyami Dukszty, Duda, Ignalino, Swięciany, Kretonka. Drogi pocztowe prowadzą od st. dr. żel. Święciany przez mto Święciany do Świru; od mta Święciany do st. Głębokie przez Hoduciszki, Komaje, Postary; od st. Postawy do st. Miadzioł; od st. Komaje do st. Kobylniki i od st. Podbrodzie do st. Kiemieliszki. Herb powiatu nadany 9 czer. 1845 r. przedstawia w górnej połowie pogoń na polu czerwonem, w dolnej zaś dwie sielawy na po lu niebieskiem. Marszałkami szlachty pow. zawilejskiego al święciańskiego byli w po rządku alfabetycznym Bortkiewicz Wincen ty h. Lubicz, Czechowicz Ignacy h. Ostoja 1798 1800 r. , Czechowicz Kazimierz h. ostoja 1820, Chomiński Stanisław h. Poraj 1850 4, Ewdokimow Aleksander 1867 72, Izmajłow Konstanty 1872, Morykoni hr. Benedykt h. własny 1805, Mostowski hr. Edward h. Dołęga 1813 31, Plater hr. Konstanty h. Trzy bramy 1809 11, Przeździecki hr. Karol h. Prus 1812, Sulistrowski Kazimierz h. Lubicz 1817, Świątecki Fa bian 1816, 35, Świątecki Henryk 1855 63. 2. S. , ferma rządowa, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Święciany, o 1 2 w. od Świę cian, ma 1 dm. , 20 mk. starowierów. 3. Ś. al. Nowo Święciany, st. dr. żel. warsz. peters burskiej, nad rzką Grejmiana, pow. świę ciański, w 2 okr. pol. , o 11 1 2 w. Świę cian, ma 13 dm. , 82 mk. 18 praw. , 17 katol. , 13 ewang. , 44 żydów. Pomiędzy st. Pod brodzie 25 w. , właściwie przyst. Kretonka o 12 w. a st. Ignalino 22 w. , właśc. przyst, Pokretony o 12 w. , odl. jest o 585 w. od Petersburga, 72 w. od Wilna, a 460 w. od Warszawy. J. Krz. Święcica 1. wś i fol. , pow. sandomierski, gm. obrazów, par. Kleczanów, odl. od Sandomierza 10 w. , ma 32 dm. , 190 mk. W 1827 r. było 30 dm. , 130 mk. , par. Obrazów. W 1884 r folw. Święcica rozl. mr. 450 gr. or. i ogr. mr. 381, łąk mr. 33, pastw. mr. 23, nieuż. mr. 13; bud. mur. 8, z drzewa 16; płodozm. 6 i 14pol. ; wiatrak. Wś Ś. os. 36, mr. 264; wś Komorna os. 27, mr. 301; wś Zagrody os. 17, mr. 88. W połowie XV w. wś Ś. , w par. obrazów, własność Gutha h. Rawa, miała 7 łan. km. , 2 karczmy, zagr. , z których płacono dziesięcinę, wartości 6 grzyw. , bisk. krakowskiemu. Folw. rycerski płacił dziesięcinę pleb. w obrazowie Długosz, L. B. , II, 353, 354. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 wś Ś. , własność Wolskiej i Bystrowskiego, miała 9 osad. , 4 1 2 łan. , 1 1 2 puste, 5 zagr. z rolą, 2 kom. z bydłem Pawiński, Małop. , 171. 2. Ś. al. Swięciny, wś włośc. nad rzką Czarną, pow. stopnicki, gm. Oględów, par. Koniemłoty, leży przy trakcie ze Stopnicy do Staszowa, naprzeciw Rytwian, ma 48 os. , 565 mr. Swięcicki gaj ma 6 os. , 83 mr. W 1827 r. było 35 dm. , 202 mk. Wchodziła w skład dóbr Łubnice. W połowie XV w. w par. Koniemłoty, własność klasztoru św. Krzyża, miała 11 łan. km. , z których płacono po 1 seksagenie, 30 jaj, 2 koguty, 2 sery, odrabiano 4 dni; karczma, 3 zagr. z rolą płacili pół grzywny. Wszystkie role kmiece dawały dziesięcinę snopową i konopną, wartości 10 grzywien pleb. w Koniemłotach Długosz, L. B. , III, 125, 238, 239. Według reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1579 we wsi Ś. kasztel. bełzki płacił od 8 osad. , 4 łan. , 1 zagr. z rolą Pawiński, Małop. , 229. 3. Ś. , wś, fol. i dobra, pow. chełmski, gm. i par. Olchowiec, odl. 18 w. od Chełma, posiada cerkiew filialną, należącą do par. Bezek, szkołę początkową. W 1827 r. było 57 dm. , 344 mk. Dobra Święcica składały się w 1877 r. z fol. S. i Pniewno, rozl. mr. 2679 fol. Ś. gr. or. i ogr. mr. 512, łąk mr. 223, past. mr. 90, lasu mr. 654, nieuż. mr. 27; bud. z drzewa 18; fol. Pniewno gr. or. i ogr. mr. 381, łąk mr. 78, pastw. mr. 171, lasu mr. 501, nieuż. , mr. 42; bud. z drzewa 10; lasy nieurządzone, pokłady torfu. Wś Ś. os. 63, mr. 991; wś Pniewno os. 51, mr. 817; wś Sewerynów os. . 21, mr. 323. Dobra S. i Olchowiec należały w XVIII w. do Komorowskich. Br. Ch. Święcica 1. rzeczka w pow, lidzkim, prawy dopływ Niemna, bierze początek na gruntach wsi Łagody, płynie w kierunku południowym przez Janopol, Ludwinów, Mokrzec, Poźniakowszczyznę, Rakowicze, Rusaki, Rząśnicę. 2. S. , rzka w gub. grodzieńskiej, dopływ Rosi lew. dopł. Niemna, stanowi właściwie jej źródła. . 3. S. , rzka w pow. nowoaleksandrowskim, prawy dopływ rzki Dudy dopł. Dźwiny. Swiącica 1. dobra, pow. wołkowyski, w 2 okr. pol. , gm. Tołoczmany, o 10 w. od Wołkowyska, na płn. zach. od Łopienicy, posiada zajrząd gminy tołoczmańskiej. 2. Ś. , biało ruskie Swiacica, wś poduchowna, pow. piński, w 1 okr. pol. Pohost, gm. Chotynicze, ma 20 osad, 97 mk. ; własność hr. Potockich. Miej scowość całkiem odosobniona, bez dróg. Na dana w 1586 r. przez ks. Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła Sierotkę jezuitom w Nieświeżu. Prawie o 1 milę na południe od S. leży wiel kie jezioro, zwane Święcickiem al. Wyganowickiem. A. Jel. Święcica, wś skarbowa nad Zamczykiem, dopł. Bohu, pow. bracławski, okr. pol. i sąd Swięcie Niemirów, gm. Monasterskie, par. kat. Bracław o 9 w. , ma 86 osad, 334 mk. , 934 dz. ziemi włośc, 61 cerkiewnej; cerkiew p. w. Podwyższenia Krzyża św. , wzniesiona w 1768 r. , ma 915 parafian. Wchodziła w skład sta rostwa bracławskiego. Dr. M. Święcice 1. wś i folw. nad rz. Pisią dopł. Bzury, pow. błoński, gm. Radzików, par, Rokitno, odl. 5 w. od Błonia, ma 325 mk. , wiatrak, cegielnię. W 1827 r. 11 dm. , 153 mk. W 1887 r. folw. Ś. rozl. mr. 1476 gr. or. i ogr. mr. 527, łąk mr. 66, past. mr. 81, lasu mr. 754, nieuż. mr. 46; bud. mur. 4, drewn, 20; płodozm. 8pol. , las nieurządzony. Wś Ś. os. 31, mr. 249; wś Kiełpieńszczyzna os. 8, mr. 243. Jestto starodawne gniazdo rodu Święcickich, którzy siedzą tu już za Zygmunta Augusta Lustr. , 4 92. 2. Ś. , w XV w. Szwienczycze, wś, pow. miechowski, gm. Nieszków, par. Słaboszów. W 1827 r. 18 dm. , 163 mk. W połowie XV w. Ś. należy do par. Słaboszów Slawoschow. Większa część wsi należy do klasztoru tynieckiego, który tu posiada piękny folwark, karczmę z łanem ziemi, dającą 2 grzyw. czynszu; cztery łany kmiece dawały klasztorowi czynszu po grzywnie z łanu, po 30 jaj, koguty, dwa kapłony, dwa sery. Były też dwie części szlacheckie w drugim opisie podaje Długosz za dziedzica Jana Opatkowskiego h. Jastrzębiec, który ma tu 4 łany z folwarkami, dwaj zagrod. z rolą, dający po groszu czynszu. Dziesięcinę z całej wsi pobierał klasztor Długosz, L. B. , II, 75 i III, 212. Według reg. pob. pow. ksiąskiego z r. 1490 wś S. miała 1 łan. W r. 1581 Stokowski i Domirchowski płacili od 6 półłan. km. , 3 zagr. bez roli, 2 kom. bez bydła Pawiński, Małop. , 440, 89. 3. S. Wróble i Archutówko dwa folw. i wś włośc, pow. płocki, gm. Święcice, par. Orszymowo, odl. 24 w. od Płocka, ma 24 dm. , 268 mk. W 1827 r. Ś. Wróble 6 dm. , 30 mk. ; S. Archutówko 7 dm. , 35 mk. W 1881 r. rozl. mr. 1153 fol. Ś. Wróble gr. or. i ogr. mr. 559, past. mr. 38, lasu mr. 93, nieuż. mr. 21; bud. mur. 4, drewn. 6; płodozm. 7 i l0pol. ; fol. Archutówko gr. or. i ogr. mr. 390v past. mr. 7, lasu mr, 35, nieuż. mr. 10; bud, drewn. 10; płodozm. 5 i 10pol. , las nieurządzony, wiatrak. Wś włośc ma około 200 mr. Ś. gmina należy do sądu gm. okr. IV, ma 19, 372 mr. obszaru 621 nieuż. , 439 dm. , 5451 mk. W gminie znajdują się dwa kościoły, kaplica, 2 szkoły, kasa wkładowozaliczkowa, 2 cegielnie, 4 karczmy, browar. W skład gminy wchodzą Arciszewo, Archutowo, Archutówko, Borzeń, BrodyMałe, Bielice, Cioćkowo, Cybulin, Gałki, Grodkowo, Grodkówko, Glinice, Główczyn, Karwowo, Kobylniki, Kiełtyki, Liwin, Lasocin, Maroyanna, MałaWieś, Murłowo, Nakwasin, NizdzinoDuplice, Orszymowo, Perki, Pozarzyn, Przykory, Pruszczyn, Rostkowice, Słomin, Święcice, Węgrzynowo Wielkie, Wilkanowo. Br. CL Świącichów al. Święcichowo, ob Święciehowo. Święcickie al. Wyganowickie, Wyganowskie, jezioro na zach. płn. krańcu pow. pińskiego, przy granicy pow. Słonimskiego, wchodzi w system wodny Ogiński, łącząc Jasiołdę ze Szczarą ob. Ogiński kanał i Szczara. Stanowi ono główny zbiornik dla systemu wodnego Ogińskiego, będąc położonem wyżej ponad okoliczne moczary; długie prawie 7 w. , szerokie 4 w. , bez żadnych dopływów; napełnia się wiosną wodami Szczary przez t. zw. kanał Północny, głębokość w zimie do 7 1 2 st. po nad bortnicą śluz, utrzymujących w jeziorze potrzebny poziom wody; kanał Południowy, idący ku Jasiołdzie, ma 42 w. , kanał Północny idący ku Szczarze, 2 w. i 15 sąż. Brzegi jeziora niedostępne, bagnistolesiste; zajmuje prawie 22 w. kw. ; bardzo rybne. Na przeciwległych brzegach jeziora leżą wsi Wygonoszcza i Święcice. Niegdyś jezioro leżało na granicy puszczy królewskiej, włości Wiaźskiej ob. Rewizya puszcz, str. 13. A. Jel. Świecie, osada młyn. , pow. łęczycki, ob. Krzyszkowice. Świącie, jezioro, pow. trocki, w dobrach Kowale. Leży nad niem wś Butkienie. Swięciec, w XVI w. Szwyanczyecz, wś i folw. poduchowny rząd. , pow. koniński, gm. i par. Kramsk, odl. od Konina 25 w. ; wś ma 11 dm. , 123 mk. ; folw. 2 dm. , 1 mk. Wieś ta powstała na obszarze ziemi, nadanym jako uposażenie kościołowi w Kramsku istniał już w XIII w. . Na początku XVI w. dawali kmiecie plebanowi czynsz po trzy i pół fertonów z łanu, po 2 kapłony, 10 jaj i robociznę konną i pieszą wedle wymagań plebana Łaski, L. B. , I, 223. Według reg. pob. pow. konińskiego z r. 1579 wś Ś. , w par. Krąbsko, miała 2 łany Pawiński, Wielkp. , I, 232. Swięcie, Światec, wś, pow. krzemieniecki, okr. pol. Jampol o 15 w. , gm. Święciec, par. kat. Teofipol o 9 w. , na płaskim stepie położona, bezleśna, w glebie bardzo urodzajnej. Największa wś w powiecie; w 1837 r. miała 320 dm. , cerkiew, piec wapienny. Około 1859 r. należała do Chodkiewiczów. Według wieści gminnej wś Ś. założyli Szwedzi po przegranej pod Połtawą. Święciec, pow. kościański, ob. Świniec. Święciechów, ob. Swieciechów. Święciechowa, niekiedy Święciechowo i Święciechów, Svecechov w r. 1258, Sveczcov r. 1333, Swanczechow r. 1366 i 1458, urzęd. Schwetzkau, miasto, pow. wschowski Leszno, o 6 klm. na zach. od Leszna i 12 klm. na płn. Święcice Swi ciec Swiącienin od Wschowy. Jest siedzibą komisarza obwodowego i urzędu stanu cywilnego; ma kościół par. kat. 5 szkołę, agencyę poczt. , 4 jarmarki, 226 dm. , 414 rodzin, 1657 mk. , 1577 kat. , 77 prot. , 3 żyd. i 18, 99 ha 1446 roli, 101 łąk, 198 lasu. Przez Ś. przechodzi żwirówka, łącząca trakt kościańskoleszczyński z wschowsko włoszakowskim. Herb miasta wyobraża św. Wita. Kościół p. n. św. Jakuba apostoła istniał już w r. 1333; w tym bowiem czasie występuje pleban Kod. Wielkop. . Po spaleniu Ś. w r. 1474 przez Szlązaków, stanął około r. 1483 nowy kościół z cegły, z wieżą, staraniem sołtysa Jerzego, z zebranej w tym celu jałmużny Pomn. Dziej. Pol. , V, 640. Kościół ten ulegał kilkakrotnym pożarom; ostatni raz odnawiany był po r. 1780; znajduje się w nim słynący cudami obraz N. M. Panny, tudzież niektóre nagrobki, opisane przez J. Łukaszewicza Kośc. par. , II, 298 299. Istnieją tu 2 altarye śś. Rożańca i Wawrzyńca, bez altarzystów; bractwa roźańcowe od r. 1660 i św. Szkaplerza od r. 1719. Księgi kościelne zaczynają się od r. 1789. Par. , liczącą 2100 dusz, składają Mączyn, Ogrody, Przybyszowe, Święciechowa, Trzebiny i Wilczy folwark czyli Wilcze Trzebiny. Filią Ś. był nie istniejący już kościół w Ogrodach, oraz kościółek szpitalny p. w. św. Walentego w Ś. , który spłonął w pożarze r. 1780. Kościółek, szpital i szkoła istniały już w r. 1610. Ludność, przeważnie polska i katolicka trudni się rolnictwem, drobnym handlem i przemysłem. W r. 1579 opłacało miasto 9 fl. 18 gr. soszu; było tu 31 łanów osiadłych, 28 komor. z bydł. i 2 prasołów; w r. 1800 było 218 dm, , 20 wiatraków i 1264 mk. , między którymi 31 płócienników, 20 młynarzy, 15 szewców, 12 rzeźników, 7 mielcarzy, 5 szynkarzy, 4 krawców, po 3 Olejników i stolarzy, 1 sukiennik, rękawicznik, kołodziej, murarz, kuśnierz, oberżysta i organista. Miasto miało 14, 122 tal. długu; utrzymywało kata i 2 stróżów nocnych; dochody wynosiły 2587 tal. a rozchody 2291 tal; około r. 1810 było tu 1300 mk. , między którymi 126 płódenników; w 1811 r. 219 dm. , 1181 mk. ; 1843 r. 246 dm, ., 1554 mk 1497 kat. , 51 prot. , 6 żyd. . Żydów nie cierpiano dawniej w mieście. Ś. była odwieczną własnością benedyktynów w Lubiniu; wymienia ją jako posiadłość klasztoru ks. Bolesław w dokum. z r. 1258; później zatwierdzali tę własność Przemysław I w r. 1294 i Henryk, syn Konrada, ks. na Głogowie w r. 1302. Ks. Przemysław pozwolił w r. 1277 osadzać Ś. i Radłów na prawie niemieckiem. Ś. była miastem w r. 1333 i miała swe wójtowstwo, o które toczyły się spory między klasztorem a wójtem Janem Warmulem; w r. 1366 Warmul sprzedał wójtowstwo kaszt. gnieźnień skiemu Wincentemu, który je odstąpił Miko łajowi Korzbokowi Kod. Wielkop. . W r. 1458 dostawiła Ś. 10 pieszych na wyprawę malborską; była przeto znaczną już osadą; w r. 1469 król Kazimierz ustanowił w Ś. in districtu poznaniensi 2 jarmarki do roku Rogaczewski, Invent. , 288; r. 1474 Szlązacy, pustosząc Wielkopolskę, spalili Ś. Reformacya znalazła tu zwolenników, których opat Stanisław Kiszewski 1604 przywrócił kościołowi katol. Pomn. Dziej. Pol. , V, 636. S. wchodziła w skład ziemi wschowskiej. Ob jaśnienia do XVIII tomu Buesching a Magazyn dziejów i t. d. wyszły w języku nie mieckim ze zmyślonem miejscem druku Schwetzka in GrosPohlen ob. Bandkie Hist. Druk. , II, 144. W r. 1780 d. 3 czerwca spłonęło prawie całe miasto. Pożar w r. 1861 również zniszczył miasto. Rząd pruski sprzedał je z innemi majątkami radcy gabi netowemu Ton Beyer. Majętność składały przed zaborem Gniewowo, Górka Duchowna, Mączyn, Ś. mto i folw. i Wonieść. Folw. kla sztorny, który stanowi wschodnią część osa dy Ś. , przezwano między r. 1874 i 1884 Reichenau. Folw. ten wraz z Mączynem 2 dm. , 17 mk, przezwanym Wiese, tworzy okrąg dworski, mający 4 dm. , 55 mk. 48 kat. , 7 protest. i 184 ha obszaru 160 roli, 57 łąk, 16 lasu. E. Cal Święcienica, wś, pow. pułtuski, gm. Zegrze, par. Serock. W 1827 r. 11 dm. , 60 mk. Święcieniec, , wś, pow, płocki, gm. Ramutówko, par. Święcieniec, odl. 13 w. od Płocka a 3 w. od Wisły, posiada kościół par. drewn. , karczmę, 6 dm. , 27 mk. , 116 mr. W 1827 r. 1 dm. , 29 mk. Zdaje się, że par. istniała tu już w XV w. Wieś zapewne powstała na ziemi nadanej kościołowi jak o tem świadczy nazwa. Przy przebudowie plebanii znaleziono na belce modrzewiowej napis odnowiona R. P. 1572. W aktach kapituły wspomnianą jest parafia pod 1518 r. Obecny kościół wzniesio ny z drzewa 1731 r. ; odnowiony około 1886 r. Piękną monstrancyą, w stylu odrodzenia, ofiarowali r. l723 Kanigowscy z poblizkiego Kanigowa. Ś. par. , dek. płocki dawniej wy szogrodzki, 909 dusz. Br. Ch. Swiącienin, wś, pow. szczuczyński, gm. i par. Radziłów. W 1827 r. 22 dm. , 135 mk. Święcina, pow, opolski, ob. Neuwedel 1. . Świącinek al. Święcinko, dawniej Święcin, urzęd Swiencinek, folw. i huby, pow. średzki, o 5 klm. na wsch. płn. od Swarzędza poczta i st. dr. żel. , po lew. brzegu Cybiny dopł. Warty, między Uzarzewem par. rz. katol. i Sarbinowem. Folw. ma 5 dm. , 86 mk. i. należy do dóbr uzarzewskich; huby 2 dm. , 11 mk. wchodzą w skład okr. wiejskiego Uza Święcienica Świękowice Święciowiszki Świąck Święta Święciniki rzewo. Ś. obejmował w 1580 r. 2 łany osiadłe i młyn; dziedzicem był Krzysztof Iwiński. Około r. 1793 należał do Kurcewskich, później do Lipskich, w końcu do Źychlińskich. Święciniki, folw. dóbr Kowale, w pow. trockim. Święciny 1. w XVI w. Sswyeczyny duplex, wś i folw. , pow. kutnowski, gm. Mikstal, par. Grochów, odl. 10 w. od Kutna, ma 165 mk. W 1827 r. Święciny miały 11 dm. , 66 mk. , Święcinki 8 dm. , 69 mk. W 1888 r. folw. Ś. rozl. mr. 545 gr. or. i ogr. mr. 518, łąk mr. 9, nieuż. mr. 18; bud. mur. 6, drewn. 6. Wś Ś. os. 21, mr. 103. Na początku XVI w. Ś. duplex Święciny i Święcinki dawały dzie sięcinę plebanowi w Grochowie Łaski, L. B. , II, 476. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 we wsi Ś. siedziała szlachta częścio wa nie mająca kmieci. W części S. major, L. Świeczyński płacił od 1 4 łanu; Wojciech Świeciński od 1 łanu. W części S. minor Gru dziński i Bielicki płacą od 1 4 łanu, 1 zagr. ; Świeczyńscy Żaczkowie od 1 3 łanu; K. Świeczyński 3 4 łanu; Siemianowski 1 łanu, 1 zagr. ; M. Świeczyński 1 4 łanu Pawiński, Wielkop. , II, 82 i 136. 2. Ś. , pow, stopnicki, ob. Swięcica, Br. Ch. Święciowiszki, os. , pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny, odl. od Maryampola 36 w, 1 dm. , 5 mk. W 1827 r. 1 dm. , 7 mk. Przebywał tu r. 1425 d. 28 września Władysław Jagiełło, chroniąc się w tych lasach przed zarazą Kod. dypl. pol. , II, 415. ŚwiąckWielki, w XIII w. Swantsko, wś drobnej szlachty nad rzką Brok, pow. mazowiecki, gm. Szepietowo, par. Dąbrowa Wielka, odl. 6 w. od Wysokiego Mazowieckiego, posiada 800 mk. , 1148 mr. obszaru, młyn wodny i wiatrak. W, 1827 r. 42 dm. , 269 mk. W 1870 r. folw. Ś. Strumiany rozl. mr. 347 gr. or. i ogr. mr. 194, łąk mr. 24, lasu mr. 117, wody mr. 1, nieuż. mr. 12; bud. drewn. 18; las nieurządzony. Jestto starożytna osada, położona na stokach płaskowzgórza górującego ponad doliną rz. Broku, na dawnej granicy Mazowsza i Podlasia. Istniał tu jeden z pogranicznych grodów, a przy nim targowisko i kościół. Akt Konrada z 1203 r. , wyliczając posiadłości biskupów płockich, wymienia castrum Svantsko, z licznym szeregiem należących do niego wsi. Przy zamku jest kościół ecclesia de Swansk, mający za uposażenie wsi Crivovo, Kebla. Przy zamku pobierano cło, głównie od prowadzonej tędy soli. Ponieważ pierwszymi kolonizatorami tych stron byli książęta piastowscy i biskupi płoccy, ztąd pierwotni osadnicy przybywali zapewne przeważnie z Wielkopolski, Kujaw, Pomorza, jak o tem świadczą nazwiska osad. Napływ ludności mazurskiej i rozrost drobno szlacheckich osad sprowadził zmiany w nazwiskach, niepozwalające odszukać znacznej części nazw podanych w dokum. Konrada ob. Kod. Mazow. , 337, 338. Zdaje się, że założenie miasta na obszarze poblizkiej wsi Wysokie, sprowadziło upadek Ś. i pozbawiło osadę kościoła parafialnego. Br. Ch. Święckie Rytele, ob. Rytele 3. . Święconka, wzgórze w pow. poznańskim, o 5 1 2 klm. na płn. zach. od Stęszewa, na płd. wsch. wybrzeżu jeziora Tomickiego, pod Lisówkami. Podanie mówi, że tu niegdyś po kutował konny myśliwiec z psami na smyczy. Poszukiwania archeologiczne nie wydały re zultatów. E. Cal. Święculiszki, wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 30 w. od Poniewieża, Świędzieniejowice, ob. Swędzieniewice. Świękowice, część gm. Hołe, pow. Rawa Ruska. Święszki 1. wś, pow. szczuczyński, gm. Grabowo, par. Lachowo. 2. Ś. , pow. ostrowski, gm. Warchoły, par. Rossochate. Święt. .. , ob. Świac. .. , Świat. .. . Święta, żmujdzkie Szwinta uppe święta rzeka, nazwa, wielu rzek w gub. kowieńskiej. Według podania ludu litewskiego rzeki t. n. dla tego są tak liczne, że każdą rzekę, w której pogan chrzczono, zwano Świętą. Baliński temu przeczy, twierdząc, że rzeka przepływająca pod Wiłkomierzem już w XIII w. zwała się Świętą. Ważniejsze z nich są 1. Ś. , rzeka w pow. nowoaleksandrowskim i wiłkomierskim, prawy dopł. Wilii. Wypływa z jez. Szwentis Święte, w par. sołeckiej, na płd. zach. od mka Smolwy w pow. nowoaleksandrowskim, przepływa przez jez. Dusiaty, od którego nosi nazwę Dusiatki, następnie przerżnąwszy szosę o 7 w. od st. Degucie, przybiera nazwę Ś. i kierunek płn. zach. , przepływa pod mkiem Antolepty, poczem zmieniwszy kierunek na północny, pod mkiem Dusiaty zlewa swe wody z jez. Sorty, wypłynąwszy z którego, łączy je szerokim rękawem z jez. Rosza, poczem płynie ku płd. zach. do mka Uszpole pow. wiłkomierski. Przybrawszy od prawego brzegu rzkę Peliszę, Ś. zwraca się ku płd. , przecina pow. wiłkomierski na dwie prawie równe części, mija mka Androniszki, Onikszty, Kowarsk i mto Wiłkomierz i przyjąwszy w końcu kierunek zachodni, pod wsią Kułwa, o 5 w. powyżej mka Janowa, uchodzi do Wilii. Długość biegu w pow. nowoaleksandrowskim wynosi około 50, w wiłkomierskim zaś przeszło 150 w. , szeroka od 20 do 25 saż. , przy ujściu zaś do 40 saż. , głęboka od 3 do 8 stóp. Dno ma piaszczyste, brzegi miejscami urwiste, miejscami zaś piaszczyste lub błotniste jak około wsi Świadoście, Ołoty, Polepie i mka Onik Święt Święszki Święciny Świędzieniejowice Święculiszki Święconka Rytele Święckie Święciniki Święta szty. W wielu miejscach występują na nich obnażenia wapienia, mające za podłoże gips. Spławna na wiosnę od jez. Sorty; żeglugę uniemożliwia niski stan wody podczas lata. Dopływy nieznaczne. Ważniejsze z. nich od praw. brzegu Szateksznia, uchodzące do Ś. p. n. Jary, Pelisza, Musza i Stara Siania; od lewego zaś Wiżuna, Onikszta, Wirynta, Cesarka al. Sesarka i Szyrwinta. Przy ujściu rz. S. do Wilii znajduje się rapa Sołupa. 2. S. al. Swiętucha, rzka w pow. rossieńskim, prawy dopł. Niemna pomiędzy Mitwą i Jurą. Wraz z prawym swym dopływem Jotczakielis Jotczakellis stanowi część granicy gub. kowieńskiej od Pruss. Uchodzi do Niemna pod wsią Poświęcie Poświętą. Z Ś. al. Swentupa, rzka w pow. szawelskim, lewy dopływ rzki Dobikinia. 4. Ś. , tak się zowie też rzeka Wyrwita. 5. Ś. , niem. Heiligen Aa, łotew. SzwentAa al. Szwentupe, rzeka przymorska w Kurlandyi, dopływ morza Bałtyckiego. Bierze początek w pow. telszewskim, na płd. zach. od mka Masiady, przy wsi Żałogiry, płynie początkowo w kierunku płn. zach. , poczem przybrawszy od praw. brzegu na granicy Kurlandyi rzkę Łuknię u W. Pola Łukanę, zmienia kierunek na płd. zachodni i do fol. Budendickshof stanowi część granicy pomiędzy gub. kowieńską a kurlandzką, poczem wkracza do Kurlandyi i o 1 1 2 w. od wsi Swenty uchodzi do Bałtyku. Długa około 60 w. , posiada dostateczną głębokość, tak że chodzą po niej barki, zanurzające się na 1 1 2 stopy. Oprócz Łukni i Dorby, biorącej początek na płn. wschód od mka Dorbiany i uchodzącej pod Budendickshof, Ś. przybiera tylko nieznaczne dopływy, między innemi w gubernii kowieńskiej rzkę Pławszynę w pobliżu źródeł i rzkę Judupis przy wsi Stare Impilty. Rzeka Ś. stanowiła dawniej na całej swej przestrzeni granicę gub. wileńskiej część której stanowi dzisiejsza gub. kowieńska od kurlandzkiej. Przy ujściu rzeki znajdował się niegdyś port, dogodniejszy od Połągi, zwany Świętym. Za czasów Jana III Sobieskiego kompania angielska otrzymała pozwolenie na utrzymywanie tu kantoru, który założył w r. 1685 anglik Horst. Port jednak był już wówczas zniszczony. Podług podania bowiem Gustaw Adolf 1625 r. , z poduszczenia kupiectwa rygskiego, przysłał na 9 okrętach kamienie, któremi port zasypany został. J. Krz. Świeta, niem. Schwente, 1653 r. Swięcin i Swięte, wś, pow. złotowski, st. p. i par. kat. Złotowo o 3 4 mili; posiada szkołę ewang. 1klas. 64 dzieci i 2klas. katol. 133 dzieci; 2752 ha 1892 roli or. , 197 łąk, 160 lasu; 1885 r. 188 dm. , 236 dym. , 1328 mk. ; 748 kat. , 571 ew. , 9 żyd. ; na kol. Nową Święte przypada 38 dm. i 259 mk. R. 1732 i 1752 Słownik Geograficzny T. XL Zeszyt 129. dostają niemieccy, sołtysi tutejsi przywileje, z warunkiem obsadzenia miejsc pustych Niemcami. Wieś dzieliła się na część niemiecką i polską, która też miała swego sołtysa ob. Der Kreis Fiatow von Schmitt, str. 279. Wizytacya Jezierskiego z r. 1695 opiewa, że tu było 40 włościan coloni; mesznego dawał każdy żyta po 1 kor. wielkiej miary łobżenickiej, owsa zaś po pół korca; od pustych włók zaś według kontraktu ob. str. 58. Kś. Fr. Swięta Anna 1. wś włośc, pow. noworadomski, gm. Dąbrowa, par. Przyrów odl. 3 w. . Leży przy drodze bitej z Koniecpola do Częstochowy, z odnogą do Kłomnic, ma 25 dm. , 188 mk. , 300 mr. 123 mr. roli; osada karczm. 3 dm. , 5 mk. , 5 mr. St. p. W 1827 r. 14 dm. , 150 mk. 2. Ś. A. , os. klaszt. , pow. częstochowski, gm. i par. Przyrów. Kościół i klasztor pobernardyński, mieszczący obecnie dominikanki; ma 2 dm. , 28 mk. , 18 mr. Za równo wieś jak i osada klasztorna powstały na terytoryum miasta Przyrowa, przy trakcie wiodącym do Częstochowy, na wyniosłości stanowiącej zwykłe miejsce wypoczynku pielgrzymów. W 1606 r. 1609 wzniesiono tu kościół p. w. św. Anny patronki bernardynów, przy którym osadzeni zostali bernardyni. Zapewne poprzednio już musiały istnieć liczne karczmy i kramy dla pielgrzymów. Następnie zaczęły się odbywać targi a nawet jarmarki, zapewne pod osłoną klasztoru, który z tego ciągnął korzyści, podczas gdy mieszczanie Przyrowa ponosili straty ob. Przy rów. Od wezwania kościoła przybrała nazwę osada. Po zniesieniu klasztorubernardyńskiego pomieszczono tu r. 1869 etatowy klasztor dominikanek a wraz z niemi osadzono maryawitki z Częstochowy. W 1882 r. klasztor został zniszczony przez pożar. Obecnie odbudowany. 3. S, A. al. Smardzewice, os. kośc. , pow. opoczyński, gm. Zajączków, par. Smardzewice, odl. od Opoczna 18 w. , ma 4 dm. , 7 mk. , 6 mr. W 1827 r. 2 dm. , 15 mk. Br. Ch. Święta Anna, niem. Annaberg, pow. wielkostrzelecki ob. Anna Swięta, W 1885 r. 164 ha 124 ha roli, 62 dm. , 846 mk. 314 męż. , 532 kob. , w tej liczbie 1 tylko ewang, , reszta rzym. katol. Święta Anna, węg. SzentAnna, wś, w hr. liptowskiem, na granicy pow. orawskiego Węg. , kościół kat. par. , dobra gleba rolna, obszerne lasy jodłowe, 361 mk. Święta Elżbieta, węg. Sz. Erzsebet, wieś z kościołem paraf. , w hr. liptowskiem, pow. mikułowski Węgry. Święta Góra, wyniosłość pod Słomkowem Suchym, w pow. sieradzkim. Święta Góra 1. uroczysko w mście Łucku. 2. Ś. G. , wyniosłość w pobliżu miasteczka Medwina, w pow. kaniowskim. Swięta Święta Góra, wyniosłość należąca do pasma wzgórz otaczających dolinę Bugu na obszarze gm. Czeremoszni, w pow. złoczowskim. Wznieś. 373 mt. npm. Święta Góra 1. niem. Heiligenberg, zwinię ty już folw. do Płochocina należący, w pow. świeckim; istniał jeszcze r. 1782 Zeitschr. des Westpreus. Gesch. Ver. , 1886, str. 211. 2. Ś. G. , wyb. do Krzywin, pow. świecki, dziś nieistniejące. Kś. Fr. Swięta Góra, niem. Heilsberg, miasto pow. na Warmii, ob. Lidzbark Święta Góra, wyniosłość około 200 stóp na obszarze wsi Chylonii, w pow. wejherowskim, odl. około pół mili od brzegu morskiego. Święta Góra, wyniosłość, wznies. 839 st. npm. , na obszarze miasta Pollnów w Pomeranii, pow. Sławiński. Stał tu kościół i odbywały się pobożne pielgrzymki. Święta Góra Gostyńska, w pow. krobskim, ob. Gostyń. Święta Górka, wyniosłość pod Śmiłowiczami, w pow. ihumeńskim, przy gościńcu do Lady, na obszarze wsi WierchLes, obrosła wiekowemi sosnami, w których mnóstwo bar ci; na lewym cyplu góry widnieje kupka ka mieni; pośrodku nich większy z małem zagłę bieniem. Kamienie te są otoczone mnóstwem krzyżów i krzyżyków lub obrazków świę tych. Lud opowiada, że szły tędy trzy Bohorodicy, jedna się zwróciła do Dudzicz, druga do Nowosiołek a trzecia przed odej ściem do Lady miejsce cudowne odpoczy wała na kamieniu największym i zostawiła odciski swej stopy. Lud składa tu kwiaty i stawia krzyże. A. Jel. Święta Helena, folw. do Brodów, w pow. bukowskim, na płd. wschod. wybrzeżu jez. Zgierzynki; ob. Helena t. III, 54. Święta Katarzyna, wś i klasztor, na stokach Łysicy wzn. 1908 st. npm. , szczytu tworzącego kraniec zachodni pasma Łysogór, pow. kielecki, gm. i par. Bodzentyn. Mała ta wioska leży u stóp Łysicy, ze strony zach. , na płd. od wsi Wilkowa, nad strumieniem, będącym jednym ze źródłowych dopływów Czarnej Nidy. W 1827 r. . było tu 4 dm. , 44 mk. , należała do par. Wzdół. Wznies. wsi wynosi zapewne około 930 st. Krajno u płd. podnóża Łysicy wzn. 924 st. . Klasztor bernardynek z kościołem stoją na stokach Łysicy, niedaleko szczytu. Zdaje się, że obszar Łysicy należał do dóbr biskupów krakowskich. U płd. stoku góry leży bowiem Krajno, dawna wieś biskupia. Że zaś przez górę Łysicę prowadziła droga z Kielc do klasztoru św. Krzyża, więc zapewne już w XIV w. biskupi wznieśli tu kapliczkę dla pielgrzymów. Być może iż tu, podobnie jak na Łysej górze, odbywały się w epoce przedchrześciańskiej i później jeszcze obrzędy religijne pogańskie. Według kś. Łętowskiego Katalog biskupów krakow. Jan Rzeszowski 1478, biskup krak. , wystawił tu kościółek pod wezw. św. Katarzyny i osadził przy nim bernardynów około 1478 r. . Według rękopisu benedyktyna Szepińskiego z 1764 r. istniał tu pierwotnie przy kościółku św. Katarzyny osobny dom emerytów, który opat klasztoru świętokrzyskiego Maciej z Pyzdr od 1490 r. nadał w końcu XV w. wraz z kościołem bernardynom, z obowiązkiem, ażeby w większe uroczystości przybywali do św. Krzyża słuchać spowiedzi. Tenże opat zawiązał z całym zakonem bernardyńskim t. zw. filadelfią, t. j. uczestnictwo zasług duchownych Kś. Gacki Benedyk. klasztor na Łysej Górze, str. 84. Ubogi klasztorek niewielu zapewne mieścił zakonników. Gdy w 1817 r. spłonął klasztor bernardynek w Drzewicy opoczyńskie, zakonnicy ustąpili swej górskiej pustelni siostrom, które tu osiadły i dotąd pozostają. W kościele odnowiony 1847 r. znajdują się groby rodziny Broniewskich. Błędne niewątpliwie, z ustnych źródeł czerpane szczegóły podaje o tej miejscowości Połujański Opisanie lasów, t. I, 231. Opis i rysunek kościółka podał Tyg. Illust. r. 1860, II, 587. Br. Ch. Święta Lipa, niem. Heilige Linde, miejscowość, pow. międzyrzecki, tuż pod Pszczewem. Święta Lipka, niem. Heiligelinde, wś kość. , w pow. rastemborskim, st. poczt. Reszel, ma kościół par. kat. dek. reszelski, z cudownym obrazem Matki Boskiej, ściągającym na tutejsze odpusty licznych pielgrzymów z Warmii i Prus. Wś ma 65 dm. , 313 mk. , 147 ha. Leży w malowniczej lesistej okolicy, pomiędzy jeziorami Denau i Werbel. W pobliżu kościoła, na wzgórzu, stoi kolumna około 13 st. wysoka, na której umieszczona wykuta z kamienia lipa i statua Matki Boskiej. Sam kościół, okazała budowla z dwoma wieżami, stoi pomiędzy jeziorami, otoczony wieńcem lip. Ma on 150 st. długości i 75 szerokości. Dokoła galerye z arkadami, 294 st. długie, 190 szerokie. Miejsce to, jak świadczy przywilej w. mistrza Marcina v. Weterhausen z r. 1477, należało do niejakiego Piotra Vogler; ten sprzedał je Janowi Langerbein, któremu w r. 1491 w, mistrz Jan v. Tieffen wydał przywilej świadczący, że już wtedy stała kapliczka, a przy niej kapelan, który jeżeli był z zakonu krzyżaków, to markę bonam marcam czynszu miał pobierać od posesorów gruntu, a jeśli inny ksiądz, to czynsz miał należeć do magistratu w Rastemburgu. Obraz Matki Boskiej zasłynął cudami w początkach XVII w. Niejaki Zadorski wzniósł wtedy kościółek czy też obszerniejszą kaplicę. Ponieważ okoliczna ludność była prze Swięta Święta Góra Święta Marza ważnie protestancką, rozgłos cudownego obrazu rozniósł się po całej Polsce i wywołał gorliwe zainteresowanie się katolików. Pielgrzymowano z odległych stron Rzeczypospolitej do cudownego obrazu, który się pojawił śród ludności przeważnie luterańskiej. Zbierano po całej Polsce składki na wzniesienie kościoła, na co uzyskano pozwolenie u księcia pruskiego, za poparciem króla Zygmunta III. Sam Władysław IV, jako królewicz, odbywa tu pielgrzymkę. Jednocześnie jezuici niemieccy zakładają tu swą misyą i biorą opiekę nad kościółkiem. Z zebranych składek przełożony misy i Marcin Wotte rozpoczął r. 1681 budować okazały kościół na miejscu poprzedniej kaplicy. W tym celu zrównano najprzód część przyległej góry, a następnie, gdy przy kopaniu fundamentu nie można było znaleść stałego gruntu, musiano bić pale, na co poniesiono 1000 dukatów kosztu i ledwie w r. 1688 przystąpiono do położenia węgielnego kamienia, czego dopełnił Michał Radziejowski, bisk. warmiński. Budowę tę prowadzono z niezmiernemi trudami i kosztem za superiorstwa Leonarda Schroetera i Sebastyana Moliera. Już w 1690 r. 8 grudnia postawiono wielki ołtarz, w którym umieszczono relikwie św. Łukasza, Stefana i św. Barbary. Poświęcenia zaś kościoła dopełnił d. 15 sierpnia 1693 r. bisk. Jan Stanisław Zboiński. W dalszym czasie zajmowano się dokończeniem wieź i wewnętrznemi ozdobami do r. 1759. Mejer, na środkowem sklepieniu kościoła odmalował N. M. Pannę w różnych postaciach, t. j. królową aniołów, patryarchów, apostołów, na bocznych sklepieniach obrazy z Pisma świętego i z żywotów sławnych jezuitów. Organy budował w 1721 r. Jozue Mosengel z Królewca. Przy głównym kościele są jeszcze cztery kaplice, a na płaskim między niemi dachu umieszczono 44 figur kamiennych, wyobrażających genealogię Jezusa Chrystusa podług św. Mateusza, dzieło Gerwangera z Tolkemit, którego dłuta są także inne figury na cmentarzu umieszczone. Wspomnione kaplice są fundacyi biskupa Szembeka i kupców Satargusa z Królewca i Dromlera z Mehlsak. Mają tytuły św. Trójcy, Trzech Króli, św. Andrzeja i św. Wojciecha. Jako arcydzieło sztuki kowalskiej widzieć tu można bramę zamykającą cmentarz, z kutego żelaza, którą zrobił Szwarc, kowal z Reszla. Największą przy budowie kościoła położył zasługę kś. Bartłomiej Molier, superior, i wspierający go hojnie sąsiedni proboszcze Schultz z Glockstein i Schroeter z Stanhoppe; ich też portrety, jak i pierwszego fundatora Zadorskiego, do dziś dnia przechowują się w kościele. Do osobliwości tej świątyni należy krucyfiks, umieszczony na ołtarzu Matki Boskiej Bolesnej, dar Zadorskiego. Po kasacie jezuitów król Fryderyk II dozwolił im w swojem państwie zostawać do r. 1780, lecz wówczas ojcowie w ŚwiętejLipce musieli złożyć suknię zakonną i jako księża świeccy objęli zarząd kościoła. Superior Franciszek Ksawery Rymkiewicz, za którego przypadła kasacya, został tu pierwszym proboszczem. Po nim następowali kolejno Jakub Reynigk, Franciszek Marquitan, Joachim von Oppekowski, Kraemer od 1798 1807 r. , a potem proboszczem był Sebastyan Benert do 1814 r. W wojnie 1806 r. ŚwiętaLipka wiele ucierpiała. Rząd pruski chciał zaliczyć ŚwiętąLipkę do kategoryi klasztorów i jako taki suprymować. Przedstawienia, że to miejsce nie było klasztorem, ale tylko domem misyjnym, że okolica potrzebuje misyi i takową swym kosztem utrzyma dla usługi chorych w Starych Prusach, nie odniosły żadnego skutku; dopiero gdy biskup warmiński Józef von Hohenzollern w 1816 r. ustanowił tu parafię, byt kościoła został zapewniony, parafia zaś do dekanatu reszelskiego r. 1817 została przyłączoną. Od roku 1814 1835 był tu proboszczem kś. Józef Samułowicz, a od 1835 1849 dawniejszy dy. rektor seminaryum kś. Witkowski. Jego następcą był kś. Franciszek Krause 1852 r. . W r. i853 był proboszczem kś. Józef Rautenberg. Nabożeństwa odprawiane w ŚwiętejLipce są dobrodziejstwem dla okolicznych Mazurów, gdyż nie mają oni ani szkół, ani kościołów katolickich i duchowni tylko w domach odbywają religijne obrządki. Tysiące więc okolicznych katolików przynajmniej dwa razy do roku bywa w ŚwiętejLipce. Odpusty odbywają się na wszystkie uroczystości N. M. Panny, na św. Piotra i Pawła, św. Józefa, św. Magdalenę, św. Annę, św. Michała i Wszystkich Św. Por. Clagiusa Linda Mariana; Leo Historya Warmii; oraz dzieła Henebergera, Wernera, Mislenty, Arnolda, kś. Hiplera i Kolberga, Na podstawie artykułu Cez. Biernackiego, w Encykl. Orgelbranda. Swiąta Marza, ob. Swiętomarz. Święta Nowa, niem. Neu Schwente, kol. ob. Święta; posiada szkołę ew. 94 dzieci. Święta Rozalia, pow. makowski, gm. Sielc, par. Szelków. Święta Siekierka, niem, Heiligenheil, miasto powiatowe obw. reg. królewieckiej, nad rz. Jarftą, odl. 2 klm. od zat. Fryskiej, w okolicy pagórkowatej, z piaszczystą glebą. W pobliżu znaczne lasy. Miasto ma 902 dm. , 3554 mk. około 200 kat. , 2225 ha, st. drogi żel. , poczt. i tel. Mieszkańcy trudnią się rolnictwem, chowem bydła i koni. Uprawiają przeważnie żyto, jęczmień i owies. Prowadzą te Swiąta mi artykułami znaczny handel z Szląskiem, Saksonią i Berlinem. Wielki młyn miele zboie na eksport mąki do Berlina, Brunświku i Gdańska. Znaczny handel mąką z sąsiedniemi miastami i wsiami. Słyną też tutejsze wyro by tokarskie. Miasto jest siedzibą landrata i władz powiatowych. Nazwa miasta, które prawo miejskie otrzymało r. 1301, ma pocho dzić z czasów, gdy pierwszy biskup warmiń ski Anzelm, szerząc w tych stronach chrześciaństwo, własnoręcznie ściął siekierą świę ty dąb Prusaków. Godło miasta mieści w so bie dwie siekiery na krzyż złożone. Na pieczęci do dziś zatrzymano nazwę civitas sancta. Śwtętosiekierski powiat leży między 54 6 i 54 39 płn. szer. a 37 26 i 38 6 zach. dłg. Graniczy na płn. z zatoką Fryską, na wschodzie z pow. królewieckim i iławkowskim, na płd. z iławkowskim i brunsberskim, na zach. z brunsberskim i zatoką Fryską. Obejmuje 9, 06 mil kw. Ma 2 miasta, do któ rych należy 2559 ha ziemi pod uprawą, 494 łąk, 491 lasów; 112 wsi 41, 675 ha obszaru i to 25, 511 ha pod uprawą, 5602 łąk, 3580 lasów, 113 dóbr i folw. 45, 186 ha obszaru i to 26, 782 ba roli, 4824 łąk, 8529 lasów. Miasta liczyły w 1885 r. 6969 mk. w 1880 r. 6656, w 1875 r. 6555, w 1870 r. 6578; wsi 26, 335 mk. w 1880 r. 26, 170, w 1875 r. 26, 034, w 1870 r. 25, 950; dobra 13, 028 mk. w 1880 r. 13, 653, w 1875 r. 12, 993, w 1870 r. 13, 171. Rzeki w powiecie następujące Pasarjai Banan, Stradik, Fryszing, Jarfta i Omaza. Większych jeziór nie ma. Bitych traktów wiele; przerzynają powiat w róż nych kierunkach na długości około 200 klm. Kolej źelazna królewieckoberlińska przecho dzi przez płn. część powiatu, na przestrzeni 41 klm. Obszaru tego sięgnęła w XV w. kolonizacya polska; dowodem tego nazwy wsi Bartki, Chorzele Korschellen al. Ernstfelde, Chorzelki. Dziś nie ma polskiej ludności. O stosunkach gieologicznych tych stron pisał R. Klebs Die Braunkohlenforraatioń um Heiligenbeil Królewiec, 1881. O przeszło ści dziejowej, Sieniawski Biskupstwo War mińskie str. 131. Ad. N. Święta Skała, pow. wileński, ob. Luycyany. Święta Struga 1. w pow. malborskim, ob. Laski 1. , 2. S. S. , ob. Połom. Święta 1. Wielka, niem. Gr. Schwente, rzka przymorska, w pow. malborskim; wypływa z lasu mątawskiego, przerzyna wielkie Żuławy, przybiera pół mili przed Nowymdworem miano Tugi i uchodzi dwoma ramionami do świeżej zatoki. 2. Ś. Mala, powstaje pod Lichnówkami i łączy się pod Nytychem z Dużą Świętą. SwiętaWoda 1. zaśc. szlach. nad strum. tejże nazwy, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 51 w. od Dzisny, 1 dm. , 4 mk. Była tu kaplica kat. par. Miory. 2. Ś. W. w pow. sokólskim, niedaleko Wasilkowa, wznosił się na wysokiej górze stary drewniany kościółek, w którym była studnia z wodą, słynącą jako cudowna w chorobach, zwłaszcza oczu. W ostatnich latach zbudowano tu murowaną cerkiew. Święta Wola, mko, pow. piński, w 4 okr. pol. łohiszyńskim, gm. w miejscu, par. kat. poprzednio Łohiszyn, obecnie Pińsk o 60 w. , ma około 70 osad, przeszło 600 mk. , zarząd gminy, szkółka wiejska. Cerkiew paroch. p. w. św. Krzyża, wzniesiona w 1794 rprzez hetmana Michała Ogińskiego, który uposażył ją 3 włókami ziemi z poddanymi przed reformą 9 męż. i 16 kob. ; około 1000 parafian. Kaplica na cmentarzu grzebalnym we wsi Mała Hać. Gmina składa się z 8 okręgów starostw wiejskich, ma 386 osad, 2080 włościan płci męz. , nadzielonych 7849 dzies. W skład gminy wchodzą wsi Bobrowiszcze, Dołha, Hać Mała i Wielka, Hlinna, Hoszcze, Kołońsk, Obrowo, Omelna i Planta. Własność niegdyś kn. Dolskich, Wiszniowieckich, Ogińskich, dziś Pusłowskich. Król August II przywilejem z d. 23 list. 1724 r. nadał Ś. W. prawo miejskie oraz targi tygodniowe. A. Jel. Świętajno 1. al. Swiętajny, w dok. Swynteyn i Swyntheyen, jezioro we wsi Skajboty, w pow. olsztyńskim Warmia. Por. Mokiny i Naterki 2. Ś. , jezioro, w pow. oleckowskim, przy wsi t. n. , należy do łańcucha jezior przerzynających powiat z płn. zach. ku płd, wsch. Obszar wynosi 88 ha. Tuż przy nim leży jez. Dworackie. Ob. Gołdopiwa i Kruklińska struga. Świętajno 1. wś, pow. oleckowski, st. p. Dunajki, 174 dm. , 762 mk, 1127 ha. Posią da kościoł par. ewang. ; odbywają się tu targi. Ś. al. Kowale, Dworackie, Herrndorf założo no w r. 1554. W tym samym czasie zape wnie powstały także Dworackie i Herrndorf jako osady osobne, które w r. 1600 mają pol skich mieszkańców. W Ś. mieszkają r. 1719 sami Polacy, i dziś w większej części także, ale już protestanci. Hermdorf dziś niezna ny. Por. Kowale t. IV, 506. 2. Ś. , wś, pow. szczycieński, st, p. Chochół Friedrichs felde; 334 dm. , 1594 mk. , 1953 ha. 3. Ś. , leśn. , tamże, w nadleśn. chocholskiem, 1 dm. , 12 mk. 4. Ś. al. Świętajny, wś, pow. ostródzki, st. p. Olsztynek; 14 dm. , 80 mk. , 201 ha. Ś. al. Świętany, Swenttene istniały już 1448 r. i były w posiadaniu Jakusza. Ad. N. Święte 1. jezioro we wsi Bendzelin Będzielin, w pow. brzezińskim. Wspomniane w dokum, z 1468 r. Należało do sołtystwa w Będziolinie, wsi biskupa kujawskiego Kod. dypl. pol. , II, 533. 2. Ś. , jezioro na obszarze wsi Skępe, w pow. lipnowskim. Należy Swięta Święta Skała Święte Święte Świątek do łańcucha pięciu łączących się z sobą je zior Skępe, święte, Mielno, Czermno i jezioro b. n. pod wsią Wólka. Ma około 60 mr. obsza ru. 8. Ś. , jezioro, w pow. lipnowskim, pod wsią Konotopie, ma około 15 mr. obszaru. Koło jeziora osada Bugaj. 4. Ś. , Jezioro, w pow. sejneńskim, na obszarze wsi ŚwiętoJeziory, ma 15 mr. obszaru. Br. Ch. Święte 1. wś nad rzką Płyćwią, pow. skierniewicki, gm. Skierniewka, par. Maków, leży na zach. od linii dr. żel. warsz. wiedeń. , naprost Płyćwi, ma 257 mk. , 35 mr. dwors. , 1240 mr. włośc. W 1827 r. jedna część wójtowstwo dawne miała 2 dm. , 24 mk. a wieś 18 dm. , 144 mk. Wincenty Kot, arcybiskup gnieźn. , uposażając r. 1446 probostwo w Ma kowie, nadał między innemi dziesięciny z wójtowstwa w Ś. Łany kmiece dawały na stół arcybiskupi. W 1519 r. Jan Łaski, arcyb. zamienił tę dziesięcinę, dającą do 3 grzyw. , z kanonikami łowickiemi, za należące do nich łąki we wsi Wicie, ponieważ kmiecie ze Ś. zwykle wypasali te łąki i ztąd podpadali czę sto klątwie od kanoników. Zastrzega sobie Łaski czynsz z tych łąk po trzy grzyw, rocz nie Łaski, L. B. , II, 280, 530. 2. Ś. , wś i folw. , pow. nieszawski, gm. Straszewo, par. Koneck, odl. 8 w. od Nieszawy; ma 367 mk. W 1827 r. 13 dm. , 179 mk. Na obszarze wsi jezioro. Dobra Ś. składały się w 1885 r. z fol. Ś. i Spoczynek, rozl. mr. 1348 gr. or. i ogr. mr. 793, łąk mr. 126, past. mr. 110, lasu mr. 234, wody mr. 36, nieuż. mr. 49; bud. mur. 14, drewn. 7; płodozm. 7 i 12 pol. , las urządzony, wiatrak, pokłady torfu. Wś Ś. os. 43, mr. 407; wś Lewino os. 9, mr. 48; wś Spoczynek os. 6, mr. 6; wś Umierzyno Żołnowo os. 19, mr. 624. Według reg. pob. pow. brzeskiego z r. 1557 w części Grabskie go było 10 łan. , 6 zagr. , 1 kom. , 2 rzem. ; Mi kołaj świecki miał 3 łany, 1 zagr. ; Jakub Nieszczewski 1 łan; Kacper Święcki 2 łany, 2 zagr. Pawiński, Wielkp. , II, 6. 3. Ś. , kol. nad rs. Wartą, pow. koniński, gm. Kramsk, par. Morzysław, odl. od Konina 16 w. ; ma 40 dm. , 272 mk. W 1827 r. 4 dm. , 90 mk. 4. S. , przyl. dóbr Chajów, pow. sieradzki, 3 dm, 5. Ś. , wś ob. t. IX, 409 w ststwie stężyckiem, mylnie, za Swaty. Br. Ch. Święte 1. Swiatoje, błoto, w pow, grodzieńskim, 15 w. długie, 6 w. szerokie. 2. S. , jezioro, w pow. bobrujskim, w gm. Zamosze, o 1 w. od koryta rz. Swisłoczy, odgraniczającej tu pow. ihumeński; ma około 15 mr. 3. S. , jezioro wśród moczarów, w pow. bobrujskim, w obrębie gm. Stepy, długie przeszło 1 w. , szerokie 1 2 w. 4. Ś. al. Krasne, jezioro na granicy pow. ihumeńskiego i borysowskiego, 1 1 2 w. długie, 1 wiorstę szerokie, w pow. ihumeńskim, w obrębie gm. Bieliczany, w pow. borysowskim zaś, w gm. Hlewin. Ob. Krasne t. IV, 628. 5. Ś. , jezioro w pow. ihumeńskim, ob. Swiecieńskie, 6. S. , małe jezioro, w pow. mozyrskim, o 2 1 2 w. na zach. od wsi Hliniszcze, w obrębie gm. Skryhałowska Słoboda łączy się za pośrednictwem strugi wodnej z rzką Skołodzinką. 7. S. , jezioro w płn. części pow. nowogródzkiego, w pobliżu okolicy szlach. Kolitycze, w gm. Lubcz, ma około 20 mr. Miejscowość nizinnelesista. 8. Ś. , niewielkie jezioro, w pow. rzeczyckim, w pobliżu wsi t. nazw. , w obrębie gminy Horwal. 9. S. , jezioro, w pow. słuckim, w gm. Starobin, w pobliżu drożyny ze wsi Milkowicz do wsi Sakowicz, 1 2 w. długie, 1 4 w. szerokie. 10. Ś. , jezioro, w pow. rohaczewskim, w obrębie gm. Tichinicze, w pobliżu wsi Kołosy. Ma kształt okrągły, zajmuje do 40 dzies. ; brzegi i dno piaszczyste. 11. Ś. , jezioro, w pow. sieńskim, o 1 w. od wsi Zaozerje, w gm. Ulanowi cze. Ma do 2 w. dług. , około 1 w. szer. i zajmuje 100 dzies. przestrzeni. Brzegi błotniste, pokryte lasem; dno bagniste. A. Jel. J. Krz. Święte 1. białorus. Swiatoje, osada, pow. borysowski, ma 6 włók; należy od 1849 r. do Juszkiewiczów. 2. Ś. , wś nad jez. t. n. , pow. rzeczycki, w 4 okr. pol. rzeczyckim, gm. Horwal, par. praw. Swiedzk Swiack, o 1 w. od gośc. poczt bobrujskorzeczyckiego, ma 44 osad; miejscowość. lekko falista, grunta dobre, żytnie. A. Jel. Święte 1. jezioro na obszarze wsi Łebiedyńce, w pow. berdyczowskim. Wypływa z niego rzka Nieciecza dopł. Hujwy. 2. Ś. , jezioro, w pow. kowelskim, jedno z grupy jezior przy ujściu Wiźnicy. Przez jezioro Ś. i Białe przechodzi przekop Biełozierski, łączący Prypeć z kanałem DnieprowskoBugskim. Świątek, jezioro na granicy wsi Gawłów i Krzyżanowice, w pow. bocheńskim. Istniało w XIV w. ob. Kod. Małp. , I, 333. Święte, wś, pow. jarosławski, w urodzajnej równinie, na lew. brzegu Sanu, którego kręty bieg został tu uregulowany. Składa się z 146 dm. , 717 mk. 384 męż. , 402 kob. ; 739 gr. kat. , 16 rz. kat. i 51 izr. Par. rz. kat. w Radymnie o 5 klm. , gr. kat. kapelanią lokalna z drewnianą cerkwią w miejscu. Jest tu szkoła ludowa, założona w r. 1862, a zorganizowana r. 1876, z językiem wykładowym ruskim. Kapelania ma za uposażenie 46 mr. Terytoryum wsi przecina dr. żel. arcyks. Karola Ludwika między stac. Radymnem a Żurawicą. Ś. graniczy na płn. z Zagrodami, przedmieściem Radymna. na zach. z Skołoszowem i Zamojściem a na płd. z Sośnicą. Pos. wiek. Ludgardy hr. Stadnickiej ma, prócz folw, i karczmy, 279 roli, 45 łąk, 3 ogrodu, 8 stawów i moczarów i 2 mr. pod budynkami, ogółem 338 Święte Święte Święte Świete Święte mr. Podatek gruntowy 367, 52 złr. , domowy 22, 10 złr. Pos. mn. ma 1057 roli, 107 łąk i ogr. i 128 mr. pastw. Mac, Święte 1. jezioro, w pow. babimoskim, o 4 klm. na płd. zach. od Kębłowa, około 1 2 klm. długie i szerokie, między Świętnem i jez. Radusz, z którem odpływa do Obry, należało niegdyś do klasztoru oberskiego. 2. Ś. w pow. babimoskim, o 3 klm. na zach. od Kargowy, pod Chwalimiem, spływa do Obrzycy. 3. Ś. , w pow. babimoskim, o 13 klm. na płd. wschód od Kębłowa, pod Osłoninem, w płd. części lasów mochowskich Mochy. 4. Ś. , w pow. bydgoskim, w podliżu Byszewa, ku zach. od Koronowa. W tem jeziorze, jak niesie podanie, znaleziono słynący cuda mi obraz N. M. Panny; ob. Byszewo T, 515. 5. Ś. , w pow. czarnkowskim, bez odpływu, o 9 klm. na płd. wschód od Wielenia, po pra wym brzegu Rudnika czyli Niedźwiadki do pływ Noteci. 6. Ś. al. Białe, BielskoBel sko w r. 1295, jezioro, w pow. gnieźnieńskim, u stóp góry Lechickiej, jednego z pagórków, na którym rozwinęło się Gniezno. Podanie mówi, że z tej góry strącono bożyszcza w głąb jeziora, nad którem stanął kościół św. Krzyża. Zwane było pierwotnie Bielskiem; nadał je z innemi jeziorami w r. 1295 Przemysław II klaryskom gnieźnieńskim Kod. Wielkop. , n. 736. 7. Ś. , w pow. mogilnickim, jedno z je ziór pod Trzemesznem. 8. Ś. , jezioro na ob szarze miasta Piły. Według lustracyi z r. 1564 miało wzdłuż sznurów 26 łokci 30, wszerz sznur. 4 łok. 60, głębokości sąż. 15. Toń niewodowych trzy, są w nim ryby Szczuki, okunie i inne pospolite ryby Lustr. , V, 19; . E. Cal. Świete al. Świetne, posiadłość w pow. mo gilnickim, o 2 klm. na płd. wschód od Trze meszna par. , poczta i st. dr. żel. , ma 7 dm. , 83 mk. 63 kat. , 20 prot. i 227 ha 177 roli, 36 łąk. Zachodzący pod r. 1396 kanonik gnleźn. Krzesław de Swanthe Kod. Wiel kop. , n. 197 miał ztąd pochodzić. Reg. pob. z r. 1580 1620 nie wykazują tej osady. W XVIII w. była własnością klasztoru trzemeszyńskiego, który ją przeznaczył na utrzy manie szkoły i szpitala w Trzemesznie. Fun dacya ta istniała jeszcze w r. 1830; później, za przyczynieniem się rządu pruskiego, prze szło Ś. w ręce prywatne. Około r. 1870 po siadał je Jakub Koszutski. E. Cal. Święte 1. jezioro pod Nowymdworem, pow. lubawski, należało do bisk. chełmińskich oh. Woelky Urk. d. Bist. Culm. , str. 922. R. 1578 nadaje bisk. Piotr Kostka jezioro to Danielowi Plemięckiemu z prawem rybołówstwa tamże. 2. Ś. , jezioro pod Serockiem ob. Jasieniec, III, 475. 3. Ś. , część rowu między M. Mątwami a Pogorzałą Wsią, w pow. malborskim. Jest tu zbiornik wody, na 20 stóp głębokiej, którą wedle podania ludu przechodziła błogosławiona Dorota z W. Mątew suchą nogą ob. Pielgrzym, 1879, Nr 7. Święte, niem. Schwenten, dok. Swenten, Hennyngesdorff, Hennigisdorf, Henningisdorf, Svente, około 1400 Heiligsdorf, Hoenigsdorf, dobra ryc. z kościoł. paraf. katol. , pow. grudziądzki, st. p. Goczałki o 2, 5 klm. , razem z plebanką 3 dm. , 52 mk. , 605 ha 457 roli orn. , 40 łąk, 8 lasu; 1885 r. 14 dm. , 40 dym. , 231 mk. 177 kat. , 54 ew. . Szkoła 3 klas. symultanna 220 dz. i 2 naucz. . Kościół p. w. św. Barbary, patronatu prywatnego; parafia dekan. łasiński liczyła 1867 r. 1150 dusz, 1889 zaś 1347. W skład paraf. wchodzą Święte, Huta, Kozłowo, Krzywki, Lesaenwalde, Nowy Folwark, Wałdówko, Szałasy, Babki, Dohnastaedt, Goczałki, Osówko, Tymawa, M. Tymawa, Bellingswalde, Goryń, Kisielice, Spikera, Wałdowo, Sobiewola i Limża. Ś. istniało już przed przybyciem krzyżaków i wzięło według legendy ztąd swą nazwę, że tutejsi mieszkańcy, jako gorliwi chrześcianie, ponieśli śmierć męczeńską z rąk pogan. Kiedy krzyżacy na dworskiem pierwotnie polu założyli tu wieś nową, zatrzymał dwór swoje starodawne miano, wś zaś wzięła od swego osadzcy Henninga nazwę Hennyngesdorf. Ale nazwa ta nie przyjęła się u ludu ob. Kętrzyński O narod. pol. , str. 98. Dlatego już za czasów w. m. Pawła z Russdorf 1422 41 wraca nazwa Święte. Po raz pierwszy wspomina je r. 1314 przywilej w. m. Karola z Trewiru, wystawiony dla Łasina. R. 1366 odnawia w. m. Winrich z Kniprody przywilej wsi, mającej obejmować razem z torfiskami 101 włók i 11 mr. Granice stanowią Wałdowo, Szonowo, Łasin i Rogoźno. Sołtys posiada 7 włók wolnych na prawie chełm. i pobiera 1 3 kar sądowych, 2 3 zaś zakon. Proboszcz ma 6 wolnych włók; resztę włók posiadają mieszkańcy także na prawie chełm. dziedzicznie, mają jednak co rok na św. Marcin czynszować po pół grzywny i 2 kury. Gdyby się wykazało więcej lub mniej włók, to zastosuje się do tego i czynsz. Dan w Rogoźnie, do którego to komturstwa, względnie wójtowstwa, Ś. należało. R. 1369 nadaje wójt rogoziński Jan V. Wichholz sołtysowi w Honnyngsdorf 13 1 2 mr. w lesie jako dodatek do sądów. R. 1376 zachodzi Jeske v. Swenten, t. j. Jaśko ze Świętego Kętrz. , 1. c. , 124. Krzyżackie księgi szkodowe z r. 1414 opiewają, że wś poniosła szkodę na 2226 grzyw. , nadto zginęło 3 ludzi. Księga czynszowa z r. 1435 wykazuje 99 włók, z których sołtys posiada 7, a prob. 6 wolnych; czynszowych było 88, nadto karczma. R. 1442 było tu 101 włók; 7 sołeckich, 6 proboszcz. , 22 pustych. R. 1454 Święte Święte Święte Świateł Świątepole Święte Wielkie występuje Jocusch v. Swenten, t. j. Jakusz ze Świętego Kętrz. , 1. c. R. 1599 nabywa 8. i Wałdówko wdowa po staroście radzyńskim Hugonie Dąbrowskim, Katarzyna z Działyńskich od spadkobierców po Mik. Kostce de Szembek. Około r. 1667 dzierży dobra Jan Dąbrowski, przed nim ojciec jego Feliks. Wizytator Strzesz znalazł ta kościół zburzony, nie wie czy był parafialnym czy tylko kaplicą; z fundamentów wnosi, że był murowany. Nad jeziorem leżał cmentarz. Opowiadano, że kościół miał tytuł św. Barbary i że do prob. należały 4 wł. ale nikt nie umiał oznaczyć ich granic. Na miejscu kościoła stał krzyż wysoki ob. str. 489. Już wówczas włóki wiejskie zamieniono na dworskie. Według taryfy za symplę płaciło S. 12 gr. R. 1722 był dziedzicem Kozłowski, który się zobowiązał za tak długo używaną rolę plebańską prob. w Łasinie płacić rocznie 60 fl. Jego syn Wacław K. , dziedzic na Ś. i Goczałkach, prosił biskupa o proboszcza, wyznaczył dla niego 4 włóki, po części chróstem zarosłe, wystawił r. 1736 kościół w pruski mur i postawił plebanią. Pierwszym prob. był Adempski, który r. 1733 został instytuowany. Po Kozłowskim objął dobra tutejsze około r. 1741 chełmiński sędzia ziemski Adam Kosowski. Jemu to wytoczył pomieniony prob. proces o resztę włók zabranych i wygrał go, tak że probostwo znów obejmowało 6 wł. jak opiewa przywilej krzyżacki z r. 1366; Bo paraf. należało wówczas 6 włościan na Świętem Polu, 8 w Krzywce, 6 w Wałdówku, 2 w Józefowie, oprócz tego 5 zagrod, w Lessenwalde. R. 1777 należały do tutejszego klucza Święte, Huta, Kozłowo, Krzywka i Wałdówko, razem 89 włók 6 1 2 morgi, między temi 20 mr. łąk, 20 wł. lasu, ogród warzywny i owocowy o 3 morgach, jez. o 9 morgach, pustkowie Szałasy o 1 wł. i 24 morgach, karczma, wiatrak, nadto sądownictwo, prawo polowania, warzenia piwa i patronat nad kościołem. S. samo obejmowało 57 wł. i 6 1 2 morgów i przynosiło wraz z lasem i ogrodem 596 tal. 88 gr. czystego dochodu. R. 1786 posiadał Ś. i jego t. z. kolonie Franciszek Leski. Tegoż r. nabył je drogą subhasty Karol Ferdynand v. Gersdorff za 20200 tal ob. Gesch. d. Graud. Kr. v. Froehlich, str. 308 311. Kś. Fr. Święte, niem. Swante, dobra w Pomeranii, pow. słupski, st. p. Dębno o 7 klm. odl, 300. ha, 3 dm. , 5 dym. , 18 mk. , 17 ew. , 1 kat. Świątepole, ob. Marynowy. Świateł 1. Wielkie, niem. Gr. Schwenten, dok. 1470 Schwenthen, 1533 Szwante, 1558 Swyete, folw. szlach. i wś z młynem nad rz. Mątawą i jeziorem Święte, pow. świecki, st. p. i paraf. kat. w świeciu. We wsi kościół ewang. , filia Grupy, kościół filialny katol. w Sartawicach. Fol. i młyn należą do Sartawic. W 1885 r. było 18 dm. , 33 dym. , 155 mk, 11 kat. , 137 ew. , 2 dyssyd. , 5 żydów. R. 1470 sprzedają Gabryel v. der Lawne, Michał t. Wulckow i pani v. Marsen z Marsów i jej syn Andrzej Sthueem młyn w Ś. Wawrzyńcowi Neumann na prawie chełm. za 49 grzyw. R. 1533 nabywa jedną część dóbr Jan Kopicki od brata. Inny dział nabył r. 1558 od Rafała Kosa ssta prabucki Franciszek Żelisławski v. Zelislaw, który już r. 1565 nabył tu młyn za 200, grz. Od r. 1589 98 posiadają dobra Michał Żelisławski i żona jego Estera Bażyńska i razem z nimi od 1583 1649 Bąkowski. W 1668 r. wskutek banicyi Wierzbowskiego, ówczesnego dziedzica, król nadaje Ś. Stanisławowi Kadłubowskiemu. R. 1676 posiada je Piotr de Pilca Koryziński razem ze Sartawicami. R. 1662 było w Ś. tylko 40 mr. pod pługiem; mieszkał tylko 1 kowal, 1 zdun i 3 mk, R. 1676 liczyły obie wsi Ś. Małe i Wielkie 67 mk. Dzierżawcą był Grzegorz Korzeniecki; między mieszkańcami przeważają niemieckie nazwiska; Jan Mask, Matthis Tepper, Stefan Fircha, Zacharyasz Kerber, Joachim Rahn, Marcin Hirsch, Chrystyan Wegner i inne. R. 1686 wszyscy mieszkańcy są akatolicy. R. 1773 był dzierżawcą W. Świętego Prusak, wś obejmowała 10 wł. chełm. i 7 mr. w ręku włościan, 32 dym. i 134 kat. i ew. mk. , pomiędzy nimi 10 gburów na dzierżawie siedzących, 5 zagród. , 2 rzemieśl. , 2 handlarzy i 1 naucz. Paraf. ew. została tu urządzona r. 1804; nabożeństwo miało się odbywać co trzecią niedzielę. Kasa kościelna pobierała dziesięciny i dochody za ławki i ze dzwonka; ztąd otrzymywał pastor 50 talar. , zakrystyan 16 tal. ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ter. , 1886, str. 308. 2. ; Ś. Małe, niem. Klein Schwenten, wś szlach. nad Jez. t. n. należąca do majoratu sartawickiego, pow. świecki, st. pocz. Grupa, paraf. katol. świecie. W 1885 r. 16 dm. , 18 dym. , 86 mk. , 1 katol. , 85 ewang. , szkoła ewang. R. 1773 obejmowały dobra i wś 8 włók gbur. , 16 dym. , 81 ew. mk. , między nimi 7 gbur. na dzierżawie. Dawniej istniał kośc. par. katol. , patronatu prywatnego, pierwotnie p. w. św. Barbary, w XVII w. zamieniono na tytuł św. Wojciecha. Wizyt. Rozdrażewskiego z końca XVI w. opiewa, że kościół był w pruski mur stawiany, miał kruchtę i zakrystyą i kryty był dachówką; wnętrze zdobiły 3 ołtarze. Dzwonnica z 2 dzwonami stała osobno na cmentarzu. Do paraf, należał kościół filial. w Sartawicach i wioski M. i W. Święte, Bratwin, Marzy, Stwolno i Stwolinko. Proboszczem był r. 1580 Marcin z Dobrzynia; po nim jakiś inny, już apostata, który dla tego uchodzić musiał. Około r. 1590 przebywa pro Święte Świętochłowice boszcz przy kościele w Sartawicach, dokąd i parafianie przychodzili. W następnych cza sach został kościół w Świętem jako filialny przyłączony do Świecia. Co się tyczy włók w świętem, to było ich przynajmniej dwie, ale podówczas już zabrano je do folwarku. O ko ściele pisze r. 1686 wizytator Albinowski In statu suo miserrimo clamat haec ecclesia indies casura Miseremini mei ob. pag. 69. Około r. 1686 wytoczył kś. Dolecki, proboszcz w Ś. i zarazem dziekan świecki, proces o włó ki; r. 1693 dekretuje trybunał piotrkowski, ażeby dziedzic Stanisław Tuczyński bez zwłocznie oddał kościołowi zabrane 2 włóki w Świętem. Dekret ten jednak nie został wy konany. Dnia 29 maja 1724 rozporządza bisk. kujawski, aby wszystkie należytości kościo łowi tutejszemu zostały przywrócone, a r. 1725 przyłącza do nowo erygowanej parafii Święte M. i D. i młyn Kościelne, Stare i N. Marzy i Mniszek. Ale już r. 1745 kościół nie ma roli ani łąki, ani miejsca, gdzieby za jechał prob. ze Świecia, który często przyby wał z nabożeństwem. Nieraz też własnym ko sztem proboszczowie naprawiali kościół, jak to uczynił kś. Bolecki, który go po spusto szeniu przez Szwedów w r. 1688 z gruntu odnowił. R. 1758 prezentuje dziedzic na pro bostwo Jana Naurzyckiego. R. 1760 istnieje tu znów odnowiony i w paramenta zaopatrzony kościół, z osobną dzwonnicą i ogrodzonym cmentarzem. W naszem stuleciu około r. 1828 kościół stał jeszcze, ale już bardzo podupadł. W r. 1835 kościół rozebrano. Nieliczne pozo stałe ruchomości darowano sąsiednim para fiom, ołtarz i ambonę kościołowi w Lubiewie, organy już dawniej były wzięte do Serocka. Gminę kościelną w Ś. zupełnie rozwiązano i przyłączono do kość. filialnego w Sartawicach ob. Utracone Kościoły p. kś. Fankidejskiego, str. 276. Kś. Fr. Święte, jezioro na pruskich Mazurach, w pow. ostródzkim, ob. Kurki 3. Świętego Ducha Probostwo, wś włość, nad rz. Rypienicą, pow. rypiński, gm. Starerypin, par. Rypin, 2 osady, 10 dm. , 54 mk. , 9 mr. gruntu. Kaplica i karczma. Świętego Jerzego, góra, ob. Spiska So bota. Świętego Marcina, góra, wyniosłość z okopami szwedzkiemi, panująca nad miastem Tarnowem w Galicyi. ŚwięteMiejsce 1. al. Bartny Borek, os. we wsi Bartniki, pow. przasnyski, gm. Karwacz, par. Przasnysz odl. o 6 w. , ma kaplicę, karczmę, 2 dm. , 25 mk. , 19 mr. W 1827 r. 1 dm. , 15 mk. Ludność okoliczna uważa to miejsce za święte. 2. Ś. M. , tak lud okoliczny nazywa polankę wśród lasów sosnowych, nad brzegiem rz. Rospudy, tuż przy ujściu do niej wód jeziora Jałowe, w pow; suwalskim. Według podania, lat kilkanaście temu, dziewczynie pasącej bydło ukazała się tu, na odosobnionym dębie, Najśw. Panna. Na wieść o cudzie tłumy pobożnych zaczęły odwiedzać to ustronie. Gajowy rozgniewany, iż przychodnie niszczą drzewka i wydeptują łąki, ściął ów dąb i wrzucił do rzeki. Lecz pomimo silnego prądu rozłożyste konary leżały nieruchomie, dopóki lud, uważając to za nowy dowód cudu, nie wyjął ze czcią i nie spalił. Na pniu świętego dębu, dotychczas widocznym, postawiono krzyż, a lud corocznie w dniu św. Jana licznie się tu zgromadza. M. R. Witan. Świętki 1. pustka, pow. sieradzki, gm. i par, Klonowa, ma 6 dm. Należy do obszaru Klonowy. 2. Ś. al. Święszki, pow. szczuczyński, gm. Grabowo, par. Lachowo. 3. Ś. Wertyce, wś, pow. łomżyński, gm. Chlebiotki, par. Rutki. Wspominana w dokum. z XVII w. gniazdo Świecińskich Gloger, Ziemia łomż. W 1827 r. byłe 7 dm. , 42 mk. Świętmujskie, jezioro w Kurlandyi, ob, Swenten, Świętne, wś i os. leś. nad jez. Marszewskiem i Suszewskiem, pow. słupecki, gm. Wilcza Góra, par. Wilczyn, odl. od Słupcy w. 24; wś ma 17 dm. , 115 mk. ; os. leś i straży pogr. 1 dm. , 6 mk. W 1827 r. 8 dm. , 40 mk. Świętne, niem. Schwenten, wś z kościołem prot. i drobne osady, w pow. babimoskim, o 5 klm. na płd. od Kębłowa par. katol. , wśród kanałów Obry, na drodze do Konotopia szląskiego; szkoła, par. prot. i poczta w miejscu, st. dr. żel. w Wolsztynie o 12 klm. Par. prot. liczyła w r. 1860 w 12 os. 1533 dusz, obok 4750 katol. Przy schyłku zeszłego wieku na leżało Ś. do Bielińskich na Kębłowie, później do króla holenderskiego. Wś, tworząca odrę bną gminę, ma 108 dm. , 702 mk. 65 katol. , 637 protest. i 837 ha 612 roli, 51 łąk, 81 lasu. Drobne osady wchodzą w skład okr. dwor. Mochy. Są to dwie leśniczówki, nad leśnictwo, piła i folwark, ogółem 15 dm. , 95 mk. E. Cal. ŚwiętnyDąb, folw. dóbr Janów, w pow. częstochowskim. Świetobrość, żmujdz. Szwętibrestis, wś kość. zwana mkiem, nad Niewieżą, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , o 66 w. od Kowna, w 1859 r. 3 dm. , 26 mk. Posiada kościół kat. p. wez. Przemienienia Pańskiego, z drzewa wzniesiony w 1770 r. przez Zawiszę, filialny opitołocki. Własność dawniej Mleczków, w końcu XVI w. przeszła w posiadanie Zawiszów przez siostrę Jana Konstantego Mleczki. Świętocha, rzeczka w gub. wołyńskiej, dopływ Horynia. Świętochłowice, dawniej Ś. Górne, Średnie, Dolne, niem. Schwientochlowitz ober, mittel i nie Święte Święte Świętego Ducha Świętego Świętego Marcina Miejsce Świętki Świętmujskie Świętne Świętny Dąb Świetobrość Świętocha Jer, 1332 binum Szwentochlovice, 1532 Swentokleu, wś i dobra z os. górniczą, pow. bytomski, par. kat. i ew. w Królewskiej Hucie Koenigshuette, odl. 3 4 mili od Bytomia na płd. , st. dr. żel. górnoszląskiej, z odnogą do Królewskiej Huty, odl. 180 klm. od Wrocławia. Wś ma 163 ha 95 ha roli, 146 dm. , 3818 mk. 164 ew. , 46 żyd. ; dobra 386 ha 345 ha roli, 67 dm. , 1787 mk. 122 ew. , 2 żyd. . St. dr. żel. , na obszarze gminy Hajduk Górny, ma 1 dm. , 24 mk. Szkoła katol, istnieje od 1848 r. Położone w centrze przemysłu górniczego, Ś. mimo ubogiej gleby, dzięki bogactwom mineralnym węgiel, sąsiedztwu z Królewską Hutą i położeniu przy trzech drogach bitych Gliwica Królewska Huta, Królewska Huta Mikołajów i odnoga do huty Antoniew i kolei żel, wzrosły z ubogiej wioski, liczącej jeszcze 1842 r. tylko 791 mk. , na osadę mającą do 6000 mk. Dobra Ś. , złożone z trzech odrębnych części, zostały r. 1790 złączone w jedną całość w ręku Józefa v. Lippa; 1817 r. nabył je Józef Porębski. Od 1828 r. zostają w ręku hr. Henckel v. Donnersmark. Pierwszy z tej rodziny założył w Ś, zaraz po nabyciu hutę żelazną BetlemFalva huette, z dwoma Wielkiemi piecami i pudlingarnią, następnie cegielnią do wyrobu cegły ogniotrwałej. Następnie powstały tu liczne kopalnie węgla najważniejsze Jacobsschacht i Mathilde, od 1857 r. własność Towarz. akcyjnego. Na obsarze Ś. powstały kolonie Pniaki od 1842 oddzielna gmina i Charlottenhof założona przez Porębskiego przed 1828 r. . Br. Ch, Świątochów 1. wś i fol. nad rzką Tarczynką, pow. grójecki, gm. Komorniki, par. Tarczyn, odl. 10 w. od Grójca, 53 w. od Warszawy, ma 128 mk. , W 1827 r. było U dm. , 108 mk. W 1885 r. fol. Swiętochów rozl. mr. 588 gr. or. i ogr. mr. 431, łąk mr. 12, past mr. 3, lasu mr. 127, nieuż. mr. 15. ; bud. mur. 4, z drzewa 12; las nieurządzony Wś Ś. os. 16, mr. 21. 2. Ś. Stary i Ś. Nowy, 1472 r. Swyatkochowo, dwie wsi nad rzką Gołębnicą, pow. węgrowski, gm. Borze, par. Pniewnik. Ś. Stary ma 19 dm. , 138 mk. , 902 mr. ; 8. Nowy 7 dm. , 28 mk, 424 mr. W 1827 r. było 20 dm. , 150 mk. Wś ta wymieniona w ziemi liwskiej w dok. z 1476 r. Kod. Maz. , 272. 3. Ś. Połazie, w spisie z 1827 r. Potazie, pow. węgrowski, ob. Połazie Ś. W 1827 r. było 22 dm. , 166 mk. 4. Ś. Trawy, pow. węgrowski, gm. Borze, par. Pniewnik, ma 27 dm. , 210 mk, 1303 mr. W 1827 r. było 21 dm. , 132 mk. Świętodniówki, pow. niski, ob. . Racławice 1. Swiętojanka, rzeczka, nazwa Białej Hańczy. Swiętojanka al. Swiętojańska, góra pod Grucznem, w pow. świeckim, nad drogą do młyna wiodącą. Znajdowano na niej nieraz kości ludzkie. Ks. Fr, Świętojańsk 1. Wołowicza i Ś. Romanowiecza, wś przy ujściu Hańczy Białej do Niemna, pow. augustowski, gm. Wołowiczowce, par. Teolin, odl. od Augustowa 74 w. , ma 11 dm. , 80 mk. W 1827 r. są dwie części I ma 3 dm. , 19 mk. , IIga 5 dm. , 28 mk. 2. Ś. , wś, pow. sejneński, gm. i par. Kopciowo, odl. od Sejn 38 w. , ma 5 dm. , 26 mk. W 1827 r. było 4 dm. , 18 mk. Świętojańsk, uroczysko, pow. grodzieński, w 5 okr. pol. , gm. Sobolany, o 24 w. od Grodna. Świętojańska Kuźnica, wś nad rz. Czarną Przemszą, pow. będziński, gm. Sulików, 10 dm. , 82 mk. , 10 mr. włośc. Świętojański młyn, niem. Johannismuehle, os, młyn. , w pow. poznańskim, tuż pod Po znaniem, ku wsch. . 0, 6 klm. od bramy war szawskiej, na praw. brz. Cybiny, przypiera do piasków swarzędzkich; par. św. Jana, ma 3 dm, , 41 mk. , 64 ha. Wchodzi w skład okr. wiejs. Komandorya. Tą osadą zdaje się być młyn, który komandor Stanisław Mężyk wy stawił w r. 1566 na Cybinie i na który w r. 1578 Stefan Batory dał przywilej młynarzo wi Gądkowskiemu ob. J. Łukaszewicz, Po znań, I, 246 Około r. 1846 odkrył Fr. Wawrowski pod młynem Ś. ślady śmietnika ku chennego, groby z popielnicami obłożone ka mieniami, tudzież różne przedmioty z żelaza i kamienia ob. Przyjaciel Ludu leszcz. , XIII, 52. E. Cal. Święto Jeziory, wś i fol. , pow. sejneński, gm. i par. Sw. Jeziory, o 3 w. na płd. zachód od jez. Duś, o 30 w. od Sejn, posiada kościół par. drewniany, szkołę początk. , urz. gminny, 41 dm. , 300 mk. W 1827 r. było 37 dm. , 271 mk. Na obszarze folw. małe jeziorko. W 1887 r. fol. Św. Jeziory rozl. mr. 1503 gr. or. i ogr. mr. 592, łąk mr. 238, pastw. mr. 125, lasu mr. 222, w odpadkach mr. 135, przestrzenie sporne mr. 90, nieuż. mr. 51; bud. mur. 4, z drzewa 6; gospodarstwo 4polowe, las nieurządzony, pokłady wapna i torfu. Ś. leżą na krańcu dawnego leśnictwa przełomskiego i zapewne były pierwotnie wsią królewską. W X. VIII w. dobra Ś. składały się z miasteczka t. n. oraz 29 wsi i folw. Należały tytułem zastawu do ks. Dominika Radziwiłła, po nim przeszły na córkę ks. Stefanią Radziwiłłównę. Następnie w drodze procesu, na mocy patentu donacyjnego króla pruskiego z r. 1783, wyrokiem sądu najwyższej instancyi Król. Polskiego z r. 1824, przysądzone Mikołajowi Myszkowskiemu. Do r. 1863 zostawały w ręku Myszkowskich. Następnie rozpadły się na kilkanaście części. Fol. 8. przeszedł na własność Mendla Buraka. Kościół i parafią ery Świętodniówki Świętochów Świątochów Święto Jeziory Świętojański Kuźnica Świętojańska Świętojańsk Swiętojanka gowali około 1605 r. Radziwiłłowie. św. Je ziory par. , dek. sejneński dawniej łożdziejski, 4041 dusz. Św. Jeziory gm. , ma 24063 mr. , 6879 mk. , sąd gm. okr. II i st. p. w os. Łoździeje o 8 w. . W gminie 2 gorzelnie, 2 młyny, cegielnia i wiatrak. W skład gm. wchodzą Awiźańce, Bobry wś i fol. , Bojaryszki, Bokszyszki wś i fol, Buda, Buteluny, Dzikowizna, Gębaszyn, Girajcie wś i fol. Girajtele, Gorciszki, Grykapól, Jachta, Janówka, Jeziorelki, Juryzdyka, Juszkowce, Kamion ka, Kiercieliszki, Komisarowka, Krejsa, Kurdymokszty, Marcinkowizna, Mikicie, Modzeliszki, Morgi, Niemajuny, Nowosady, Ogarynie, Paciogrynda, Piotrowicze, Pobalinie, Ponary wś i fol. , PonaryBuchta, Popiecze, Prepunty, Rymieć, Sokółka, Starościszki, Stejderyszki, Strajgi, Szyłańce, Sławanty, Świętojeziory, Tejzy, Tejzenniki, Uliszki, Wierstominy i Żaliszki. Br. Ch. Świętokamienie, zaśc. włośc, pow. wileński, w 2 okr. pol. , o 39 w. od Wilna, 1 dm. , 11 mk. katol. Świętokrzyska, straż w leśnictwie rządowem Łagów, dzieli się na 8 obrębów i zawiera 7, 466 mr. lasów, niegdyś benedyktyńskich. Świętokrzyska karczma al. Swiętokrzyż, niem. Kreuzkrug, ztąd Krzyska karczma, do Podlesia starościńskiego, w pow. inowrocławskim, o 2 klm. na płn, od Gniewkowa, na trakcie toruńskim; ma 1 dm. i 24 mk. ; dzieląc losy Podlesia, dostała się do t. zw. domeny Inowrocław. Ob. Krzyska karczma. Świętokrzyskie góry, ob. Łysagóra i Łysogóry. O stosunkach geologicznych ob. J. Siemiradzkiego Sprawozdanie z badań geologicznych w zachodniej części gór kieleckosandomierskich z mappą, w Pam. Fizyogr. t; VII, z 1887 r. . Bolesław Getko Wydźga Święto Krzyskie pod względem rolnym Gazeta rolnicza, z 1887 r. , Nr. 5. Świętolipka, ob. SwiętaLipka Swiętomarz, w XV w. Szwyantha marza, wś włośc, pow. iłżecki, gm. Tarczek, par. Świętomarz. Leży o kilka wiorst na wschód od Bodzentyna, tuż przy wsi Tarczek, odl. od Iłży 36 w. , posiada kościół par. murowany, dom schronienia dla 2 starców i kalek fundusz, 21 dm. , 144 mk. , 3 mr. ziemi dwors. , 174 mr. włośc W 1827 r. było 15 dm. , 282 mk. Według Długosza była to osada śród lasów należących do biskupstwa krakowskiego, w pobliżu biskupiego dworca w Tarczku. Pewne dochody z niej biskupi przeznaczyli na uposażenie prepozytury kieleckiej. Niejaki Bogufał Rogala, syn Piotra militis haeredis de Klonow Vladislaviensis dioecesis, będąc proboszczem kieleckim, zaczął budować tu kościółek z kamienia p. w. Matki Boskiej. Śmierć 24 lipca 1367 r. nie dozwoliła mu dokończyć dzieła. Od kościółka przybrała przyległa osada nazwę Świętamarza, używaną przez lud na oznaczenie M. Boskiej. Jeszcze w XV w. kościółek nie był wykończony, zaczętą z kamienia budowlę uzupełniono z drzewa in superficie ligneam. Proboszcz kielecki miał tu 3 zagrodn. z rolą, od których pobierał dziesięcinę. Pleban miejscowy brał dziesięcinę z łanów kmiecych, biskup krakowski zaś pobierał od swych czterech zagr. i karczmy z rolą Lib. Ben. , I, 438, II, 462. Parafia była dość rozległa i obejmowała wsi Świślinę, Szerzawy, Krajków, Radkowice, Bielów, Brzezie, Łomno, Grabków, Jadowniki, Rzepin i Rzepinek. Są to w połowie wsi biskupie a w połowie klasztoru łysogórskiego. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 biskup krakowski płacił tu od 6 zagr. z rolą Pawiński, Małop. , 191. Ś. par. , dek. iłżecki dawniej kunowski 3625 dusz. Br. Ch. Świętomiejsc, ob. Święta Siekierka. Świętoniszki, folw. , pow. kowieński, odl. o 1 2 mili od mka Kiejdany. Świętopietrze 1. przedmieście Przemętu, w pow. babimoskim, na którem stoi kaplica p. w. św. Piotra i Pawła Pawiński, Wielkp. , I, 81. 2. Ś. , role plebańskie, należące do kościoła św. Piotra w Gnieźnie Łaski, Lib. Ben. , I, 17. E. Cal. Świętopol, pow. szawelski, ob. Mejże 5. Świętopołki, wś, pow. kobryński, w 4 okr. pol. , gm. Bezdzież, o 75 w. od Kobrynia. Świętorzecze 1. al. Swistorieczje, wś włośc, pow. trocki, w 4 okr. pol. , gm. Aleksandro wo dawniej Oława, okr. wiejski Gieczełówka, o 5 w. od gminy, 26 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Ejnarowicze. 2. Ś. , zaśc. nad rz. Świętą, pow. wiłkomierski, gm. i par. Wiżuny, o 48 w. od Wiłkomierza. 3. Ś. al. Swiętrzec, wś rządowa, tamże, o 57 w. od Wiłkomierza. Stanowiła niegdyś osobne sstwo, teraz wcielona do Uszpola. W XVIII w. dawała kwarty zł. 408. 4. Ś. , dobra nad rz. Świętą, pow. wiłkomierski, okr. pol. i par. Widziszki, oliw. od Wiłkomierza, gorzelnia i wiatrak 1859 r. , 717 dzies. przestrzeni. Około 1780 r. własność Bartłomieja Dąbrowskiego, następnie Onufrego Kosski, w końcu Grabowskiego, od którego kupił pułkownik von Kramer za 29001 rs. Świętosław 1. wś, pow. włocławski, gm. Śmiłowice, par. Kruszyn, odl. 10 w. od Włocławka, ma 150 mk. W 1827 r. było 11 dm. , 93 mk. Fol. Świętosław w 1884 r. rozl. mr. 479 gr. or. i ogr. mr. 440, łąk mr. 6, lasu mr. 19, nieuż. mr. 14; bud. mur. 2, z drzewa 16. Wś Ś. os. 22, mr. 32; wś Krowice os. 18, mr. 20. Według reg. pob. pow. brzeskiego z r. 1557 wś Ś. , w par. Kruszyna, miała 2 1 2 Swiętomarz Świętokamienie łan. Pawiński, Wielkp. , II, 8. 2. Ś. , w 1564 Zwiethosławie, wś i fol. , pow. lipnowski, gm. i par. Mazowsze, odl. o 21 w. od Lipna, ma 38 dm. , 451 mk W 1827 r. 24 dm. , 291 mk W 1883 r. fol. Świętosław rozl. mr. 1557 gr. or. i ogr. mr. 1039, łąk mr. 84, past. mr. 2, lasu mr. 376, nieuż mr. 56; bud. mur, 5, z drzewa 13; las nieurządzony, pokłady torfu. Wś Ś. os, 65, mr. 390; wś Morgowo os. 24, mr. 412; wś Władysławowo os. 8, mr. 60. Według reg. pobor, z r. 1564 dziedziczyli tu Świętosławscy. Jan Świętosławski płacił od 8 poddanych na całych łanach, 5 zagrodn. i 1 rzem. ; Andrzej od 3 kmieci na łanach i 3 zagrodn. , Sobastyan od 3 km. , 4 zagr. , Jan, zwany Górny, od 4 km. , 3 zagr. , Baltazar od 3 łanów i 1 zagr. Ogółem fl. 11 gr. 23 Pawiński, Wielkp. , I, 320. E. 1789 dziedzic Bonawentura Paprocki wysiewał tu 175 kor. żyta, 5 kor. pszen. , a czynszu brał 1016 złp. Świętosław, przys. Skolego, ob. Swiatosław. Świętosław, niem. Wenzlau, dok. Wenzlow, dobra ryc, pow. chełmiński, st. kol. Chełmża, 10 klm. odl. , par. kat, i st. p. Dzwierzno, 437 ha 343 roli orn. , 36 łąk, 41 lasu; 1885 r. 8 dm. , 28 dym. , 194 mk. , 146 kat. , 48 ew. , mlekarnia. R. 1868 rozkopano tu przypadkowo groby skrzynkowe; w urnie znaleziono zausz nice bronzowe z paciorkami ze szkła błęki tnego i inne drobne rzeczy, na pół w ogniu przetopione, oprócz tego dłuto kamienne ob. Ossowski Objaśn. do mapy Prus Zachodu. , str. 68, Kś. Fr. Świętosławczyk, potok, prawy dopł. Oporu dopł. Stryja. Świętosławice, wś i fol. nad jez. Brdowskiem Długiem, pow. kolski, gm. Lubotyn, par. Brdów, odl. od Koła w. 21; wś ma 5 dm. , 60 mk. ; fol. 6 dm. , 21 mk. W 1827 r. 9 dm. , 87 mk. Według reg. pob. pow. przedeckiego z r. 1557 było 9 łan. , 3 zagr. Zdaje się, że przez pomyłkę te same S. podane są w tychże regestrach w par. Kłótno pow. kowalski, ja ko mające 5 łan. , 4 zagr. Pawiński, Wielkp. , II, 18, 20. Według lustracyi z 1564 r. wś Ś. , w dzierżawie Anny, wdowy po Jerzym Latalskim, kaszt. lędzkim, miała 9 włók Lustr. V, 280. Br. Ch. Swiętoszowice, niem. Schwientoschowitz, wś i dobra, pow. toszeckogliwicki, par. kat. Ziemięcice, ew. Gliwice odl. 1 1 4 mili. Gmina ma 91 ha 83 ha roli, 28 dm. , 267 mk 1 ew. ; dobra 274 ha 154 roli i 103 lasu, 6 dm. , 87 mk 5 ew. . Świętoszówka, wś, pow. skoczowski na Szląsku austr. , par. kat. Grodziec; 260 mr. , 66 dm. , 511 mk. 47 prot. , 505 polaków. Świętów, niem. Wette Polnisch, 1309 Swetonia Polonical, 1371 Swetow Polon. , 1406 r. Dueczswetow, dobra i wś, pow. nissański, par. ew. Nissa, kat. Świętów. W r. 1385 wś miała 104 dm. , 664 mk 2 ew. , 722 ha; dobra 53 ha. We wsi kościół par. katol, szkoła katol. , młyn wodny. Swiętroszeń, niem. Schwentroschine al. Schwenterschine, wś i dobra, pow. mielicki, par. kat. i ew. Mielice. Wś ma 361 ha 217 ha roli, 52 dm. , 425 mk. 419 ew. , 6 katol; dobra 716 ha 212 roli, 374 lasu, 5 dm. , 61 mk. 56 ew. , 5 katol. Świętrzec, ob. Swiętorzecze. Świętucha, ob. Święta 2. Świętupa, rzeczka, lewy dopływ rz. Dobkini dopł. Wenty. prawy dopływ Jesi pod Wejwerami, w Świętupia, rzeczka, dopł. Niemna, uchodzi pow. maryampolskim. Święty. .. ., ob. Swati. Święty al. Swiatoje, zaśc, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Hlewin, ma 3 osady. A. Jel. Święty, potok, dopływ pot. Kłodnicy, na obszarze gm. Nieżuchów, w pow. stryjskim. Święty Duch 1. wś włośc i dobra skarbowe nad rz. Oszmianką, pow. oszmiański, w 1 okr. pol, gm. Polany, okr. wiejski Oszmiana, o 6 w. od gminy a w. od Oszmiany, ma 12 dm. , 178 mk. katol w 1865 r. 60 dusz rewiz. . 2. Ś. D. , przysiołek, tamże, 2 dm. , 18 mk. katol. w 1865 r. 3 dusze rewiz. ; należał do dóbr Sylwestrów, Nowosielskich. Święty Dwór, dobra nad Niemnem, pow. ihumeński, w 1 okr. pol. i par. katol. Uzda, około 373 włók; grunta lekkie, łąki obfite. Własność niegdyś ks. Radziwiłłów, z kolei ks. Wittgensteina, obecnie ks. Hohenlohe. Święty JanJerozoliniski, Villa in territorio ecclesie domus Hospitalis w r. 1238, Villa Sancti Joannie w r. 1580, przedmieście niegdyś Poznania, na wschód od Środki, za bramą warszawską, z kościołem t. n. , ob. Poznań t. VIII, 902 i 909. Reg. poborowe z r. 1580 Pawiński, Wielkp. , I, 43 wykazują tu 2 łany os. , ćwierć roli, 19 zagr. i 3 komor. , tudzież Adama Czarnkowskiego, który wówczas był komandorem maltańskim. Święty Jur, część Gołogór, w pow. złoczowskim. Święty Krzyż, ob. Łysagóra. Święty Krzyż, szczyt górski w dziale Gorców na granicy pow. myślenickiego i nowotarskiego, wzn. 664 mt. ob. Krzyż Święty. Święty Krzyż, nieistniejący już klasztor z kościołem ks. benedyktynów, w pow. słuckim, o 2 1 2 w. na wschód od Nieświeża, fundowany w 1673 r. przez Michała Kazimierza ks. Radziwiłła, podkanclerzego i hetmana litewskiego. Była to fundacya wspaniała, z mu Świętosław Swiętoszowice Swiętroszeń Święty Łazarz Swigajno ru, a w świątyni dużo marmurów grobowych i pamiątek miejscowych. Fundator, oprócz nadań ziemi, zapisał klasztorowi 30, 000 złp. na dobrach swoich. Syn jego ks. Karol Stanisław, dokończywszy zabudowań klasztornych i zabezpieczywszy fundusz onego prawnie, uzyskał aprobatę Stanów Rzpltej w 1690 r. ob. Vol. Leg. , V, fol. 825, tit. Aprobacio. św. Krzyż był uprzywilejowanym cmentarzem Nieświeża; benedyktyni mieli tu piękną bibliotekę; klasztor zniesiony został po 1833 r. , kościół zaś w 30 lat później. A. Jel. Święty Łazarz, niem. SanktLazarus, os. pod Poznaniem, o 1, 3 klm. , przy drodze żel. marchijskopozn. , za wielkim dworcem dróg żelaznych; par. katol. św. Marcin, prot. św. Paweł; poczta na Wildzie i w Poznaniu; 22 dm. , 671 mk. 304 kat. , 366 prot. , 1 żyd i 52 ha 8 roli, 2 łąk. Święty Marcin 1. przedmieście Poznania, z kościołem t. n. , dziś ulica ob. Poznań, t. VIII, 904 i 910. 2. Ś. , kaplica, w pow. odolanowskim, o 5 klm. na płd. wschód od Krotoszyna, przy drodze do Sulmirzyc i Odo lanowa Mapa Chrzanow. . 3. Ś. al. Las Swiętomarciński, w pow. odolanowskim, tuż pod Sulmirzycami. E. Cal. Święty Onufry, ob. Onufry Św. Święty Roch 1. przedmieście Poznania, dziś Miasteczkiem zwane ob. Poznań, t. VIII, . 903 i 912. 2. Ś. Roch, kaplica, w pow. ostrzeszowskim Kępno, par. Olszowa, o 2 klm. na płd. od Podzamcza, przy drodze na Opatów do Szląska, w pobliżu ujścia Niesobu do Prosny. E. Cal. Święty Stanisław, wś, pow. stanisławowski, 24 klm. na płd. od Stanisławowa, 2 klm. na płn. zach. od Halicza sąd pow. , st. kol. , urz. pocz. i tel. . Na płn. zach. , zach. i płd. leży Załukiew, na wsch. i płn. wsch. Halicz. Wzdłuż granicy płn. wsch. płynie Dniestr. Zabudowania wiejskie i klasztor franciszka nów leżą na zach. wzn. 280 mt. . Co do ob szaru to wś tworzy jedną całość z gminą Za łukiew ob. . W r. 1880 było 56 dm. , 347 mk. , 1 dm. , 6 mk. na obsz. dwor. 189 gr. kat. , 146 rz. . kat. , 18 izr. ; 214 Rusinów, 135 Polaków, 4 Niemców. Par. rz. kat. w Halicza, gr. kat. w Załukwi. We wsi klasztor, franciszkanów, niewiadomo kiedy i przez kogo założony. Z przywileju Zygmunta III z d. 5 maja 1596 r. okazuje się, że klasztor ten istniał już po dówczas. Lu. Dz. Święty Wojciech, ob. Wojciechowo, Swiętyszki al. Święciszki, wś, pow. suwalski, gm. Andrzejów, par. Puńsk, odl. od Suwałk 24 w. , ma 6 dm. , 52 mk W 1827 r. 4 dm. , 24 mk. , par. Kalwarya. Świętyszki Wielkie i Ś. Małe, niem. Schwentischken, dwie wsi, pow. stołupiański, st. pocz. Mehlkemen. Leży na obszarze dawnej puszczy Romickiej. W pobliżu góra LasdinKalnis, 738 st. wzn. Ś. Wielkie mają 180 dm. , 775 mk, 518 ha; Ś. Małe 20 dm. , 78 mk. , 68 ha. Przez wieś płynie rzeczka t. n. , uchodząca do Pisy przy wsi Gros Baitschen. Świężyce, w dok. z XIII w. Suencicy, Suensichi, Swinzicze, u Długosza Zwinczicze i Sumszicza, wś włośc. nad rz. Koprzywianką, pow. sandomierski, gm. i pan Koprzywnica, odl. od Sandomierza 17 w. , ma 28 dm. , 209 mk. , 354 mr. W 1827 r. było 20 dm. , 215 mk. Na obszarze wsi jezioro Głasko. W dok. z 1277, 1279 i 1284 występuje Ś. jako posiadłość klasztoru koprzywnickiego Kod. Mał. , I, 109, 123, II, 144 i 155. Zdaje się, że tylko pewna część należała do klasztoru, gdyż właściciele innych części Lasota i Michałko procesują się z klasztorem r, 1369 o łąkę w tej wsi a 1385 r. Wichna generosa domina haeres de Strzezevicze sprzedaje klasztorowi suam hereditatem nuncupatam Swinzicze za 400 grzyw, groszy pragskich Kod. Małop. , III, 61, 235, 359. Według Długosza wś ta należała niegdyś do bisk. krakowskich, zamienioną była z księciem Bolesławem na Złotą i Łojowice. Mikołaj z Bogoryi oddał cząstkę wsi klasztorowi koprzywnickiemu. W połowie XV w. miała 13 łan. km. , które płaciły czynszu po pół grzyw. i jaja a dziesięcinę snopową, wartości 13 grzyw. , dawano klasztorowi koprzywnickiemu Długosz, L. B. , II, 321 i III, 380. W 1578 r. wś Szwinzicza, własność klasztoru, w dzierżawie Hyacynta Młodziejowskiego, ma 10 osad. , 5 łan. , 1 kom. , 2 ubog. Pawiń. , Małop. , 106. Br. Ch. Swigajno 1. wś, pow. ządzborski, st. p. St. Łukta; 14 dm. , 94 mk. , 143 ha. 2, S. al. Schoenfeld, wś, tamże; 84 dm. , 337 mk. , 227 ha. Świgonie, pow. mazowiecki, ob. KłoskiŚ. Świha, rzeczka, dopływ Prypeci, ob. Polesie t. VIII, 537. Świlany, wś włośc, nad rzką Swiłką, pow. święciański, w 3 okr. pol, gm. Hoduciszki, okr. wiejski Stojaciszki, o 21 w. od Święcian, ma 27 dm. , 221 mk. katol. w 1865 r. 89 dusz rewiz. . Świlcza z Kameszynem, wś, w pow. rzeszowskim, w równinie, nad pot. Wesówką, dopł. Mrówli lew. dopł. Wisłoka, 8 klm. na płn. zachód od Rzeszowa. Składa się z dwóch grup chat Świlczy i Kameszyna. Środek wsi przerzyna gościniec murowany z Rzeszowa do Sędziszowa, płn. zaś kraniec wsi, zwany Capówką, tor dr. żel. aro. Karola Ludwika, między stac. Rudna Wielka i Trzciana. Kame8zyn, przedzielony od reszty wsi moczarem, jest zbudowany na praw. brzegu Mrówli. We Swiętyszki wsi znajduj się kościół paraf, drewniany i szkoła ludowa. W samej Świlczy jest 457 dm. i 2193 mk. 1057 męż, 1136 kob. ; w Kameszynie 44 dm. , 193 mk. ; na obszarze wiek. pos. 2 dm, , 35 mk. Co do wyznania jest 2349 rz. kat. i 72 izrael. Pos. większa wynosi 770 mr. i rozpada się na cztery par cele. Największa wynosi 675 mr, , mniejsza 90 mr. ,. dwie inne po 2 mr. Właścicie lami są dwaj izraelici i dwaj włościanie; mniejsza posiadłość ma 7605 mr. roli, 337 mr. łąk i ogr. i 198 mr. pastw. Wieś, zwana także Świńczą, została w r. 1624 zniszczoną przez Tatarów, którzy także spalili kościół, przyczem zaginęły wszelkie nadania, Obecny ko ściół wraz ze szpitalem na 10 ubogich wybu dował w 1630 r. Mikołaj Spytek Ligię za, dziedzic Rzeszowa. Paraf. dyec. przemyska, dek. głogowski obejmuje wsi Rudnę Małą al. Rejteradę, Rogoźnicę, Rudne Wielką i Woliczkę. Wś graniczy na zach. z Woliczką, na płd. z Bełdową i Bzianką, na wsch. z Przybyszowem, a na płn. z Mrówlą. Mac, Świle 1. wś, pow. kowieński. 2. S. , wś, pow. poniewieski, w 4 okr, pol. , o 52 w. od Poniewieża. 3. S. , wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 72 w. od Poniewieża. 4. Ś. , dwór i dobra, pow. szawelski, gm. Szawkiany, o 28 i 29 w. od Szawel. Świlin, strumień, w pow. trockim, ob. KU dzie 2. Świlina, struga przymorska nad zatoką pucką, pow. wejherowski; u jej ujścia leżą dobra ryc. Kolebki. Kś, Fr. Świliniszki, folw. szl. , pow, trocki, w 4 okr. pol. , o 49 w. od Trok, 1 dm. , 62 mk. katol. Świliszki 1 1 i Ś. 2 al. Szczyty, dwa zaśc. nad Swiłą, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Swięciany, okr. wiejski i dobra skarbo we Mile, o 10 w, od gminy, mają 3 dm. 42 mk. katol. i 8 starow. w 1865 r. 9 dusz rewiz. . 2. Ś. , wś nad Wilią, pow. wileński, w 1 okr. pol, , gm. Rzesza, okr. wiejski Ciechanowiszki, o 21 w. od gminy a 18 w, od Wilna, ma 3 dm. , 19 mk, katol. w 1865 r. 4 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Szylany. 3. Ś. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 24 w. od Nowoalaksandrowska, ma 2 dm. ,, 60 dzies. Należy do dworu Dukszty Dowgiałłowej. J. Krz. Świluki 1. wś, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , o 44 w. od Kowna, 2. Ś. , wś i dobra, tamże, o 45 w. od Kowna. 3. Ś. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 58 w. od Nowoalaksandrowska. Świła 1. sioło i wś włośc. nad jeziorem t. nazwy, pow. dzisieński, w 1 okr. poi, gm. Plissa, okr. wiejski i dobra skarbowe Peredoły, o 6 i 7 w, od gminy a 61 w. od Dzisny, mają 37 dm. , 481 mk. prawosł. podług spisu z 1865 r. sioło ma 62, wś zaś 66 dusz rewiz. . Cerkiew paraf. drewniana, p. wezw. Przemienienia Pańskiego, wzniesiona w 1745 r. przez ks. karmelitów z Głębokiego. Par. praw. , dekanatu błahoczynia głębockiego, 1858 wiernych, 2. Ś. , dwór, pow. dzisieński, w 1 okr. pol, gm. Plissa, okr. , wiejski Świta, w 1865 r, własność Miasojedowych. 3. Ś. , dwór, tamże, w t. r. własność Januszkiewiczów. 4. Ś. , dwór, tamże, w t. r. własność Bartoszewiczów. 5. S. , dwór, tamże, w t, r. własność Falkowskich. W 1866 r. wszystkie 4 folw. miały 4 dm. , 39 mk. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Kubaźniki, czy nie Kubeczniki, Kubeczniki Kuboczniki, Miedwiedowo Niedźwiedziewo, Niwie, Nowe Sioło, Nowilci, Snarki i Strypadki, w ogóle 81 dusz rewiz. włośc, uwłaszczonych. 6. Ś. , folw. nad rzką Świłką, pow. święciański, w 3 okr. pol, gm. Melegiany, okr. wiejski Poles, o 30 w. od Święcian, ma 1 dm. , 21 mk. katol; w 1865 r. własność Mackiewiczów. 7. S. , folw. , tamże, w 1865 r. własność Szostaków. Świłanele, wś, pow. kowieński, w 4 okr. pol. ,. o 19 w. od Kowna. Świlaniszki, folw. skarb. i wś włośc. , pow. święciański, w 1 okr. pol, o 10 w. od Święcian, 10 dm. , 130 mk. katol Świłany, wś, pow. kowieński, w 4 okr. pol, o 39 w. od Kowna. Świłele, wś, pow. święciański, w 3 okr. pol, gm. i par. Komaje, okr. wiejski i dobra ks. Druckich Lubeckich Jarzewo, o 18 w. od gminy a 34 w. od Święcian, ma, 7 dm. , 60 mk. katol w 1865 r. 28 dusz rewiz. . Świłka, rzeczka w pow. święciańskim, bierze początek poniżej wsi Daukszyszki, płynie na Milkuny, Akmeniszki, Szwalkuniszki, Bołtyniszki, Wasiuny, Świlany, Świłki, Kowalki, Raściuny, Koczanowszczyznę, Gontowniki, Pietraszuny, Babiany i pod wsią Pieczurki łączy się z rzeczką płynącą przez Melegiany, poczem połączywszy się z trzecią rzką, płynącą przez Hoduciszki, uchodzą do Miadziołki niedaleko jej ujścia. Płynie w licznych zakrętach w kierunku płn. wschd. , długa około 35 w. Świłka, folw. nad rzką Swiłką, pow. święciański, w 3 okr. pol, o 26 w. od Święcian, 1 dm. , U mk. katol Świłołowki, wś, pow. wiłkomierski, gm. Kurkle, o 41 w. od Wiłkomierza. Świłówka, folw. szl nad rzką Kantusią, pow. oszmiański, w 1 okr. pol, o 25 w. od Oszmiany, 1 dm. , 14 mk. katol. Własność Zawadzkich. Świły 1. wś nad rzką Janką, pow. dzisieński, w 2 okr. pol, gm. Jody, okrąg wiejski Judycyn, o 14 w, od gminy a 79 w. od Świłka Świłka Świły Świle Świłołowki Świłówka Świle Świlin Świlina Świliniszki Świliszki Świła Świlaniszki Świłany Świłele Swimbarg Dzisny, ma 7 dm. , 100 mk. prawosł, w 1865 r. 45 dusz rewiz. ; należała do dóbr Ustroń Łopaoińskich. 2. S. zaśc. pryw. nad rzką Miadziołką, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 100 w. od Dzisny, 2 dm. , 21 mk. 3. S. , wś nad rzką Wiszewką, pow. lidzki, w 2 okr. pol, gm. Beniakonio, okr. wiejski i dobra Wagnerów, Sokoleńszczyzna, o 7 w. od gminy, 31 w. od Ejszyszsk a 45 w. od Lidy, ma 11 dm. , 131 mk. katol, w 1865 r. 46 dusz rewiz. . Swimbarg, szczyt górski na obszarze gm. Łuczywny, w hr. spiskiem, pow. tatrzańskim, wzn. 994 mt. Swilia, węg. Szinye, wś, w hr. szaryskiem Węgr. , nad pot. Świnką; kościół katol, par. , 751 mk. Świnak, jezioro, w pow. święciańskim, ob. Olzewo 1. Świnarka, szczyt górski, wzn. 1014 mt. , na obszarze Poharu, w pow. stryjskim. Swinarka al. Świniarka 1. wś nad rucza jem t. n. , uchodzącym pod wsią Wiazówką do Olszany, pow. czerkaski, na pograniczu pow. zwinogródzkiego, w 3 okr. pol. , gm. Chłystunówka, o 65 w. od Czerkass, otoczona od płn. i wschodu starym lasem dębowym, ma 2395 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 1960 mk. prawosł. , 9 katol. , 23 żydów. Po siada cerkiew pod wez. św. Piotra i Pawła, wzniesioną po 1746 r. a w 1854 z gruntu od restaurowaną. Należy do klucza moszniańskiego dóbr ks. Woroncowych. 2. Ś. , wś, pow. humański, w 1 okr. pol. , gm. Oradówka, o 27 w. od Humania, ma 53 mk. 4. Ś. , wś, tamże, w 2 okr. pol. , gm. Babanka, o 21 w. od Humania, ma 703 mk. 5. Ś. , ob. Świniarha, J. Krz, Świniarka, sioło nad rz. Pałą, pow. hadziacki gub. połtawskiej, o 12 w. na płd. wschód od Hadziacza, ma 192 dm. , 1505 mk. , cukrownią. Świnarki i Świnar ob. świniarki i Świ niary, ńwiiiaryn, ob. Świniarzyn. Świncia, jezioro, w pow. trockim, pod wsią Miciuny. Świiicz, niem. Schwintsch dobra szl. na nizinach, pow. gdański górny, st. p. , tel. i kol. Pruszcz 6 kim. odl. , par. kat. św. Wojciech; 464 ha 435 roli orn. , 3 łąk; 1885 r. 13 dm. , 35 dym. , 204 mk. , 112 kat. , 92 ew. , z których na wyb. Źabionkę przypada 2 dm. , 15 mk. , a na Hinterfeld 2 dm. , 20 mk. Szkoła w miejscu 67 dz. ; cegielnia, hodowla bydła rasy amsterdamskiej i owiec na tucz. R. 1888 nabył te dobra na subhaście Hoene z Pępowa za 420, 000 mrk. R. 1321 nadaje w. m. Fryderyk v. Wildeberg dobra Ś. i Straszyn Stanisławowi Skłodowiozowi ob. Dregera odpisy, w Peplinie, str. 49. W gdańskich ta blicach woskowych napotykamy około r. 1400 Mikołaja Niklas ze Świńoza, który jednemu z krewnych wypłaca część jego majątku. R. 1401 skarży Marcin z Pobłocia Wojciecha woiozech ze Świócza o zranienie na drodze publicznej ob. Zeitscb. des Westpr. Gesch. Ver. , XI, str. 18. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacił tu pan Estka od 2 wł. osiadł. , karczmy i ogr. 5 fi. 18 gr. ob. Rocz. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 174. R. 1710 dawał Ś. mesznego 7 korcy żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 147. R. 1782 posiadał dobra tutejsze Piotr Kalsztein, notaryusz malborski. 8. i Żabianka liczyły wówczas 90 mk. wyłącznie kat. ob. Wizyt. Rybińskiego, str. 315. Kś. Fr. Świnczów, fol, pow. olkuski, gm. Cianowice, par. Smardzewice, odl. 25 w. od Olkusza. W 1827 r. było 2 dm. , 13 mk. W 1876 r. rozl. mr. 150 gr. or. i ogr. mr. 117, lasu mr. 27, nieuż. mr. 6; bud. mur. 2, z drzewa 2; płodozm. 9pol. ; las nieurządzony. Świnek, pow. brzeziński, ob. świńsko, Świnia al. Charubin, wś kurpiowska śród błot i lasów, pow. kolneński, gm. i par. Turośl, odl. 21 w. od Kolna, 49 od Łomży, ma 728 mr. obszaru 332 ornej ziemi. W 1802 r. 6 gospod. , 3 chałupnik. , karczma; w 1819 r. 6 rolnik. , 16 chałupnik. , karczma, razem 105 mk. 28 męż. , 28 kob. , 22 syn. i 18 córek młodszych, 3 syn. i 2 cór. starszych nad 10 lat, 3 parob. , 1 dziewka, w tej liczbie 7 żydów; 27 koni, 30 woŁ, 24 krów, 11 jałow. , 23 świń, 30 owiec. Czynsz wynosił 155 złp. 4 gr. , dziesięcina do dworu 81 2 złp. ; chałupnicy płacili po 3 złp. trzydniówki. Nadto cała gromada dawała od chaty 4 garn. żyta, tyleż jęczmienia lub gryki, 10 funt. siana i 1 złp. na utrzymanie proboszcza w Turośli. W 1827 r. 24 dm. , 114 mk. Ś. przytyka do obrębów leśnych Dawin i Budziski. Na Budziskach, strażą Cieciory, znajduje się 806 mr. olszyny; torf, ruda żelazna, cietrzewie. Budziszki znane są pod nazwą błot Kładzie. Niedaleko od Ś. leży os. Czarny Bród. Świnia, ob. Świnna. Świnia, rzeka, w pow. kraśnieńskim gub. smoleńskiej, uchodzi pod miastem Krasne do Merei dopł. Dniepru. Świnia, rzeka, dopływ Raty, powstaje w zach. stronie Skwarzawy nowej, pow. żółkiewskim, i płynie na wschód przez Skwarzawę Nową, wzdłuż granicy Skwarzawy Starej i Mokrotyna do Macoszyna. Tu skręca na płn. , podąża dalej do Soposzyna, gdzie płn. wsch. przyjmuje kierunek i wchodzi do Żółkwi. W mieście tem płynie zrazu w kierunku płn. pomiędzy zabudowaniami, ale w pobliżu gra Świnia Kępa nicy płn, przybiera znowu kierunek płn. wschod. , wchodzi do Wiązowej, gdzie się w staw rozlewa, a wypłynąwszy z niego dąży w tymże kierunku przez Turynkę i wzdłuż granicy Derewni z jednej, a Turynki i Bojańca z drugiej strony. Przyjąwazy ostatecz nie kierunek płn. , przepływa Stanisłówkę i na granicy Wolicy i Dworców wpada do Ra ty, ubiegłszy blisko 50 klm. Od praw. brzegu zasilają ją potoki Rosochy w Mokrotynie i strugi w Turynce i Bojańcu. Z lew. brzegu wpadają potoki w Skwarzawie Starej, w Soposzynie, . Fujna al. Młynówka w Żółkwi i Derewenka zwana też Świnią w górnym a Krywulą w dolnym biegu, z praw. dopł. Bzynką w Derewni. Lu. Lz. Świnia 1. niem. Schweinefliess al. Neugol zerFlm j rzeczka, prawy dopływ Dobrzycy, płynie przez Kesburg i uchodzi na półn. od Wałcza 1 Klaudynowa ob. Powiat wałecki przez Calliera, str. 51. 2. S. , niem. Schweine, rzką w Warmii. Wypływa z jeziora pod Nordenborkiem pow. gierdawski i uchodzi do Ilmy, dopł. Łyny pod Albergą. Lewym dopł. Ś. jest Wichrowa Wicherow. 3. Ś. , prawy dopł. Piły dopł. Głdy, w pow. szczeoinkowskim. Świnia, nazwa środkowej z pomiędzy trzech odnóg, któremi Odra do Bałtyku wpada. Długa 21 klm. Znaczna głębokość pozwala okrętom podchodzić aż pod Szczecin. Nad Ś. znajduje się forteca Swinemuende. Świnia, jezioro pod Czerskiem, pow. choj nicki. Kś. Fr. Świnia Gać, rzeka pod Konarzynami, pow. człuchowski. Swinia Góra al. Starynka, uroczysko, pow. sokólski, w 2 okr, pol. , gm. Nowowola, o 14 w. od Sokółki. Świnia Góra 1. szczyt górski, w pasmie Gorców, na granicy gm. Wilkowisko, w pow. limanowskim. Opływają go potoki Rychlów i Rosocha. Wzn. 652 mt. 2. Ś. G. , szczyt leśny w pow. tarnowskim, na obszarze gm. Zalaeowej, nad pot. Łąckim dopł. Wisłoki, Wzn. 386 mt. npm. Świnia Góra al Pod Swinią Góra, wólka do wsi Szynwałdn, pow. tarnowski, ma 28 dm. i 141 mk. Leży na wschód od Szynwałdu, u stóp lesistego wzgórza 286 mt. npm. , zwa nego świnią górą. Mac. Świnia Grupa, niem. Schweingrube, wieś w Pomezanii, pow. sztumski, st. p. Ryjewo, par. kat. Sztumska Wieś, 354 ha, gleba żyzna; 1885 r. 86 dm. , 54 dym. , 254 mk. , 46 kat. , 135 ew. , 64 dysyd. Sr. Ś. G. niem. Krug Schweingrube, leśn. , tamże; 1885 r. 42 dm. , 352 mk, ; gmina nadleśn. Ryjewo. Kś. Fr. Świnia Kępa, niem. Schweinekampe, wyb. do Groschenkampe, pow. gdański nizinny; 1885 r. 5 dm. , 49 mk. Świnia Krzywda 1. os. młyn. , pow. noworadomski, gm. Masłowice, par. Chełmo, 1 dm. , 7 mk. , 18 mr. W 1827 r. 1 dm. , 9 mk, , 2. Ś. K, wś włośc, pow. opatowski, gm. Malkowice, par. Iwaniska, odl. od Opatowa 13 w. , ma 3 dm. , 19 mk. , 63 mr. W 1827 r. 4 dm. , 18 mk. Świnia Krzywda, wólka do Radgoszczy, pow. dąbrowski, składa się z 28 chat i 141 mk. rz. kat. Na mapie Kumersberga sek. 9 nieoznaczona. Mac. Świnia Poręba, ob. Poręba 18. . Świniaja, ob. Świnna. Świnianka, szczyt górski, na obszarze Mikuliczyna, w pow. nadworniańskim. Wznies, 1121 mt. Ze stoków spływa pot. Poławica, lewy dopływ Prutu. Świniarka 1. al. Ulatówka, rzką, w pow. przasnyskim, bierze początek na obszarze Grabowa w gm. Bugzy Płoskie, płynie pod wsią Grądki i uchodzi do rz. Orzyc dopł. Narwi, we wsi Małowidz, gm. Jednorożec. 2. Ś. , rzką, w pow. nowomińskim; ob. Długa. Świniarka 1. rzką, w pow. bracławskim, lewy dopł. rz. Sobi, do której uchodzi pod Paryówką. Przybiera strugę Długą. 2. Ś. , rzką w gub. kijowskiej, lewy dopł. Irpeni. 3. Ś. , ruczaj, w pow. czerkaskim, płynie od wsi t. n. i pod Wiazówką uchodzi do Olszany. 4. Ś. , struga w gub. kijowskiej, dopływ rz, Bolanki, uchodzącej do Jatrani dopływu Siniuchy. Świniarka 1. al. Luhomirha, wieś, pow. zwinogródzki, ob. Kajetanówka. 2. S. , ob. Świnarka. Świniarka, szczyt górski w Karpatach wschodnich, pow. nadworniańskim, nad pot. Lubizną lewy dopł. Prutu. Wzn. 872 mt. Świniarki 1. dwór niegdyś, pow. gnieźnieński, o 4 klm. na płd. zach. od Łopienna; miał 6 dm. , 96 mk. kat. i 279 ha 268 roli, 2 łąk; ostatnim dziedzicem był Józef Malczewski ob. Świniary. Obecnie siedzą na świniarkach koloniści niemieccy. Za arcyb. Łaskiego L. B. , I, 91 składały się Ś. z łan. kmiec, i dziedzicznych; w r. 1580 był tu 1 łan os. , 1 dwor. i 4 zagr. , a w 1620 r. 1 łan os. , 1 dwor. i 4 zagr. ; dziedzicem był Stanisław Brzeziński; około r. 1793 posiadał Walenty Młodzianowski Ś. z częścią Dobiejewa; później przeszły Ś. i Świniary w ręce Malczewskich. 2. Ś. Huby, ob. Równa. E. Cal, Świniarki, wś, w hr. liptowskiem, ob. Borowe. Świniarnia, os. do Czystobłot, pow. brodnicki, st. p. Kurzętnik, par. kat. Pokrzydowo, Świniarów, wś, pow. konstantynowski, gm. Czuchleby, par, r. 1. Niemojki, r. g. Cho Gór Świnia Świniarów tycze; ma 433 mr. obszaru, 75 dm. , 266 mk. Szkoła początkowa, urząd gminny. W 1827 r. 25 dm. , 207 mk. Ad. Äz. Świniarów al. Świniarzów, 1210 Suinarovo, wś, pow. bocheński, w nizinie praw. brzegu Wisły, u ujścia pot. Drwinki, która tworzy staw, mający 7 mr. obszaru. Na granicy wsi uchodzi Raba do Wisły, tworząc u ujścia ob szerne podmokłe łąki. Nizkie położenie nara ża wś na wylewy Wisły i Raby. S. ma 80 dm. i 428 mk. , 411 rz. kat. a 17 izrael. Pos. wiek. rządowa wynosi 173 roli, 45 łąk, 22 past. , 40 lasu, 7 stawu, 6 nieuż, i 2 mr. pod budowlami, ogółem 295 mr. ; pos. mn. 164 roli, 46 łąk i ogr. , 8 past. i 38 mr. lasu. Wś była królewską; założona wśród puszczy niepołomskiej. Wincenty, bisk. krakowski, nadał 1214 r. dziesięciny ze Ś. klasztorowi w Miechowie Kod. Małop. ; II, 25. Graniczy na zachód z magazynami soli w Sierosławicach, na płd. z Niedarami i Podlesiem. Mac. Swiniarowo, ob. Siniarzewo i Świniarzewo, ŚwiniarskaWólka, wś, pow. węgrowski, gm. Ossówno, par. Wierzbno, ma 24 dm. , 178 mk. , 375 mr, Świniarski, potok, prawy dopływ Kwaczanki, w hr. liptowskiem. Świniarskie Holendry, urzęd. Schweinert Hauland, pow. międzychodzki Skwirzyna, rozłożyły się na praw. brzegu Warty, o 4 klm. na płn. wschód od Skwirzyny, pod Świniarami; par. kat. i poczta w Skwirzynie Schwe rin an der Warthe, par, prot. w Świniarach, st. dr. żel. na Santoku Zantoch o 16 kim. ; mają 29 dm, , 235 mk. 14 kat. , 221 prot. i 633 ha 245 roli, 109 łąk, 62 lasu. Około r. 1793 należały do Stefana Unruga, dziedzica Świniar. F. Cal Świniarsko Z Małą Wsią, r. 1283 Suinarsco, wś, pow. nowosądecki, w równinie, na lewym brzegu Dunajca, dzielącego się tu na trzy ramiona, o 4 3 kim. na płd. zaeh. od Nowego Sącza, u ujścia Trzetrzewinki do Dunajca, składa się z dwóch grup domów. Bliższa miasta jest Mała Wieś. Za Józefa II założono tu na gruntach poklasztornych kolonię niewielką protest, , którą nazwano Hutweide. Kolonia utrzymała się, koloniści jednak spolszczeli a tylko 21 zachowało dotąd luteranizm. Cała osada liczy 84 dm. i 514 mk. , 481 rz. kat. , 21 prot i 12 izr. Narodowość polska. Pos. wiek. funduszu religijnego ma karczmę i 3 mr. gruntu; pos. mn. 569 roli, 11 łąk i ogr. i 145 mr. past. Gleba namulista i przepuszczalna, ponieważ jest osłoniętą od wiatrów, przeto urodzajna. Par. rz. kat. w Nowym Sączu. Starożytna osada, miała w r. 1278 prawdopodobnie dworzec książęcy, tu bowiem wydała ks. Kunegunda przywilej uwalniający mieszczan Sącza od opłaty cła w Korczynie, Opatowcu i Wojniczu Kod. Małop, , I, 114; Kod. Pols. , III, 119; Morawski Sądeczy zna, I, 144. D. 6 lipca 1280 r. , mocą aktu erekcyjnego dla klasztoru klarysek w Starym Sączu wieś Suynarsoo paruum przeszła wraz z innemi 26 wsiami, tworzącemi oprawę św. Kingi, na własność klasztoru Kod. Ma łop. ,. 145, co zatwierdził papież Marcin V bulą 5 lipca 1283 r. W dok. Wacława króla czeskiego z 6 listop. 1292 r. , potwierdzającym nadania św. Kingi, podano nazwę Minor Suinarzczy. Klasztor posiadał tę wieś aż do r. 1785. Nazwa Świniary Małe odnosi się do Małej Wsi, w 1581 r. własności klasztoru są deckiego, dla odróżnienia od części połudn. , wówczas własności biskupa krak. Pierwsza miała 17 łanu kra. , druga 13 półłanków km. i 9 zagród z rolą Pawiński, Małop. , 126. Ś. graniczy na płd. z Podrzyoami, na zachód z Choohorowicami i Szymanowicami, na płn. z By czy cami. Mac, Świniary 1. pow. warszawski, ob. Or ino. 2. Ś 9 dawniej Świnary, wś i folw. , pow. kutnowski, gm. Krzyźanówek, par. Strzegocin, odl. 5 w. od Kutna, mają 12 dm. , 135 mk. W 1827 r. 11 dm. , 82 mk. , par. Łąkoszyn. W 1870 r. fol. Ś. rozl. mr. 391 gr. or i ogr. mr. 300y łąk mr. 20, past. mr. 14, lasu mr. 10, zarośli mr. 38, wody mr. 1, nieuż. mr. 8; bud. drewn. 6; płodozm. 13 pol. Wś Ś. os. 20, mr. 49. Na początku XVI w. były tu same łany folwarczne, dające dziesięcinę pleban, w Strzegocinie Łaski, L. B II, 486. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 siedziało tu kilkunastu drobnych posiadaczy na 10 łanacli Pawiński, Wielkp. , II, 140. 3. Ś, 9 kol. w pobliżu Wisły, pow, gostyński, gm. Czermno, , par. ew. Gombin, ma 23 dm. , 183 mk. ew. , 209 mr. Na obszarze wsi jezioro 6 morgowe, zarybione. Sady owocowe, oprawa buraków cukrowych i wierzby, wyrób sera holenderskiego. W 1827 r. li dm. , 108 mk. , par. Życk, Na początku XVI w. dziedzic Ś. i Życka, Andrzej Życki, zabezpieczył na Ś. 4 grzyw, dla altarył św. Mikołaja przy kollegiacie łowickiej Łaski, L. B. , II, 252. W 1868 r. dobra Ś. składały się z fol. Juliszew, rozl. mr. 93 gr. or i ogr. mr. 50, lasu mr. 40, nieuż. mr. 3. W skład dóbr wchodziły wsi Ś. os. 85, mr. 766; Juliszew os. 12, mr. 156; Sady os. 34, mr. 809; Stokowo os. 6, mr. 90; Wiączemin Niemiecki os. 21, mr. 457; Wiączemin Polski os. 36, mr. 470; wś Nowosiodła os. 48, mr. 449; kol. Bobrza i Popielarka os. 3, mr. 28. ; Kalinowo Kozików 08. 14, mr. 203; Mirowice os. 18, mr. 169. 4. Ś. , wś, folw. i dobra nad rz. Wisłą, na granicy od Galicyi, pow. sandomierskij gm. i par. Łoniów, odl. od Sandomierza 18 w. , mają 103 dm. , 614 mk. W 1827 r. 41 dm. , 375 mk. Dobra S. składały się z fol Ś. , Bogorya i Otoka, rozl. mr. 1028 fol. Ś. gr. or. i ogr. mr. 249, łąk mr. 26, past. mr. 197, lasu mr. 77, nieuż. mr. 420; bud. mur. I, drcwn. 24; fol. Bogorya gr or. i ogr. mr. 325, łąk mr. 67, past. mr. 4, nieuż. mr. 20; budowli drewn. 3; fol. Otoka gr. or. i ogr. mr. 149, łąk mr. 72, past. mr. 5, lasu mr. 13, nieuż. mr. 4; bud. drewn. 3; lasy nieurządzone, pokłady torfu i kamienia budulcowego. W skład dóbr poprzednio wchodziły wsi S. os. 99, mr. 807; Żurawica os. 14, mr. 136; Grabina os. 5, mr. 47; Krowia Góra os. 11, mr. 227; Jasienica os. 17, mr. 304; ob. Prze wo jiik mr. 14; os. Tarnówka mr. 3. Wymienione w dok. z 1360 r. Może z tych Ś. pisał się Rafał 1353 a Prandota 1367 r. Kod. Małop. , III, 88, 141, 212. W połowic XV w. Ś. , w par. Łoniów, były w połowie własnością Dzika li. Doliwa, w drugiej zaś Machowskiego. Folw, łany km. , zagr. , karczmy, płaciły dziesięcinę, wartości 10 grzyw. , pleban, w Laxiiowio Długosz, L. B. , II, 345, 346. W blY S r. Śtan. Gniewonz płaci tu od 7 OH. , ry łanu, 1 ogród. , komor. , 3 ubog. ; Ostafii Dzik, w zastawie od Jakuba Przytuskiego, 12 osad. , 3V4 ł n. , 5 ogr. , 1 komor. , 3 ubog. , 1 roztrucharz; Wojciech Skotnicki od 6 osad. lYa łan. , komor. , ubog. ; Marcin Dzik od 12 osad. , 3 łan. , 6 ogród. , komor. , ubogi Fawiński, Małop. , 167. 5. Ś. Kościelne i Ś. Zlelęckie y s i fol, pow. stopnicki, gm. Pawłów, par. Świniary, odl. 13 w. od Stopnicy, przy drodze z Korczyna do Pacanowa, posiadają kościół par. drewn. , szkołę początkową. W 1827 r. 38 dm. , 306 mk. Fol. Ś. w 1878 r. rozl. mr. 601 gr. or. i ogr. mr. 480, łąk mr. 66, nieuż. mr. 55; bud. mur. 4, drewn. 6; ptodozm. 10 i 11pol. Wś Ś. os. 49, mr. 307. Krekcya kościoła i parafii nieznana. Obecny z r. 1798. W polowie XV w. Ś. mają kościół par. drewniany. Dziedzicom wsi Zakrzewski li. Jelita. Było tu 12 łan. km. , karczmy, zagr. , od których dziesięcinę wartości 10 grz. , dawano pleb. w Szczucinie. Folw. rycerski płacił dzicBięcinę pleb. w Świniaracb. Pleban miał łąkę między strumieniem i Przekopą Długosz, L. B. , ir, 420, 427, 429. Według reg. pobór. pow. wiślickiego z r. 1508 Parchocki płacił pob. 2 grzyw. 12 gr. W r. 1579 Paweł Biechowski miał O osad. , 2 łany, 2 zagr. , 1 komor. , 4 biednych, 1 rzem. ; S. Dembiński 6 osad. , 2 łany, 6 zagr. , 3 kom. , 4 biednych, 8 rzem. ; Sebastyan Sadło 13 osad. , 4V4łi n. , 4 zagr. , 2 kom. , 3 biedn. , 1 rzem. Pawiński, Małop. , 212, 487. R. 1803 Franc. AVodzicki, dziedzic S. , lokował na tej wsi sumę 70, 529 zł. dla ubogich. Następnie właścicielem Ś. był Stanisław lir. Wodzicki, senaSLownik Oeograficzoy T. XL Z B yt VX9. tor i wojewoda król. polskiego, prezes senatu Rzpltej krakowskiej. Dobra jego składały Medyka, Niedźwiedzia, Morawica, Złota, Świniary, Wawrowico, Skrobaczów, Wojutycze Złota ks. , II, 245. kŚ. par. , dek. stopnicki dawniej wiślicki, 2737 dusz. 6. Ś. wś, pow. siedlecki, gm. Skupie, par. Mokobody, ma 44 dm. , 330 mk. 1380 mr. W 1827 r. 40 dm. , 225 mk. 7. Ś, wś i dwa folw. , pow. przasnyski, gm. i par. Krzynowłoga Wielka, odl. 18 w. od Przasnysza, mają 30 dm. , 369 mk. , 1408 mr. W 1827 r. 24 dm. , 150 mk. W 18 J; , r. fol. Ś. lit. A rozl. mr. 714. Wś Ś. os. 2, tnr. 7. Fol. Ś. lit. B rozl. mr. 660 gr. or. i ogr. mr. 266, łąk mr. 72, past. mr. 30, lasu mr. 16, zarośli mr. 276. Wś Ś. os. 10, mr. 72. 8. S. 9 pow. płocki, ob. Chabowo Ś. Br, Ch. Świniary 1. dwór niegdyś, w pow. gnieźnieńskim, o 4 kim. na płn. wschód od Kłecka i o 5 kim. na płd. od Łopienna, na zach. wybrzeżu jeziora, które ciągnie się od Dobiejewa popod Kłecko, naprzeciw Borzątwi; par. i poczta w Kłecku, st. dr. żel. na Mieleszynie 2V2ldm. ; miał 10 dm. , 190 mk. kat. i 592 ha 470 roli, 2 łąk. 9 lasu; ostatnim dziedzicem był Józef Malczewski, który 1887 r. sprzedał Ś. i Świniarki kolonizacyi niemieckiej. Dziś siedzą tam, na poćwiertowanych obszarach dworskich, osadnicy niemieccy. W r. 1396 pisali się dziedzicami Ś. bracia Jan i Piotr Akta gr. Wiolkop. , II, n. 1028; 1493 r. odbyły się działy Ś. ; około r. 1523 składały się S. z łanów km. i dziedzicznych Łaski, L. B. , I, 91 i przyP 1580 należały do Jana Świnarskiego i Jerzego Popowskiego; pierwszy miał IV2 łan. os. i 2 zagr. , a drugi Vi łan. os. i V2 past. , tudzież 6 zagr. ; około r. 1620 Mikołaj Mieliński miał IV3 łan. os. i 4 zagr. Około r. 1793 mieszka tu Maciej Rowiński, 1872 r. p. Bolesława Radońska z Głębokiego, potem Albin, w końcu Józef Malczewscy. 2. Ś. , urzęd. Schweinort, wś z kościołem prot. i dwór, pow. międzychodzki Skwirzyna, o 7 kim. na wsch. płn. od Skwirzyny par. kat. i poczta, na praw. brzegu Warty, na płdwsch. krawędzi lasów świniarskich; par. prot. w miejscu, st. dr. żel. na Santoku Zantooh o 18 kim. Zachodzące w Aktach grodzkich z r. 1394 S. I, n. 1948 mogły też wyrażać inną osadę t. n. ob. E. CalUera Akta grodź, pozn. , str. 111 112. W r. 1580 było w Ś. skwirzyńskich 10 ćwierci roli, 1 łan sołtysi, 10 rybaków, 7 zagród. , komor, i rzemieślnik; około r. 1793 należały Ś. z holendrami do Stefana Unruga. Wś z karczmą Gruenbaum tworzy okrąg, mający 57 dm. , 414 mk. , 9 kat. , 405 prot. i 421 ha 160 roli, 47 łąk, 117 lasu. Par. prot. liczyła r. 1860 w 11 os. 1103 dusz, obok 29 kat. 45 Świniary Dwór z leśniczówką Smolarnią Keilchensee tworzy okrąg mający 5 dm. , 42 mk. 2 kat. , 40 protest. i 5749 ha 135 roli, 43 łąk, 5439 lasu; właścicielem jest Ant. ks. Hohenzollern, przedtem v. Winterfeld. W dworze mieści się urząd stanu cywilnego. Lasy świniarskie sięgają ku płn. do granicy brandenburskiej, a na wschodzie i zachodzie zlewają się z nowodworskiemi i skwirzyńskiemi. E. CaL Świniary, potok, w pow. sądeckim, prawy dopływ Łomnicy. Świniary 1. niem. Schtbeinemj 1330 Swynar, 1341 Świnern 1360 Sweynern wś, pow. wrocławski. Do Ś. należał Neuforwerk. Po siada kościół par. kat. , par. ew. Psary Huenern. Wś ma 133 ha 103 roli, 72 dm. , 489 mk. 149 kat. . Dobra, zwane też Weidenhof, mają 745 ha 433 roli, 183 łąk, 62 lasu, 12 dm. , 202 mk. 58 kat. . Kościół par. istniał już 1348 r. , obecny wzniesiony po pożarze r. 1575. Młyn wodny stał już 1353 r. 2. Ś, Małe, niem. S. Klein, wś, pow. trzebnicki, par. kat. Cerekwica Zirkwitz, ew. Massel, 14 dm. , 114 mk. 12 kat. , młyn wodny. 3. Małe, wś i dobra ryc, pow. kluczborski, par. kat. Świniary Wielkie, ew. Polska Wierzbi ca. W 1861 r. 19 dm. , 149 mk. 42 kat. , 640 mr. 4. Ś Wielkie, niem. S. Gross, 1401 Desertum Sweyner 1410 Wustin Sweinet 1412 Polnischin Sweinern wś i dobra ryc. , pow. kluczborski, kościół kat. należący do par. Włochy Wallendorf, szkoła ew. , par. ew. w Szymonkowie. W 1861 r. 22 dm. , 330 mk. 137 kat. . Dobra ryc. mają 1800 mr. , po kłady torfu; wś ma 1000 mr. Najświeższy urzędowy Gemeinde Lexikon z 1887 r. nie podaje wcale tej gminy zarówno jak i Ś. Ma łych. Opis szczegółowy jednak daje Triest w swem dziele Handbuch Ton Oberschlesien Wrocław, 1865. Być może, iż zosta ły wcielone do innych gmin, lub też otrzy mały świeże niemieckie nazwy, różne cał kiem od pierwotnych. 5. Ś. , niem. Schwinaren, 1496 Sweynem, wś, pow. górski, par. katol, i ewang. Ilerrnstadt; ma 563 ha 382 ha roli, 99 łąk, 47 lasu, 36 dm. , 242 mk. 16 kat. . Br. Ch Swiniarzewo, pow. nieszawski, dziś Siniarzewo ob. . Przemysław, ks. polski, potwierdzając r. 1280 nadanie Mieszka dla klasztoru w Lądzie, wymienia w liczbie wsi Svinarevo Ulanowski Dok. kujaw, , 357. Według reg. pob. pow. brzeskiego ź r. 1557 Makowiecki i Sobiesierski mieli tu 4 łany, 4 zagród. ; pleban 1 łan; Zakrzewscy 3 łany Pawiński, Wielkop. , II, 6. Świlliarzewo, w dok. Świnarzewo i Swynarzeio, osada, niegdyś w pow. nakielskim, w okolicy Mroczy, Więcborka i Koronowa. R. 1386 Ś. płaciło dziesięcinę klasztorowi by szewskiemu. W r. 1374 arcybis. gnieźn. Jan polecił niektórym proboszczom, ażeby ekskomuniko wali mieszkańców S. i innych osad w pow. nakielskim, którzyby nie chcieli płacić dziesięcin klasztorowi; podobne rozpo rządzenie wydał arcyb. Bodzanta z r. 1385; w r. 1377 zachodziły o dziesięcinę z Ö. spo ry, w których występują sołtys miejscowy i Jaśko, dziedzic Wąwełna. W r. 1380 prze szło Ś. na własność cystersów w Łeknie, którym działy swoje na S. darowali Jaśko z Woli, skarbnik kaliski, Jan Izdebka i Mścigniew de Pantkow; zaś r. 1386 opat cyster sów Henryk sprzedał S. klasztorowi by szew skiemu; czynność tę potwierdził kaliski Sędziwoj w r. 1388. R. 1309 opat łekneński Eberhard poświadcza, że odebrał od klasztoru byszewskiego pieniądze za sprzedane mu Ś. Kod. Wielkop. . Około r. 1440 leżałata osada pustkami. E, CaL Świniarzów, ob. Swiniarów, SwiniarzyMj Swinaryn Świniaryn sioło nad błotami źródeł Stochodu, pow. włodzimierski, na pograniczu kowelskiego, na płn. od mka Ozdziutycze. Podług rewizyi zamku łuckiego z 1545 r. należało w połowie do zamku włodzimierskiego, w połowie do łuckiego i nadane było przez króla Aleksandra Piotrowi Manatyczowi, który przekazał je podskarbiemu Bohuszowi. Obowiązane było do utrzymywania jednej horodni w zamku łuckim Jabłonowski, Rewizye, 54 83. Podług reg. pobór. pow. krzemienieckiego z 1570 r. własność Michała Działyńskiego Dzialinsky, który z imion swoich Rzewassek, Swirniaryna sic, Moczulek i z części Cernyewskiej płaci z 33 7 włók, 24 ogrodu, po 2 gr. , 1 i dym. , 4 dworz. , karczmy 12 gr. W 1577 r. w pow. łuckim własność Chwiedory Działyńskiej, ma 14 dym. , 12 ogród. Reg. pob. z 1583 r. wykazują wś Ś. w pow. włodzimierskim, jako własność kn. Aleksandra Prońskiego, stolnika w. ks. litew. , ststy łuckiego, który wniósł 20 fi poboru Jabłonowski, Wołyń, 34, 55, 125. Wchodziła potem w skład ordynacyi Ostrogskich. Ob. Ostróy VII, 687. Świnjasza pow. rudecki, ob. MoBty 3. . winica ob. Swinniea, Swinica wś włośc, nad rz. Zospoją, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , o 80 w. od Wilejki, gm. Łuczaj, 4 dm. , 42 mk. 2 praw. , 40 kat. . Świnice 1, wś włośc, i dobra, pow. błoński, gm. Radziejowice, par. Mszczonów, odl. 24 w. od Błonia, tuż pod Mszczonowem; posiadają fabrykę zapałek oznaczającą za swą siedzibę Mszczonów, młyn wodny, 84 mk. W 1827 r. U dm. , 67 mk. Dobra Ś. Marków składały się w 1885 r. z fol. Józefpol, rozl. mr. 731 gr. or. i ogr. mr. 602, łąk mr. 39, past. mr. 12, lasu mr. 2, w osadach wieozy Świniary Świnice stoozynsz, mr. 44, nieuż, mr. 32; bud. mur, drewn. 16. W skład dóbr wchodziły poprzednio wsi Ś. 08. 9, mr. 139 Józefpol os. mr. 3; Huta Świnicka os. 4, mr. 49; Ługowizna os. 10, mr. 84; Lublinów os. 20, mr. 198; Grabce os. 14, mr. 233; Czekaj os, 8, mr. 105. 2. Ś. , kol. i os. karczm. , pow. rawski, gm. Regnów, par. Rawa; koL ma 5 dm. , 77 mk. , 145 mr. ; karcz. l dm. , 6 mk W 1827 r. 5 dm. , 39 mk. 3. S Kaliskie wś i folw. nad odnogą rz. Prosny, pow, turecki, gm. Goszczanów, par. Chlewo, odl od Turka 30 w. ; wś ma U dm, , 124 mk. ; folw. 7 dm. , 81 mk. W 1827 r. 14 dm. , 155 mk. W 1888 r. fol. Ś. Kaliskie rozl. mr. 581 gr. or. 1 ogr. mr. 445, łąk mr. 31, past. mr. 11, lasu mr. 68 Bieuź. mr. 26; bud. mur. 6, drewn. 14; płodozm. 9pol, las nieurządzony. Wś Ś. os. 21, mr. 81. Na początku XTI w. dziesięcinę pieniężną, po fertonie z łanu, pobiera pleban w Chlewie Łaski, L. B. , II, 61. W 1579 r. Jan Rajski płacił tu od V łanu, 1 komor. , 1 rzemieśl Pawiński, Wielkop. , I, 111, 4. Ś. Warckie, r. 1301 Suencia, w XVI w. iSwijencze, kol, dwie wsi, folw. , os. prob. , pow. turecki, gm. Zelgoszcz, par. Świnice, odl. od Turka w. 32; posiada kościół par. mur. Kol. ma 9 dm. , 55 mk. ; Isza wś 4 dm. , 146 mk; 2ga wś 9 dra. , 147 mk. ; folw. 11 dm. , 229 mk; 08. prob. 1 dm. , 7 mk; ogółem 34 dm. , 584 mk W 1827 r. 17 dra. , 170 mk W 1888 r. fol. Ś. rozl mr. 1193; gr. or. i ogr. mr. 643, łąk mr. 127, past. mr. 14, lasu mr. 264, nieużyt. mr. 70; bud. mur, 15, drewn. 9, las nieurządzony, pokłady torfu, kamienia wapiennego. Wś Ś. 08. 20, mr. 19; wś Głogowiec os. 11, mr. 99. W dok z r. 1301 czytamy in Zpratkovicz in castellanya Spicimiriensi prope Svenciam Kod. Wielkop. , Nr. 838. Wieś ta wedle podania miała być założoną przez Jakuba Świnkę, arcyb, gnieźn. ztąd nazwa Swińcze al Swieńcze, który założył tu około 1300 kościół par. p. w. św. Gotarda. Na początku XVI w. wś jest szlachecką własnością, pleban ma po 2 łany w każdem polu i pobiera dziesięcinę z łanów folw. , kmiecie zaś dają mu tylko kolędę meszne po korcu żyta, karczmawe zaś po groszu. Z łanów kmiecych dziesięcinę, wartości do 4 grzyw. , pobierała kanonia uniejowska, zwana świecką. Gdy kościół drewniany zgorzał r. 1828, przez lat 30 nabożeństwo odprawiało się w tymczasowej kapliczce, dopiero r. 1859 dziedzic Kazimierz Karasowski z pomocą parafian wzniósł murowany kościół, poświęcony p. w. św. Kazimierza Łaski, L. B. , I, 353, 364 i przypisy. W 1562 r. wieś kościelna Swieńcze miała 10 osad. , 3 łany, łan sołtysi i karczmę Pawiński, Wielk, II, 234. Opis i rysunek kościoła podał Tyg. illustr. z 1860 r. t. II, 423. Ś. par. , dek turecki, 1802 dusz. Br. Ch. Świnice Nowe i Stare, w dok. Svinicze, St ynicze, Snynisch, Snynicz Snymeze, Sunymcze posiadłość klasztoru byszowskiogo, między r. 1296 i 1315 Kod. Dyp. Pol, I, 178; IT, 138, 160, 198 i Perlbach Pomm. Urk. , n. 606, 653. Odmienne czytania wydawców budzą wątpliwości co do samej nazwy. Świnicka Huta, wś włośc, pow. błoński, gm. Radziejowice, par. Grodzisk, 24 mk, 47 mr. ob. Śioimce 1. . SwiniCj wś, śród lasów, pow. janowski, gm. i pan Modliborzyce; ma 7 dm. Świnie wś wchodziła w skład ststwa jezierzyskiego, ob. Jezierzyazcze. SwiniCj jezioro pod Czerskiem, pow. chojnicki. Świnie Bagno 1. bagno pod Suminem, pow. lubawski 2. S. B, , pod W. Chełmami, w pow. chojnickim. Świnie Błota, dok. Swiniblota, SwiniaUotay posiadłość klasztoru łeknońskiego, między r. 1211 i 1328, leżała w pobliżu Kopaszyna i Kobylca, na płn. od Wągrowca Kod. Wielk. . Świnie Błota 1. tak zwało się Ostrowite, w pow. kartuskim. R. 1356 zamienił zakon krzyżacki dziedzicowi prawo polskie na magdeburskie ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , VI, 60. R. 1356 nadaje w. mistrz Winrich Y. Kniprode braciom Letanten, Gnyornirowi i Stefanowi i ich spadkobiercom 40 włók w Świnich Błotach, między jeziorami Ostrowitem i Zdunowicami, w których im też udziela rybołówstwo małemi narzędziami ob. Odpisy Dregera w Peplinie, str. 54. 2. Ś. Bj pod Sulęczynem, pow. kartuski. Kś. Fr. Świnie Budy 1. niem. Schweinebude, wś włośc, pow, kościerski, st. p. i par, kat. Skar szewy, 305 ha. W 1885 r. 23 dm. , 29 dym. , 158 mk. , 14 kat. , 144 ew. Lustracya pruska z r. 1772 donosi Schweinsbudo liczy 11 wło ścian i 6 zagr. , między którymi 1 pasterz i 3 rzemieśl, wszyscy ew. ; posiadają 10 włók roli, 2 wł. lasu i 1 wł. nieuż. Na włókę wy siewają 9 korcy żyta, 2 jęczm. , 1 tatarki, 10 owsa, Vä grochu, 4 5 zbierają 3cie ziar no; 9 włók płaci razem 210 tal czynszu. Gott fried Weber zaś płaci od 2 wł. tylko 15 tal, zagłównego 12 tal, hiberny 16 tal 60 gr. ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. ,. XV, str. 154. Mesznego płaciła wś 1710 r. 2 kor, jęczm. i tyleż owsa ob. Wizyt. Szaniawskie go, str. 184. Uwłaszczenie nastąpiło r. 1819. 2. Ś. , niem. Wiesenthal od 1890 r. , leśn. , tamże, 546 ha, 1 dm. , 7 mk. Kś. Fr. Świnie Głowy, niem. Dveüclmmmhoepfe, majętność chełmińska, pow. gdański górny, st. p. Orunia, gm. Maćkowy, par. kat. Św. Wojciech. W 1885 r. 6 dm. , 71 mk. Leży Świnie Góry nad szosą i koleją gdauskotczewską i nad rz. Radunią, 1 milę na płd, od Gdańska. W pobliżu ciągnie się piękny las bukowy, ulubione miejsce wycieczek dla Gdańszczan. Piękny widok ztąd na Tczew, zamek malborski i żyzne niziny. Osada powstała dopiero r. 1597 na obszarze Maćków, należących do bisk. kujawskich. Tegoż roku nadał bisk. Rozdraźewski nową tę osadę na prawie emfiteutycznem Ferberowi, mieszczaninowi gdańskiemu, który płacił 50 zł. kanonu ob. Majątki bisk. przez kś. Kujota, str. 49 i 59. Ferberowie należeli do najbogatszych gdańskich patrycyuszów i piastowali nieraz urząd burmistrzów. Mieli tu oni swój dwór letni, na którym jeszcze dziś widać herb tej familii, trzy świnie głowy, od których poszła nazwa osady. We dworze tym gościł r. 1673 król Jan Sobieski ob. Land u. Leute dos Landkreises Banzig von Brandstaetor, sir. 188. Ks. Fr. Świnie Góry, dok. Suinegon, góry pod Kamieniem, w pow. złotowskim, wymienione przy ograniczeniu zaginionej wsi Mochli, którą jeszcze dziś przypomina jez. Mochla pod Kamieniem ob. P. U. B. y. Perlbach, str. 210. 3Winie Kąty, niem. Borgioinhel posiadłość miasta Brodnicy, pow. brodnicki, st. p. i par. kat. Brodnica o 2 kim. , 1075 ha 7363 roli or. i ogr. , 1485 łąk, 17 52 past. , 0 99 nieuż. , 0 51 wody, młyn, 2 dm, , 25 mk. Posiadacz Szyłakowski. Ks. Fr. Świnie Oko, niem. Eichelsiualde wś, pow. ządzborski, st. p. Baranowo; 20 dm. , 131 mk. , 253 ha. Świniec, dobra nad bezim. rzką, pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. Soleczniki, okr. wiejski Karolinów, o 49 w. od Wilna, 1 dm. , 9 mk. kat. ; własność Sielanko w. Por. BohumiliszTcL Swiniec, właściwie Świędec. , Svencez 1265, Sioenczec 1318, Swacecz i Swaćzecz 1369, Swięcziec 1580 r. , Sivieniec niekiedy Śwince wś, pow. kościański, o 4 kim. na płn. od Krzywinia par. i poczta, na praw. brzegu Obry, wprost Jurkowa; s koła w miejscu, st. dr. żel. w Kościanie i Starem Bojanowie AltBoyen o 14 kim. , 46 dm. , 291 mk. 287 kat, 4 prot. i 493 ha 358 roli, 94, łąk, 14 lasu. Zmiana nazwy Swięciec na Świnice, która powstała przez stopniowe przekształcanie w wymawianiu i pisaniu, wprowadziła w błąd badaczy dokumentów i naprowadzała na Świączyn z pod Książa pow. szremski. W r. . 1265 ks. Bolesław, syn Władysł. Odonicza, wobec opata lubińskiego, kaszt, krzywińskiego i in. nadał wś Ś. Mikołajowi, synowi Koźmy; później dziedziczyli Mikołaj i Mańczo, synowie Jagny, którzy ją darowali klasztorowi lubińskiemu; nadanie to potwierdził Łokietek przywilejem, spisanym pod Pyzdrami w r. 1318; sołtys Maciej posiadał w Ś. 2 łany, które z bratem Jakubem odstąpił klasztorowi; opat Wojciech Pałuka w r. 1369 przeznaczył Jakubowi w dożywocie łan, który poprzednio trzymał pasterz Mikołaj Kod. Wielkop. , u. 413, 1000, 1C09. Sołtysa Macieja i inne oo Piotra, tudzież sędziego poznańskiego Frzecława, który około r. 1366 przysądził klasztorowi Swięciec i Motolewo, wspomina Księga zmarłych klasztoru lubińskiego Pomn. Dziej. PoL, V, 615, 637. W r. 1580 było w Ś. 4V, łan. os. , 2 sołtysie i 2 zagr. B. był własnością benedyktynów lubińskich aż do zniesienia klasztorów; zabijany przez rząd pruski, wcielony został do majętności Jerka. Na obszarze S. wykopano popielnice. F. CaL Śt iniecka Wolą, wś, fol. i dobra, pow. turecki, gra. Wola Świniecka, par. Świniec, odl. 28 w. od Turka. Wś ma 12 dm. , 136 mk. ; fol. 6 dm. , 67 mk. Dobra Ś. Wola składały się w 1874 r. z fol. ; Ś. Wola i Stawiszynek, rozL mr. 815 fol. Ś. Wola gr. or. i ogr. mr. 408, łąk mr. 5, past. mr. 36, lasu mr. 128, nieuż. mr. 18; bud. mur. 3, drewn. 10; płodoz. 10pol. ; fol. Stawiszynek gr. or. i ogr. mr. 106, łąk mr. 61, laau mr. 48, nieuż. mr. 5; bud. mur. 1, drewn. 1; płodozm. 10 pol. , las nieurządzony. Wś S. Wola os. 29, mr. 183; wś Stawiszynek os. 4, mr. 8. W 1552 r. było 9 osad. i lau sołtysi Fawiński, Wielkop. , II, 234. Ś. Wola gmina należy do sądu gm. okr. I we wsi Świnice, st. p. w Gostkowie; ma 7583 mr. obszaru, 293 dm. 28 mur. , 2592 mk. iS winie wo, wś, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. pol. , gm. Werchowicze, o 49 w. od Brześcia. Swiniewo, niem. SchweineSee, jezioro pod Sierakowicami, pow. kartuski. Swinigród, SwmiJiorod, ob. Diwinogród, Swioikierz, kol. i folw. , pow. rawski, gm. Źelechlin, par. Żelechlinek, odl. 20 w, od Rawy, na lewo od drogi z Jeżowa do Ujazdu; kol. ma 26 dm. , 180 mk. , 650 mr. ; folw. 4 dm. , 4 mk. , 267 mr. 257 ziemi or. . W 1827 r. 13 dm. , 132 mk. Na początku XVI w. dziesięcinę z łanów dwor. i kmiec. pobiera pleban w Zelechlinie Łaski, L. B. , II, 326. Br. Ch. Świni Nosek, bagno pod Przytarnią, pow. chojnicki. Swinin, dziś Schioein, wś, w pow. głogowskim. Na akcie z r. 1320 podpisał się Iwaco do Swynyn Kod. Wielkop. , Nr. 1020. Swiniiiski, las, w dolinie Wyrwy, w pow. dobxomilskim. Ob. Ktvaszemna i Łopnszanha. Swiniocha al. Sivinha fol. nad rz. Radomką, pow. radomski, gm. i par. Wolanów, odl. od Radomia 13 w. , ma 2 dm. , 10 mk. , 140 mr. Swiniołuika, Swinohiżka, rzką, w pow. radomyskim, dopływ Teterowa, ob. jj ka. Świniów, wś nad rzką Korzeniówką, pow. konecki, gm. Szydłowiec, par. Wysoka, odł. od Końskich 45 w. , ma 17 dm. , 121 mk. , 306 mr. WJ827r. 15 dm. , 96 mk. Wjołowie XV w. Ś. , w par. Wysoka, własność Świnowskiogo i Zdziechowsklego, miał łany kmiece, z których dziesięcinę płacono klaszt. wąchockiemu. Folw. dawał dziesięcinę pleb. w Wy sokiej Długosz, L. B. , II, 528 i HI, 418. Według x cg. pob. pow. radomskiego z r. 1508 Jan ze Swiniowa płacił 6 gr. W r. 1569 Mo drzewski i Zdziechowski płacą od 2V2 i Proboszcz Handomierski Jaszewski od 2 kom. Pawiński, Małop. , 309, 473. Br. Ch. Świniowice niem Schwinoioitz, r. 1354 Mwiniowitze wś i dobra, pow. toszockogli wioki, par. kat. Wielowieś Langondorf. Wś ma 191 ba 126 roli, 54 dm, , 397 mk. kat. ; dobra 744 lia 633 ha lasu, 4 dm. , 20 mk. 16 kat. , 4 ew. . Obszar dworski należy do dóbr ks, IlohenloheOehringen. ŚwIiiiszczCj jezioro, pow. swięoiańaki, na płn. zach. od jez. Swirskiego, z którom łączy je struga przechodząca przez jez. Głuche. Z płn. końca jeziora wypływa bezim. struga. Świniwchaj rzką, prawy dopł. Dniestrowcgo Seretu, nastaje na granicy Eadyczyna i Ludwikówki, w pow. tarnopolskim, płynie zrazu na wschód, wzdłuż granicy obu tych wsi a potem przez płd. wsch. część Ludwikówki. Tu skręca na płn. , potem wchodzi do Ładyczyna, przybiera kierunek wschodni, a nareszcie płd. wschodni, wchodzi do Warwaryniec w pow. trembowelskim, gdzie wpada do Seretu, ubicgłozy blizko 20 kim. Ze znaczniejszych dopływów zasilają ją od lew. brzegu potoki Knur i Wodawa. Lu. Lz. Świniuchy 1. wś nad prawobocz. dopływem Horynia, pow. krzemieniecki, na płd. zachód od Wiszniowca. Podług reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1583 r. należała do włości andrzejowskiej dziś Oleksiniec Nowy kn. Andrzeja Wiszniowieckiego, wwody wołyńskiego, który płacił tu od 11 dym. , 5 ogr. , 2 kół waln. Jabłonowski, Wołyń, 144. 2. Ś. j mko nad stawem, pow. włodzimierski, okr. pol. Horostów o 12 w. , gm. Świniuchy, par. kat. Koniuohy, o 45 w. na płn. wsehód od Włodzimierza, przy trakcie z Łokaozów do Kołpytowa. W 1870 r, było 64 dm. , 1042 mk. , w tem 36 żydów, cerkiew, dwa domy modlitwy żydowskie, 212 rzemieślników, fa bryka potażu, targi co tydzień, jarmarki. Jestto stara osada, o której latopisy ruskie wspominają po 1157 r z powodu pochodu w. ks. Jerzego z Jarosławem Halickim na Włodzimierz, Przywilejem Zygmunta Starego z 1512 r. nadana jakiemuś Michajle Wasilewiczowi. Podług rewizyi zamku łuckiego z 1545 r. własność Michała Swinuskiego, pisarza, nadana mu wraz z Łowcami przez Zygmunta Augusta. Pobierano tu wówczas my to po groszu od wozu Jabłonowski, Rewizya, 63, 82. Podług reg. pobor, pow. włodzimier skiego z 1570 r. własność Balcera Gniewosza, który z Ś. i innych dóbr swych dał poboru 75 fL W 1577 r. mko Ś. , własność Gniewo sza Balthazara Oleksowskiego, płaci z 3 dym. rynk. po 4 gr. , 10 dym. dworz. na przedm. , 7 ogr. po 4 gr. , 17 ogr. po 2 gr. , 2 lóźn. hultajów po 12 gr. , 3 rzemieśl. po 4 gr. , 6 ucz niów al. towarzyszów ich po V2 gr. , 3 prze kupniów po 7 gr. , 3 bojar putn. po 20 gr. W 1583 r. Gniewosz Oleksowski płaci z 2 dym. rynk. po 6 gr. , 21 dym. przedm. , 8 prze kupniów, od 6 sług żydowskich, 26 ogr. , 14 ogx, 9 komor. , 7 rzemieśln. , 2 kół w. , 2 bo jar, W 1589 r. własność Sobieskiego, chorą żego nadwornego, który wnosi szosu 12 gr. , z 21 ról 10 fi. 15 gr. , z zagrodników, z prze kupniów, z rzemieślników, sług żydowskich, z komorników, z bojar, z kół młynowych 21 fi. 23 gr. , z czopowego per arend. 30 fi. ; sum ma 62 fi. 20 gr, ob. Jabłonowski, Wołyń, 22, 76, 122, 155. Następnie stanowiło sta rostwo, które w 1770 r, posiadał Wacław Rzewuski, w wda krakowski, z opłatą kwarty 2863 zł. 4 gr. 7 den. W 1790 r. otrzymało mko prawo magdeburskie oraz ustanowione zostały jarmarki. J. Krz. ńwiiiiiisza al. Śwmmcha część wsi Monty i część Nowej Wsi, w pow. rudeckim. Świniuszki, os. , pow. olkuski, gm. Ogrodzieniec, par. Chechło. Świnka 1. rzką, bierze początek pod Bia łą, w pow. brzezińskim, płynie przez Dzicrząznę, Bądków, Katowice, Gieczno, Piątek i ubiegłszy dwie mile wpada do Bzury. W bie gu swoim nadaje ruch 15 rozmaitym zakła dom. 2. Ś. al. Jagielnica, rzką, bierze począ tek z bagien, w okolicach Cycowa, w pow. chełmskim, uprowadza wody jezior i mokradli leżących na linii działu wodnego Bugu i Wieprza, w okolicy Olchowca i Bussowna, płynie pod Puchaczowem, łąezy się z Jagiełną od praw. brzegu, prowadzącą wody jezio ra Dratowskiego i uchodzi z prawego brzegu do Wieprza pod Łęczna. Br, Ch. Świnka, os. , pow. włoszczowski, gm. i par. Wł oszczowa. W 1827 r. 2 dra. , 17 mk Świnka 1. rzką, pow. wileński, ob. Podwomńce 8. . 2. Ś. , rzką w gub. mohylewskiej, lewy dopływ Biesiedzi, 3. Ś. , rzką w gub. mińskiej, dopływ Berezyny. Świnka i, i. wś, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gra. i okr. wiejski Wisznio w o 5 w. , w 1865 r. 44 dusz rewiz. ; należała do dóbr Hipolitowo, Kozłowskich. 2. Ś. 2, wś, tamże, w 1865 r. 29 dusz rewiz. ; należała do dóbr Spiahlica, Kiersnowskich. 3. Ś. , wś, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gra. i okr. Świniowice Świn Świniusza wiejski Dubotówka o 5 w. , o 66 w. od Świę cian, ma 16 dm. , 136 mk. kat. w 1865 r. 36 dusz rewiz. ; własność dawniej Miłaczewskich, następnie Bokszańskich. 4. Ś. , zaśc. i os. karczm, w leśnem uroczysku, pow. wi lejski, w 3 okr. pol. , gm. Miadzioł, o 55 w. od Wilejki, 1 dm. , 2 mk. kat. 5. Ś. , zaśc nad Świsłoczą, pow. ihumeński, w 4 okr. pol. i gm. Puchowicze. 6. Ś. , wś poradziwiłłowska nad rz. Roszą, pow. ihumeński, przy gośc. z Kuczynki do mka Piaseczna, w 1 okr. pol. uździeńskim, gm. Mobilna, ma 22 osad; miejscowość dość leśna, grunta lekkie, łąki obfite. J. Krz, A. Jel. Świnka, rzka około miasteczka Roźyszczo, pow. łucki. Świnka, potok, lewy dopływ Sanu, uchodzi na obszarze Nienadowy, w pow. przemyskim. Świnka, wś i dobra z ruinami starego zamku, pow. bolkowicki; ob. Schweinhaus. Opis i rysunek zamku podał Tyg. Illustr. z 1882 r. Nr. 318. Świnki 1. kol. włośc, pow. nieszawski, gm. Czamanin, par. Mąkoszyn, leży na płd. od wsi Orle. ma 42 mk. , 118 mr. Wchodziła w skład dóbr Orle. 2. Ś. , dziś Sinki, folw. i holendry, pow. nieszawski, gm. Bądkowo, par. Siniarzewo. W 1827 r. 7 dm. , 70 mk. Ob. Sinki. Według reg. pob. pow. brzeskiego z r. 1557 wś Ś. , w par. Swinarzewo, miała 2 półłanki, 3 zagr. Pawiński, Wielkop. , II, 6. 3. Ś. , folw. , pow. zamojski; ob. Karolówka 3. . Świnków, wś, pow. konecki, gm. i par. Miedzierza, odl. od Końskich 10 w. , ma 26 dm. , 138 mk. , 145 mr. włośc, i 11 mr. dwor. W 1827 r. 6 dm. , 38 mk. Świnków, wś i folw. , pow. krotoszyński, o 101 2 klm. na zach. płd. od Raszkowa i tyleż ku wsch. od Krotoszyna st. dr. żel. , na praw. brzegu strugi Orpiszewskiej dopł. Baryczy, wprost Rudy, przy drodze żel. łączą cej koleje poznań. kluczborską i gnieźn. ole śnicką; par. w Jankowie, szkoła w miejscu, poczta w Roszkach. W r. 1574 odbyły się działy dóbr Ś. , Janków, Orpiszewo i Bachorzewo Akta ziem. kaliskie; regestra pobor. z r. 1579 Pawiński, Wielkop. , I, 120 wymieniają Feliksa Kurowskiego i Jana Szołdrskiego, właścicieli Jankowa, Orpiszewa i Ś. ; w Ś. były wówczas 3 łany os. , komornik i rzeźnik; dobra te są, r. 1620 w ręku Jana Rozdrażewskiego; w Ś. były 2 łany, 2 zagr. i 2 rzemieśl. , młyn o jednera kole. Ś. wszedł następnie w skład dóbr krotoszyńskich. Wś z Rudą 6 dm. , 45 mk. i z pustkowiem Jędrzejewskiem 5 dm. , 30 mk. tworzy okrąg, mający 70 dm. , 499 mk. 494 kat. , 5 prot. i 358 ha obszaru 293 roli, 31 łąk, 1 lasu. Folw. 2 dm. , 99 mk. wchodzi w skład okr. dwors. Krotoszyn. E. Cal Swinkówka, rzka w pow. wierchniednie prowskim gub. ekaterynosławskiej, prawy dopł. Dniepru, do którego uchodzi pomiędzy mtem powiat, a Miszurynym Rogiem. Świnkowszczyzna 1. dwa zaśc. szlach. , pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , o 26 w. od Oszmiany. Jeden z nich ma 1 dm. , 9 mk, kat. ; drugi zaś 1 dm. i 10 mk. t. wyzn. 2. Ś. , zaśc. włośc. , pow. święciański, w 4 okr. pol. , o 32 w. od Święcian, 1 dm. , 5 mk. kat. Świnna, wś nad rz. Drzewiczką, pow. opoczyński, gra. i par. Opoczno, odl. od Opoczna 2 w. ; ma 10 dm. , 74 mk. , 83 mr. włośc. i 30 dwor. 5 młyn wodny. W 1827 r. 5 dm. , 43 mk. Świnna al. Świnno, rzka w gub. witebskiej, prawy dopł. Obola, wypływa z jeziora t. n. i ubiegłszy 161 2 w. śród lesistej miejscowości uchodzi do Obola pod fol. Stawice. Wazka lecz dośó głęboka, dno ma piaszczysto gliniaste, twarde. Na rzeczce znajdują się 4 drewniane mosty. Świnna, zaśc. nad strugą wodną, dopły wającą do lewych odnóg rz. Uborć, pow. mozyrski, w okr. pol. skryhałowskim, gm, Bujnowicze, ma 6 osad; komunikacya z oko licą przez brody i bagna. A. Jel. Świnna 1. przedmieście al przysiołek mka Orynina, w pow. kamienieckim. 2. Ś. , wś nad błotami rz. Wołku, pow. lityński, okr. pol. i sąd w Zińkowie, gm. Michałpol, par. kat. Michałkówce, odl, o 12 w. od Proskurowa a 9 w. od Bohdanowiec st. dr. żel. ze Zmierzynki do Wołoczysk, ma 122 os. , 632 mk. , 680 dz. ziemi włośc. 620 roli, 60 łąk, 1083 dwors. 900 roli, 160 łąk, 23 lasu, przeważnie dębowego, 35 cerkiewnej. Cerkiew p. w. Niepokal. Poczęcia N. M. P. , z muru wzniesiona w 1852 r. , ma 813 parafian. Glebę stanowi czarnoziem bardzo urodzajny. Roczna produkcya wynosi około 15, 000 pud. pszenicy, 12, 000 owsa, 1500 żyta. Podług reg. pob. pow. międzyboskiego z 1530 r. wś Szvynna al. Monasterzs miała 31 3 łanów upr. , w 1542 r. zaś dwa w dwóch działach, W 1565 r. własność p. Pretficzowej, płaci od 3 pługów; w r. 1578 posiadali tu części Jazłowiccy, Mikołaj i Rafał Sieniawscy. W 1583 r. płaci od 21 2 pługów, koła dorocznego i 1 ogrodnika ob. Jabłonowski, Wołyń i Podole, 168, 186, 294. Następnie własność ks. Czartoryskich, Kumanowskich, Chojeckich i Kozielskich, z którymi zamienili się Kownaccy na Jankowce. Dziś Adryana i Konstantego Kownackich. 3. Ś. , Świnno, w dokum. Świnia, Świniaja, wś u źródeł rz. Słuczy, pow. starokonstantynowski, w pobliżu granicy galicyjskiej, par. kat. Bazalia, niegdyś we włości kuźmiń skiej, na zach. od mka Kuźmina, ma 96 dm. , cerkiew. Wymieniona w XVIII w. jako należąca do dóbr Czechowce ks. Michała Serwacego Wiszniowieckiego ob, Stecki, Wołyń, II, 342. 4. Ś. , wś nad dopływem Słuczy, pow. starokonstantynowski, na wsch. od mka Kuźmina, par. kat. Stary Konstantynów, między Starym Konstantynowem a Samczykami, ma cerkiew, 220 dm. Niegdyś należała do włości kuźmińskiej. Podług reg. pob. pow. krzemienieckiego z 1583 r. należała do włości konstantynowskiej ks. Konstantego Ostrogskiego i płaciła poboru z 14 dym. , 8 ogr. , 1 koła dorocz. Jabłonowski, Wołyń, 129. 5. Ś. , Świnno, w dokum. Swiniaja, wś, pow. zasławski, par. kat. Połonne, na zach. od Połonnego, ma 45 dm. , cerkiew. Podług reg. pob. pow. krzemienieckiego z 1583 r. należała do włości połońskiej ks. Janusza Ostrógskiego, wojewodzica kijowskiego, i była spustoszona od Tatarów Jabłon. , Wołyń, 132. Świnna, wś, pow. żywiecki, par. rz. kat. w Żywcu, leży nad pot. Koszarawą, prawym dopł. Soły, przy gościńcu i dr. żel. z Żywca o 68 klm. do Suchy. Ś. ma 144 dm. i 753 mk. , 746 rz. kat. i 7 izr. Pos. więk. arcyks. Albrechta ma karczmę, 21 roli, 8 łąk, 1 ogr. , 5 past. , 658 lasu, 5 mr. nieuż. ; pos. mn. 519 roli, 35 łąk i ogr. , 502 past. i 267 mr. lasu. W r. 1581 Pawiński, Małop. , 106 należała do dóbr żywieckich Komorowskich i składała się z 6 łan. km. ; później wraz z Żywcem i Łodygowicami była własnością prywatną królowej Maryi Ludwiki, następnie, na naleganie sejmu, królewszczyzną. Kamionecki w Dziejopisie żywieckim powiada, że nazwa pochodzi od stanowisk pasterzy, którzy tędy pędzili trzodę do lasow na bukwie, Prof. Szajnocha, który odbywał tu studya geologiczne Kosmos, 1884, str. 222, znalazł ślady czerwonych iłów, następnie gruboziarniste, popękane, niebieskoszare piaskowce, z niewyrażnem uwarstwowieniem i silnie rozwinięte diluwium. Tory kolei przeprowadzono przekopem na kilkanaście mt. głębokim. Mac. Świnna Góra, szczyt górski, w pow. wielickim, nad pot. Krzyworzeką praw. dopł. Raby. Wznies. 628 mi Świnna Krzywda wś nad rzeką Tymanówką, dopł. Sielnicy, pow. jampolski, w 3 okr. pol, gm. Tymanówka, par. praw. Branka, kat. Tomaszpol, ma 40 osad, 318 mk. , 378 dz. ziemi włośc, 400 dwors. Należała do ks. Józefa Kalasantego Czetwertyńskiego, dziś hr. Bachmetiewa Protasowa. Świnna Porąba, pow. wadowicki, ob. Poręba 8. . Świnnę jezioro, w gub. witebskiej, z którego wypływa rzeka t. n. , dopływ Obola lewego dopł. Dźwiny. Świnne, część Grąziowej, w pow. staromiejskim. Świnnica, szczyt w głównym grzbiecie Tatr, między doliną Pięciu stawów polskich a doliną Gąsienicowych stawów, na zach. od Zawratu, przełęczy prowadzącej z doliny Czarnego Stawu pod Kościelcem do doliny Pięciu Stawów. Szczyty Kościelca Wielki i Mały oddzielają Ś. od Zawratu. Wzniesiona 2293 mt. , panuje ś. nad okolicznemi szczytami, a że należy do najłatwiej dostępnych, przeto ściąga licznych turystów, którzy podążają rozkoszować się rozległemi widokami panoramy tatrzańskiej. Granica węgierska przechodzi w pobliżu szczytu Ś, Od szczytu tego wybiega ku płd. ramię górskie ze szczytem Walentkowa al. Nad Kamenom wzn. 2158 mt. , stanowiącym zach. ścianę doliny Pięciu Stawów. U stóp tego szczytu leży staw Zadni wzn. 1889 mt. . Droga z Zakopanego prowadzi przez Boczań, halę Królowę, dolinę Stawów Gąsienicowych, Liliowe 1948 mt. , przez które przechodzi linia graniczna od Węgier. Dotąd można dojechać konno, ztąd dopiero zaczyna się trudniejsza droga przez turnie Skrajną i Pośrednią po złomach granitu, piargach i upłazach. Ś. ma dwa szczyty Ś. Wielka i Mała; Mały o 64 stóp niższy nie bywa zwiedzany. Około 15 godzin czasu wystarcza by z Zakopanego wejść na szczyt Ś. i powrócić. Opis wycieczki na Ś. skreślił Walery Eliasz Kłosy, XI, Nr. 262. Świnno, kol. włośc, pow. słupecki, gm. Ostrowite, par. Giwartów, odl. od Słupcy 13 w. ; ma 4 dm. , 21 mk. Ob. Gostoń, Świnno, ob. Świnna, Świnno, pustkowie w starostwie tucholskiem, dziś już nie istniejące. Lustracya z r. 1664 donosi, że mieszkańcy tutejsi strzegli barci w Czersku. Kś. Fr, Świnny Bród, uroczysko, pow. białostocki, w 1 okr. pol. , gm. Gródek, o 23 w. od Białegostoku. Świnny, pasmo górskie nad pot. Lipowicą dopł. Czeczwy, na obszarze gm. Lipowicy, w pow. dolińskim. Szczyt najwyższy wzn. 1197 mi Świnny 10 potok, w pow. dolińskim, lewy dopł. rz. Łomnicy, uchodzi powyżej Angełowa, przys. gm. Perehińska. Wzdłuż potoku ciągnie się pasmo górskie Jawornik wzn. 946 do 1197 mt. . 2. Ś. , potok, lewy dopł Prutu w górnym biegu. Świno, al. Warum, rzka, w pow. świeckim, ob. Drzycim, Świnobródka, rzeczka w gub. grodzieńskiej, dopływ Płoski dopł. Supraśli. Świnobycze, wś, pow. nowogradwołyński, gm, Smołderów, ma 195 dusz włośc, ziemi Świnna Świnn włośc. 1079 dzies. Należy do dóbr smołderowskich hr. Alfreda Potockiego. L. E, Świnogród, ob. Zwinogródka. Świnoje, wś, pow. borysowski, w gm. Dokszyce, ma 10 osad; miejscowość falista, grun ta lekkie. A. Jel. Świnojady, wś nad Desną, pow. osterski gub. czcrnihowskiej, na płn. zach. od mka Letki, niegdyś własność monasteru wydubickiego w Kijowie. Świnolesie 1649, Sinolesie 1682, Szynalesie 1768, w dok. Swinolicze 1310, Swynoles 1415, takoż Brzęczek, niem. Bschenschek dawniej szlach. folw. do Jastrzębia, w pow. świeckim, dziś zwinięty. R. 1390 nadaje zakon Henryko wi z Pnia 5 wsi, między niemi i Ś. , na prawie chełm. ob. Wegner Gesch. d. Kr. Schwetz, str. 35, t. I. i P. U. B. v. Perlbach, str. 607. Dziedzicami byli 1676 Fabian Orłowski, przed r. 1701 kasztelan kruszwicki Czapski, potem aż do r. 1736 Andrzej Pawłowski, poczem potomkowie. R. 1768 zostały Jastrzębie, Świnolesie i Sołowiec sprzedane przez Andrzeja Pawłowokiego za 31000 złp. asesorowi malborskiemu Gabryelowi Steffens. R. 1791 na był Świnolesie Henryk Knoff za 5200 tal. , r. 1799 zaś na subhastacyi Ignacy Tuchołka za 6545 tal. R. 1773 obejmował folw. 4 włó ki, 6 dym. , 30 mk. kat. ; czysty dochód z fol. i młyna wynosiił 1776 r. 59 tal. 86 gr. 2 fen. Oprócz tego należało tu 10 morgów łąk, dwór z zabudowaniami i ogrodem warzywnym, 5 ogrod. , którzy czynili tłokę i czynsz płacili, wyższe i niższe sądownictwo, rybołówstwo i prawo warzenia piwa i pędzenia wódki ob. Gesch. d. Schwetzer Kr. v. Maercker, str. 169. Kś. Fr. Świnołużka 1. część wsi Białkowco ob. , w pow. radomyskim, leżąca na prawym brzegu rzeczki Swinołużki. 2. Ś. , ob. Świniolużka. Świnoryje, grupa domów w Hujczu, pow. Rawa Ruska. Swinotop, dwa fol. i wś nad rz. Liwiec, pow. radzymiński, gm. Zabrodzie, par. Kamieńczyk, odl. 28 w, od Radzymina, ma 60 mk. W 1870 r. fol Świnotop. lit. A. rozl. mr. 435 gr. or. i ogr. mr. 202, łąk mr. 9, pastw. mr. 57, lasu mr. 122, nieuż. mr. 45; bud. z drzewa 11, las nieurządzony, pokłady torfu. Do włościan należy 33 mr. Folw. lit. B. al. Rozalin rozl. mr. 501 gr. or. i ogr. mr. 259, łąk mr. 7, pastw. mr. 39, lasu mr. 185, nieuż. mr. ll; bud. z drzewa 7, las nieurządzony. Świnów 1. czes. Svinov, niem. Schoenbrunn, wś na Szląsku austr. , w pow. opawskim, obw. sąd. klimkowickim Koenigsberg, nad pot. Poręba Poruba, dopł. Odry, tuż na granicy morawskiej. W r. 1880 było 148 dm. i 1010 mk. ; 986 rz. kat. , 4 protest. , 20 izrael. ; 887 Czechów, 107 Niemców, 1 Polak. Posiada szkołę ludową, urząd poczt. , st. kol. żel. płn. , zarząd dóbr hr. Wilczka. Stosunki rolne pod względem historycznym przedstawia Grucnhagen w dziele Codex diplom. Silo8iae, t. lY Urkunden schlesischer Doerfer. 2. Ś. leśnictwo dóbr Lędziny, w pow. pszczyń skim. Walerycm Ilech, S Wino WickaWoda, strumień w pow. wielkostrzeleckim, ob. KtLschnmeJde, ńwinowody, rzką w pow. mozyrskim, pra wy dopływ Prypcci, zaczyna się w lesistych nizinach zazaśc. BudaDaniłowska, płynie w kierunku północnym pod wieś Siinonowicze, tu przeciąwszy gośc. turoWHkoraozyrski i zasiliwHzy się z prawej strony rzeczką Suszyrowką dociera do wsi Rudni, ma wrcözcie pod wsią Chłupin ujście dojez. PIoszczonica, w ko tlinie Prypcci leżącego i połączonego odnoga mi z korytem rzeki. Długa 33 w. Winc. Choroszewski, płynie wśród odludnych mocza rów; w dolnym biegu łąki błotne obfite i ry bołówstwo znaczne. A. Jel. Świńska Krzywda, Swimacza Kriwda przedm, mta pow. Skwiry, nad rz. Skwirką, Świńska Nowa Wes, węg. SzimjeUjfalu, niem. Neudorf wś w hr. szaryslciem; kościół katol, filial. , 670 mk. Świński potok, prawy dopływ Mszańca, na obszarze Grąziowy, w pow. staromiejskim. Świńskie wody, obszar leśny na obszarze Mirca, w pow. iłżeckim. Wypływa ztądrzka Iłżanka. Świńsko al. iświnok, w XVI w. Swygml o, wś, folw. , majorat rząd. , pow. brzeziński, gm. Łazisko, par. Chorzęcin. Wś ma 11 dm. , 89 mk. , 283 nu. ; fol. 3 dm. , 38 mk, , 420 mr. ; os. 1 dm. , 19 mk. , 5 mr, ; karczma 1 dm, , 3 mr. W 1827 r. było 9 dm. , 57 mk. Na początku XVI w. łany folw. dawały dziesięcinę pleb. w Chorzęcinie, kmiece zaś na stół arcybiskupi a pleb. tylko kolędę Łaski, L. B. , II, 180. Według reg. . pob. pow. brzezińskiego z r. 1576 J. Konissewski płacił tu od 6 łan. , 1 łan pusty, 8 osad. Pawińaki, Wielkp. , II, 95. Świńskopoie al. Świeńshopole st. pocz. na trakcie moskiewskowarszawskim, w pow. bychowskim, pomiędzy st. Fropojsk o 18 75 w. a Krystopole o 13 77 w. , Świny, wś i fol. , pow, brzeziński, gm. Długie, par. Jeżów, odl. 10 w. od Brzezin; wś ma 12 dm. , 89 mk. ; fol. 3 dm. , 4 mk. W 1827 r. było 8 dm. , 85 mk. W 1876 r. fol. Świny rozl. mr. 261 gr. or. i ogr. mr. 242, łąk mr. 10, nieuż. mr. 9; bud. z drzewa 6. Wś Ś. os. 12, mr. 131 według późniejszych wykazów 175 mr. ; wś Leosin os. 14, mr. 250. Na początku XVI w. łany folw. dają dziesięcinę pleb. w Jeżowie, zaś kmiece kościołowi we wsi Lipce Łaski, L. B. , II, 335, 338. Br. CL Świnogród Świny Pieńki, kol, pow. brzeziński, gm. Długie, paraf. Jeżów, ma 5 dra. , 33 mk. , 175 mr. Świpeś, rzeczka w pow. nowogródzkim, mały prawy dopływ Osy, zaczyna się dwoma strumieniami w okolicy wsi Siedliszcze; pły nio 6 w. w kierunku północnym pomiędzy wzgórzami. A. Jel. Świr, .. , ob. Swier, ,. Świr al. Świrskie, jozioro w pow. święciańskim, drugie co do wielkości w gub. wileń skiej, ma kształt wydłużony i ciągnie się w kierunku z płn. zchdu ku płd. wschd. na 131 2 w. , mając w płd. końcu 21 2 a w płn. około 1 w. szerokości. Zajmuje 175 w. kw. po wierzchni. Podług Witolda Wróblewskiego Pamięt. fiziogr. , III, 767 było ono praw dopodobni dawniej dłuższo i stanowiło jedną calośc na płd, z jez. Wiszniewskim, z którem połączone jest przez rzkę Smołkę, 2 w. długą, na płn. zaś z jez. Głuchem i Świniszczem, łożącemi w osi jez. Świrskiego. Być może, że leżące na pld. wschd od jez. Wiszniewskiego bagno Brzozowice jest również dawnem zamulonem jeziorem, którego ostatni zabytek stanowi jez. Kołodkowskie; miejsca płytkie wypełniły się mułem, zabagniły i jezioro roz dzieliło się na cztery mniejszo. Brzeg jez. Ś. na płd. końcu pod wsią Horniany początkowo jest płaski, wzgórza leżą o kilkaset kroków od brzegu a rzadkie trzciny zarastają daleko w jezioro. Cały brzeg zachodni stanowi prawic prostą linię, którą przerywają tylko mniej lub więcej wrzynające się przylądki, zwane Stiur. Dno stanowi czarny delikatny muł, w którem ołowianka głęboko się zanurza. Przeciętna głębokość jeziora wynosi 7 mt. , największa dochodzi do 8 mt. Wiosną woda podnosi się wyżej o 11 2 mt. , w czasie miesię cy letnich woda podług miejscowego wyra żenia kwitnie, t. j. zielenieje od mnóstwa wo dorostów. Lód w czasie zimy 1880 1 r. miał około 1 1 2 arsz. 89 cmt. grubości i trzymał się do 1 maja Jezioro jest dość rybne; da wniej obfitowało w sielawy, które od kilku lat prawie zupełnie znikły. Poławiają się przeważnie szczupak, miętus, leszcz, płotka, okoń. Na dnie jeziora wyniosłości, na któ rych zwykle najlepsze tonie. Temperatura wody przy powierzchni wynosiła 206 Cel. prawie tyle ile temperatura powietrza, na dnie zaś 194 Cel, co dowodzi braku źródeł, przynajmniej znaczniejszych. Poczynając od Zaświrza oba brzegi jeziora, szczególniej za chodni, są płaskie; lasy nikną i tylko gdzie niegdzie znajdują się niewielkie gaje. Ż płn. końca jeziora wychodzi ruczaj uchodzący do Straczy, wypływającej z jez. M. i W. Szwakszta, oraz drugi ruczaj, łączący jez. Ś. z jez. Głuchem i Świniszcze. J. Krz. Świr 1. mko na płn. zchd brzegu jez. t. n. , pow. święciański, w 4 okr. pol, gm. i okr. wiejski Świr, odl o 42 w. od Święcian a 84 w. od Wilna, ma 1643 mk. ; własność po części skarbu, po części Jerzego Byszewskiego. W 1859 r. było tu 119 dm. , 589 mk. ; w 1865 r. w części skarbowej 107, w części zaś Byszewskiego 42 dusz rewiz. ; w 1866 r. 133 dm. , 640 mk. 14 prawosł, 152 katol, 6 ewang. , 58 starowierów, 405 żydów, 5 mahom. . Posiada kościół katol paraf. , 2 domy modlitwy żydów. , browar, młyn wodny, fabrykę sukna, zarząd gminy, biuro sędziego pokoju i inkwirenta sądowego, st. poczt. te legraf. Targi odbywają się co święto, jarmarki zaś 7 razy do roku. Kościół paraf. , p. wez. św. Mikołaja, fundował w 1452 r. ks. Jan Świrski. Zrazu drewniany, kosztem kś. Gaspra Jasińskiego, proboszcza miejscowego, i za pomocą Fabiana Koziełło, chorążego oszmiańskiego, w 1653 r. został wymurowany. Parafia katol, dekanatu świrskiego, ma 10590 wiernych. Kaplice w Dubrowlanach, Szemetowszczyźnie i Straczance. Dawniej filia w Zaświrzu u karmelitów. Dekanat świrski, dyec. wileńskiej, ma 44980 wiernych w 10 parafiach Ś. , Wojstom, Niestaniszki, Kobylniki, Świranki, Żodziszki, Kiemieliszki, Konstantynów, Daniuszew, Kluszczany dawniej 12; prócz wymienionych jeszcze Wiszniow i Żeladź. W skład okręgu wiejskiego wchodzą mka Ś. i Zaświrz, wsi Bogadźki, Dubniki, Karki, Kluczatki, Kurkułu, Łukaszewicże, Nowosiołki, Oleszki, Sielewicze, Straczany, Szymaki, Wołodźki; przysiółki Iwanówka i Krugliszcze, oraz zaśc Bielkiszki, Budziszki, Gliniszcze, Jacynki, Niecki, Niwie, Tuszcza, Worowiec, w ogóle w 1865 r. 707 dusz rewiz. b. włośc, skarbowych i 63 osadników w. ruskich. Gmina, należąca do 2 okr. pok. do spraw włośc, oraz do 3 rewiru konskrypcyjnego, składa się z 4 okręgów starostw wiejskich Ś. , Bolkowszczyzna, Konstantynowo i Olszewo, ma 52 miejsc zamieszkałych, 396 dm. i 5123 mk. włośc. Na zachód ód mka, na wysokim wzgórzu, jest dwór, także S. zwany, w pierwszej jeszcze połowie b. wieku własność podupadłej zupełnie rodziny ks. Świrskich. Nad mkiem wznosi się na kilkadziesiąt stóp wysoka, ręką ludzką usypana góra, a wierzchu płaska, na której wznosił się niegdyś zamek książęcy. Założycielem Ś. miał być w XIII w. Dowmont, ks. litewski, syn Romunta. W XVI w. razem z okolicisnemi wsiami dziedzictwo ks. Świrskich, sprzedane z czasem Radziwiłłom, wróciło znowu do Świrskich, aż w końcu z zupełnym upadkiem tej rodziny wyszło z ich rąk. Około 1570 r. , kiedy wszystka prawie szlachta okoliczna przyjęła wyznania helweckie, i sami Świrscy Świny Pieńki do nich się przyłączyli, kościół tutejszy został opuszczony i znaczne fundusze probostwa rozebrane przez sąsiadów, kościół zaś prawdopodobnie zamieniony na zbór kalwiński, jakkolwiek Łukaszewicz w Dziejach kośc. wyznania helweckiego wymienia w tych okolicach zbór w Świranach t. II, 83. W 1598 r. kościół zwrócony został katolikom i fundusze jego odzyskano za sprawą proboszczów miejscowych ks. Mikołaja Koryzny, kanonika wileńskiego, i następcy jego ks. Wojciecha Kulczyńskiego. W 1579 r. Stefan Batory, rozpoczynając wojnę o Inflanty zIwanem Wasilewiczem, kazał ściągnąć pod S. wszystkie wojska w pierwszych dniach lipca, i przybywszy tu z Wilna, odbył popis jazdy litewskiej, poczem złożył radę wojenną, na której postanowiono przedewszystkiem zwrócić się na zdobycie Połocka. Ztąd Batory wydał 12 lipca t. r. manifest do wojska. O kilka wiorst od Ś. znajduje się okolica szlach. , zamieszkała przez Świrskich, mających prawo kollacyi plebanii świrskiej. 2. Ś. Laskowski, fol. szl, Pow. święciański, w 4 okr. pol. , o 42 w. od Święcian, 1 dm. , 11 mk. 8 prot. , 3 katol. . 3. Ś. Stechowski, fol. szl, , pow. święciański, w 4 okr. pol. , o 42 w. od Świę cian, 1 dm. , 12 mk. 7 kat. , 4 żyd. . J. Krz. wirąjcie, wś, pow. szawelski, gm. Tryszkuny, o 60 w. od zawol. Świrańce, zaśc, pow. wileński, mylnie t. VII, 906, ob. Skwirańce, Świranka, struga w pow. wileńskim, przepływa pod karczmą Krzyżówka. Świranki 1. wś włośc, zwana miasteczkiem, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Aleksandrowo, okr. wiejski i dobra skarbowe Świrany, o 10 w. od gminy, 35 w. od Święcian a 119 w. od Wilna, ma 22 dra, , 172 mk. katol, i 10 żydów; w 1864 r. 76 dusz rewiz. , w 1880 r. 217 mk. Posiada kościół katol. p. wez. św. Jerzego, w 1690 r. z drzewa wzniesiony kosztem kapituły wileńskiej. Parafia katol. , dekanatu świrskiego, 4580 dusz. Własność niegdyś kapituły wileńskiej, dziś skarbu, który ziemię oddał włościanom na wykup. 2. S. , fol. rząd. nad Wilią, pow. święciański, w 1 okr. pol. , o 36 w. od Święcian, ma 1 dm. , 4 mk. katol. J. Krz, Świrany 1. dobra skarbowe, pow. świę ciański, w 1 okr. pol, gm. Aleksandrowo, okr. wiejski Świrany. W skład okr. wiejskie go i dóbr skarbowych wchodzą wsi Babicze, Buciurmy, Kurnickie, Łosie, Muchile Muchyły, Sieniucie, Skienkowszczyzna, Stołpieniaty Małe i Wielkie i Świranki oraz zaśc Baro wie, Borejszycha, Borek, Lewieniszki, Minary, Osienkiszki, Ozary, Paszkuny, Podłache, Rodziewszczyzna, Śmielgowszczyzna i Tuchciaki, w ogóle 494 dusz rewiz. b. włośc. skarbowych w 1867 r. 2. Ś. 1 i 2, dwa folw. , pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm Kiemie, liszki, o 36 w; od Święcian a o 1 w. od siebie odległe, mają razem 2 dm. , 50 mk. katol. , 20 żydów i 9 ewang. W Ś. 1 znajduje się go rzelnia i młyn wodny. Jeden z. nich, zaliczo ny do okręgu wiejskiego Kiemieliszki, w 1865 r. był własnością Szyszków, drugi zaś, do okr. wiejskiego Polany, należał do Gelingów. 3. Ś. , fol. i wś, pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. Kobylniki, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Antonowiczów Świrany, o 7 w. od gminy a 38 w. od Święcian, 117 dusz rewiz. folw. w 1866 r. miał 1 dm. , 4 mk. katol. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Ś. , Cermoki, Cucki, Czechy, Grzybowszczyzna, Łapińce, Maciasy, Rudoszany, Tiuksze i zaśc Jaskułdowszczyzna, w ogóle 242 dusz rewiz. włośc uwłaszczonych, 82 b. włośc skarbo wych, 5 jednodworców. 4. S. , kar. nad jez. Szwakszta, pow. święciański, w 3 okr. pol, o 35, w. od Święcian, 1 dm. , 5 mk. żydów. 5. Ś. , fol. i dobra skarbowe nad bezim. rzką, pow. wileński, w 2 okr. pol, gm. Rukojnie, przy trakcie z Wilna do Mińska, o 20 w. od Wilna, 1 dm. , 6 mk, , młyn. Dwór nad wodą śród olsz; mogiły Francuzów z 1812 r. Wła sność niegdyś bazylianów wileńskich, dziś rządu. 6. Ś. , dobra skarbowe, pow. wileń ski, w gm. Rukojnie i Ilino, obejmowały w 1865 r. 43 wsi, 6 przysiołków i 7 zaśc, w ogóle 1135 dusz rewiz. 7. Ś. , wś i fol, pow. Słonimski, w 5 okr. pol, gm. Luszniewo, o 25 i 26 w. od Słonima. J. Krz, Swirbucie, folw. , pow. szawelski. gm. Kurszany, należał dawniej do dóbr Dyrwiany, należących do rodziny Nagórskich. Świrczyk, szczyt górski lesisty, na obszarze gm. Opaki, w pow. drohobyckim. Wzn. 681 mt. Świrdunie al Świrdimy, dobra, pow. święciański, w 1 okr. pol, gm, Łyntupy, okr. wiejski Świrduny, w 1865 r. własność Kątkowskich. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Kojry, Pajchuły i Reduta, w ogóle 61 dusz rewiz. włośc uwłaszczonych. Świrel, wś, pow. klimowioki, gm. Chotowiż, ma 43 dm. , 358 mk. Świrelany, ob, Świryniany. Świrgieliszki, zaśc, pow. poniewieski, w 4 okr. pol, o 60 w. od Poniewieża. Świrgoly, wś, pow. władysławowski, gm. Światoszyn, par. Iłgowo, odl od Władysławowa 40 w. , ma 4 dm. , 52 mk. W 1827 r. było 4 dm. , 40, mk. Swirgsde, rzką w Kurlandyi, prawy dopływ rz. Ekawy Ekau, uchodzi w parafii mitawskiej. Świrk, czesk. Svrklo, niem. Schwirhl os. na Szląsku Austr. , pow. bielski, obw. sąd. bogu Świrajcie miński, nad pot. Łuczyną, dopł. Odry z praw. brzegu. W r. 1880 liczono 15 dym. i 126 mk. Osada należy do gm. Kunozyce Małe. W. H, Swirkaln Gross i Klein, dwa folw. dóbr pryw. Ruhenthal łotew. Rande al. Rundale, w okr. mitawskim, pow. i par. bowska. Świrki 1. wś, pow. dzisieński, w 4 okr. pol, gm. Jazno, okr. wiejski Krasnopol, w 1865 r. 3 dusze rewiz. ; należała do dóbr Katowicze, Petrykowskich. 2. Ś. , folw. i zaśc, pow. święciański, w 1 okr. pol, ma 2 dm. , 9 mk. katol, i 7 żydów, 3. Ś, wś włośc, nad jez. t. naz. , pow. święciaóski, w 3 okr. pol. , gm. Twerecz, okr. wiejski Gontowniki, o 7 w. od gminy a 43 w. od Święcian, ma 4 dm. , 81 mk. 77 katol, 4 żydów; 29 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Dziana. 4. Ś. , folw. nad rzką Szylwą, dopł jez. Szwakszta Mała, pow. święcianski, w 3 okr. pol, gm. i par. Komaje, okr. wiejski Dąbrowszczyzna. Nadane były przez ks. Witolda plebanii nie meńczyńskiej, fundowanej przez Władysława Jagiełłę. D 11 marca 1525 r. Zygmunt I zatwierdza nadanie Witolda. W 1618 r. kś pleban niemeńczyński Wojciech Żabicki sprzedaje Ś. Fabianowi Koziełłowi, sekretarzowi król D. 13 kwietnia 1669 r. Kazimierz Koziełło zapozywa Tomasza Rudominę o stawianie, mimo jego wiedzy, żelaza na rzece i złowienie 40 bobrów z ksiąg grodzkich oszmiańskich. D. 20 lutego 1799 r. Józef, sędzia grodzki zawilejski, i Tadeusz Chomińscy, bracia rodzeni, przyznają prawo wieczysto sprzedażne na majętność Ś. , folw. Rozkosz, Zasajanek i Jażgnisy, Brygidzie z Łopacińskich Sulistrowskiej, szambelanowej król, za 5200 czerwonych złotych, W 1875 r. z działu familijnego dostały się Ś. z Karolinowem Wandzie z Sulistrowskich Alfredowej Roemerowej. 5. ., wś, pow. święciański, w 3 okr. pol, gm. Hoduciszki, okr. wiejski Mirkliszki, o 20 w. od Święcian, ma 10 dra. , 78 mk. 31 katol, 47 starow. . Spis z 1865 r. wykazuje 5 dusz rewiz. 6. Ś. , karcz. , pow. święoiański, w 3 okr. pol, o 20 w. od Święcian, 1 dm. , 5 mk. żydów. 7. Ś, wś i folw. , pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. Parafianów, okr. wiejski Świrki, o 5 w. od gminy a 69 w. od Wilejki, ma 12 dm. , 6 mk. prawosł i 108 katol w 1865 r. 65 dusz rewiz. j; własność Łojków. W skład okr. wiejskiego wchodziły wsi Ś. , Azaroe, Pasieki i Powarki, w ogóle 113 dusz rewiz. włośc, uwłaszcz. J. Krz, Świrkla z Długołęką wś, pow. nowosądecki, u źródłowisk pot. Gostwickiego lew. dopł. Dunajca i nad pot. Brzeziną, 10 klm. na zach. od Nowego Sącza. Część płn. , zwana Długołęką Langendorf, ma 40 dm. , Świrkla Tannendorf 30 dm. Z 490 mk. jest 438 rz. kat. , 43 prot. i 8 izrael Pos. większa rządowa wynosi 5 mr, pos. mn. 489 mr. roli, 80 mr. łąk i ogr. , 147 mr. past. , 51 mr. lasu. Parafia rz. kat. w Przyszowy a ewang, w Stadle. S. wymienia przywilej ksieni Konstancyi z 6 czerw. 1357 Kod. Małop. , III, 108; Długołęka została założoną tym przywilejem przez sołtysów Jana i Wielisława. Do 1785 r. należała do klasztoru w Starym Sączu. Po sekularyzacyi założył Józef II na obszarze folwarku dwie kolonie niemieckie Tannendorf i Langendorf, które zachowały dotąd odrębność w stroju i wyznaniu, ale uległy spolszczeniu. Graniczy na płd, z Gostwicą, na zach. z Mokrą Wsią i Zagórowem, na płn. z Wysokiem i Wolą Brzezińską, na wsch. z Wolą Brzezińską, Szymanowicami i Chochorowicami. Mac, Świrkle 1. niem. Horst wś, pow. opolski, par. kat. Czarnowąs, ew. Kupp, ma 266 ha 184 roli, 40 łąk, 27 lasu, 70 dm. , 439 mk. 2 ew. . 2. Ś, kol na obszarze Radłowa, w pow, olesińskim. 3. Ś. , huta żelazna w Ządowicach, pow. wielkostrzelecki 4. Ś. , os. leś. na obszarze Semrowic, w pow. lublinieckim. 5. S. , ob. Schwirklau, Świrkliiiiec 1. niem. Neudech 1498 Swoclenez, zamek i dobra, pow. tarnowieki, par. kat. Żyglin Wielki. Dobra mają 2525 ha 249 roli, 231 łąk i 1831 lasu, 35 dm. , 551 mk. 399 katol, 144 ew. , 8 żyd. . Na obszarze dóbr okazały zamek z parkiem. Jest to staro żytny zamek, sięgający zapewne XIII w. R. 1477 król węgierski Matyas Korwin zasta wia odstąpiony mu przez księcia cieszyńskie go Przemysława zamek Ś. za 8, 000 fl Jano wi z Zierocina. W r. 1498 Jan z Zierocina Żerocin ustąpił swych praw księciu Janowi opolskiemu. Od 1526 do 1603 należy S. do margrabiów z bocznej linii domu Brandenburg Hohenzollern, którzy urządzili sobie tu zamek myśliwski, mając rezydencyą w Kar niewie. Po wygaśnięciu tej linii, Ś. przeszedł w ręce panów Henckel v. Donnersmark na dany im przez cesarza Rudolfa H. Nazwa nie miecka Neudeok pojawia się dopiero po 1503 r. Nowi właściciele rozpoczęli 1670 r. przebudowę zamku, przez włoskiego archite kta, i urządzanie okazałego parku. W każdem stuleciu rozszerzano zamek, dodając mu nowe piętra i upiększenia. Ostatecznie w r. 1849 hr. Guido Henckel dostawił jeszcze piętro i ozdobił dwiema wieżami, nadającymi budowli imponujący wygląd. Park rozciąga się aż pod samą granicę królestwa polskiego. 2. Ś. al. Swierklaniec, Swierczyniec, niem, Swierczynietz dobra i wś, pow. pszczyński, par. ew. Pszczy na, kat. Berun. W r. 1885 dobra miały 2 dm. , 23 mk. kat. , 307 ha; wś 59 dm. , 532 mk. kat. , 347 ha. Br. Ch. I Świrkoliszki, zaśc, pow. nowoaleksan Swirkaln Świrkońce drowski, w 3 okr. pol. , o 52 w. od Nowoaloksandrowska. Świrkońce, wś, pow. szawelski, gm. Wieksznie, o 73 w. od Szawel. Świrkowszczyzna 1. zaśc, nad rz. Zarozanką, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , o 76 w. od Wilejki, 1 dm. , 10 mk. katol. 2. Ś. , zaśc. szl. , pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 42 w. od Wilna, 1 dm. , U mk. katol. Świnia, wś i fol. , pow. opatowski, gm. Częstocice, par. Szewna, odl. od Opatowa 19 w. ; wś ma 16 dm. , 155 mk. , 166 mr. ; fol. 1 dm. , 244 mr. W 1827 r. 17 dm. , 90 mk. We dług reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 Szczucki miał tu 6 osad. , 1 1 2 lau. , 5 zagr. z rolą, 1 zagr. , 1 kom. , 4 biednych Pawiński, Małop. , 185. Br. Ch. Świrnie, uroczysko, ob. Czerkasy I, 805. Świrniewata, ob. Swoornioiowta. Świrniszki, folw. nad bezim. jeziorem, pow. święciański, w 1 okr. pol. , o 22 w. od Święcian, ma 1 dra. , 20 mk. starowier. Swirnitza, dok. Swrinze, 1299 Swirinse, Swrnythse, struga pod Sławnem, w Pomeranii ob. P. U. B. von Perlbach, str. 646. Ks. Fr. Świniowiecie 1. wś, pow. maryampolski, gm. Kwieciszki, par. Maryampol odl. 10 w. , ma 3 dm. , 33 mk. W 1827 r. 2 dm. , 28 mk. 2. Ś. , pow. maryampolski, gm. i par. Szumsk, odl. od Maryampola 5 w. , ma 3 dm. , 40 mk. W 1827 r. 3 dm. , 36 mk. Swirny 1. wś. pow. rossieński, par. Lidowiany, 2 Ś. , pięć folw. w pobliżu rz. Świętej, pow. wiłkomierski a Ś. , par. i okr. pol. Widziszki o 5 w. , własność Narkiewiczów; gleba pszenna, b Ś. , okr. pol. Widziszki 12 w. , par. i gm. Kowarsk o 2 w. , przy gośc. z Onikszt do Wiłkomierza o 18 w. , własność Tańskich; grunta urodzajne, c Ś. , w malowniczem położeniu nad rz. Świętą, okr. pol. i par, Widziszki 5 w. , w pobliżu szosy kowieńskiej, własność Roubów; grunta żyzne. d Ś. , gm. i par. Kowarsk o 5 w. , własność włościańska, c Ś. , Świronki al. Ferdynandóiu, gm. i par. Kowarsk o 5 w. przy gość. z Onikszt do Wiłkomierza o 17 w. , własność Piotraszewskich, posiada kaplicę katol. drewnianą. Bo dóbr należy folw. Rychliki. W jednym z tych folw. urodził się Adam Bartoszewicz, ojciec Juliana. Był on w dziedzicznym posiadaniu jego rodziców Jana, rotmistrza wiłkomierskiego, i Anny z Kuszelewskich ob. Tyg. powszechny, 1882 r. , Nr 15, str. 231. Świrpleny, wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 57 w. od Poniewieźa. Świrpłajcie, wś, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , o 16 w. od Telsz. Świrpmiany, zaśc. szlach, nad rzką Łowmianą, pow. trocki, w 2 okr. pol, o 45 w. od Trok, 1 dm. , 9 mk. Swirrinteii niem. , wś, pow. tylżycki, 6 dm. , 37 mk. , 175 ha. ŚwirskaBaiiia, wś huculska, ob. Bania, Świrskie 1 jez. w pow. święciańskim, ob. Świr. 2. Ś. , małe jezioro, pow. bobrujski, w gm. , Laskowicze, w pobliżu gocć. z Kosarycz do Bobrowicz. A. Jel. Swirskic Chiebowice, pow. przemyślański, ob. Chlebowice. Świrszczany, wś i dobra, pow. dzisieński, w 4 okr. pol, gm. Mikołajewo, okr. wiejski Hryhorowiozc, o 13 w. od gminy a 131 2 w. od Dzisny, ma 1 dm. , 14 mk. , w tej liczbie 1 prawosł. i 13 katol w 1865 r. 14 dusz rowiz. ; własność Janczewskich. Świrszezyziia L wś włośc, pow. oszmiański, w 1 okr. pol, o 22 w. od Oszmiany, 5 dm. , 36 mk. 9 praw. , 27 katol. 2. ., zaśc, tamże, w 2 okr. pol, o 37 w. od Oszmiany, 2 dm. , 8 mk. katol. Świrtyszki, dwór, pow. poniewieski, w 4 okr. pol, o 59 w. od Poniewieźa. Świrydowicze 1. wś włośc, nad rzką Oksną, pow. oszmiański, w2okr. pol, gm. i dobra skarbowe Smorgonie o 3 w. , okr. wiejski świrydowicze, o 33 w. od Oszmiany, ma 32 dm. , 247 mk. prawosł w 1865 r. 114 dusz rewiz. . W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Ś. , Chodaki, Gawienowiczo, Wasilewicze i Wiewkowo, w ogóle 223 dusz rowiz. b. włośc skarbowych. 2. Ś. , białoruskie Swirydowiczy, wś i dobra, pow. rzeczy ck i, w 4 okr. pol rzeczyckim, gm. Zaspa, o 2 milo na płd. od Rzeczycy, o 4 w. od trak. pocztów. z Rzeczycy przez Łojów do Czernihowa, o 7 w. od Dniepru. W drugiej połowie XVI w. Zygmunt August nadał Ś. z przyległościami Przyborom, którzy długo władali całym kluczem, wynoszącym do 2000 włók. W pierwszej połowie bieżącego stulecia nastąpi podział dóbr Brygidów przeszedł po kądzieli do Kuncewiczów, Hipolitów z większą częścią S. do Kieniewiczów, pozostała zaś część Ś. do Leszczyńskich; w ręku pierwotnych właścicieli pozostają obecnie folw. Maładu8za, Borsuki, Hramoty i Berezówka. Sam folw. Ś. , około 29 włók, stanowi teraz wspólną własność Kieniewiczów i Gumińskich. Wś ma 24 osad. Cerkiew filial p. wez. Wniebowzięcia N. M. P. , z 1736 r. , erekcyi Jana Przybory, ma około 1600 parafian, ziemi z dawnych zapisów blisko 2 włók. Grunta w znacznej części bardzo urodzajne, łąki obfite, lasy dębowe i sosnowe, dobrze zachowane. 3. Ś. , dobra w dawnym pow. orszańskim, stanowiły niegdyś sstwo niegrodowe świrydowskie, które podług spisów podskarbińskich z 1766 r. było w posiadaniu Stankiewicza, z opłatą kwarty 52 złp. 13 gr. a hyberny 10 złp. J Krz. Ä. Jel Świrydówka, rzeczka w pow. borynownkim, drobny prawy dopływ Moży, ma mły nek pod folw. t. nazw. A. Jel. Świrydówka 1. folw. skarbowy nadrzką t. naz. dopł. Moży, pow. borybowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, posiada młyn. 2. Ś. , wś rządowa nad rzką t. nazwy dopł. Mozy, pow, borysowrtki, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Uchwały, ma 38 osad; miejscowość mato ludna, grunta piaszczysto. A. Jel. Świrydówka, chutor na lewym brzegu Zerowy, pow. radomyski, w 4 okr. pol, gm. i par. praw. Rozważów, odl. o 1 w. od Sidorowicz a 82 w. od Radomyśla, ma 51 mk. Podług Pochilewicza jest tu 5 dm. , około 25 mk. , 18 dzies. należących do Kotowskiego i 22 do Kruszelnickich. Swirydowka, sioło nad rz. Sułą, pow. łochwieki gub. połtawskiej, o 12 w. na płn. od Łochwicy, ma 289 dm. , 1832 mk. Swirydowszczyzna, zaśc. nad oezim. do pływem Niemna, pow. miński, w 3 okr. pol. kojdanowskim, gm. i par. Świerżeń, ma 4 osady; grunta wyborne, namułowe, łąki ob fite, miejscowość mało leśna. A. Jel, Świryce, wś, pow. bielski gub. grodzieńnkiej, w 2 okr. pol. , gm. Aleksin, o 24 w. od Bielska. Świrydy 1. wś, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. Wasiliszki, okr. wiejski Szejbakpol, o 7 1 2 w. od Wasiliszek a 43 w. od Lidy, ma 7 dm. , 66 mk. kat. w 1865 r. 32 dusz rewiz. ; należała do dóbr Kościeniewo, Kostrowickich. 2. Ś. , okolica, pow. bielski gub. grodzieńskiej, na płn. wschód od Brańska. Świryniany, w spisie z 1866 r. Świrelany, wś nad rzką Łowmianą, pow. trocki, w 2 okr. pol, gm. Żośle, okr. wiejski Łowmiany, o 16 w. od gminy a 45 w. od Trok, ma 5 dm. , 64 mk. kat. w 1865 r. 24 dusz rowiz. ; należała do dobr Poporcie, dawniej Zaleskich, następnie Tuchołków. Świrz al Świerź, rzeka, lewoboczny dopł Dniestru, powstaje ze stoków Gołogór, w zach. stronie Kopania, w pow. przemyślańskim, po krótkim biegu wsch. skręca na płd. , wchodzi do mta Świrza, tworzy tu stawek, z którego wypłynąwszy, dąży na płd. przez Chlebowiec Świrskie i wchodzi na granicę pow. przemyślańskiego i bobrockiego, oddzielając Chlebowiec Świrskie, Tuczne, Prybeń w pow. przemyślańskim od Lubeszki Wołochowej i Strzelisk Starych w pow. bobreckim. Wszedłszy w obręb pow. rohatyńskiego zatrzymuje kierunek płd. , płynie przez Mełnę, Wyspę mały staw, wzdłuż granicy Jakłusza i Podbórza, przez Frage staw wchodzący na obszar zachodniej części Podkamienia, następnie biegnie wzdłuż granicy Podkamienia a Bieńkowiec, przez Psary obszerny staw i przez Knihinicze staw. Wypłynąwszy ze stawu, dąży zrazu wzdłuż granicy Knihinicza a Za górza Knihinieckiogo, następnie przez WaHiuczyn na płd. zach. do Hrehorowa, gdzie znowu przyjmuje kierunek płd. a dalej płd. wschodni, tworzy granicę Podmichałowiec a Hrehorowa, przepływa Żurów, Czerniów i Bukaczowce, odlewając w tych trzech wsiach małe stawy i wchodzi w końcu do Tenetnik, gdzie powyżej Martynowa Starego wpada do Dniestru, ubiegłszy około 70 klm. Spad wód podają liczby 315 mt. w Świrzu; 281 mt. na granicy Prybenia i Strzelisk Starych; 249 mt. przy wejściu do stawu knihinickiego; 242 mt. staw Żurowski; 232 mt. w pobliżu płd. granicy Bukaczowiec. Znaczniejsze dopływy nie mogły się rozwinąć, gdyż w oddaleniu 10 do 15 klm. na zach. od doliny Świrza płynie równolegle z nim Boberka, jeszcze bliżej w stronie wsch. Gniła Lipa, także równoległa. Ważniejsze dopływy są od prawego brzegu Lubeszka w płd. stronie Podbórza, Błotka w Psarach, Rudka w Czerniowic; od lewego. brzegu Podkamień w Podkamieniu, Ochaba na granicy Czernicwa i Żurowa. Dolny bieg Ś. przerzyna w Czerniowic tor drogi żelaznej Iwowskoczerniowieckiej. Lu, Lz. Świrz al. Świerz z Swirzykiem, mko, w pow. przemyślańskim, 10 klm. na zach. od Przemyślan sąd pow. , pod 49 39 płn. szer. a 42 6 wsch. dłg. od F. , z urz. poczt, w miejscu. Na płn. leży Kopań, na wsch. Kimirz, na płd. Nicdzieliska i Chlebowiec Świrskie, na płd. zach. Podhorodyszcze i Romanów pięć ostatnich w pow. bobreckim. Środkiem obszaru płynie Świrz dopływ Dniestru i przyjmuje w obrębie mka małe strugi z obu boków. W dolinie Świrza 321 do 344 mt. wzn. leżą zabudowania miasteczka, na zach. od nich część miasta Świrzyk, na płd. wsch. grupa domów Halina. Najwyższe wzn. na płd. zach. 412 mt. Własn. wiek. ma roli or. 311, łąk i ogr. 96, pastw. 99, lasu 1162 mr. ; wł. mn. roli or. 1362, łąk i ogr. 628, past. 190, lasu 6 mr. Wr. 1880 było 402 dm, , 1948 mk. w gminie; 11 dm. , 33 mk. na obsz. dwor. 1302 rz. kat. , 300 gr. kat. ,. 381 izr. ; 1088 Rusinów, 784 Polaków, 159 Niemców. Par. rz. kat. w miejscu dek. świrski, erygowana wr. 1481 przez braci Andrzeja miecznika lwowskiego i Marcina Swirskich, dziedziców miasteczka. Do par. należą Chlebowice Świrskie, Kimirz, Kopań z Gnilą, Nicdzieliska, Ostałowice, Siedliska i Tuczno. W mku kościół murowany, wzniesiony w r. 1546, konsekrowany w r. 1561. Do dek. świrskiego należą parafie Bobrka, Brzozdowce, Chodorów, Podkamień, Przemyślany, Sokołówka, Świrydówka Świrz Staresioło i Świrz. Par. gr. kat w Chlebowicach Swirskich. Jest tu także cerkiew, szko ła etatowa lklas. i zamek niegdyś Cetnerów; ob. rycinę w zbiorze rycin Pawlikow skiego, Nr. 4904. Lu. Dz. Świrz, folw. dóbr Ciasna, w pow. lublinieckim. Świrzanka, rzeczka, płynie w pow. święciańskim. Ob, Justynowo 1. . Świrzyki, grupa domów w Ławrykowie, pow. Rawa Ruska. Świś, strumień, w pow. taraszczańskim, płynie pod wsią Krute Horby. Świskowszczyzna, folw. nad dopł. Wiedź my, pow. słucki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. Lachowicze, par. kat. dawniej Lachowicze, teraz Kleck, odl. o 5 w. od st. dr. żel. pole skich Lachowicze, należy do domin. Lachowi cze; miejscowość małoleśna, grunta urodzaj ne, łąki wyborne. A. Jel. Świślina al. Siekierna, rzeczka, powstaje z połączenia kilku strumieni spływających z pin. wsch. stoków Łysogór, między wsiami Wzdół i Siekierno, w pow. kieleckim, płynie w licznych zakrętach ku wschodowi przez Psary, Bodzentyn, Tarczek, Świętomarz, Sit ki, Swiślinę, Rzepin, Zawadę, Pawłów, Zapniów, Szeligi, Wióry, Doły Opackie, Nietulisko i pod Małachowem wpada do Kamienny z praw. brzegu, ubiegłszy 36 wiorst. Z lew. brzegu przyjmuje Psarkę pod Radkowicami, z prawego zaś Pokrzywiankę pod Szeligami ztąd dają niekiedy dolnemu biegowi Ś. na zwę Pokrzywianki. Pod Szeligami uchodzi też z praw. brzegu Kamionka a Ponikła ob. jestto zapewne jedna z nazw miejsco wych górnego biegu Ś. Br. Ch. Świślino al. Swiślina, wś nad rz. Świśliną, pow. iłżecki, gm. Rzepin, par. Swiętomarz, odl. od Iłży 28 w. , ma 39 dm. , 273 mk. , 482 mr. włośc, i 3 mr. dwor, rządowy majorat. W 1827 r. 14 dm. , 87 mk. W połowie XV w. Ś. w par. Świętomarz, własność bisk. krakowskiego, miała 10 łan. km. ; z 9 łan. płaciła dziesięcinę snopową kościołowi w Krynkach, a z jednego łanu pleb. w Świętomarzu Długosz, L. B. , II, 462. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 biskup krak. płacił od 10 os. , 10 łan, , 1 zagr. , 2 komor. biednych Pawiński, Małop. , 191. Br. Ch. Świsła, zaśc. pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 44 w. od Dzisny, 1 dm. , 6 mk. żyd. Świsłocka puszcza, w pow. wołkowyskim, dawniej należąca do Tyszkiewiczów, rozgraniczona Narwią od puszczy białowieskiej, ma 5 mil kwadr. przestrzeni. Przemieszkują w niej żubry. Świsłocz 1. rzeka w gub. grodzieńskiej, lewy dopł. Niemna. Bierze początek z błota pod inkiem Swisłoczą w pow. wołkowyskim, płynie z początku w kierunku płd. zach. do wsi Łukowicz, zkąd zwraca się na płn. , przepływa w tym kierunku przez pow. grodzieński i powyżej wsi Świsłoczy, pod wsią Sinoki, uchodzi do Niemna. Długa około 110 w. ; szeroka w górnym biegu od 1 1 2 do 6 saż. , w dolnym od 5 do 8, a przy ujściu do 12 saż. , głębokość dochodzi od 2 2 1 2 stóp; bieg ma bystry, brzegi niskie i często błotniste; płynie śród szerokiej doliny, ograniczonej dość znacznemi wyniosłościami; na wiosnę rozlewa na przestrzeni od 1 2 do 2 w. , a w niektórych miejscowościach do 7 w. Z powodu krętego biegu niezdatna do żeglugi; spław odbywa się podczas przyboru wiosennego, lecz nie corocznie. Od praw. brzegu przybiera Rudawkę, Kuklankę z Kwaterką, Brzostowiczankę z Brzostówką, Warecię z Werejką i Pepłę al. Pepelnia; od lew. zaś brzegu Jałówkę z Istoczanką, Kołodzieżankę z Werbelą, Nietupę z Krynką, Usnarz, Odłę z Wiszniówką i Jeryłówką, Łaszankę z Lipówką, Bojarką i Indurką. 2. Ś. , rzeka w gub. mińskiej, prawy dopływ Berezyny dnieprowej. Zaczyna się w płn. części pow. mińskiego, o 1 milę od mka Dubrowy, za wsią Szopowały Szypowały, w gm. Zasław, ze wzgórzy stanowiących dział wodny pomiędzy rzekami płynącemi do morza Czarnego i Bałtyckiego, z których bierze początek i rz. Usza lewy dopł. Berezyny niemnowej. Ś. początkowo płynie bystro wzgórzystemi miejscowościami w kierunku północnym, aż do wsi Wiekszycy, tu zbliżywszy się do linii dr. żel lipaworomeń skiej zwraca się na wschód i przeciąwszy za fol. Hanusiu tor drogi, płynie równolegle do niej pod wś Woronki, gdzie od lew. brzegu przyjąwszy rzkę Moczynę, płynie ku Zasławiowi i tu zasila się z prawej strony rzką Czernicą. Za Zasławiem wkracza w miejscowość bardziej nizinną, lesistą i za fol. Hanulin ma pierwszy młyn na rozlewie; o 4 w. poniżej przybiera od praw. brzegu Ratomkę a od lewego Wiaczę. Pod wsią Bancerowszczyzną obraca pytle i folusze; pod wsią Borową młyn. W Mińsku Ś. , zatamowana trzema groblami na Niskim Rynku, pod Kisterem i na przedmieściu Lachówce, podczas przyborów wiosennych często wyrządza szkody miastu. Bezpośrednio za Mińskiem Ś. , przeciąwszuy tor drogi żel. mosk. brzeskiej, obraca duże młyny z pytlami i foluszami w osadzie Sierebranka; dalej tocząc swe wody w zwrotach gwałtownych i przyjąwszy z lewej strony rz. Ślepnię ze słobodą Archirejską, pod wsią NowyDwór przecina gościniec poczt. mińskoihumeński i obraca młyny pytlowe; za fol. Sydalin, wkroczywszy w pow. ihumeński, zwraca się kręto na lewo ku Koroliszczewiczom, przecina znowu tenże gościniec i zwró Świsłocz ciwszy się na prawo ku wsi Sieniło, przecina poraz trzeci gośc. mińskoihumeński, potem płynąc w kierunku płd. ku wsi Michanowicze zbliża się znowu do pow. mińskiego, stanowiąc granicę na przestrzeni 5 w. aż do fol. Łysowszczyzna, o 5 w. poniżej obraca wielkie młyny pytlowe za wsią Lesznica, a o 1 milę dalej wielki młyn pytlowy pod Zazierzem; w tem miejscu S. , przeciąwszy gośc. wojennokomunikacyjny ihumeński, płynie ku Wsi Korowajewo młyn na rozlewie, dalej zwraca się na płn. ku Dukorze pytle i folusze, poczem zmieniając kierunek na bardziej wschodni, płynie około wsi Żurawki, Turzec; w okolicy Pudzick, pod wsią Słobodą, rozlewa się w jezioro i obraca młyn; pod wsią Turyń młyny i folusze; 5 wiorst poniżej przyjmuje z lewej strony rz. Wołmę pod wsią Międzyrzyrzecze, i zwróciwszy się gwałtownie na płd. pod mko Puchowicze, zasila się tu od praw. brzegu rz. Citewką. O 9 w. za Puchowiczami dopływa do Ś. z lew. strony rz. Bołocza, pod wsią Berlaż Berłaż, przystań z prawej str. rzka Błuża, a o 3 w. dalej rz. Talka naprzeciwko wsi Orzeszkowicze. Od Orzeszkowicz Ś. przybierając znowu kierunek wschodni, płynie ku mku Łapicze i na tej przestrzeni zasila się od lew. brzegu rzkami Kamionką, Młynkiem i Celanką, a pod Łapicami rz. Żarnówką. Od zaśc. Żużlanka Ś. , zasiliwszy się od praw. brzagu rzką Żużlanka, rozszerza znacznie swe koryto i w zakrętach nieustannych dopływa do Zborska Izborska, a pod wsią Wiązy rozlana w jezioro obraca młyny; o 4 w. poniżej przyjmuje z prawej strony rz. Sinicę i odtąd na przestrzeni 15 w. , stanowiąc granicę pomiędzy pow. ihumeńskim i bobruj skim, zasila się od lew. brzegu rzkami Orczą i Zawiszynką; o 3 w. poniżej wsi Chołuj wkracza w pow. bobrujski i ubiegłszy w kierunku wsch. około 7 w. przyjmuje z lewej strony rz. Pociechę i o 3 w. poniżej zatoczywszy koło na płd. , pod mkiem Świsłocz wpada do Berezyny. Długość biegu około 250 w. Spławna na przestrzeni 70 w. od wsi Berleż. Dolina Ś. wąska, bagninta i ściśnięta wzgórzami, stopniowo rozszerza się w miarę zbliżania się do ujścia i dochodzi do szerokości 1 wiorsty. S. nadzwyczaj kręta i bystra, dno ma nierówne, wiole jest głębokich wirów czyli jam, a między Bancerowszczyzną i Krupcami, o 7 w. powyżej Mińska, znajduje się odmęt, zwany Bobrowszczyzną, którego głębokość niezmierna; jestto prawdopodobnie źródło, otwór którego zagłębia się ukośnie pod powierzchnią ziemi. Na łąkach nadbrzeżnych znajduje się wiele krynic al. źródeł, jakoteż trzęsawisk; wszystkie one zarosłe zieleniejącą trawą i w zimie nie zamarzają. W Krupcach nad podobnem źródłem wznosi się cerkiew, a woda źródlana uchodzi u okolicznych włościan za lekarstwo na oczy i chętnie przez nich jest używaną. Łąki nad S. odznaczają się szczególną dobrocią i pra wie wszędzie są dwukośne. Brzegi od źródeł aż do ujścia są. gęsto zasiedlone. Szerokość rzeki rozmaita. W górnym biegu, w pow. miń skim płynie wąskiem, głębokiem, bystrem korytem; W Mińsku szeroka od 8 10 sąż. , pod Puchowiczami i Łapiczami od 12 15 sąż. , a pod mkiem Świsłoczą u ujścia prze szło 20 sąż. Mostów na Ś. jest wiele, miano wicie 3 powyżej Zasławia; poniżej zaś jest ich 20 ważniejszych, mianowicie w Zasławiu, Bancerowszczyznie, Borowej, 4 w Mińsku, w NowymDworze, Koroliszczewiczach, Sienile, Iwanowszczyznie, Piaskach, Lesznicy, Zazierzu, Korowajewie, Dukorze, Turcu, Słobodzie Pudzickiej, Turyniu, Międzyrzeczu, Puchowiczach, Wiązach i Swisłoczy. Promy urzą dzone są w Puchowiczach, Łapiczach i Chołuj u. Mosty w ogóle liche, z wyjątkiem mo stów w Mińsku i w Zazle zu na trakcie wojenno komunikacyjnym. Ś. pomimo licznych zakrętów mogłaby być spławną, poczynając od Mińska, gdyby nie liczne mosty i groble, a wtedy znaczenie rzeki byłoby nader ważżnem dla miejscowości, przez które przepły wa. Z powodu tam spław zaczyna się zalodwo za Puchowiczami, od wsi Berleż, zkąd na drobnych łodziach przewozi się do Swi słoczy dziegieć, smoła, terpentyna, rogóżki lipowe, kamienie i spław; ia się drzewo towa rowe w małych płytach tratwach; dalej zaś w skutek tamy przy młynie przedmioty spła wiane transportują się ku Berezynie na wo zach, na przestrzeni 1 w. Składy drzewa to warowego zwykle w zimie przygotowują się na spław wiosenny w Błuży i Międzyrzeczu. Jakkolwiek w ostatniem dwudziestoleciu prze trzebiono wszędy lasy, puszcze jednak nad świsłoczą łapickie skarbowe, chołujskie i żarnowskie po Zawiszy, hr. L. Krasińskiego, świsłockie Niezabitowskiego i in. , dostar czają dużo drzewa różnego i klepki dębowej na spław do Krzemienczuga. Począwszy od ujścia rzeki Talki jeszcze dotychczas na Swi słoczy są liczne gony bobrowe, a najobfitsze tonie na rybę zwaną wierozub w NowychWłokach i pod Międzyrzeczem, o 6 w. powy żej Puchowicz. J. Krz. A. Jel. Świslocz 1. wś, folw. i dobra nad Świsłoczą, niedaleko od ujścia jej do Niemna, pow. grodzieński, w 1 okr, pol. , gm. Łaszą, o 25 w. od Grodna. Posiada rozwaliny b. klasztoru katol. Wzorowe gospodarstwo. Własność niegdyś Kierdejów, drogą wiana za Heleną Kierdejówną piyeszły na Mateusza Roemera, ststę sumieliskiego. August III d. 16 listopada 1754 r, dał przywilej Stefanowi Roemerowi, Świsłocz chorążemu wwdztwa trockiego, na pobieranie mostowego na nowo urządzonym moście na rz. Swisłoczy. Obecnie własność Wandalina Pusłowskiego. 2. Ś. mko i dobra nad rz. Świsłoczą, pow. wołkowyski, w 3 okr. pol. , gm. Świsłocz, o 14 w. od Mścibowa, 29 w. od Wólkowyska o 80 w. od Grodna odległe, dość schludne, ma 179 dm. , 1958 mk. , w tem 1420 żydów. Posiada cerkiew, kościół kat. paraf, synagogę, 2 domy modlitwy źydow. skie, se1 rainaryum nauczycielskie, szkołę początkową, zarząd okręgu policyjnego dla 6 gmin powia tu świsłockiej, bojarskiej Kołonna, dobro1 wolskiej, szymkowskiej Jałówka, juszkowśkiej Łuplanka i tarnopolskiej Lewkowe, zarząd gminy, lecznicę, aptekę. Targi odbywają się co tydzień; dawniej odbywał się jarmark miesięczny od 25 sierpnia, na którym w 1839 r. ruch wynosił przeszło 200, 000 rs. , w 1845 r. jeszcze na 135, 000 rs. a w 1857 r. nie wyżej jak 15, 000 rs. , obecnie zupełnie podupadł. Były tu wielkie garbarnie. Parafia praw. , dek. błagoczynia wolkowyskiego, 1844 wiernych. Dawniej istniał oddzielny dekanat błahoczynie świsłocki, obejmujący w 1857 r. 9 parafii i 10, 886 wiernycli. Kościół par. kat. p. w. św. Trójcy, pierwotnie w 1668 r. przez Hieronima Kryszpina, podskarbiego litew. , z drzewa wzniesiony, został odnowiony w 1742 r. kosztem Teresy Kryszpinowej, kasztelanki trockiej, a przez hr. Wincentego Tyszkiewicza, referendarza litewskiego, ostatecznie urządzony i odnowiony w 1782 r. Ma on długości 41 a szerokości 20 łokci, posiada pięć ołtarzy i dwie po bokach kaplice. Księgi metryczne ma od 1706 r. Parafia kat. , dek. wołkowyskiego, 2050 wiernych. Kaplice w Krasnej i Rudni; dawniej i w Krynkach. Na środku rynku wznosi się kolumna pamiątkowa. Obszerny budynek, który mieścił w sobie kilkadziesiąt sklepów na towary przywożone w czasie jarmarku, spłonął przed kilkunastu laty i dotąd nieodbudowany. Znośny pozór mka i wspomnienia przeszłości ściągają tu na stały pobyt pewną liczbę emerytów. Obok mka był rozległy dwór, rezydencya hr. Tyszkiewiczów dziedziców dóbr Ś. Wspaniały ten gmach, park i ogrody, obecnie w znacznej części zniszczone, inną powierzchowność przybrały. Niegdyś włość królewska, w 1542 r. w dzierżawie kn. Zasławskiego, zobowiązana była do reparacyi zamku kijowskiego. W XVIt wieku rozległe dobra świsłockie należały do Kryszpinów, poczem w połowic XVIII w. przeszły w posiadanie rodziny Tyszkiewiczów, z których Wincenty, referendarz w. ks. litew. , stał się twórcą świetności raka, przez wyjednanie zezwolenia na jarmarki doroczne oraz założenie w 1806 r. gimnazyum akademickiego, które zaopatrzył obficie we wszelkie potrzeby naukowe, jako to w piękną bibliotekę, gabinet fizyczny i mineralogiczny. Szkoły przez świetny dobór nauczycieli ściągnęły liczny zastęp wychowańców, z liczby których wielu zjednało sobie później głośne imię tak w piśmiennictwie, jak i na innych polach pracy obywatelskiej, jak Leon Zienkowicz, Józef Paszkowski, Wiktor Heltman, Józef Szczepan Kowalewski, J. Tgn. Kraszewski przez dwa lata i w. in. Po 1831 r. dobra świsłockie przeszły na skarb; gimnazyum w 1851 r. zamieniono na szkołę pięcioklasową, przekształconą następnie na progimnazyum, które zniesione zostało w 1864 r. W dawnych murach gimnazyalnych od 1875 r. mieści się seminaryum nauczycieli wiejskich. Obszerne wspomnienie o gimnazyum świsłockicm podały Kłosy 1879 r. , Nr. 744 747, które podały też widok gmachu szkolnego i kościoła tamże. 3. S, mko i wielkie dobra na praw. brzegu Berezyny dnieprowej, przy ujściu do niej rz. Swisłoczy, na płn. krańcu pow. bobrujskiego, przy gość. poczt, z Mińska przez Ihumeń do Bobrujska o 40 w. i dalej. Mko ma około 90 osad i przeszło 1000 mk. , w znacznej większości żydów, zajmujących się handlem leśnym, zbożowym i solnym. Znajduje fsię tu przystań dość ważna, gdyż nie tylko spławiają tędy towar leśny z górnej Berezyny, lecz i z rz. Swisłoczy, a sól, sadło, śledzie, żelazo i inne towary przychodzące z dołu rzeki rozwożą się w dalekie okolice. Istnieją tu domowe warsztaty wyrobu lekkich łodzi; lud okoliczny trudni się flisactwem, rybołówstwem, pszczolnictwem leśnem i rolnictweni. Cerkiew paraf. p. w. św. Mikołaja ma dawne zapisy Haraburdów; na miejscu starej wzniosła w XVin w. nową świątynię Barbara z Zawiszów Niezabitowska. Do parochii należy 2 wł. ziemi ornej i 30 mr. łąk. Filie we wsiach Kośba p. w. Narodzenia N. M. P. , w Tatarowiczach Opieki N. P. i Kamieniczach św. Jana. Przeszło 1500 parafian. Kość. kat. drewn. z 1786 r. , fundacyi tejże Barbary Zawiszów Niezabitowskiej, ma filię w Obołuju pow. ihumeński, erekcyi jezuitów z l 797 r. Przeszło 3500 parafian, rozrzuconych na wiele mil dokoła. Synagoga żydowska i kilka domów modlitwy, Kahał żydowski z partykularzem opłacał pogłównego w 1717 r. 200 złp. Vol. Leg. , fol. 354 55. Stacye pocztowa i telegraficzna. Zarząd 4 okr. polic, dla 6 gmin Źycin, Bacewicze, Zamosze, Horodek, Świsłocz i Horbacewicze. Gmina świsłocka składa się z 4 okręgów st arostw wiejskich, ma 309 osad włościańskich, 1948 włościan płci męż. , z nadziałem 4945 dzies. Szkółka wiejska i szkółka cerkiewna; szpital wiejski. Bobra mają około 1000 włók, przeważnie w la Świsłoczany sach, pełnych zwierzyny; łąk obfitość, w la sach wyrób smoły i terpentyny. Trzy młyny i cztery karczmy czynią znaczny dochód. Grunta aą rozmaite, najwięcej piaszczystych, lecz w pobliżu rzek Berezyny i Swisłoczy zdarzają się wyborne namułowe niwy, w kulturze z powodu mnogości łąk. Rybołówstwo znaczno. Wapno i glina, llezydencya stara; są ślady okopów. Miejscowość ta należała prawdopodobnie pierwotnie do ks. mińskoza sławskiego, skoro około 1367 r. przy podziale synów JawnutaGedyminowicza, mającego udział zasławski, dostała się drugiemu synowi Siemionowi, który się tytułował ka. świsłookim ob. u Nar buta t. IV, , 3 tablica genealogiczna; Enoykl Orgel, t. XXVIII, 334. Następnie dzielnica świsłooka wróciła do korony w 1387 r, , bowiem Jagiełło nadaje Ś. wraz z Mińskiem, llzeczycą, Łohojskiem, Propojakiem i t. d. bratu swemu Skirgajlle ob. Skarbiec Daniłowicza, t. I, str. 2, 67, Nr. 542. Następnie dość długo głucho o 8. , wiadomo tylko, że była to królewszozyzna, rządzona przez ststów i musiały dziać się przez nich nadużycia, kiedy w 1511 r. 2 października Zygmunt Stary nadał mieszkańcom prawo wnoszenia podatków wprost do skarbu, bez pośrednictwa ststów i poborców. Przywilej ten zatwierdził Zygmunt August d. 19 lipca 1540 r. W 1506 r Tatarzy perekopscy, stojący koszem pod Kłeckiem i daleko rozpuszczający zagony, splądrowali też i 8. W wojnach cara Wasila IV z Zygmuntem I pomiędzy latami 1507 i 1526, wojska ruskie kilkokrotnie spustoszyły miasteczko. Około 1600 r. otrzymuje Ś. wraz z Ostrowiem za zasługi Mikołaj Haraburda h. Abdank, kaszt, miński Niesiecki, IV, 341, wyd. Bóbr. . Zdaje się, że w XVIII w. władali Ś. Zawiszo wie lierbu Łabędź, a następnie przeszły te dobra do Niezabitowskich h. Lubicz i do dziś pozostają w ich ręku. W 1812 r. gen. Dąbrowski operując z dywizyą swą pod Bobrujskiem przeciwko gen. Hertelowi, miewał tu główną kwaterę i opuścił Ś. d. U paździer. idąc pod Borysów ob. Pamięt. . wojenne, wyd. Kraszewskiego, str. 127 J I z A Jel Świsloczaiiy, wś, pow, grodzieński, w 2 okr pol, gm Ilołynka, o 69 w. od Grodna. Świstaczewo, zaśc, pow. bobrujski, w 3 okr. pol. i par. kat. Hłusk, gm. Osowiec, ma 2 osady, grunta lekkie. A. Jel Świstaki, 08. przy wsi Krawce, w pow. tarnobrzeskim. Świstelniki Dolne i Górne, wś, pow. rohatyński, 21 kim. na płd. wsoh. od Rohatyna, 13 kim. na płn. wschód od Bursztyna sąd pow. , tuż na płd. od urz. poczt, w Lipicy Dolnej. Na płd. leżą Podszumlańce, na zach. Sarnki Średnie i Górne, na płn. Lipica Dolna, Słownik aeograiiiszuy T. XL Zeszyt 130. na wsch. Sławętyn i Szumlany Wielkie obie w pow. podhajeckim. Środkiem wsi płynie Narajówka, dopływ Gniłej Lipy i tworzy staw. W dolinie potoku leżą zabudowania. Najwyższe wznieś, obszaru sięga na płn. wBchód 378 mt. , na płd. wsch. 316 mt. , na płd. zach. 348 mt, na zach. 290 mt. Własn, wiek. ma roli or. 873, łąk i ogr. 178, past. 129, lasu 381 mr. ; wł. mu. roli or. 1179, łąk i ogr. 367, past. 59, lasu 21 mr. W r. 1880 było 177 dm, , 971 mk. w gminie, 16 dm. , 85 mk. na obsz. dwór. 907 gr. kat. , 74 rz. kat. , 75 Izr. ; 937 Rusinów, 43 Polaków, 75 Niem ców. Par. rz. kat. w Kąkolnikach, gr. kat. w miejscu, dek. rohatyński Fundatorem pa rafii był Eliasz Świstelnicki w r. 1630 Literaturnyj Sbornyk, Lwów 1874, str. 68. We wsi cerkiew p. w. Zmartwychwstania Chr. Pana i szkoła etat. 1klas. Lu. Lz. Swistopolj dwór, pow. kowieński, w 4 okr. pol. , o 49 w. od Kowna. Swistowa, niem. Eoter Flussturm, turnia i dolina w głównym grzbiecie Tatr. Dolina leży między turnią Litworową a Świstową turnią, oddzielającą ją od doliny Rówienek. Dolinami temi idą drogi wiodące do Węgier, świstów a turnia należy do szczytu Czerwonostawiańskiego al. Kołowego niem. Rotheseespitze, wzn. 2424 mt. Wznieś, turni 2378 mt. al. 7523 stóp. Świstówka 1. grzbiet tatrzański, trawą porosły, wznoszący się pomiędzy górną częścią doliny Rostoki, ponad Siklawą, spadającą z doliny Pięciu Stawów, a doliną Białki. Przez Ś. wiedzie zwykła droga piesza z Zakopanego do Morskiego Oka. Wzn. 5593 st. npm. Od strony Rostoki grzbiet ten opada prostopadłą ścianą. Widok ze szczytu rozległy; oko sięga ku wschodowi aż do wyłomu Dunajca w Pieninach. 2. Ś. , górna część doliny Małej Łąki w Tatrach, kończy się przełęczą pomiędzy Czerwonym Wirchem Kondrackim a Małołączniakiem. Obfituje w dość rzadkie rodzaje flory górskiej. Świstówka, dawna nazwa wsi Michałówka, pow. uszycki oh. Michalówha 10. . Świstunowka, słobodą, pow. kupiański gub. charkowskiej, o 80 w. na płd. zach. od mta powiat. , ma 245 dm. , 2176 mk. ; jarmark. Świstumia, dwór, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , o 34 w. od Kowna. Świstuny, zaśc, pow. wileński, w 2 okr. pol, gm. Muśniki, okr. wiej. i dobra w 1865 r. Rusieckich Kiernów, o 7 w. od gminy, 17 dusz rewiz. Świstuny 1. grupa domów w Lubeli, powiecie żółkiewskim. 2. Ś. j g pa domów w Kamionce Wołoskiej. Świstyna, gajówka na obszarze Kopyczyniec, w pow. husiatyńskim. 46 ŚwiSZs ob. Swiesz. Świszczę wś, pow. prużańsld, w 3 okr. pol. , gm. murawjewska, o 32 w. od Prużany. Świszczewo, wś i dobra, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Ratajczyce, o 31 w. od Brześcia, Świszczów 1. w dok. Swinczow Sivysczoiv wś nad dopł. Styru Jałowicą, pow. dubieliski, na płd. zach. od Ołyki, niegdyś w pow. łuckim. Podług rewizyi zamku łuckiego z r. 1545 własność Andrzeja, Iwana, Faleja Faleleja i Wasilisy Wasilewoje Swiszczowskich, którzy, wespół z innemi, zobowiązani byli do utrzymywania kilku horodni w zamku łuckim ob. Jabłonowski, Rewizye, 38, 40, 43, 50, 55. Podług reg. pob. pow. łuckiego z 1570 r. p. Andrzej Swysczowski z części imion swoich Swysczowa i Nadczic płaci z 25 dym. , 6 ogr. po 4 gr. , 9 ogr. po 2 gr. W 1577 r. p. Jełowa Malińska płaci ze Ś. z 5 dym. , 2 ogr. , 2 ogr. ; Andrzej Swisżczowski z 12 dym. po iO gr. , 4 ogr. po 4 gr. , 6 ogr. po 2 gr. ; Lewek Swisżczowski z 3 dym. po 10 gr. , 1 ogr. 6 gi a Siemień Swisżczowski z Swiszczowa i Nadczicz od 4 dym. po 10 gr. , 3 ogr. po 4 gr. , 3 ogrodn. po 2 gr. W 1583 r. Siemion Swisczowski płaci z części imienia Swiszczowa z 3 dym. , 1 ogr. , Yi popa; An drzej S. od 8 dym. , 8 ogr. , Y popa; Ostafiej S. z części imienia zastawnego S. od 3 dym. , 3 ogr. , V4 popa Jabłonowski, Wołyń, 7. 51, 52, 60, 62, 102. 2. Ś. , wś nad dopł. Styru, pow. dubieński, na płn. od mka Dawidówki. Świszczypole, folw. , pow. borysowski, ma 2 włóki; własność mieszczańskiej rodziny De rę wińskich. A. Jel. Świszewy, ob. Swieszewy. Swiszulkowo, niekiedy Szwiszidkowo i ŚwisznUhowo, folw. , pow. średzki, par. Krerowo, o 6 kim. na płn. wschód od Kurnika, tuź pod Bugajem. Niewykazany w nowszych Spisach urzęd. ; zabrany przez rząd pruski, wcielony do domeny Swarzędz. Świt, niem, Schwiedt, nadleśn. król. nad Brdą, pow. tucholski, st. p. i par. kat. Tuchola o 6 kim. ; 7633 ha, w tem 6835 ha lasu. Do obwodu dominial. należą dobra Brzozie Birkwald, Rudzki Most Królewski, Nowy Młyn, Rudzki Młyn i leśn. Brzozie, Siemiony, Eichberg, Fuchswinkel i Świt, razem z nadleśn. 20 dm. , 25 dym. , 144 mk. , 47 kat. , 97 ew. Tucholskie akta hypoteczne opiewają Pustkowie, względnie bartnictwo Nowymost, później Świt zwane, posiadali na mocy przywileju z 1701 r. króla Augusta II i z 1762 r. króla Augusta III 1 Andrzej Łukaszewicz, 2 Łukasz Budziłowski, 3 małżonkowie Maciej i Maryanna Łukaszewicz, 4 Jan de Borzyszkowski po swej matce Elżbiecie. Po Janie Borzyszkowskim dzierżyła te dobra jego żona Anna z Prądzyńskioh, potem jej syn Ju liusz, który sprzedał tę posiadłość 1860 r. Amalii Lange za 9100 tal. Teraz posiada ją fiskus, któr3 tu urządził nadleśnictwo i pust kowie zamierza tu zalesić. Kś. Fr. Świta al. Siüitte rzeka w Kurlandyi, ob. Sztviten, Świtajliszki, wś, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm, michajłowska, okr. wiejski i dobra, hr. Mostowskicb, Cerkliszki, o 12 w. od gminy, ma 6 dm. , 144 mk. kat. podług spisu z 1865 r. 21 dusz rewiz. . Świtajtówka, fol. , pow. itmmeński, w pobliżu gościńca z mka Łoszy do mka Uzdy, w 1 okr. pol. , gm. i par. kat. Uzda o 8 w. ; grunta lekkie, miejscowość dość leśna, łąk dostatek. W XVII w. Ś. należała, razem ze wsią Zabłocić, do domin. Prysynak Bułharynów; następnie, przechodząc w ręce rozmaitych właścicieli, dostała się Lipskim, a w pierwszej połowie b. stulecia nabyli ją Niecieccy. Świtarzów z BuUkówJcą, wś, pow. sokalski, 7 kim. na płn. wschód od Sokala sąd pow. , st. kol. , urz. poczt, i tel. . Na płn. leżą Skomorochy i Steniatyn, na wschód Bobiatyn, na płd. Kopytów i Ilorbków, na zach. Sokal i Ilkowioe. Wś leży w dorzeczu Wisły za pośrednictwem Karbowa, praw. dopływu Bugu. Przepływa on płd. zach. część wsi a przyjmuje tu od praw. brzegu pot. Rojatyn. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie Karbowa; na płd. wschód od nich Rulikówka. Wsch. część obszaru lesista. Własn. wiek. ma roli or. 467, łąk i ogr. 256, past. 31, lasu 941 mr. ; wł. mn. roli or. 575, łąk i ogr. 111, past. 5, lasu 1 mr. W r, 1880 było 114 dm. , 715 mk. w gminie; 20 dm. , 202 mk. na obszarze dwór. 685 gr. kat. , 197 rz. kat. , 35 izr. ; 795 Rusinów, 115 Polaków, 7 Niemców. Pai rz. kat. w Sokalu, gr. kat, w Steniatynie. We wsi cerkiew, szkoła etat. 1klas. , kasa pożycz, gm. z kapit. 761 złr. ; gorzelnia, młyn amery kański i młyn zwyczajny. Od końca XVIII w. zostaje w ręku Rulikowskich, dziś Wandy z Rulikowsklch Kownackiej. Lu. Dz. Switaszj jezioro w pow. kowelakim, w b. ststwie ratnieńskiem. Switawa, lewy dopł. Czarnanki, lewego dopływu Ihlawy, praw. dopł. Morawy, lew. dopł. Dunaju. Przy jej ujściu leży miasto Brno Bruenn. Świteź, jezioro w pow. nowogródzkim, w gm. Rajcy, w pobliżu mka Szacka i gość. handl. z mka Horodyszcza do mka Wałówki, o 3 w. na płd. od wsi Jat wieź. Największa w powiecie, kształtu prawie okrągłego, zajmuje 8 włók 9 mr. i 150 mr. przestrzeni; brzegi północny, wschodni i południowy obrosłe lasami. Ma na bi kegaoh sitowie; dno piaszczyste. Niezbyt rybne, poławiają się w niem Świsz Świtka wszakże wielkie szczupaki, okunie i liny. Własność niegdyś Niezabitowskich, obecnie należy do kilku właścicieli, przeważnie do domin. Miratycze. Według podań ludowych jezioro to pokrywa zatopiony na dnie zamek i miasto, które zapadły się w topieli wodnej na prośbę bezbronnych niewiast, kiedy na gród napadł liczny nieprzyjaciel Okoliczni mieszkańcy wskazują z brzegu bruki staro żytnego miasta i rzeczywiście bruk taki, z średniej wielkości kamieni jakby kunszto wnie ułożony, rozciąga się z wysokiego brze gu w głąb wody. Jestto wał w trzech miej scach ułożony z kamieni, które woda podmy wając, zsypala foremnio do jeziora. Zawisza czyniąc tu poszukiwania archeologiczne w r. 1871 znalazł na dnie jeziora przy brzegu kilka odłamków krzemiennych, ręką ludzką odbitych i obrobionych, w wodzie zupełnie zbielałych; na otaczającym zaś wale, w nie znacznej głębokości, czerepy od naczyń bar dzo pierwotnych oraz odłamki krzemienne, ale koloru czarnego, przezroczystego ob. art. Zawiszy Mereczowskie okopisko i jezioro Świteź, Bibl. Warszaw. , 1872, t. III, 444. Lud miejscowy opowiada o pojawiających się na jeziorze wodnicach, ktore zowie Świte ziankami, które to podanie posłużyło Mickie wiczowi za osnowę do znanej powszechnie piękne balady por. art. Świtezianka, Kłosy, t. XII, Nr. 288. J Krz. Świtka, strumień, w pow. piotrkowskim, gm. Kluki, pod wsią Zbyszek. Świtki, wś włośc, , pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Malaty, okr. wiejski Biebrusy, o 10 w. od Malat, 5 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Inturki. Świtkowo, folw. , pow. grodzieński, w 2 okr. pol. , gm. Brzostowica Mała, o 48 w. od Grodna. Świtłówka, wś, pow. szawelski, gm. Kirjanowo, o 70 w. od Szawel. Świtoń 1. młyn, w pow. ostrzeszowskim, o 10 klm na wsch. płd. od Ostrzeszowa st. drogi żel, między Mikorzynem i Rudniczyskiem, pod Mechnicami, nad Rudnicą dopł. Prosny; parafia Mikorzyn, poczta Domanin; wchodzi w skład okr. wiejs. Mechnice; 1 dm. , 11 mk. 2. Ś. , młyn, tamże, o 8 klm. na wsch. płn. od Ostrzeszowa, pod Przytocznicą, nad Porajówką dopł. Prosny; par. Doruchów. Niewykazany w nowszych Spisach urzęd. Świtry, wś, pow. rossieński, par. Stulgie. Switte, rzeka w Kurlandyi, lewy dopływ rz. Aa, ob. Szwiteń, Switten, łotew. Szwittene, dobra pryw. nad rzką Szwiteń, lew. dopł. rz. Aa, w okr. mitawskim, pow, i par. bowska. Do dóbr należy folw. KleinSwitten, Kaupenhof, i Lepern. Świtycze, wś i dobra, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. pol, gm. Wysokie Litewskie, o 35 w. od Brześcia. Była tu kaplica kat. par. Wysokie Litewskie. Świtylnów al. Świetylnowo, sioło nad Trubezą al. Trubajlą, pow. osterski gub. czernichowskiej, na pograniczu pow. kozieleckiego, na płn. wschód od mka Hoholewa. W 1392 r. oddany kn. Dymitrowi Sokirze, poprzednio ks. ze Skwira Połowców Rożynowskich. W 1630 r. w dziale Stefana Aksaka ob. t. VI, 744. Świtańce, wś u źródeł rz. Myki, pow. berdyczowski, w 2 okr. pol. , gm. Śwityńce, o 50 w. od Berdyczowa, ma 673 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 727 mk. , 2003 dzies. ; w 1741 r. 30 sadyb. Posiada cerkiew p. w. św. Archanioła Michała, wzniesiona w 1790 r. przez ówczesną właścicielkę wsi Jadwigę Grabowską, na miejsce dawniejszej, fundowanej w 1738 r. przez Urszulę Franciszkę z ks. Wiśniowieckich, ks. Radziwiłłowę. W zeszłym wieku wieś wchodziła w skład klucza pohrebyszczańskiego, w 1863 r. należała do Eustachego Kazimirskiego. Swoben, wś na Warmii w XIV w. , ob. Muensterberg. Swoboda 1. al. Józefina, folw. , pow. nowomiński, ob. Józefina 3. . 2. S. Trębska, wś, pow. gostyński, gm. Szczawin Kościel ny, ma 20 dm. , 92 mk. , 140 mr. 3. S. , folw. , pow. łęczycki, gm. Piaskowice, parafia Parzęczew, ma 2 dm. , 33 mk. 4. S. , kol. , os. i folw. , pow. turecki, gm. Strzałków, pa rafia Lisków, odl. od Turka w. 251 2; kol. ma 14 dm. , wraz z kol. Dębniałki, Tencery, Jó zefów 287 mk. Por. Strzałków. 5. S. , kol. , pow. wieluński, gm. Naramnice, par. Lutu tów, odl. od Wielunia 14 w. ; kol. ma 33 dm. , 242 mk. ; os. karcz. 1 dm. , 8 mk. 6. S. , wś, pow. łódzki, gm. Dzierzążna, par. Zgierz, ma 14 dm. , 52 mk. , 230 mr. Wchodziła w skład dóbr Dzierzążna. 7. S. , os. , pow. iłżecki, gm. Pętkowice, par. Bałtów, odl. od Iłży 40 w. , 60 mr. dwor. 8. S. , os. leś. , pow. opa towski, gm, Malkowice, par. Kiełczyna, odl. od Opatowa 23 w. , 1 dm. , 5 mk. , 15 mr, 9. S. , pow. lipnowski, gm. Ossówka, par. Czernikowo, odl. o 16 w. od Lipna, 2 dm. , 8 mk. 10. S. , os. , pow. siedlecki, gm. Niwiski, 1 dm. , 6 mk. , 47 mr. 11. S. , os. leś. i os. straży kanałowej, pow. augustowski, gra. SzczebroOlszanka, par. Studzieniczna, 2 dm. , 19 mk. 12. S. , przyl. dóbr Gutków, w pow. wyłkowyskim. Br. Ch. Swoboda, folw. i dobra nad rz. Małonką, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Ihumenowo, okr. wiejski Julianowo, o 65 w. od Dzisny, 1 dm. , 11 mk. kat. ; w 1865 r. własność Romanowiczów, poprzednio Korsaków. 2. S. , zaśc, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 39 w. Swojecin Swoboda Swodz Swojcz Swojczów Swojczo od Poniewieża. 3. S. al. Mohorty, folw. po radziwiłłowski nad rz. Słuczą, pow. słucki, o 5 w. na płn. od Słucka par. kat. , w 1 okr. pol. starobińskim, własność Heleny z Pieślaków Jodkowej Jakubowej, ma około 17 włók; grunta urodzajne, łąki wyborne. A. Jel. Swoboda 1. al. Słoboda, część Nahujowic, w pow. drohobyckim. 2. S. , częśćCzeroha wy, w pow. Samborskim. 3. S. , ob. Słoboda, Swobodnia, wś włośc, pow. płoński, gm. Błędówko, par. Kroczewo, odl. o 25 w. od Płońska, ma 6 dm. , 34 mk. , 91 mr. Wchodziła w skład dóbr Janowo. Swobodzn, os. młyn. nad rz. Skrwą, pow. sierpecki, gm. Borkowo, par. Sierpc odl. 3 1 2 w. , młyn wodny, 1 dm. , 7 mk. , 95 mr. Swodziszewice, ob. Swolszewice. Swojatycze, mko i dobra nad rz. Wiedź mą, w pobliżu jęj źródeł, pow. nowogródzki, w 5 okr. pol. snowskim, gm. i par. kat. Darewo, niegdyś Obuchowiczów, obecnie drogą wiana hr. Czapskich. Mko ma około 100 osad, przeważnie żydowskich. Cerkiew p. w. św. Mikołaja ma z dawnych zapisów około 3 włók ziemi, do 1500 parafian. Do 1868 r. był tu kościół kat. par. , w dawniejszym dek. stwołowickim; obecnie zaś znajduje się kaplica cmentarna par. Darewo dek. nowogródzkie go. Dobra mają 55 włók w wybornej pszen nej ziemi; znaczna propinacya, młyn wietrz ny, młyn wodny, łąki, rezydenoya wspaniała, posiadająca dużo pamiątek i dzieł sztuki, ogro dnictwo, Obuchowiczowie jeszcze w XVIII w. utrzymywali tu piękną stadninę koni. Według inwentarza z 1828 r. na folw. swojatyckim zasiano żyta 150 mr. 40 beczek, pszenicy 19 mr. 4 beczki 2 ośminy; ekonom pobierał pensyi 300 zł. ; ordynaryi żyta 3 beczki i 4 ośm. , pszenicy 4 ośm. , gryki 6 ośm. , grochu 2 ośm. , siemienia lnianego 1 ośm. , soli 15 garn. , gorzałki 12 garn. , 3 indyki, 4 kury, 4 gęsi, 3 barany, 1 wieprza karmnego, 4 ko py świeo, 300 pud. siana na 2 konie, 2 beczki piwa; miał prawo utrzymywać 1 krowę. Do S. należy fol. Zofiliński. A. Jel. Swojczany, wś, folw. i dobra, pow. miechowski, gm. i par. Tczyca, odl. 11 w. od Miechowa, przy drodze z Żarnowca. W 1827 r. 33 dm. , 220 mk. Dobra składały się r. 1879 z fol. S. i Augustynów, rozl. mr. 927 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 472, łąk mr. 39, past. mr. 27, nieuż. mr. 14; bud. drewn. 14; płodozm. 7, 10 i 11Pol. ; fol. Augustynów gr. or. i ogr. mr. 282, past. mr. 5, lasu mr. 83, nieuż. mr. 6; bud. drewn. 3; las nieurządzony. Wś S. os. 49, mr. 317. W połowie XV w. S. , wś w par. Tczyca, własność Szadowskiego, miały łany km. , karczmę z rolą, zagr. z rolą, od których dziesięcinę pobierano rozmaicie. Z niektórych pól brał wartości 6 grzyw. klasztor w Imbramowicach; kościół w Tczycy także 6 grzyw. ; z pewnych zaś ról prebenda w Obiechowie. Folw. rycerski dawał dziesięcinę ple banowi w Tczycy, wartości 6 grzyw. Dłu gosz, L. B. , II, 35 i III, 112. Według reg. pow. ksiąskiego z r. 1490, było tu 9 łan. W r. 1581 Morawicki płacił od 3 łan. km. , 1 czyn. , 3 zagr. bez roli, 1 kom. bez bydła, 1 czyn. Wielkonocki od 3 łan. km. ; Golecki od 3 łau. , 3 zagr. bez roli, 2 kom, bez bydła Pawiński, Małop. , 92, 438. Br. Ch, Swojczów, w dokum. Swojczew, Swoyciew, Zwoiczew, wś, pow. włodzimierski, na zach. od mka Ozdziutycze, o 14 w. od Wierzb, posiada kościół par. kat. p. w. N. M. P. , z muru wzniesiony w 1607 r. przezkasztel. Jana Łahodowskiego. Par. kat. dek. włodzimierskiego, 1285 wiernych. Kaplice w Makowiczach, Ossie i Mobilnie. Podług reg. pob. pow. krzemienieckiego z 1570 r. p. Chwiedor Kohiliński z imienia swojego Kohilna, Swoyciewa i z przysiołka Swoyczewskiego i Osduczicz płaci z 48 dym. , 13 ogr. po 4 gr. , 2 kół młyn. po 24 gr, , 1 karcz. 12 gr. W 1577 r. p. Zdanowa Kowieńska płaci z Zwoiczewa z 11 półłan. , 4 ogr. W 1583 r. Anna Michajłówna Hrennicka płaci z imieni swoich Ozdiuticz i Swojczowa z 12 dym. , 11 ogr. , 3 komor. . 2 kół waln. , 1 stęp. , 1 popa i ze wsi Swojczewa z 15 dym. , 3 ogr. , 3 komor. Jabłonowski, Wołyń, 34, 69, 125. Por. Nowosiołki t. VII, 284. Swojczowska Wolica, wś, pow. włodzimierski, na zach. od mka Ozdziutycze. Swojec, niem. Swojcze i Swojczicz, 1360 Swoychs, 1376 Schwoytz, 1425 Schwoitsch, wś i dobra nad rz. Widawą, pow. wrocławski, par. ew. w miejscu, kat. Psie Pole, Wś ma kościół par. ew. , 272 ha 180 roli, 51 łąk, 15 lasu, 54 dm. , 629 mk. 109 kat. ; dobra zaś 514 ha 354 roli, 53 łąk, 45 lasu, 9 dm. , 146 mk. 31 katol. , cegielnia. Parafia tutejsza była jedną z 4 wiejskich parafii, których patronat należał do magistratu wrocławskiego. Po spaleniu 1536 r. kościół został odbudowany, lecz oddano go protestantom około 1555 r. . Następnie od 1654 do 1707 r. zostaje w ręku katolików. Obszar większej własności należy do szpitala św. Trójcy we Wrocławiu. Swojecin, wś włośc, pow. sierpecki, gm. Żuromin, par. Lutocin, odl. 25 w. od Sierpca, posiada szkołę początkową, wiatrak, 32 dra. , 302 mk, 865 mr. W 1827 r. 21 dm. , 152 mk, Swojków, wś i folw. , pow. sandomierski, gm. Lipnik, par. Włostow, odl. od Sandomierza 22 w. , ma 11 dm. , 79 mk. , 249 mr. dwor. , 98 mr. włośc. W 1827 r. 7 dm. , 27 mk. Fol. S. należy do dóbr Włostów. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1508 S. w części, Płaczkowice i Wysokie, własność Płaczkowskiego, płaciły pob. 32 gr. W r. 1578 Swiencicki miał 13 osad. , 33 4 łan. , 3 kom. bied. Pawiński, Małop. , 179, 460. Swolkienie, okolica nad Łankiesą, pow. kowieński, okr. pol. Janowo o 16 w. , gm. i par. Żejmy o 3 w. , o 48 w. od Kowna; gleba żyzna, łąki doskonało. Swolszowice Duże i S, Małe, w 1412 Swodzisevicze, w XVI w. Swodzyschewycze duplex, kol. włośc, nad rz Pilicą o 2 mile poniżej Sulojowa, pow. piotrkowski, gm. Golosze, par. Wolborz. S. Dużo mają 36 dm. , 248 mk. , 716 mr. ; S. Mało 59 dm. , 395 mk. , 702 mr. ; 2 os. karcz. 2 dm. , 9 mk. , 2 mr. ; os. leś. 1 dm. , 6 mk. , 15 mr. dwor. W 1827 r. S. Duże mia ły 26 dm. , 188 mk. ; S. , Małe 22 dm. , 156 mk. Jcstto dawna posiadłość bisk. kujawskich. Wymieniona w akcie rozgraniczenia wsi bi skupich z 1412 r. Kod. dypl. pol, II, 380. Na początku XVI w. łany km. dawały dzie sięcinę scholastykowi łęczyckiemu a pleban. w Nagórzycach kolędę po korcu żyta z łanu Łaski, L. B. , II, 184. Według reg. pob. pow. piotrkowskiego z r. 1552 S. major, w par. Nagórzyce, własność bisk. kujawskiego, miała 14 osad. , 8 łan, , młyn. S. minor miała 12 osad. , 7 1 2 łan. , karczma Pawiński, Wielkop. , II, 268. Br. Ch. Swołka, rzka w pow. poniewieskim, prawy dopływ Ławeny, wypływa z błot na płn. od Poniewieża. Swołna al. Swolna, rzeka w gub. witebskiej, prawy dopł. Dryssy. Bierze początek z wielkiego zbiornika wód, składającego się z sieci jezior, zajmujących przestrzeń 31 1 2 w. kw. i połączonych z sobą za pomocą odpływów, mianowicie jez. Siebieskie, Orono, Wietiterewo, Białe, Nieczeryco, który łączy rzka Ugorynka; ostatnie z tych jezior przyjmuje wody niewielkich jeziorek Bronia, Nica, Motiaż i Bereżawica, łączących się małemi odpływami t. naz. Z jez. Nieczeryco wypływa rzka Nieczeryca, uchodząca do jez. Lisno, łączącego się odpływem z jez. Swołna, z którego wypływa właściwa rz. Swołna. Płynie ona w kierunku południowym pod wsią Swarowezczyzną, folw, Swołną i pod wsią Osoki uchodzi do Dryssy. Długa około 40 w. , szeroka od 5 do 10 saż. , głęboka od 7 do 14 st, dno ma gliniaste, brzegi urwiste lecz niewysokie, bieg bystry, kręta. Na S. w dół rzeki odbywa się spław drzewa z pow. siebieskiego, w gorę zaś rzeki na łajbach łotyskich, unoszących od 40 do 100 pudów, dostawiają do Siebieża sól, śledzie, tytuń i towary kolonialne. Mosty drewniane znajdują się pod wsiami Reufcy, Miłowidy, Łukianki, Tarulenki, Długa Dołha i Muraczkowo; promy w pobliżu wsi Tarulino, na drodze z Połocka do Oświei, pod wsią Sworowszczyzna, przy fol. Hołubowa, Swołna, wsi Połczyno i fol. Tobołki. Przybiera potok Berezówkę. J. Krz. Swołna 1. wś i dobra nad rz. Swołną, pow. drysieński, w 2 okr. pok. do spraw włośc, gm. Swołna, par. Oświej, przy linii dr. żel. dyneburskowitebskiej, 2106 dzies. ziemi dworskiej, w 1863 r. 399 dusz rowiz. Włościanie wnieśli 24495 rs. 50 kop. za wydzieloną im ziemię. Posiada kaplicę katol, na cmentarzu grzebalnym. Około 1506 r. nadana Fiedkowi Łowejce, bojarowi połockiemu. Krystyna Łowejkówna, około 1628 r. wychodząc za Eustachego Chrapowickiego, wniosła te dobra w dom Chrapowickich. Około 1789 r. własność Teofila, następnie Wawrzyńca, dalej Dominika, w 1750 r. Jana, łowczego połockiego, Chrapowickioh; syn ostatniego Piotr Celestyn, brygadier, w 1804 r. sprzedaje S. Ignacemu Lipskiemu, od którego przechodzi do jego syna Jana, marszałka gub. witebskiej, dziś w posiadaniu żony jego Aliny z Ryków oraz córek Maryi Zabielłowej, Zofii i Rafaeli Lipskich. St. dr. żel. dyneburskowitebskiej, pomiędzy Dryssą o 11 w. a Borkowiczami o 16 w. , odległą jest o 101 w. od Dyneburga a 143 w. od Witebska. 2. S. , dobra, pow. drysieński, w 2 okr. pok. do spraw włośc, gm. Tobołki, w 1861 r. 121 dusz rewiz. Własność niegdyś Szypiłłów, później Jana Skornia, skarbnika orszańskiego, dalej Józefa Korsaka, nakoniec Czerskich, którzy około 1835 r. sprzedają Józefowi i Maryi z Rudominów Szczytom; dziś własność syna ich Józefa, stanowi attyn. Tobołek. 3. S. , tamże, własność Korsaków, z których Hilary sprzedaje w 1772 r. Ludwikowi Korsakowi, skarbnemu połockiemu, za 2000 talarów bitych. 4 S. al. Żurkowo, własność Dłużniewskich, ma 671 dzies, ziemi dworskiej. 5. S. , tamże, własność Zarakowskiej, ma 498 dzies, ziemi dworskiej. 6. S. , tamże, własność Katarzyny Kulżyńskiej, ma 258 dzies ziemi dworskiej. 7. S. , dobra skarbowe, tamże, własność niegdyś Tomasza Chrapowickiego, wnukowie którego Wańkowiczowie sprzedają w 1725 r. Annie Szczytowej, która zapisuje ks. dominikanom, poczem, jako dobra duchowne, zajęte zostały na skarb. W 1725 r. dobra te liczyły 81 chat we wsiach Citwiaki 5, Kozłowszczyzna 4, Krasno 2, Mamonowszczyzna 6, Nakielowo 7, Osowo 4, Ostrożyno 1, Ostrykoniec 2, Połykowszozyzna 16, Szelakowo 6, Wierzchowie 2, Wysockie 4, Żołtowszczyzna 10, Żyliszczyzna 3. A. K. Ł. Swołoki, wś, pow. lidzki, ob. Smoloki Odl. o 27 w. od Lidy a 12 w. od Wasiliszek, ma 4 dm. , 4 mk. prawosł. i 31 katol. Swoły, wólka do Pława, pow. niski, składa się z 24 chat i 142 mk. rz. kat. ; leży na lew. brzegu Sanu, przy drodze z Niska do Roz Swolkienie Swonowo 200 3 w z z z z z z z Dan w 1326 w wadowa. Od zachodu duży kameralny bór so snowy, część dawnej puszczy sandomierskiej. Graniczy na płd. z Malcem a na płn. z Pła wom. Mac. Swonowo, wś i fol. przy Ostrodzie, pow. ostródzki. Luder, książę brunświcki, wielki szatny zakonu, nadaje Konradowi Daring wziemi saskiej 200 włók na prawie chełmiń skim. D. ma obowiązek czynić 3 służby w lek kiej zbroi. Świadkami są Piotr z Leszcza, Hejman z Wądzyna, Hanusz z Otoczyna, ry cerze, oraz lennicy, nie będący rycerzami Gedyk, Tessym, Jan z Turznio, Jan z Linke. Dan w Dzierzgoniu r. 1326 w dzień św. Jana Chrzciciela. Na tem terytoryum powstały do bra Durąg 70 włók, Swonowo 10 włók, Glądy 20 włók, Pancerzyn 20 włók i Ryn 80 włók. Ad. N. Sworawa, r. 1242 Svarava, w XVI w. Swarowa, wś i dwór, pow. turecki, gm. Biernacice, par. Tur, odl. od Turka 36 w. ; wś ma 40 dm. , 324 mk. ; dwór 1 dm. , 4 mk. W 1827 r. 40 dm. , 241 mk, par. Uniejów. W akcie ks. Konrada z r. 1242 czytamy quatuor au tem villae in quibus archiepiscopus mansionem consuevit habere, videlicet Lovich, Slup, Uneyov et Svarava Kod. Wielk. , Nr. 234 i 135a. Na początku XVI w. S. , włość stołu arcyb. , nie miała folwarku tylko 2 łany sołty sie i łany kmiece. Kmiecie dawali dziesięci nę na stół arcyb. , sołtys po 6 gr. z łanu pleb. w Turze, kmiecie zaś tylko kolędę po groszu z łanu Łaski, L. B. , II, 367. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. i476 wś arcyb. gnieźn. , miała 15 łan. , łan pusty, 3 karczmy dziedz. , 2 łany sołtysie, 21 osad. Pawiński, Wielkp. , II, 52. Br. Ch. Swornica, niem. Swornitzbach, rzeczka w pow. kozielskim, lewy dopływ Odry, płynie przez obszar wsi Lenscheutz ob. . Swornigać, 1678 Swornygacie, Sfornygacie 1695 Sfornigac, niem. Schwornigatz, dok. 1272 Sworinagac, 1275 Sworinagaht, wś kośc, pow. chojnicki, nad granicą pow. ozłuchowskiego, jez. Karsinem i rz. Brdą; posiada agenturę pocz. i szkołę 3 klas. kat. 1887 r. 2 naucz, i 190 dz. . otoczona Wielkiemi jeziorami, ma glebę piaszczystą. Gmina obejmuje 5580 ha 788 roli orn. , 74 łąk, 1770 lasu; 1885 r. 169 dm. , 234 dym. , 1267 mk, 1213 kat, , 33 ew. , 21 żyd. , z tych przypada na Kamionkę 14 dm. i 93 mk. , na Nowe Sworygacie 21 dm. , 151 mk, na wyb. . Sanie 30 dm. , 240 mk, na Szprycę 16 dm. i 128 mk. , na Wąsosz 22 dm. i 195 mk. Kościół drewniany p. w. św. Barbary, kollacyi rządowej, należy do parafii konarzyńskiej. Pochodzi prawdopodobnie z r. 1742 ob. Bau u. Kunstdonkmaeler d. Prow. Westpreussen, str. 383. Prob. konarzyński dojeżdża tu z nabożeństwem co trzecią niedzielę. Zmarły r. 1887 ks. bisk. Jan Marwicz zapisał około 20, 000 marek na założenie tu parafii. S. jest wsią prawie czysto polską, kaszubską; r. 1888 mieszkały tu tylko 2 żydowskie i 1 niem. rodzina. Pięknie wybudowane, po części murowano domy, otaczają oba brzegi Brdy, która łączy dwa duże, bardzo rybne jeziora Charzykowskie i Karsino, płynie przez Swornigać. Mieszkańcy mają się dosyć dobrze, bo chociaż ziemia jest piaszczysta, to jednak z ryb, torfu i robót w okolicznych lasach mają znaczny dochód. Znajdują się tu 3 karczmy w ręku polaków, ze składami różnych towarów, czwartą żyd posiada ob. Gazeta Toruńska, 1888. Nr. 10. W XIII w. , wkrótce po zaprowadzeniu chrześciaństwa w tych stronach, spotykamy w S. osadę augustyanów z przeorem na czole prior et fratres heremi sancti Johannis baptistae de Sworingac, ordinis s. Augustini; ob. P. U. B. V. Perlbach, str. 205. Pierwszą wzmiankę podaje dokum, z r. 1272, w którym papież Grzegorz X osadę tę locum, in quo eatis divino obsequio mancipati, stojącą bezpośrednio pod jurysdykcyą papiezką, w swą szczególną bierze opiekę ob. tamże, Nr. 252, str. 205. Tegoż roku poleca papież bisk. chełm. tychże ojców multiplices molostias et jacturas tamże, Nr. 253, str. 206. R. 1275 ojcowie mają tu już swój kościół tyt. św. Jana, a ks. Meatwin II staje się ich dobroczyńcą, nadając przeorowi Borysławowi i jego braciom r. 1275 clausuram, quae vulgo Nechor nominatur, et locum cum pertinenciis suis, qui Zwerinez communiter nuncupatur, cujus terminos sio duximus distinguendos a ponte in descensu fluyii Melnioa, usque ad lacum, qui Loucome t. j. Łukamie al. Charzykowskie, deinde in directum ad flutium, qui dicitur stara ręka, eundem fłuYium cum utroque littore cum pratie adjacentibus, deinde in ascensu usque ad album montem, postmodum ad locum, qui dicitur Cluoe. Do tego dołączył wś Dąbrowę pod Kamieniom, tillam, quae vocatur LouisBowa Dubrowa LoTisoTa DambroTa w następ granicach a ralicebloto usque ad montes, a montibui ad Tiam, quae ducit de Oirquirza Cerkwica in Ogorolina Ogorzeliny, deinde usque in Prelog, de Prelog usque in Babam, deinde usque in Mogili, deinde usque in Sadiker, deinde in dosoensu usque ad rivulum, qui circa Viesoke 8odlisce, deinde usque in lacum, qui est inter paludes, lacum cum utroque littore in descensu rivuli usque Gori, deinde in ascensu riyuli usque ad Palioebloto Nadto uwolnił ich książę od wszelkich ciężarów i sądownictwa tamże, str. 232, Nr. 276. E. 1291 przybył książę sam z licznym orszakiem do S. i nadał ojcom particulum mericae cum lacubus, pra Swornigać tis, pascuis ipsorum terminie interclusis, qui sic vulgariter nominantur Oarenino, Długe, Vitozuo, Solone, których granice szczegółowo są opisane ob. tamże, str. 432, Nr 483. Przywilej ton transsumuje bisk. włocławski Wisław z. 1293 ob. tamże, Nr. 500, str. 448. R. 1294 potwierdza ks. Przemysław kościołowi wszelkie posiadłości ob. tamże, Nr. 516. str. 461. Zdaje się jednak, że w następnych czasach ojcowie tu nie mogli bezpiecznie siedzieć, dla tego król Wacław II r. 1303 daje im pozwolenie złączenia się z klasztornn oliwskim. Admittimus insuper et favemus fratribus de Sworinagacz, ut cum hereditatibus, lacubus et piscationibus suis ad dictum monasterium transire valeant et praedicto cistercionsi ordini se unire; L o. , Nr. 610, str. 541. Tak tedy wszystkie posiadłości swornygaokie stały się własnością cystersów w Oliwie. Chociaż auguitynyanie przenieśli się do Oliwy i przyjęli regułę cystersów, to jednak zdaje się, że klasztor oliwski utrzymywał tu jakąś osadę, z kilku może braci złożoną, bo starszy kronikarz oliwski skarży się na częste napady za czasów krzyżackich mistrzów ziemskich Konrada i Fryderyka r. Wildenberg 1317 24 i na nagabywania sąsiednich osadników, którzy na braci tamże przebywających fratres ibidem exeuntes napadali, z odzieży i wszystkiego ich odzierając ob Script rer, pru8. , I, 714, a ci których obowiązkiem było czuwać nad nimi, t. j. Krzyżacy, temu nie przeszkadzali. Aby zapobiedź dalszym swarom wydali cystersi r. 1333 na życzenie w. m. Luthera z Brunświku wś Krzyżakom, biorąc w zamian 2 włości w obwodzie puckim; Darzlubie o 50 włók. i Domatowo, jako i 50 morgów jugera łąk nad rzeczką przymorską dawniej Redą zwaną, uchodzącą pod Błądzikowemdo zatoki Puckiej; wreszcie zwrócił im zakon wś Smolno, którą cystersi nabyli już r. 1288 Ser. rer. pr, 717 i 712. Odtąd należał S. do komturstwa tucholskiego i został zamieniony na folwark. JoBzczo r. 1825 odszukał Benwitz niedaleko kościoła fosę, długą 170 kroków, otaczającą miejsce gdzie, wedle podania ludowego, stał zamek krzyżacki ob. FreuBS. ProY. Blaetter, r. 183, str. 11, 16, 21. Bla lichej gleby utrzymywał tu zakon tylko kozy, których r, 1417 miał 70. Jeszcze na początku XV w. wystawia tu zakon różne przywileje, chociaż już r. 1382 wydał rolę folwarczną osadnikom, jak opiewa przywilej następny; My Henryk Bollendorf, kom tur tucholski, nadajemy sołtysowi i mieszkańcom swomigackim i ich spadkobiercom prawem ehełm. rolę dawniej do zamku tucholskiego należącą den Acker, den Torrhin das Haus Tuchol zu seinem Ackerwerke oder Hofe gehabt, jako i błota i zarośla, które się na rolę zdadzą, jako to Karwieńskie błoto, winnicę Stupor, Śtuprowe łąki i łąki Melwice. Posiadet będzie z tego 23, tak że każdy ogród będzie obejmował 2 morgi roli; sołtysowi zaś i jego spadkobiercom dajemy jego ogród z rolą i łąkami jak przedtem miał wolne i dziedziczne. Za co nam będzie służył jako i inni sołtysowio. Chcemy też aby roli żaden nie sprzedał bez placu ani placu bez roli. A te role i błota, które przedtem mieli, dajemy im i ich nastęcom i nadal do użytku. Od każdego placu będą nam co rok na św. Mikołaj czynszowali 10 skojców zwyczajnej monety; a za drugie ogrody, któro są i jeszcze być mogą, powinni nam co rok czynszować jako przedtem albo jak będą mogli sobie od nas wyjednać. Także powinni od każdego ogrodu dawać plebanowi po 1 skojcu co suche dni; prócz tego 1 pieniądz za meszne i bakalarskie myto. Nadajemy też plebanowi 1 ogród, Goldasz Goldactz zwany, i jaz przy Zielnieckiej strudze, także 2 morgi chmielniku pod Karsinem. Powinni też ciż mieszkańcy i następcy nasze siano zbierać i zwieźć do dworu naszego swornigackiego, za co dostaną po 1 skojcu od morga. Dajemy im też, na ich prośby, wolne pastwisko dla ich wieprzów z naszemi, w lasach naszych. A gdy będą chcieli budować, powinni się ozwać rządzoom naszym. Świadkami są Jan z Człuchowa, piwniczy, Konrad Postir, pleban tucholski, Jan Ossowski, sędzia ziemski itd. ob. Codex Belnensis, mskr. w Peplinie, str. 55. Tegoż roku nadaje komtur plebanowi Hermanowi 2 karczmy w S. na prawie chełm. wraz z rolami i łąkami Najprzód role leżące podle Chocimia z obu stron począwszy u gór do bagnistego brodu podle Lur bonia, dalej jez. Łączką zwane i łąki leżące podle strugi Chociny. Dąłączamy także półczwarta morga łąki podle Wytoczna i łąkę podle góry i drugą podle łącznych błot. Dajemy także wolne pastwisko i drwa do opału i budynku w dobrach naszych do ich potrzeby. Czynszu będzie nam płacił co rok na św. Marcin 4 1 2 grz. Pozwalamy też w tych karczmach chleb piec i piwo warzyć i sprzedawać. Świadkami są, między innemi, kś, Konrad, plaban tucholski, kś. Jan, pleban mendromiersld, t. Jan, kapłan nasz tucholski i inni ob. Cod. Belnensis, w Peplinie, str. 56. Dan w dzień Obrzezania Pańskiego. E. 1400 w środę przed Bożem Nar. nadaje komtur tucholski Jan V. Streifen uczciwemu Schoenhagowi karczmę swornigacką na owej stromo Brdy, przy moście, prawem dziedzicznem. Wolno mu sprzedawać chleb, piwo, mięso, śledzie, ryby, masło, ser i cokolwiek do picia i jedzenia mieć będzie. Nadto dajemy mu 5 morgów w łąkach i lasach podle strugi Laską Swornigacie Nowe Sworoto zwanej z tej strony. Czynszu będzie płacił po I 3 grz. na św. Mikołaj. Dan w naszym zamku tucholskim tamże, str. 66. R. 1416 podaje komtur tucholski Michał Nesse do wiadomo ści, że przed nim stanął karczmarz swornigacki Mikołaj Bypowa oznajmując, jako on karczmę na owej stronie Brdy, podle mostu, kupił i jak przywilej na pomienioną karczmę w wojnie zabrany został, tak że się więcej do karczmy dostać nie mógł. Na jego prośby odnawia mu komtur przywilej z r. 1400 tam że, str. 70. Za czasów polskich należa ło pustkowie swornigackie do sstwa tu cholskiego, klucza kosobuckiego, i płaciło we dług lustracyi z 1664 r. 256 fl. 20 gr. czyn szu. Puszcza swornigacka liczyła bartników 4, którzy po jednemu na każdy tydzień zobo wiązani byli, podług przepisanej kolei, odby wać razem z drugimi straż leśną. Ogrodni ków z Swornigacu 7, młynarz z Parszczenicy 1; do tychże się przykładają z Swornigacu sołtys 1, pustkowianie z Zielonego 2, z Kar sina 4, z Parszczenicy 1, karczmarze z Sworn. 3, każdy z nich po tygodniu koleją; rybaków z Sworn. 18, po jednemu na każdy tydzień. R. 1727 skarży się Piotr Tuchołka z Kona rzyn na mieszkańców swornigackich, że Chooina oddawna jest z obu brzegami granicą, a oni tam łowią, łąki po tej stronie sobie przy właszczają; Tuchołka chce łąki zabrać i rzekę zatamować ob. Wyciągi kś. Kujota z aktów sądowych w Chojnicach. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny i akcy zę potrójną, płacili rybacy w Swornigacu 8 fl. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 185. Wizytacya Jezierskiego z r. 1695 do nosi, że tu jest kościół filialny z drzewa, tyt. św. Jana Chrzciciela i św. Bartłomieja, z 3 oł tarzami. Do probostwa należał ogród i 2 mor gi roli, niedawno napowrót odzyskane. Mie szkańcy villani dawali po rzędzie ryby; miał także prob. konarzyński jazową rybitwę w rz. Chocinie, w miejscu Zielone zwanem. Mesznego niedawali mieszkańcy, lecz płacili prob. kwartalnie 8 fl. Stół dają mu kolej no, a na Wielkanoc za kartki każdy po gro szu. Nauczyciel pobierał po 2 flor. kwartal nie od włościan a colonis. Prowizorami kościoła byli sołtys Adam i Bartłomiej Lis; proboszcz odprawiał tu nabożeństwo co trze cią niedzielę ob. str. 34 35. Długosz nazy wa jezioro przy wsi tutejszej Stworzonagacz 1, 34. Kś. Fr. Swornigacie Nowe, niem. Schwornigatz, os. do Swornigaci; szkoła katol. 1887 r. 1 naucz. , 49 dz. , 21 dm. , 151 mk. Ks. Fr. Sworniowata, Swirniewata, wś nad Mołdawką, pow. bałcki, okr. pol. Bohopol, gm. Lipoweńkie, par. katol, i sąd Hołowaniewskie, o 80 w. od Bałty, ma 60 osad, 365 mk. , 909 dzies, ziemi włośc, 1206 dworskiej, należącej do Znamierowskich a 751 do Olszowskich, 62 cerkiewnej. Oerkiov r p. wez. Niepokalanego Poczęcia Ń. M. P. , wzniesiona w 1811 r. , ma 695 parafian. Dawniej własność hr. Bolesła wa Potockiego. Lr. M, Sworoiij r. 1662 Swaroń, wś włośc, nad rz. Wisłą, pow. sandomierski, gm. Tursko, par. Osiek, odl. od Sandomierza 33 w. , ma 25 dm. , 168 mk. , 142 mr. W 1827 r. było 25 dm. , 103 mk. Nie wymieniona w spisach pob. z XVI w. , pojawia się dopiero w spisie z 1662 r. w par. Osiek, liczy 60 głów. Sworoiiowszczyzna, zaśc. włośc, pow, wilejski, w 3 okr. pol. , o 78 w. od Wilejki, 1 din. , 11 mk. 3 praw, , 8 katol. Sworotowszczyzna folw. , pow. Słonimski, w 4 okr. pol, gm. Robotna, o 34 w. od Słonima. Sworotwa al Sworotówka, rzką w pow. nowogródzkim, prawy dopł. Mołczadki, za czyna się w okolicy wsi Porzecze, w gm. Rajcy, płynie w kierunku południowym koło wsi Purniewicze młyn, pod wsią Emiljanowo rozlana w jeziorko obraca młyny i zwraca się na płn. zach. ku miasteczku Poczepowo mły ny; dalej płynie pomiędzy wzgórzami na za chód ku wsi Sworotwie Wielkiej młyn; od wsi Sworotwa Mała zwraca się na płd. i na granicy pow, Słonimskiego, naprzeciwko mka Mołczadź ma ujście. Długa około 4 mil, przyj muje z obu stron kilka drobnych bezimien nych rzeczułek. A. Jel. Sworotwa 1. wś i dobra, pow. słonimski, w 5 okr. pol, gm. Luszniewo, o 40 w. od Słonima. 2. S. dwie wsi i dobra nad rzkąt. naz. , dopł. Mołczadki, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol horodyszczańskim, m. Poczepowo, par. katol. Nowogródek Wś S. Wielka ma 19 osad. Cerkiew parafialna p. wez. św. Trójcy, murowana, z 1823 r. , fundacyi Niezabitowskich, ma z dawnych zapisów około 2 włók ziemi, do 1000 parafian; szkółka cerkiewna od 1886 r. S. Mała ma 20 osad, cerkiewkę drewnianą p. wez. Przemienienia Pańskiego parafii wielko8wbrotwióskiej i przy laiej ziemi 5 włók. Dobra, około 100 włók, niegdyś Judyckich. W 1765 r. d. 23 marca Antoni Judycki, ssta mize wicki, zapisał 8 z dobrami mołczadzkiemi Tyzenhauzowej, sścinie dyamentowskiej, siostrze swojej, przeciwko czemu występowali Puzyno wie i Judyocy. Od początku XIX w. S. przeszła w posiadanie Niezabitowskich. Piękną rezydenoyę urządził tu Jakub Niezabitowski, b. wojskowy f w Warszawie 1853 r, .. Obecnie własność syna jego Stefana. Pałac z muru obszerny, zawiera liczne pamiątki, ważne archiwum i bibliotekę. Kaplica cmentarna katolicka. Ogrodnictwo na wielką skalę; grunta wyborne, pszen Sworowo na, łąki piękiWj szczególnie w folw. Kajszuw CÖ i Sworotwic. A. Jel. SworinvOj jezioro, w pow. krotoszyńskim ob. t IV, 715. Sworowo 1. wś i fol. , pow. krobski Ra wicz, o 9 kim na płd. wschód od Sarnowy i Górki Miejskiej, nad Orlą dopł. Baryczy, przy graniczy Szląska; par. Golejewko, pocz ta Pakosław, st. dr. żel. w Rawiczu o 12 kim. Wś ma 38 dm, , 262 mk. katol i 254 ha 170 roli, 39 łąk. Fol. czyli dwór z fol Drogi, karczmą Zielony Jeleń i leśniczówką Skrzyptowo tworzy okrąg dworski, mający 6 dym, 76 mk. katol i 547 ha 194 roli, 144 łąk, 120 lasu; właścicielem jest Jan hr. Czarnecki na Golejewku. Przedtem posiadali S. Walenty ttogalińźiki Ostrobudek około r, 1840 i An toni Bronikowski w r 1793 2. 8. czyli Ste oyowbM ndyn tamże, wchodzi w skład okręgu wiejskiego Ugoda; 3 dm. , 18 mk. Ob. ShpsM mhjn, F Cak Sworozówka, inna nazwa pot. Grodzisko ob. , w pow. jasielskim, Swory, wś włośc, pow. konstantynowski, gm. i par. r. g. Swory, r. I Biała, posiada cerkiew paraf. , urząd gm. , szkołę początko wą, 132 dm. , 876 mk. , 3446 mr. W 1827 r. było 80 dm. , 540 mk. Cerkiew par. dekan. międiayraiecki erygował r. 1603 ks. Krzy sztof Radziwiłł. S. gmina graniczy gm. Huszlew i Witulin, 15532 mr. obszaru, 2537 mk. ; sąd gm. okr. IV w Huszlewie, st. p. Bia ła. W gminie znajduje się gorzelnia i cegiel nia w Woronicach, browar w os. Syoyna, smolarnia w os. Grabance, młyn i folusz w os. Muszyki, i 5 kuźni. W skład gm. wchodzą Boozenka, Całujki, Franopol, Grabanka, Karolinów, Kownaty, Krasno, Krzymowskie, Makarówka, Mosty, Muszyki, Ostrów, Smolny piec, Sycyna, WaśkoWólka, Władysła wów, Woronice i Zawadki. Br. CA. Sworzany, dobra, pow. wiłkomierski, gm. Konstantynowo, par. Wiłkomierz, o 5 w. od Wilkomicrza; własność Miiiewiozów. Sworzyc wś i fol nad rzką t. n. , tworzącą staw, pow. opoczyński, gm. Sworzyco, par. Bedlno, odl od Opoczna 14 w, , ma 39 dm. , 278 mk. , młyn wodny, pokłady piaskowca. W 1827 r. było 23 dm, , 210 mk. W 1875 r. fol Sworzyoe rozl mr. 1096 gr or. i ogr. mr. 444, łąk mr. 108, past. mr. 20 lasu mr. 266, zarośli mr. 120, wody mr. 2, nieuż. mr. 117; bud. mur. 5, drzewa 14, las nicrządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś Ö. os. 35, mr. 246, wś Radonia os. 4, mr. 48; wś Grabków os. 2, mr. 22. Na początku XVI w. dzicHięcinę z łan folw. pobierał pleban w Bedlnie Łaski, L. B. , I, 706. Według reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1508 Sworski płaci tu 1 grzyw. 17 gr 9 den. W 1577 r Jan Korczyński miał 1 y łan. ; Jan Sworski 2 łany, 1 zagr. Pawiński, Małop, 287, 481. S. gm. z urzędem we wsi Soczówki, ma 11164 mr. obszaru w tem 8326 mr. dwors. ; s. gm. okr. IVw os. Żarnów, st. pocz. Końskie, 320 dm. XI murów. i 2883 mk. W skład gm. wchodzą Bedlno, B. Poduchowne, Głu pio w, Grabków, Kopaniny, Maików, Niomojowice, Paszkowioe, Przybyszowa, Radonia, Sworzyce, Sobień, Soczówki, Strzemeszna, Szymanów, Wierzchowisko. Br. Ch. Sworzyce, niekiedy Stworzyccj Swońce utraque r. 1257 i 1304, Simrzme r. 1403, Sworzicm r. 1580, wś, pow. bukowski Lutomyśl, o 7V9 klm. na płn. zaohód od Grodzi ska, wśród lasów; szkoła w miejscu, paraf. , poczta i st. dr. żel. na Bukowcu Eichenhorst. Okrąg wiejski z leśniczówką ma 49 dm. , 339 mk. 284 kai, 55 prot. i 196 ha 157 roli, 26 łąk. W r. 1257 Przemysław I, potwier dzając nadania klasztoru paradyskiego i pra wo niemieckie, wymienia też 8. ; w r. 1304 poświadczył biskup poznański Andrzej, że widział dokument, mocą którego wojewodzie poznański Prandota sprzedał dział swój na S. klasztorowi temu Kod. Wielk. , n. 351, 882; w r. 1403 zamienili cystersi paradysoy wsi Ścibowiec, Słooin i S. na Lutole Mokre i soł tystwo w Chociszewie, posiadłości Hińozki Szkapy Kod. Wielk. , wyd. Racz. , str. 146. S. przeszły następnie w ręce Opalińskich. Jeden z ostatnich archiwistów poznań skich z czasów Rzpltej, Anastazy Ptak Ptąszyński, który zregestrował akta grodzkie i ziemskie poznańskie i kaliskie, przechował w swych rękopisach, złożonych w zbiorach pozn. Tow. Przyj. Nauk, nomenklaturę miej scowości w okolicy Sworzyc, Bukowca i po bliskiego Grodziska, z której wypisujemy tu nazwy Ostrzewka, Osina, Ślepowce, Niwi ska, Krze, Pióro, Jeziorka, Jażwie Jamy, Wiązki, Świdno, Łączysko, Pary, Sciegua, Piskorzyska, Przyrowa, Pieczyska, Karaś, Konatka, Marchewka, Nietrzeba, Żelazna, gó ry Jagodna, Wapienna, Wilcza, Cisza Cicha i Meine. F. Cal Swosdow, jezioro, w pow. tucholskim. Swoszowa, wś, w pow. jasielskim, na granicy pow. pilznońskiego, w okolicy podgórskiej i lesistej, na płn. od Ołpin, składa się z czterech onad Swoszowa 42 dm. , 301 mk. , Sikornica 15 dm. i 79 mk. , Wola 46 dm. i 272 mk. i Zapole 19 dm. i 101 mk. , w ogóle 122 dm. 1753 mk. , 745 rz. kat. i 8 izrael Paraf, w Szerzynach, Większy obszar, rozparcelowany między włościan, ma 10 mr. ; mn. pos. 627 mr. roli, 82 mr. łąk, 75 mr. past. i 539 inr. lasu. Osady otacza ze wszystkich stron las, pokrywający pagórki, z których spływa kilka potoków uchodzących do Ol Swoszowice szynki lew. dopł. Ropy. Graniczy na płd. z Ołpinami, na wschód z Radoszycami, na zach. z Żurowa a na płn. z Kowalowym. W r. 1552 było w posiadaniu Jana Ocieskiego, kancl. kor. Lustr. I, 40. W 1581 Pawiński, Małop. , 125 Piotr Górski płacił tu od 9 półłanków km. , 6 zagr. z rolą, komor, z by dłem, 4 kom. bez b dła, rzemieślnika, łanu sołtyskiego i czynszownika. E. CaL Swoszowice, wś i fol. , pow. pińczowsld, gm. i par. Czarnocin, odl. 21 w. od Pińczowa. W 1827 r. było 15 dm. , 125 mk. W 1887 r. fol. Swoszowice z os. Swoszka rozl. mr. 416 gr. or. i ogr. mr. 370, łąk mr. 39, nieuż. mr. 7; bud. z drzewa 14; płodozm. 7 i 18polowy. Wś S. os. 19. mr. 92; os. Swoszka mr. 13. W połowie XV w. S, wś, w par. Czarnocin, własność Swoszowskiego h. Gryf, miała 1 łan, którego połowa należała do Pawła Swo szowskiego, druga połowa do kmieci; dziesię cinę snopową, wartości 1 seksageny, dawano scholastryi wiślickiej. Z innych ról dawano dziesięcinę u św. Jalmba, na Kazimierzu w Krakowie Długosz, L. B. , I, 416. Według reg. pob. pow, wiślickiego z r. 1579 Hiero nim Konarski płacił tu od 6 osad. , 4 łan. , 4 zagr. z rolą, 1 kom. , 5 biednych Pawiński, Małop. , 216. Br. CL Swoszowice z Siarczaną Oórą wś i zakład kąpielowy, odl. 4 i i od Krakowa, pow. wielicki, par. rz. kat. w Wróblowieach. S. leżą w okolicy pagórkowatej, nad pot. Krzywicą, dopł. Wilgi prawy dopł. Wisły. W pobliżu wsi oddziela się od gościńca prowadzącego z Podgórza 8 3 kim. do Mogilan, gościniec z Jugowic do W ieliczki. Wś składa się z dwóch części, pomiędzy któremi w małej kotlinie znajduje się zakład kąpielowy siarczany z mur. kaplicą. Część zachodnia ma 126 dm. 7 na obsz. wiek. pos. , 748 mk. , 683 rz. kat. i 65 izr. ; część wschodnia, Siarczaną Góra ma 14 dm. 3 na obsz. wiek. pos. i 98 mk. , 88 rz. kat. i 10 izr. Obszar wiek. pos. Franciszki Starzewskiej ma 3 karczmy i folw. i zajmuje 145 mr. 931 sąż. przestrzeni, z czego 107 mr. roli, 18 mr. łąk, 3 mr. 1400 sąż. ogr. , 12 mr. past. , 1455 sąż. la ów, 1 mr. nieuż. , 2 mr. pod budowlami; pos. mn. wynosi 228 roli, 67 łąk i 18 mr. past. Źródła siarczane tutejsze znane już były oddawna. Oczko w swej książce O cieplicach Kraków, 1578 powiada w Swoszowicach przy Krakowie cieplice moc tę mające, chorego który w nich siedzi ratować. Gdy w r. 1807 kopalnie siarki stały się własnością rządu, przyległa wioska wraz ze zdrojem została kupioną przez E. Radwańskiego, prof. uniwer. jagieł. , który wybudował w r. 1811 dom murowany na łazienki i zarazem gościnny, zaprowadził pompę i rynny, i przez odpowiednie urządzenie położył podwaliny tutejszego zakładu, który się szybko rozwijać począł, ściągając gości na kuracyę z sąsiednich okolic a nadewszystko z blizkiego Krakowa. Tak kwitnący stan zdrojowiska utrzymywał się do 1831 r. Niesprzyjająco okoliczności wpłynęły na upadek zakładu, z którego znowu podniosła go spółka zdrojowisk krajowych, utworzona w r. 1859 za inioyaty wą Dietla; wreszcie gdy w 1867 r. przeszedł w ręce hr. Stadnickiego i Kirchmejera liczba gości wzrosła do tego stopnia, iż zakład nie mógł ich pomieścić a Swoszowice stały się ulubionem miejscom wycieczek Krakowian. Następnie podczas dzierżawy Szmita zakład upadać zaczął, aź w końcu, kiedy się okazał brak wody, poszedł w zapomnienie. Na spadzistości wzgórza w odległości 10 kroków od łazienek, wytryska źródło, ciosanym kamieniem omurowane, 10 mt. głębokie, nad źródłom znajduje się altana. Ponieważ w poblizkiej kopalni siarki i fabryce dwusiarku węgla CSg pogłębiono studnię na 62 mt. w r. 1880, przeto w źródle zakładowem, chociaż znacznie niżej położonem, woda uciekać zaczęła do owej studni i okazał się brak wody mineralnej. Wtedy przypomniano sobie o studni egzystującej po drugiej stronie szosy, w dolinie o paręset kroków odległej, która niegdyś służyła do odprowadzenia wody z kopalni i natrafiono na 3 mt. głęboki zbiornik wody mineralnej, lepszej od tej, która w źródle zakładowem się znajduje; nosi on nazwę Napoleon i nie ma komunikacyi z kopalnią; wodę ztamtąd pompują i wożą w beczkach do łazienek. Zakład składa się z następujących budynków Przy źródle dom mieszczący 24 łazienek; pokój do natrysków i 2 pokoje dla wypoczynku; wanny z blachy cynkowej, dla kąpieli błotnych 2 wanny kaflowe. Kąpiel kosztuje 50 i 60 cent. , błotna 1 fi. Tuż przy łazienkach znajduje się maszyna parowa przeznaczona do pompowania i ogrzewania wody. O kilka sążni na wzgórzu jest dom mieszkalny parterowy, murowany, z dwoma piętrowemi pawilonami, mieści on 35 pokojów. Cena pokoju od 30 cent. do 1 fi. na dobę. Nieco dalej przy szosie znajduje się sala restauracyjna, mogąca pomieścić przeszło 200 osób. Wszystkie tę budynki znajdują się w parku mającym 12 mr. obszaru. Po drugiej stronie szosy stoi dom piętrowy, drewniany, w guście szwajcarskim, zwany Pałacem, zawierający 19 obszernych pokoi, umeblowanych wygodnie. O 20 kroków od niego joat drugi dom zwany Szwajcarką, o 17 pokojach. Nieco daloj w kierunku fabryki, stoją trzy domy obszerne dla izraelitów. W czasach świetności, w r. 1869 np. , przebywało 430 rodzin sldadających się z 970 osób. Woda swoszowicka była chemicznie, rozbieraną przez 2 50 60 1 wz z 35 30 1 200 w 12 w szw zw 19 20 w zw zw 17 w w 1869 430 z 970 Swoz Torosiewicza i prof Czyruiańskiego. Ciepłota zdroju 6 R. Ciężar gatunkowy 100, 825. W składzie wody główną rolę odgrywa gaz siarkowodowy, a ze stałych składników sole siarkowe i węglan żelazowy. Zamieniając objętość sześcienną gazu siarkowodowego na grana, widzimy iż w jednym funcie wód siarczany eh znajduje się w Akwizgranie Yjj grana, w Wielbach g grana, w Swoszowicach Ygp grana, w Lubieniu i ao g ana. Opis i widoki podał Tyg. Ulust w r. 1862 i VI, 98 i r. 1871 t. III, 62; Kłosy z 1875 r. Pisali osobno broszurki Teodor Torosiewicz, y, 0 zdroju siarkowym w S. Warszawa, 1859; Dr. Bronikowski, 8. w r, 1869 Kraków, 1820 i Dr M. Zieleniewski w dg iele Nasze zdroje mineralno. Kopalnio siarki, istnieją C0 od r. 1422 ob. Słów. Geogr. , t. TI, 69, utrzymywały się ciągle i zatrudniały niekiedy do 250 robotników. Wydawały do półtora miliona klgrm. siarki rocznie. Eksploatował je w XIX w. rząd, ponieważ jednak z powodu częstych zalewów przez wody zaskórne kopalnie nie przynosiły korzyści, dlatego zamknięto jo w r. 1886. S. mają szkołę ludową, urząd poczt, i st. dr. żeL poczt. W kaplicy odprawia się w czasie kąpielowym msza codziennie. Najdawniejszą wzmiankę o S. Swosszow spotykamy w dyplomie z d. 12 marca 1362 r. Kod. tyniecki, 130. W 1387 r. 24 czerwca sprzedali synowie Wacława de Swoszowice mieszczaninowi krak. Mikołajowi Volkenstalerowi zarośla w stronie Jugowic Kod. krak. , II, 120 i Kat. krak. , 120; w 1392 r. Piotr ze 8. , sekretarz królewski, z żoną Dobrochną, sprzedali znów łąki Maciejowi Matheyka Platz, prebendarzowi od św. Wawrzyńca Kod. krak. , 166; Kod. katedr, krak. , 166. W 1399 r. sprzedała wdowa po Foohstacie, mieszczaninie krak. , młyn na Wildze w 8. probostwu kościoła św. Jakuba na Kazimierzu Kod. krak. , II, 237; Katedr. , 252 a 1401 r. nabył probosjucz kościoła Bożego Ciała część wsi od Piotra i Dobrochny za 120 grzywien Kod. krak. , II, 252. Odtąd starało się probostwo tego kościoła nabyc całą wies, rzeczywiście w r. 1402 nabyto od Leonarda i Jana, synów Stanisława, dwie części za 90 grzywien i 10 kwartników i od Jana Szado oajęśó młyna za 16 grzyw. Kod katedr, krak. , 263. Inną część młyna nabył 6 marca 1408 r. od Mścigniewa ze S. klasztor augustyanów Kod. krak. , II, 323. Jako właściciel większej części wsi uzyskał klasztor Bożego Ciała u króla Władysława II w dyplomie z 4 lutego 1415 Kod. krak, , II, 398 przeniesienie Swoszowic z prawa polskiego na średzkie a w 1416 r. potwierdzenie sprzedaży niektórych gruntów ibid. , 418. W r. 1422 odkryto pokład siarki. Krystyan, przełożony kopalni zbudował dom na gruncie klasztornym, o co wytoczono sprawę przed króla. Dyplomatom Kod. m. Krak. , II, 480 postanowiono, iż Krystyan ma płacić klasztorowi 1 2 grzywny za plac, póki król wsi nie zamieni na inną, bogactwa mineralne bowiem uważano za własność królewską. Z tego roku posiadamy jeszcze jeden dokument, według którego sprzedają tę wieś dziedzice Andrzej i Piotr wdowie po Hunulonie za 200 grzyw. , konia wartości 30 grzyw, et uno stamine panni wartości 20 grzyw, ibid. , 486. W r. 1581 spis pobor. Pawiński, Małop. , 40 podaje S. jako własność probostwa Bożego Ciała, mająca 5 łan. km. , komornika bez bydła i karczmę z ćwiercią łanu. Odtąd aż do końca XVIII w. była własnością klasztorną. Zygmunt III przyznał właścicielom prawa do kopalni. Po zajęciu tej części kraju przez rząd austryacki, wcielono S. do dóbr funduszu religijnego a w końcu, z wyjątkiem kopalni, sprzedano. S. graniczą na płd. z Opatkowicami i Wróblowicami, na zach. z Sydziną, na płn. z Jugowicami a na wsch. z Rakowicami i Kurdwanowem Górnym i Dolnym. Mae, Swoz, w dokum. Zwoz, Zboz, swoż, wś nad rzką Konopolką, pow. łucki, na wschód od mka Rożyszcze. Niegdyś sioło zamkowe łuckie. Podług rewizyi zamku łuckiego z 1545 r. były tu 2 dworzyszcza, z których obowiązani byli wozić węgle na użytek dworu hnidowskiego, o ile tego okaże się potrzeba Jabłonowski, Rewizye, 78. Podług reg. pobor, pow. włodzimierskiego z 1577 r. należała do włości Niesuchojeże kn. Bomanowyoh, i miała 3 dym. półdworz. W 1583 r. w pow. łuckim, własność kn. Fiedora Romanowicza Sanguszka, miała 3 dym. Jabłon. , Wołyń, 65, 85. Swynoryja, potok, dopł. Sołokii, ob. Rzeczym 1. . Swyntheynen, jezioro, ob. Swiętajno. Swyrydy, grupa domów w gm. Kulawa, pow. żółkiewskim. Swysczow w dokum. , pow. dubieński, ob. Świszczów. , Sy, ob. Si. Syba al Szyba, niem. Sybba, wś, pow łecki, st. p. Ełk. Sybelin, łotew. Sybalina, wś, pow. lucyński, par. Posili, własność niegdyś Borchów, następnie Adama Benisławskiego, dziś córki jego Zofii Ciechanowieckiej, około 1200 dzies, ziemi dwor. i tyleż włośc. Włościanie wnieśli 21, 439 rs. wykupu za wydzieloną im ziemię. Należała dawniej do dóbr Landskorona. Syberówka, zaśc. szlach. nad jez. Gejli szki, pow. wileński, w 2 okr. pol, o 37 w. od I Wilna, 1 dm, 4 mk. kat. Syberya 1. willa z ogrodem, pow. war szawski, gm. Młociny, par. Wawrzyszów, o 1 w. od szosy i od Młocin. Graniczy z lasem młocińskim. Długoletnia rezydencya gen. Giecewicza, prezesa tow. kredyt. Ziems, 2. S. , os. leś. , pow. łęczycki, gm. Gostków, par. Wartkowice, odl. od Łęczycy 17 w. , 1 dm. , 9 mk. 3. S. , karczma przy trakcie z Kutna do Piątku, na gruncie wsi Wojciechowice Małe, pow. kutnowski, gm. Krzyżanówek, par. Łąkoszyn, 1 dm. , 9 mk. 4. S. , karczma w Złoczewie, pow sieradzki, gm. i par. Zło czew. 5. S. , os. karcz. , pow. wieluński, gm. Mierzyce, par. Pątnów, odl. od Wielunia 14 w. 6. S. , karczma, pow. wieluński, ob. Ciele. 7. S. , os. , pow. piotrkowski, gm. Ręczno, par. Bęczkowice, ma 2 dm. , 38 mk. , 52 mr. włośc. 8. S. , wś, folw. i os. karcz. , pow. brzeziński, gm. Mroga Dolna, par. Kołacinek; wś ma 14 dm. , 100 mk. , 167 mr. ; folw. 1 dm. , 7 mk. , 82 mr. ; karcz. 1 dm. , 5 mk. W 1827 r. 14 dm. , 85 mk. Fol. S. wchodzi w skład dóbr Kołacin. 9. S. , os. , pow. iłżecki, gm. i par. Rzeczniów, odl. od Iłży 18 w, 1 dm. , 10. S. , os. , pow. jędrzejowski, gm. i par. Na głowice, ma 73 mr. Wchodzi w skład dóbr Nagłowice. 11. S, , os. , pow. węgrowski, na leżała do dóbr Starawieś 12. S. , os. , pow. płoński, gm. Kuchary, par. Płońsk. Niepomieszczona w ostatnich spisach urzędowych. 13. S. , os. , pow. lipnowski, gm. Mazowsze, par. Działyń, odl. o 21 w, od Lipna, 1 dm. . 6 mk. , 2 mr. 14. S. , wś, pow. mławski, gm. Mostowo, par. Dąbrowa, odl. o 17 w. od Mła wy, ma U dm. , 106 mk. , 450 mr. 15. S. al. Nowy Folwark, wś, pow. mławski, gm. Rozwozin, par. Zieluń, odl. o 46 w. od Mławy, ma 22 dm. , 190 mk. , 379 mr. 16. S. , os. , pow. władysławowski, gm. Światoszyn, par. Poniemoń, odl. od Władysławowa 51 w. , 1 dm. , 11 mk. , 3 mr. Należy do fol. Kretkompie. 17. S. , pow. wyłkowyski, gm. Karkliny, par, Kieturwłoki, odl. od Wyłkowyszek 18 w. , ma 14 dm. , 77 mk. Br. Ch. Syberya 1. karczma niegdyś do Łopuchowa, w pow. obornickim, o 5 klm. na wsch. płn. od Gośliny Murowanej. Około r. 1850 właściciel Łopuchowa wystawił w miejscu karczmy budynki folw. i nazwał je Marienrode, przydzieliwszy do nich fol. Worowo. Tak utworzona majętność tworzy razem z Worowem okrąg dworski, mający 10 dm. , 141 mk. 118 kat. , 23prot. i 487 ha obszaru; ob. Marienrode, 2. S. , os. , o 1 klm. na płd. od Poznania, przy drodze do Dębiny. 3. Ś. , folw. do Biechowa Szlach. , w pow. wrzesińskim, o 7 1 2 klm. na płd. od Wrześni poczta i st. dr. żel. , pod Zajezierzem; par. Biechowo Duchowne. Fol. 8. powstał około r. 1826 i należał do Jagodzińskich, później do Rożnow skich a obecnie do Łukomskich. 4. S. , miej scowość w pow. gnieźnieńskim, o 3 km, na zach. płn. od Powidza, pod Charbinem, na płd. wybrzeżu jez. Skorzęoińokiego mapasztab. . E. Cal Syberyszki, zaśc. szlach. , pow. trocki, w 4 okr. pol. , o 56 w. od Trok, 1 dm. , 15 mk. kat. Sybillenort al. Sibyllenort, wś, zamek i dobra, pow. oleśnicki, par. ew. Peuke, katol. Langewiese, st. dr. żel. z Wrocławia do Oleśnicy odl. 13 klm. . Wś ma 109 ha 76 roli, 39 dm. , 335 mk. 76 kat. ; dobra kn. brunszwickiego mają 598 ha i79 roli, 104 łąk i 194 lasu, 10 dm. , 120 mk. 14 kat. , zamek z teatrem, park, oranźerya. W zamku piękne zbiory obrazów. Sybirka 1. os. górnicza, pow. będziński, gm. Gzichów, 4 dm. , 110 mk. , 12 mr. 2. S. , os. , pow. garwoliński, gm. i par. Maciejowice. sybirka 1. wś, w spisie z 1866 r. zaśc, nad stawem, pow. oszmiański, w 1 okr. pol, gm. Polany, okr. wiejski Bejkany, o 9 w. od gmi ny a 14 w. od Oszmiany, ma 1 dm. , 5 mk. kat. w 1865 r. 3 dusze rewiz. ; należała do dóbr Dejnowo, Jankowskich. 2. S. , zaśc. , pow. trocki, w 1 okr. pol, gm. Troki, okr. wiejski Bobrówka, o 2 w. od Trok, 1 dm. , 5 mk. kat. w 1865 r. 3 dusze rewiz. ; należał do dóbr wieliozkowskich Wasilewskich. 3. S. , zaśc, pow, wileński, w 1 okr. pol. , gm. Niemenczyn, okr. wiejski Podkrzyż, o 6 w. od gminy a 23 w. od Wilna, 2 dm. , 5 mk. kat. w 1865 r. 4 dusze rewiz, ; należał do dóbr Antoniszki, Tomasza Szozerbickiego. 4. S. , zaśc, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Mejszagoła, okr. wiejski Jurewo Giejszyszki, o 10 w. od gminy w 1865 r. 5 dusz rewiz. ; należał do dóbr Europa, Narbutów. 5. S. , folw. , pow. wiłkomierski, gm. Konstantynów, o 9 w. od Wiłkomierza. 6. S. , karczma, pow. borysowski, przy drodze ze wsi Prudok do zaśc Zakałaże i Świderazczyzna, gmina Pleszczenice. J. Krz. Jel. Sybirka, karczma, pow. hajsyński, w 3 okr, pol. i par. kat. Ternówka, przy trakcie z Ternowki do Poboryłej. X. M. O. Sycanów, w XVI w. Siczanów, fol i wś, pow. łaski, gm. Pruszków, par. Sędziejowice, odl. 7 w. od Łasku; fol. ma 6 dm. , 46 mk. ; wś lit. A 7 dm, 118 mk. , 89 mr. ; lit. B 5 dm. , 50 mk. , 40 mr. W 1827 r. 15 dm. , 109 mk. , par. Buczek. W 1873 r. fol S. rozl mr. 583 gr. or. i ogr. mr. 363, łąk mr. 101, past. mr. 16, lasu mr. 77, wody mr. 1, nieuż. mr. 24; bud. mur. 1, drewn. 18; płodozm. 4pol, las nieurządzony. Na początku XVI w. były same łany kmiece, z których dziesięcina szła na stół arcyb. , zaś pleban w Sędziejowicach Syberya Syce pobierał tylko kolędę po groszu z łanu Łaski, L. B. , I, 467. W 1552 r. wś. Szyozanow miała 9 os. , 1 łan Pawiń. , Wielkp. , II, 240. Syce, niem. Zietzen, wś w Pomeranii, pow. słupski, par. kat. Słupsk; 883 ha, 59 dm. , 92 dym. , 459 mk. 452 ew. , 7 żyd. Kś. Fr. Sycewicze 1. fol. i rząd. i wś włośc, nad rzką Udranią, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Radoszkowicze, okr. wiejski Putniki, o 7 w. od gminy a 45 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. Wilna do Mińska. Fol. ma 1 dm. ., 4 mk. ; wś 30 dm. , 224 mk. w 1865 r. 93 dusz rewiz. . Poprzednio należał do dóbr Karlberg dawniej Huje Śnitków. 2. S. , dobra, pow. borysowski, w 2 okr. pol, gm. i par. kat. Łohojsk, własność dawniej hr. Tyszkiewiczów, dziś Szadurskich, 1800 dzies, bierni dwor. ; grunta lekkie, okolica dość leśna, lekko falista. A. Jel. Sycewo al Syców, w XVI w, Szyczewo i Zyczewo, wś i folw. , pow. kolski, gm. Sompolno, par. Mąkolno, odl 21 w. od Koła; wś ma 20 dm. , 266 mk. , 34 osad, 349 mr. ; folw. 3 dm. , 84 mk. , 1236 mr. Cegielnia z wyrobem dachówek. Folw. wchodzi w skład dóbr Nowa Wieś. W 1827 r. 18 dm. , 180 mk. R. 1345 nadaje Jarosław, arcyb, gnieźn. , dziesięciny swe ze S. kościołowi w Osieku Kod Wielkp. , 1237. Na początku XVI w. pleban w Mąkolnie pobierał dziesięcinę z łanów dwor. i kmiecych i od kmieci też kolędę. Były tu dwa folw. , na jednym siedział Mathias Zyczewsky i dawał dziesięcinę do Mąkolna, na drugim zaś Andrzej, dziedzic na Mąkolnie, który dawał dziesięcinę pleb. w Osieku Łaski, L. B. , I, 214, 222. Według reg. pob. pow. konińskiego z r. 1579 Kościelski miał tu 3 łany, 3 zagr. bez roli, 1 past. ; Stanisław Obielawski 3 1 2 łan. , 3 zagr. bez roli; Lupstowski 1 2 łanu; Slawski 1 2 łanu 1 zagr. bez roli Pawiński, Wielkp. , I, 234. Br. Ch. Sycęhuta, mylnie, zamiast Zycowa Huta. Sychła, ob. Syhła. Sychiołka al. Sehokć, grupa domów w Niedzielnej, pow. staromiejski Sychota, część Hordyni, pow. samboraki, Sychowa, niem Arnoldshof, nigdyś Baierho, curia Bavari, wś i dobra, pow. jaworski Szląsk. Wś ma 25 ha, U dm. , 65 mk. 63 kai; dobra 194 ha 169 roli, 3 dm. , 35 mk. 10 kat. . Do 1810 r. własność klasztoru w Lubiążu Leubus. Sycieniec, zaśc, pow. słuoki, w 1 okr. pol. i gm. Starobin o 4 w. ku zachodowi, należy do dom. Starzyna, niegdyś Radziwiłłów, Wittgenstejnów, obecnie ks. Hohenlohe, ma 10 os. ; grunta lekkie. A. Jel Sycinin, ob. Sucymin. Syconko 1. jezioro pod Rolbikiem, pow. chojnicki. 2. S. Duże i Małe, dwa jeziora pod Przytarnią, pow. chojnicki. Kś. Fr. Syców, ob. Sycewo. Syców, niem. Polnisch Wartenberg, 1276 r. Syczow, 1312 Wartinberg, miasto powiatowe w regencyi wrocławskiej, na Szląsku pruskim, pod 51 17 56 szer. płn. i 35 21 37 dłg. wsch. , wzn. 489 st. npm. , odl. 8 mil od Wrocławia na wsch. płn. i 3 mile od Kępna i Ostrzeszowa w. ks. poznańskie. Posiada kościół par. kat. , kośc. par. ew. , szkoły szkoła rzemiosł, st. dr. żel. na linii KępnoOle śnica odl. 25 klm. , urząd poczt. i tel. , dwa zamki, park angielski z bażantarnią. Do mieszczan należy 219 ha 150 roli. Miasto ma 214 dm. 587 gospodarstw i 2320 mk. 887 kat. , 127 żyd. . Gmina zamkowa Wartenberg Schloss ma 29 ha, 31 dm. , 215 mk. 43 kat. . Dobra Wartenberg Schloss mają 165 ha, 7 dm. , 67 mk. 31 kat. . Leśnictwo miejskie ma 300 ha. Osady st. dr. żel, restauracya, fol. zamkowy, owczarnia mają 5 dm. , 112 mk. Odbywają się w S. targi na len. Miasto było otoczone murami; dopiero 1809 r. zniesiono obwarowania i zasypano fosy. Między czterema bramami jedna zwała się polską u druga niemiecką. 8ą tu przedmieścia Polskie, Niemieckie i Komorowskie Kammerauer. Ś. jest stolicą państwa i fideikomisu Standesherschaft Wartenberg, należącego do książąt Bironów. Kościół par. kat. , p. w. św. Piotra i Pawła, istniał już r. 1444, od 1560 do 1601 r. zostawał w ręku ewangielików; zniszczony przez pożar 1813, został odbudowany 1840 r. Na cmentarzu grzebalnym stoi kaplica św. Marka. Drugi kościół św. Michała był od r. 1601 oddany ewangielikom, po spaleniu obrócony został na magazyn soli. Kościół par. ew. św. Jana i Piotra, przy zamku, zbudowar ny był 1785 89. Przedtem była na zamku kaplica ew. od 1735. Nabożeństwo ewang, odbywało się w języku polskim. Mury miejskie wzniesione zostały w 1576 r. Pożary wielkie niszczyły miasto w latach 1444, 1544, 1616, 1637, 1742 i 1813. W dziejach S. pojawia się jako targowisko r. 1276. W akcie podziału książąt szląskich z 1312 r. wymieniono Wartinborg cum suo diatriotu. W układzie Jana, króla czeskiego, i Kazimierza W. z r. 1337 wymieniono Wortemberg jako miasto, w którem ststa wrocławski ma odprawić sądy na złoczyńców Kod. Wielkp. , Nr. 952 i 1166. S. po 1490 r. należał do księstwa oleśnickiego. Baron Jerzy Braun, pochodzący z dawnego rodu szląskiego, kupił S. 1570 r. od wdowy Elżbiety Maltzan za 133, 000, a następnie nabył Międzybór i Goszczę. Podźwignął handel i rękodzieła w mieście, Usiłował uregulować i poprawić położenie włościan przez wydane 1575 r. roz porządzenie. Syn jego Jerzy Wilhelm po śmierci ojca 1585 r. obejmuje dobra. Jestto lekkomyślny awanturnik. Sprzedaje on S. 1591 r. za 140, 000 talar, burgrabieniu Abrahamowi z Bonina. Nowynabywca chciał przywrócić w swem państwie katolikom kościoły zamienione na zbory; ludność stawiła opór. Z pomiędzy 36 kościołów protestanckich, jakie na obszarze państwa sycowskiego istniały między 1571 a 1597 r. , sześć zamieniono na katolickie do 1598 r. , dwa r. 1601, a resztę z wyjątkiem Międzyborza w latach 1605 1654. Par. S. , dek. t. n. , miała 1869 r. 4998 kat. , 10, 000 ewang. , 255 izr. Dek sycowski, dyec. wrocławskiej, liczył 1869 r. 13, 179 kat. , 37, 483 ew. , 472 izr. , 6 dyss. Składał się z 7 parafii Bralin, Międzybórz, Syców, Droltowice, Szczodrów, Trębaczów i Turków. Nabożeństwo odbywa się w języku polskim. Dzieje Sycowa opracowywali w częściowych monografiach Gomolke, Kurtz, Koenigk i Josef Franckowski. Do S. odnosi się też praca Schoenborna. Sycowski powiat leży w płn. wsch. części obszaru regcncyi wrocław. Graniczy od płd. z pow. namysłowskim, od zach. z oleśnickim i mielickim, od płn. i wsch. z w. ks. poznańskiem, obszar powiatu wynosi 14 1 2 mil kw. Przedstawia on piaszczystogliniaste płaskowzgórze, z wyniosłym wzgórzystym grzbietem Trzebnickie al. Kocie góry, ciągnącym się od Kępna w w. ks. poznań. ku zachodowi po za Trzebnicę, ku dolinie Odry. Wzniesienia tych wzgórków sięgają do 768 stóp góra pod BolęcinemPollentschiner Berg. Z płn. stoków tego grzbietu uprowadza wody rz. Barycz do Odry, a z płd. Widawa też do Odry. Stolica powiatu leży przy linii wododziału obu rzek, nad stawami spływającemi do Baryczy. Gleba małourodzajna, sprzyja uprawie lnu, hodowli owiec. Liczne stawy koło Sycowa służą do hodowli ryb. Miejscami spotykamy uprawę owocowych drzew i wina. Lesiste obszary dość znaczne. Z zakładów przemysłowych istnieją huty szklano i żelazne. Wś Bukowina ma źródła żelaziste. obszar powiatu, wynoszący 81, 287 ha, składa się z 41, 741 ha roli, 8229 ha łąk, 24, 497 ha lasu. Czysty dochód z ha roli wynosi tylko 940 mrk gdy w innych powiatach dochodzi 37 mrk. Do miast należy 408 ha 270 ha roli; gminy wiejskie mają 29, 797 ha 21, 213 ha roli; większa posiadłość 51, 682 ha 20, 249 ha roli, 3819 ha łąk i 23, 263 ha lasu. Głównym właścicielem jest ks. Biron. Ludność ogólna powiatu wynosiła w 1871 r. 52, 195 a 1885 r. 51, 197. W 1870 r. liczono 57 Polaków, 2 Czechów a 41 Niemców. W miastach mieszka 7254 mk. w tej liczbie 3051 kat. , 208 żyd. ; w gminach wiejskich 37, 200 mk 14, 625 kat. , 137 żyd. ; na obszarach większej posiadłości 8097 mk. 3194 kat. , 11 żyd. . Prócz Sycowa są w powiecie tylko dwa miasta Twardagóra Festenberg i Międzybórz, tudzież dwa targowiska Bralin i Goszcz. Czescy hussyci zamieszkują osadę Friedrichstabor. Między ludnością ewangielicką jest znaczny procent Polaków. Br. Ch, Sycyn dok. , ob. Siciny, Sycyn 1. al. Sycyno, niekiedy Syczyn, Siczino w r. 1580, Syciny około 1793, wś i fol, pow. obornicki, o 7 klm na płn. wschód od Szamotuł, 2 klm. od Warty, na płd. brzegu jez. Sycyńskiego, między Jaryszowemi Piotricówkiem; par. , poczta i st. dr. żel. w Szamotułach Samter. Stefan i Dzierzykraj de Zycce, którzy w r. 1278 sprzedali Białokosz sędziemu pozn. Mikołajowi, mieli pochodzić z Sycyna Kod. Wielkop. , n. 479. W r. 1580 Mikołaj Łącki miał tu 2 łany os. , 4 puste, 1 zagr. i komornika; ok, r. . 1793 nabył ją generał Filip Raczyński. Wś ma obecnie 25 dm. , 171 mk 147 kat. , 24 prot. i 116 ha 97 roli, 12 łąk, 1 lasu. Folw. ma 8 dm. , 157 mk 111 katol. , 46 prot. i 345 ha 238 roli, 42 łąk; właścicielem jest Edward hr. Raczyński. 2. S. czyli Sycyńskie, jezioro, tamże, 04 klm. długości, 13 km. szer. , odpływa z Samicą szamotulską do Warty. Sycynka, rzeczka, poczyna się w pow. kozienickim, niedaleko wsi Brzezinki, na płn. wschód od Kazanowa, płynie ku wschodowi pod wsią Sycyną, wchodzi w pow. iłżecki i tam, powyżej Siekierki wpada z praw. brzegu do Lucyni. Długa 12 w. Miano wszakże Sycynki dawane bywa często i Lucyni aż do jej ujścia do Wisły. Akt działu sędziców Kocha nowskich z r. 1559 wspomina kilkakrotnie tę rzeczkę p. n. Sziczianka. J. Bliz. Sycyna 1. w XVI w. Szicznia, Sicznia, wś i fol. , pow. kozienicki, gm. Grabów nad Wisłą, par. Zwoleń, odl. od Kozienic 28 w. , ma 85 dm. , 761 mk W 1827 r. było 16 dm. , 117 mk. W 1875 r. fol. Sycyna z nomenkl. Leśniczówka rozlmr. 1241 gr. or. i ogr. mr. 699, łąk mr. 20, past. mr. 1, lasu mr. 478, nieuż. mr. 43; bud. mur, 10, z drzewa 9; płodozm. 5 i 14pol. , las nieurządzony. Była wtedy gorzelnia, cegielnia, smolarnia. Wś S. os. 62, mr. 1227; wś Karolin os. 23, mr. 392. S. leży wprost na płd. od Zwolenia, w odległ. 6 w. Czarnolas zaś leży w znacznem oddaleniu, około 16 w. na płn. wschód od Zwolenia a więc blizko trzy mile od Sycyny. O dwie wiorsty na płn. od S. leży Sudoł, o 1 w. na płn. wschód Wola Szelążna, o 3 w. na wschód Barycz, o 2 w. napłd. Jasieniec. W połowie XV w. S. wś, w par. Zwoleń, własność Jana i Henryki Szemłów h. Wąż, miała 9 łan. km. , z których dziesięcinę snopową i konopną, war Sycyn Sycyna tości 6 grzyw. , dawano prabendzie kobiernickiej; karczma, zagr. , folwark płaciły dziesię cinę snopową pleb. w Zwoleniu Długosz, L. B, , I, 362. Podług akt radomskich dziedzi cem S. r. 1499 jest Stanisław Klonowski. W 1508 r. część na S. posiada Mikołaj Krogulecki ob. Parznice, Akt działu między bra ćmi Kochanowskimi stryjami pooly z r. 1519 przekonywa, iż S. jeszcze nie była w ręku tej rodziny. Piotr Kochanowski, dziedzic połowy Czarnolesia, nabywa w 1527 r. od Dobiesława, dziedzica Garbatki, Budę i młyn zo stawem między Garbatką a Grodkiem. Możnaby ztąd wnosić, iż siedzi on jeszcze w Czarnolesie; sko ro kupuje części położone o kilka wiorst na pótnocod tej wsi dziś jest tam młyn Smie tanka i wieś Nowa Wieś, choć ks, Gacki twierdzi, że już r. 1525 jest właścicielem S. W tym czasie Piotr żeni się Anną córką Andrzeja Białaczowskiego i zapewne w zwią zku z tem zostaje kupno Sycyny i przeniesie nie się do nowej siedziby. W akcie rozgrani czenia Szawłowio i Nasiłowa wsi klasztoru sieciechowskiego z Jaroszynom i Górą braci Grotow występuje jako komornik graniczny powiatu radomskiego Piotr z Sycyny Ko chanowski. Możemy więc ze znacznem praw dopodobieństwem uważać S. za miejsc uro dzenia wielkiego poety który przyszedł tu na świat r, 1530 data oparta na wskazówce jaką daj wiek poety, oznaczony w napisie grobowym. Ponieważ 8. należała do par. w Zwoleniu, tam zostali pochowani rodzice poety i tam im wzniósł on nagrobek. Z dzia łów dokonanych r. 1559 przypada S. na Mi kołaja i Jakuba. Dział wsi na dwie połowy przeprowadzili dopiero 1572 r. Mikołaj autor Rotuł i ojciec Piotra, tłumacza Jerozolimy, żonaty z Katarzyną z Jasieńca sąsiednia wieś, zmarł 1582. Syn jego Adam przeżył pięciu braci, wystawił kaplicę w Zwoleniu i w niej nagrobki rodzicom i bratu Piotrowi. Zmarł bozdziutny; nagrobok w Zwoleniu wznieśli 1628 r. synowcowie. Skutkiem obdłużenia majątku, trybunał lubelski r. I698, w obec nie stawionia się na termin, na żądanie wierzycieli, Adama, franciszka i Jana, synów Piotra Kochanowskiego, uznał iż zrzekają się dziedzictwa i ogłosit konkurs. Wskutek tego S. przeszła na własność Macieja Łajszczawskiego pasierba Piotra Kochanownkiego, ka sztel radom. a z kolei należała do Chomętowskich 1731, Wielopolskich 1760, Wierz bowskich 1786, Olechowskiego 1803, Młodeckiego 1827, Morzkowskich. 2. S. , wś i ob. , pow. konstantynowski, gm. i par, r. g. Swory, r. 1. Huszlew; wś ma 25 dm. , 254 mk. , 846 mr. ; ob. 5 dm. , 19 mk, 4 mr. Istniał tu w ostatnich latach mały browar piwny. W 1827 r. było 27 dm, , 203 mk. Br. Ch Sycyna al. Sycynka, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej par. Biała. W r. 1537 była wła snością Jana RawiczaWitanowskiego, dwo rzanina J. K. M. , o czem świadczy prawo wie czyste, zapisane w brzeskim grodzkim sądzie. Około zaś r. 1630 prawem zastawnem dzierży ją Piotr Krzysztofowicz Witanowski, o czem wspomina akt zawarty w r. 1774 w grodzie brzeskim archiwum rodzinne. Z dokonanej lustracyi dymów z r. 1789 okazuje się, że wś S, z dworem Worońcem, dziedzictwo wwdy wileńskiego, była w zastawie u W. Fran kowskiego, vice starosty mielnickiego, miała 34 dm. Tamże szlachcic zasłużony księciu p. Nowicki 1 dym. Pleban w S. 1 dym Akta podskarb. , Nr. 35, str. 1112. W urzędo wym spisie niepodana. M. r. Wit Sycyńska Wola, ob. Szeląźna Wólka. Sycyńskie, jezioro, w pow. obornickim ob. Sycyn 2. . Sycz 1. mała rzka, w pow. ihumeńskim, w obrębie gm. Bieliczany; zaczyna się niedaleko folw. Kruszyna, z lasów i błot kniaziowskich, płynie z początku w kierunku wschodnim, potem północnym koło wsi t. naz. , o 2 w, poniżej zasila się z lewej strony. rzką Szabinką, pod wsią Czerniewicze porusza młynek, dalej nieco przyjmuje rzkę Czapę z lewej strony i płynąc odtąd granicą pow. ihumeńskiego i borysowskiego około 4 w. , uchodzi pod wsią Osową do Berezyny z prawej strony. Długa około 12 w. , płynie wśród puszcz i moczarów; rybna w czasie rozlewów wiosennych. Na polach nadrzecznych znajdują zabytki z epoki krzemiennej a przy osadzie Zielonce z pr. strony rzki leży kurhan ofiarny, na przeciwległej stronie cmentarzysko przedchrześcijańskie. 2. S. , błoto lesiste, w pow. bobruj skim, rozciąga się na 1 milę ku. płn. od mka Urzecza, w gm. Horki. A. Jel. Sycz, wś nad rzką t. naz. , pow. ihumeński, gm. Bieliczany, przy dr. z Kalużyc do Zabaszewicz w pow. borysowskim, ma 7 osad, 150 mr. włośc. ; grunta lekkie, urodzajne, okolica małoludna. A. Jel. Syczany, dwór, pow. kowieński, w 3 okr. pol, o 37 w. od Kowna. Syczawka al. Aleksandrowka, Izmajłowka al. Tiszkowka, sioło, pow. odeski gub. chersońskiej, przy dr. poczt, z Odessy do Nikolajewa, o 39 w. na płn. wschód od Odessy; ma cerkiew, 180 dm. , 1055 mk. Małorusów. Syczę 1. sioło i dobra, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol. , gm. Łyszczyco, o 23 w. od Brześcia. 2. S. , wś, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Zbierogi, o 32 w. od Kobrynia. 3. S. , wś, pow. kobryński, w 3 okr. pol. , gm. Imienin, o 45 w. od Kobrynia. 4. S. al. Syczy, zaśc, pow. ihumeński, w 1 okr. pol i par. katol Uzda, gm. Puków, przy Syczeniki drożynie z Pakowa do Borkowców, ma 10 osad; grunta szczerkowe, urodzajne, miejsco wość dość leśna, 5. S. , wś, pow. nowogródz ki, w gm. Snów, przy gośc. z Jaćwieża do Snowia, ma 15 osad; grunta urodzajne, miej scowość bezleśna. J. Krz. A. Jel. Syczeniki, wś, pow. duchowszczyński gub. smoleńskiej, przy trakcie z Iwaszkowa do Duchowszczyzny. Syczewka 1. rzeczka, w pow. wilejskim, dopływ Wiazynki lewego dopł. Wilii, przepływa pod zaśc. Hajdukówka. 2. S. , rzeczka, w gub. mohylewskiej, prawy dopływ Pokoti lewego dopł. Soży. Syczewka, wś, pow. prużański, w 1 okr. pol. , gm. Kotra, o 17 w. od Pruźauy. Syczewka al. Syczewki, mto powiat. gub. smoleńskiej, nad rz. Waruzą i rzką Łośminą Łocmeń, pod 50 50 płn. szer. a 51 57 wsch. dług. geogr. , odl. o 231 w. na płn. wschód od Smoleńska. W 1871 r. było tu 3 cerkwie 2 murow. , 651 dm. 41 murow, , 4484 mk. 29 katol, 7 jednowierców, 164 rozkolników. 1 protest. , 23 żydów, 3 mahom. . Obecnie ludność wzrosła do 4984 dusz. Znajduje się w mieście 74 sklepów 19 murow. , szpital, szkoła powiat, i miejska, st. poczt, telegr. i dr. żel. rżewowiaziemskiej odl, . o 70 w. od Wiaźmy a 46 w. od Rżewa. Własność mta stanowi 405 dzies, ziemi i młyn wodny; dochód miejski w 1869 r. wynosił 4734 rs. Pod względem handlowym S. ma dość ważne znaczenie, jako przystań dla płodów rolnych spławianych po rz. Waruzie. Głównemi prze dmiotami handlu są zboże, len, konopie, skóry niewyprawne, tytuń, ryby, mięso, owoce i ogrodowizny, pióra i puch. Rzemieślników w 1871 r. było 375 136 majstrów, warsztat. zaś 30, produkujących za 12340 rs. Targi latem odbywają się co niedziela, zimą zaś co piątek; jarmarki 9 maja i 8 września. Do 1766 r. S. było siołem dworskiem, w tym roku otrzymało prawa miejskie i wyznaczone zostało na mto powiat. namiestnictwa a od 1796 r. gub. smoleńskiej. Syczewski powiat leży w płn. wschd, części gubernii, graniczy na północ z gub. twerską, na wschód z pow. gżackim, na płd. z wiaziemskim a na zachód z bielskim gub. smoleńskiej, i podług obliczenia Strjelbickiego zajmuje 5287 mil al. 25584 w. kw. Największa przekątnia powiatu wynosi 70 w. na długość, 65 w. na szerokość. Przeważna część powiatu przedstawia równinę płaską, bezleśną; wyjątek stanowi tylko część zachodnia, przez którą przechodzi dział wodny pomiędzy dopływami Dniepru i Waruzy, należącej do dorzecza Wołgi. Dział ten wodny, przedstawiający szereg niewysokich pagórków, przechodzi z pow. bielskiego i wchodzi do pow. wiaziemskiego. Gleba przeważnie piaszczystoglinia sta. Prawie cała powierzchnia powiatu należy do dorzecza Wołgi, której jedyną przedstawicielkąjest Waruza, przerzynająca powiat w kierunku od południa na północ i przybierająca od praw. brzegu Gżat z Żerdką, Kacznię z Derzą i Sięźą, Lubuszę, Salitę, od lewego zaś Sluję i Łocmeń. Dniepr stanowi granicę pow. Syczewskiego od bielskiego i przybiera od lewego brzegu nieznaczne rzeczki. Jezior niewiele, największe z nicb; Sawińskie 1 1 2 w. dług. . 1 2 w. szer. i Gawryłowskie 4 w. dług. , 1 2 w. szerokie. Pod wsią Dugino znajduje się źródło wody źelaziatej. Niewielkie błota spotykają się w dolinach rzek. Lasy zajmują 24 ogólnej przestrzeni. W 1867 r. było w powiecie bez miasta 91686 mk. 8 katol, 28 protest. , 6431 rozkoln, , 3 żydów, zamieszkujących w 869 osadach 43 siołach, 787 wsiach, 39 drobniejszych 0sadach. Pod względem etnograficznym ludność należy do plemienia wielkoruskiego. W 1871 r. było w powiecie 51 cerkwi 28 murow. i 1 monaster męzki. Oprócz rolnictwa, mieszkańcy zajmują się obróbką konopi, wyrobem kół, przemysłem leśnym, wyrobem butów wojłokowych i wychodzeniem na zarobek do innych gubernii. Przemysł f abryczny prawie nie istnieje, ograniczał się w 1871 r. wyłącznie na 125 drobnych zakładach, produkujących zaledwo za 14275 rs. Syczewo 1. folw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 38 w. od Dzisny, 1 dm. , 5 mk. katol. 2. S. , wś, pow. kobryńaki, w 4 okr. pol, gm. Bezdzież, o 69 w. od Kobrynia, na płd. wschód od Bezdzieży. 3. S. , wś, pow. sieński, gm. Rasna, ma 18 dm. , 165 mk. 4. S. , dobra, pow. wieliski, w 2 okr. pok. do spraw włośc, gm. Serteja, w 1863 r. 240 dusz rewiz. 5. S. , ob. Syczewo. Syczkowo, pow. bobruj ski, ob. Paniuszkiermcze 2. Syczmany, wś, pow. bychowski, posiada kaplicę katolpar. żurowickioj. Syczówka 1, wś u źródeł rzki Kublicz, pow. humański, na pograniczu gub. podolskiej, w 1 okr. pol, gm. Oradówka, par. kat. Humań o 30 w. przy drodze pocz. z Humania do Hajsyna, ma 225 mk. 15 kat. . Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 1373 prawosł. i 14 katol, 2003 dzies, ziemi. Posiada cerkiew p. wez. św. Jana Chrzc, drewnianą, wzniesioną w 770r. i uposażoną 44 dzies. Należała do klucza teplickiego dóbr tulczyńskic i Szczęsnego Potockiego, odprzedana Opoczyńskiemu Hipolitowi. W 1888 r. od Karola i Ludwika Opoczyńskich nabył Tereszczenko 1800 dzies. , po 180 rs, za dziesięcinę Syczen Sycz Kraj, 1889r. , Nr. 9. 2. S. , słobodą, przedmieście mta Krzemieńca. 3. S. al Trościnica Trostjanica, wś nad rzką Trościanicą, w pobliżu ujścia jej do Irszy, pow. radomyski, w 3 okr. pol. , gm. Malin, par. praw. Janówka o 12 w. , odl. o 40 w. od Radomyśla, ma 29 mk. podług Pochlewicza 40 mk. . Własnośó Więlhorskiego. 4. S. al Rudnia Syczowska, wś nad rzką Trościanicą, pow. radomyski, w 8 okr. pol, gm. Malin, par. praw. Janówka, o 40 w. od Radomyśla, ma 91 mk. Podług Pochilewicza wyd. 1887 r. jest tu 150 mk. ; włościanie, w liczbie 14 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 115 dzies. , za spłatą po 41 p. 60 kop. rocznie. Własność większa Wład. Wielhorskiego wynosi 89 dzies. ziemi uprawn. i 1028 lasów. 5. S. , wś nad rzką Żydek Żydok, pow. radomyski, w 5 okr. pol. , gm. Hornostajpol, par. praw. Złodijówka o 3 w. , o 128 w. od Radomyśla, ma 272 mk. Włościanie uwłaszczeni zostali na 373 dzies. , ze spłatą roczną po 107 rs. 70 kop. ; własność większa wynosi 88 dzies, ziem uprawn. , 823 lasów, 891 nieuż. Własność dawniej Iskro w, obecnie Łukomskich. W pobliżu wsi, nad ruczajemj znajduje się wyniosłość, zwana Woj skową górą. J. Krz Syczycha al. Syczewo, fol, pow, słucki, należy do ordynacyi nieświeskiej. A, Jel. Syczyki, wś i dobra, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 3 okr pol, gm, Lyszczyce, o 24 w. od Brześcia, w pobliżu Wołczyna, własność niegdyś wojskiego Kłokockiego. Syczyki, st, dr. żel moskiewskobrzeskiej, w gub. smoleńskiej, pomiędzy st. Uwarowka o 15 w. a Batiuszkowo także o 15 w. , odl o 145 w. od Moskwy a 879 w od Brześcia. Syczyn, fol, wś i kolonia, pow. chełmski, gm. i par. Olchowiec, odl 28 w. od Chełma, posiada cerkiew par. drewnianą. Na obszarze wsi śród bagien i mokrych łąk dwa jeziora jedno 12 mr. , drugie 8 mr. Leżą one na dziale wodnym Wieprza i Bugu. Uherka prowadzi wody do Bugu a Świnka do Wieprza. W 1827 r. było 68 dm, 647 mk. W 1888 r. fol Syczyn rozl. mt, 756 gr, or i ogr. mr 430, łąk mr. 112, pastw. mr. 2 lasn mr. 200, nieuż, mr. 12; bud. z. drzewa U; płodozm. 8pol, las nieurządzony, pokłady torfu. W skład dóbr wchodziły poprzednio; wś 8. os. 93, mr. 762; wś Ludwinów al Stawek os. 7, mr. 54; wś Bachus os. 24, mr. 206; os. Bekesza os. 1, mr. 10. Z obszaru folwarczanego wydzielono 12 kolonii, należących de częściowych nabyw1 ców. Kolonie te mają od 20 do 106 mr. ob szaru. Cerkiew paraf, erygował r. 1758 hetman polny kor. Wacław Ejsewuski. Br. Ck Syczyń al ozeń, Spyń uroczysko na Słownik Qeof raflqiny T. Xl Zeszyt 130. gruntach wsi Różyn, w pow kowelskimj od strony wsi Turowicze. Syczyiiiąta al Syczyni ty, wś włośc, pow. święciański, w 4 okr. pol, gm. Dubotówka, okr. , wiejski Syczynięta, o 6 w. od gminy, 92 dusz rewiz, ; należy do dóbr skarbowych Żodziszkl W skład okr. wiejskiego wchodzi mko Żodziszki, wsi Andrzejowoe 1 i 2, Bujańce, Owieczki, Poniżany i Syczynięta, orazzaśc. Borowy i Kapacze, w ogóle 287 dusz rewiz. włośc, skarbowych i 14 osadników w. ross. J. Krx. Sydalin, fol na prawym brz. Swisłoczy, pow. miński, w pobliżu tr. poczt, mińskoihu meńskiego, w 1 okr. pol mińskim, gm, Sien nica, par. katol Koroliszczewo, o 12 w. od Mińska, około 25 włók; grunta szczerkowe glinkowate, urodzajne, łąki nad Świsłoczą wyborne, dwukośne. W końcu XYlll w, S, należał do Woj dziewiczów; przez wiano Folic cyi Wojdziewiczowny przeszedł do Rudolfa Kruszwickiego, dziś syna ich Michała, mają cego rezydencyę w Wyboniczach, o 5 mil za Mińskiem Z powodu bliskości od Mińska a tem samem łatwości zbytu produktów go spodarstwa, folwark przynosi znaczne do chody. A. Jel. Sydden pow. olecki, ob. dy. Sydlarowo, jezioro we wsi Ginki, w pow wileńskim. Sydól, w XVI w. Szudol, wś i kolę pow kozienicki, gm. Grabów nad Wisłą, par, Zwo leń, odl od Kozienic 32 w. ; wś ma 41 dm. , 267 mk. , 680 mr. włośc, i 1 mr. dwór. ; kol ma 171 mr, włośc. W 1827 r. było 15 dm. , 117 mk. Akt działu braci Kochanowskich a r, 1569 powiada Poczynając od ściany dóbr królewskich miasteczka Zwoleń, od miejsca zwanego Szudoł, idą znaki gościńcem starym, prowadzącym ze wsi Sicznia do miasteczka Barycz, przez pola mianowane Szudoł do bo ru Kś. Gacki, O rodzinie Kochan. , 35. Widocznie więc było to pole należące do dóbr królewskich Zwoleń. Zapewne dopiero w XVIII w. powstała tu wieś. Br, Ch, Sydotówka, także Sudyłówka, Burkcz, NieJoczka, rzeczka, wypływa biot pod Rzysasczowem, w pow. włodzimierski m, wchodrido Galicy i, przerzyna pow. kamionecki i brodzki i wchodzi ssnowu na obszar pow. włodzimierskiego, gdzie powyżej Beresteozka nchodsai do Styru. Por, BaryUw Kulików Stojanów i Budyłówką, Sydoiiówka, grupa domów i fol w Gajach Smoleńskich, pow. brodzki. Sydorowicz, wś, pow, radomyskł, ob, Sidorowim. W 1570 r. . należały do Olizarów. Por. K0r0 U8 ów t, IV, 417, 4T Syczycha Sydorówka Sydorycha Sydów Sydzina Sydzyny Sygątka Sygiełki Sygneczów Sygniówka Sygulina Syhla Syheński Syhlenyja Syhloja Syhlos Syhła Sydorówka Sydorówka, wś, pow, kaniowski, ob. Sidorówka, Sydory, ob. Sidory. Sydory 1. część Wiszenki Wielkiej, pow. gródecki. 2. S. , grupa domów w Juśkowicach, pow. złoczowski. Sydorycha, fut. pod Chmielnikiem, pow. lityński, w 5 okr. pol. Ułanów, gm. i paraf. Chmielnik, przy tr. pocz. z Chmielnika do Ułanowa. W 1868 r. było tu 65 dm. Sydów, pow. gdański, ob. Grabiny. Sydzina, ob. Szydzina. Sydzyny, r. 1259 Sydzina, w XVI w. Sydzyna Mala i Duża, wś, pow. stopnicki, gm, Łubnice, par. Beszowa. W 1827 r. 1a cześć miała 11 dm. , 84 mk. ; 2a część 4 dm. , 53 mk. Bolesław, ks. krakowski, nadając klasztorowi w Skale r. 1259 wś Sułkowice, do której rościł pewne pretensye comes Warcisław, dał mu za zrzeczenie się tych praw Sydzinę Kod. Mał, I, 65. Drobna ta osada pominięta została przez Długosza w opisie parafii Beszowa. Według reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1579 we wsi S. , w par. Baszowa, Czyżowska miała 4 osad. , 1 łan. ; Stanisław Świchowski Kula 1 zagr. Pawiński, Mał, 226. Sygątka, w XV w. Schiganthka, wś, os. leśn. i obręb leśny nad rz. Wiercicą, pow. częstochowski, gm. Staropole, par. Przyrów; wś ma 29 dm. , 196 mk. , 479 mr. ; os. leśn. 1 dm. , 4 mk. , 1594 mr. lasu w tem 15 mr. roli; obręb leśny stanowi część leśnictwa rząd. Gidle. W 1827 r. było 13 dm. , 127 mk. W połowie XV w. S. , wś królewska w par. Podlesie pow. włoszczowski, miała łany km. , z których dziesięcinę płacono biskupom Długosz, L. B. , II, 213. Według reg. pob. pow. lelowskiego z r. 1581 wś Sygątka, w par. Podlesie, należąca do zamku olsztyńskiego, miała 8 zagr. bez roli Pawiń. , Małop. , 72. Br. Ch. Sygiełki, wś nad łachą Sanu, pow. biłgo rajski, gm. i par. Krzeszów. Leży na płd. wschód od Krzeszowa odl. 6 w. , o 3 w. od Sanu, na skraju wyniosłego brzegu doliny rzecznej, nad łachą jeziorem, utworzoną przez wody spływające z wyżyny, ma 25 osad. Łączy się z przyległą wsią Bystre od płn. i z Łazowem od płd. . Br. Ch. Sygneczów, wś, pow. wielicki, w okolicy pagórkowatej, na praw. brzegu Wilgi, o 6, 5 klm. na płd. wschód od Wieliczki, ma 36 dm. i 233 mk. , 227 rzym. kat. par. w Wieliczce, 6 izrael. Pos. większa Bolesl. . Włodka składa się z folw. , karczmy i 159 mr. 130 mr. roli, 17 mr. łąk, 1 mr. ogr. , 8 mr. past. , 3 moczar. i nieuż. ; pos. mn. ma 117 mr. roli, 21 mr. łąk i ogr. , 30 mr. past. i 2 mr. lasu. Spisy pobor, z XVI w. nie wykazują tej osady. Graniczy na płn. z Soboniowicami, na wsch. z Sierczą i Wolicą, na płd. z Podstolicami a na zach. z Gołkowicami. Mac, Sygniówka al. Signiówka, wś, pow. lwow ski, 7 klm. na płd. zach. od Lwowa sąd i urz. pocz. . Na płn. leży Białohorszcze, na płn. wschód Lwów, na wschód Kulparków część I, na płd. Skniłówek i Skniłów, na zach. Zimnawódka. Wody spływają do pot. Biało horskiego. Przez wieś idzie gościniec Iwowsko gródecki i biegnie tor kolejowy. Jedna część wsi zwie się Sygniówka Małą. Własn. więk. ma roli or. 92, łąk i ogr. 16, past. 5 mr. ; wł. mn. roli or. 465, łąk i ogr. 60, past. 9 mr. W r. 1880 było 77 dm. , 496 mk. w gm. ; 5 dm. , 44 mk. na obsz. dwor. 437 rzym. kat. , 37 gr. kat. , 50 izr. , 16 innych wyz. ; 124 Polaków, 23 Rusinów, 384 Niemców, 5 innej narod. . Par. rzym. kat. w Zimnowodzie, gr. kat. w Kulparkowie. We wsi jest kościół po stawiony w r. 1850. Wieś zamieszkują prze ważnie koloniści niemieccy. Lu. Dz. Sygulina, potok, w pow. nowotarskim, wypływa ze stoków szczytu Groniek 1005 mi, w pasmie Gorców, na granicy gm. Maniowy, i na obszarze przyległej wsi Mizerna uchodzi z praw. brz. do pot. Mizerny lew. dopł. Dunajca. Syhla, potok, praw. dopł Hoczewki, w pow. liskim. Syheński, potok, w pow. kossowskim, ob. Kosmacz. Syhlenyja, szczyt górski na obszarze gm. Kosmacz, w pow. kosowskim. Wzn. 860 mt. Ob. Ruszor, Syhloja, szczyt górski, w Karpatach bukowińskich, na płn. granicy pow. radowieckiego. Wzn. 1225 mt. Syhlos, szczyt górski, w pow, dolińskim, ob. Lipowica. Syhła al. Sychła, al. Sechła 1. wzgórze, w pow. dolniskim, w gm. Cisów, wzn. 650 mt. Z pod niego wypływa pot. Janków, dopł Sukiela. 2. S. Czarna, szczyt górski na obszarze pow. dolińskiego, na lew. brz. Mizunki, między pot. Sobolem a Hłybokim. Wzn. 1287 mt. W pobliżu źródła pot. Sychła. 3. S. , las jodłowy na obszarze wsi Przysłup, w pow. turczańskim. 4. S. , wzgórze, w pow. kałuskim, na obszarze gm. Kadobna, nad pot. Kropiwnikiem. Syhła, szczyt górski na obszarze gm. Litmanowa, w pow. popradzkim hr. spiskie, nad pot. Lipnikiem. Wzn. 927 mt. Syhła 1. al. Sychła al. Sechły, potok, powstaje na stokach lesistych Magóry al Lisaka, wzn. 1365 mt. , na granicy gmin Brzazy i Kalnej, płynie przez obszar Libochory pow. stryjski i w obrębie Tuchli wpada do Oporu z praw. brzegu. Na praw. brzegu góra Melnyczne wzn. 1071 mt. . W pobliżu źródeł Sydory Sylow Symaki szczyt Czara Sychła wzn. 1287 mt. . Por. Ba lińska Rostoka i Daszkowiec, 2. S. , ob. Syhłowaty, SyhłaHrebrńrebeń, grzbiet górski na obszarze pow. turczanskiego, w dorzeczu pot. Gniła al. Hnyła lew. dopł. Stryja, wzdłuż poi Sykłowego dopł. Gniły. Syhła 1. leśniczówka w Krasnej, pow. kałpskim. 2. 8. , część Dźwiniacza Górnego w pow. turczańskim. Syhtowate, część Butli, pow. turczański. Syhłowaty al. Sychowaty al Syhły, potok, w pow. dolińskim, lewy dopł. pot. Łużanki lew. dopł. Świcy. Syhły, potok w pow. dolińskim, prawy dopływ Czeczwy. Syhly al. Sychły, część Galówki, pow. staromiejski. Syhnajówka al Synhajówka, wś, pow. zwinogrodzki, ob. Sinhajówka. Syhtowal ob. Butla, mylnie, zaś Syhłowate, 8y korczyn, ob. Sikorzyn. Syksów, w hr. spiskiem, ob. Letanowce t. V, 181. Sykula al Sykuły, fol, pow. włocławski, gm. Piaski, par. Kruszyn, odl 13 w. od Włocławka, ma 98 mk. W 1827 r. było 3 dm. , 45 mk. Do końca XVIII w. była własnością probostwa w Kruszynie. W 1886 r. fol S. rozl mr. 295 gr. orn, i ogr. mr. 267, łąk mr. 16, past. mr, 2, nieuż, mr, 10; bud. mur. 6, z drzewa 6; płodozm, 13pol, pokłady torfu. Sykula, jezioro, w pow. mogilnickim, o 9 klm. na płd. wschód od Rogowa, pod Orlą Górą, w płd. zach, części lasów ryszewskich, 1, 2 klm. dług. , 0, 3 klm, szer. , odpływa z Piszczykiem do jez. Łęgi, z którego wychodzi Wełna, dopł. Warty. E. Cal. Sylamy, pow. przasnyski, ob. KawieczySylasy Lipno, wś, pow, łomżyński, gm, Kossaki, par. Rutki. W 1827 r, było 9 dm. , 56 mk. Sylifona, mylnie. ob. Mołczadź, t, VI, 642, właściwie Seliwonki ob. ; leży na lewym brz. Mołczadzi, przy ujściu do niej beizim, Ruczaju, Syllwestrowo, wś, pow. siebeski, w 8 okr. pok, do spraw włośc, , gm. Czernieją, w 1863 r, 22 dusz rewiz. Sylwa, st. dr, żel uralskiej, w gub, permskiej, pomiędzy et, lady, o 11 w. a Wależnaja o 13 w, , odl o 45 w, od Permu a 424 w. od Ekaterynburga, Sylwanowce, wś nad Niemnem, pow. augustowski, gm. Balia Wielka, par Hoża Sylwanowce, odl od Augustowa 55 w. , leży na samej granicy od gub. grodzieńskiej, ma 27 dm. , 211 mk. W 1827 r, było 21 dm, , 124 mk. Por, Hoża Sylwamwce, Sylwanowo, zaśc. szal. , pow, trocki, w 4 okr. pol, o 48 w, od Trok, 2 dm, , 16 mk. kat. Sylwerówka, fol pod Kimirzem, w Uszkowicach, pow. przemyślański. Sylweryanów al Zaracza, fol, pow. nowoaleksandrowski, attynencya Dryświat, Łopacińskich, od których przeszedł do Aleksandrowiczów; dziś własność Eugeniusza Engelharda, ma 295 dzies. ziemi dwor. A, K. Ł. Sylwerynów, wś włośc, pow. opoczyński, gm. Topolice, par. Żarnów, odl od Opoczna 18 w. , ma 20 dm. , 129 mk. , 235 mr. Sylwestrowo, fol nad rz. Osznianką, pow. oszmiański, w 1 okr. pol, gm. Polany, okr. wiejski Sylwestrowo, o 4 w. od Oszmiany, 1 dm. , 10 mk. katol; w 1865 r. własność Nowosielskich, W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Bupie, Carska Aleksandrówka, Chorążyszki 1 i 2, Daukszyszki, Kałtupiówka, Nowa Słoboda, Tołminowo i Zagórniki, oraz zaśc, Miadziny i Soły, w ogóle 188 dusz rewiz. włościan uwłaszczonych, 58 włościan skarbowych i 13 osadników w, ross. Sylwestry, wś i dwór skarbowy, pow. rossieński, gm, Łabardzie, par. Ławkowe, o 64 i 65 w. od Rossień. Do dworu należy 82 dzies. Sylwestryn, łotew. Silwastrowa, wś, pow, rzeżycki, w 4 okr. pok. do spraw włośc. , gm. i par. Kownata; w 1866 r, własność Ignacego Karpińskiego, poprzednio należała do dóbr Tulenmujża, Sylwiszki, wś, pow. trocki, w 2 okr, pol, gm, Kronie, należała do dóbr Kowale ob. . W spisie urzęd. niepodana. Sytgudyszki, fol i dobra, między jez. Ejsiata i Ławmiesta, pow. święciański, w 2 okr. pol, gm, Łabonary, okr. wiejski Syłgudyszki, o 32 w. od Święcian, ma 1 dm. , 25 mk. katol; własność Jałowieckich. Piękny ogród owoco wy, gleba błotnista, płodozmian 9polowy. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi Antokol, Antolomieście, Krzywosiele 1 i 2, Płauciszki, Trynkuny oraz zaśc, Bindrowo, Pokiewenis, Powiaiyńcie, Worniszki i Wiłkokalnis, w ogóle 159 dusz rewiz włośc, uwłaszczo nych, J. Krz. Sytki, pow. miński, ob. Mędryki Syłowniki, dobra, pow, rzeżycki, w 2 okr, pok, do spraw włośc, gm. Berzygal, w 1868 r, 74 dusz rewiz, Sylowyszki al Sołowyszki, łotew. Solu Wyszkas, dobra, pow. dyneburski, w 4 okr, pok. do spraw włośc, gm, i par, Wyszki, w 1863 r, 161 dusz rewiz. ; własność Mohlów, Symaki, wś, pow. władysławowski, gra, Gryszkabuda, par. Pilwiszki, odl od Władysławowa 20 w. , ma 5 dm, , 38 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo. Synianiszki, wś, pow. rossieński, gm. Szydłowo, o 34 w. od Rossień. Syntanowicze, wś, pow, kobryński, w 4 Syhła-Hrebeń Sylamy Sylasy Sylifona Syllwestrowo Sylwa Sylwanowo Sylwer wka Sylweryanów Sylwerynów Sylwestrowo Sylwestry Sylwestryn Sylwiszki Syłowniki okr. pol, gm. Braszewicze, . o 59 w. od Kobrynia. Symbirsk, mto główne gub. symbirskiej, pod 54 19 płn. szer. a 66 4 wschd. dług. geogr. , nad rz. Wołgą, przy ujściu do niej Świagi ze Symbirką, odl. o 1455 w. na płd. wschód od Petersburga a 781 w. od Moskwy. W 1868 r. było tu 17 cerkwi 1 drewn. , 2 monastery męzki i żeński, 2 kaplice, cerkiew jednowierców, kościół katol. murow. , kośc. ewang. murowany, synagoga drewn. , meczet murow. , 2903 dm. 206 murow. , 24607 mk. obecnie 39047 mk. , w tej liczbie 158 katol, 194 ewang. , 184 jednowierców, 100 rozkolników, 418 żydów, 364 mahomet. Znajduje się tu dwór gościnny murowany, 1037 sklepów 241 murow. , teatr drewniany, 47 ulic, 21 poprzecznic, 7 placów, kilka skwerów, 2 ogrody publiczne, gimnazyum męzkie z pensyonatem, gimn. żeńskie, dom sierot, 4 szkoły ludowe męzkie i 13 mieszanych, seminaryum duchowne w 1867 r. do wszystkich tych zakładów uczęszczało 966 chłopców i 284 dziewcząt. Z zakładów dobroczynnych znajduje się szpital miejski na 140 łóżek, szpital Aleksandrowski na 60 łóżek, domy przytułku dla mężczyzn i kobiet, zakład dla obłąkanych, dom poprawy i pracy. W mieście założoną została w 1830 r. biblioteka publiczna imienia Karamzina pomnik którego wzniesiony został na jednym z placów miejskich, licząca w 1867 r. 5667 dzieł w 12217 tomach. Oprócz filii banku państwa, istnieje od 1863 r. bank miejski. Tutejszy kościół katolicki powstał po 1831 r. Parafia ma około 1000 wiernych, z czego w samym Symbirsku do 300, reszta po kilku, kilkunastu lub kilkudziesięciu przebywa w gubernii w Ałatyrsku, Ardatowie, Buińsku, Karsunie, Kurmyszu, Sengileju, Syzraniu, Samarze mto gubern. , oraz w miastach gub. samarskiej Bugulmińsku, Bugurusłaniu, Buzułuku, Nikolsku, Nowouziemsku, Stawropolu, Sergijewsku. Parafia ma 3730 mil kw. obszaru. Proboszczem od 1872 r. był ks. Tomasz Suchocki z Wilna. Własność mta stanowi 19942 dzies. ; dochód w 1868 r. wynosił 97309 rs. ; nadto mto posiadało 62113 rs kapitału. Główne zajęcie mieszkańców stanowi sadownictwo do 300 sadów, ogrodnictwo około 150 ogrodów warzywnych i rybołówstwo roczny połów około 5000 pudów. Nadto mieszkańcy słobód podmiejskich Czasownia, Kanawka, Korolewka i Konnaja zajmują się rolnictwem. Przemysł rękodzielniczy zadawalnia potrzeby miejscowe. W 1868 r. było w ogóle 2085 rzemieślników 575 majstrów, 1008 robotników i 502 uczniów. Przemysł fabryczny dość ograniczony, w 1868 r. reprezentowany był przez 29 fabryk, produkującyoh za 115229 rs Handel dość ożywiony. Na tutejszej przystani w 1868 r. naładowano 1144779 pudów, wartości 715414 rs. , wyładowano zaś 270440 pud. , wartości 154053 rs. Główny jarmark odbywa się w 1 i 2 tygodniu w. postu, na który w 1869 r. przywieziono towarów na 6440000 rs. , sprzedano zaś za 4378000 rs. ; pomniejsze zaś 8 lipca i 29 sier. pnia. Targi odbywają się co niedziela, środa i piątek. S. założony został w 1648 r. z polecenia cara Aleksego Michałowicza, i początkowo stanowił punkt wychodny linii obronnej, mającej za zadanie połączyć Wołgę z linią obronną tambowską. W 1670 r. S. oblegany był przez Steńkę Razina, w następnym zaś roku przez Fedka Szełudjaka, którego odparł jednak wojewoda Szeremetiew. Podczas buntu Pugaczewa S. pozostał wiernym tronowi. Od 1708 r. włączony do gub. kazańskiej, od 1717 r. do astrachańskiej, w 1722 r. powrócił do gub. kazańskiej i od 1780 r. został głównem miastem namiestnictwa, zmienionego w 1796 r. na gub. saratowską. Pożar w 1864 r. od 13 do 21 sierpnia zniszczył 3 4 miasta. Padło wówczas ofiarą ognia 12 cerkwi, monaster Spaski, 30 gmachów rządowych i publicznych, 1480 dm. mieszczan, dwór gościnny. Symbirshi powiat leży we wschodniej części gubernii i podług Strjelbickiego zajmuje 124, 75 mil al 6036, 2 w, kw. Powierzchnia powiatu, położonego na prawym brzegu Wołgi, do prawego brzegu rz. Swiagi pokrytą jest dość wyniosłemi wzgórzami. Czsęśó położona na lewym brzegu rz. Świagi przedstawia równinę, poprzerzynaną wzgórzami i jeziorami. Część północna należy do formacyi jurajskiej, płd. zachod do formacyi kredowej; oba wybrzeża rz. Świagi przedstawiają osady trzeciorzędne formacyi pliocenicznej. W połudn. części pow. występują osady trzeciorzędne formacyi eocenicznej. Z bogactw kopalnych znajduje się piaskowiec, kreda i in. Glebę stanowi przeważnie czarnoziem gliniastopiaszczysty. Głównemi rzekami powiatu są Wołga, przepływająca granicą powiatu, i Swiaga; dalej Seldja, Birjucz, Tagaj, Taszła, Tuszna, Czarny Ureń i in, Wszystkie te rzeki poruszają wiele młynów. Jeziora spotykają się tylko w dolinach rzeki; błot niewiele i te wysychają podczas lata. Lasy zajmują do 140, 000 dzies. , czyli 1 4 ogólnej przestrzeni; najbardziej lesistemi są części płn. wschd. , wschd. i płd. zach. , natomiast płn. zach. i środkowa są prawie bezleśne. W 1867 r. było w powiecie bez mta 136530 mk. 6 katol, 294 roskolników, 2 protest. , 9 żydow, 12087 mahom. , zamieszkałych w 200 osadach 3 słobody, 65 siół, 12 siółek, 120 wsi. W powiecie znajdowało się 68 cerkwi 32 murow. i 20 meczetów drewn. , Pod wzglądem etno Symbirsk Symbirsk Symbirshi graficznym, oprócz Wielkorusów, było do 5, 5 Mordwinów, 7, 2 Czuwaszów i 9, 2 Tatarów. Główne zajęcia mieszkańców stanowi rolnictwo; hodowla bydła słabo rozwinięta. W niektórych wsiach zajmują się sadownictwem, ogrodnictwem i rybołówstwem. Przemysł fabryczny dośó znaczny, reprezentowany był w 1868 r. przez 160 fabryk, produkujących za 839037 rs, 7 fabryk sukna produkowało za 629500 rs. . Symbirska gubernia leży na prawym brzegu rz. Wołgi i podług Strjelbickiego zajmuje 898, 5 mil al 43474, 9 w. kw. Powierzchnia guberni pochyla się w dwóch zupełnie przeciwnych kierunkach pobrzeże Wołgi pochyla się od północy ku południowi, pozostała zaś część guberni, oddzielona od Wołgi pasmem gór, od południa ku północy. Biegowi Wołgi towarzyszy pasmo wzgórzy, wychodzące z gub, kazańskiej, rzadko tylko odstępujące na dalszą odległość od brzegu rzeki i przechodzące do gub. saratowskiej. Od pasma tego, na granicy pow. sengilejewskiego i syzrańskiego, oddziela się grzbiet, zwany Samarska Łuka, przechodzący do środkowej części gubernii. Od tego pasma oddzielają się gałęzie wzgórz na płn. i płd. Gałęź północna, zwana Białe góry, idzie wzdłuż biegu rz. Świegi i pod Symbirskiem łączy się z pasmem wizgórz; nadwołżńskich. Gałęź południowa z biegiem Sury uchodzi w granice gub. saratowskiej i penzeńskiej. Część gubernii leżąca za rz. Surą pow. ardatowski, połowa pow. kurmyskiego i ałatyrskiego i część pow. karsuńskiego przedstawia równinę falistą, poprzerzynaną licznemi rzekami i dolinami. Pod względem geognostycznym gub. symbirska przedstawia wielką rozmaitość, począwszy od najnowszych osadów aż do formacyi węglowej, W północnej części gubernii, pogranicznej z kazańską, przeważa trias; część wschodnią, ograniczoną pr. brzegiem Wołgi, zalega formacya węglowa i kredowa, poprzerzynana w wielu miejscach osadami formacyi trzeciorzędnej; w części zachodniej rozpowszechniona jest formacya kredowa, nad którą rozpościerają się osady formacyi eocenicznej. Pod względem hydrograficznym cała powierzchnia gubernii należy do dorzecza Wołgi i jej dopływów, najważniejsze z których Sura i Świaga uchodzą po za granicami gubernii. Wołga wkracza w granice gubernii od północy i na przestrzeni 450 w. rozgranicza ją od gub. kazańskiej i symbirskiej. Oprócz Sury i Świagiz dopływów Wołgi ważniejsze Usa i Syzrań. Jeziora i błota, w ogóle nieznaczne, spotykają się tylko w dolinach rzek. Lasy zajmują do 1651000 dzies. , t. j. 37, 5 ogólnej przestrzeni. Nie są one równomiernie rozłożone; najbardziej lesistą jest część północna gubernii, wiele miejsc natomiast jest zupełnie ogołoconych z lasów. Klimat dość umiarkowany, chociaż znacznie surowszy od klimatu gubernii leżących pod tym samym równoleżnikiem bardziej na zachód; temperatura roczna wynosi znaczna jest różnica pomiędzy temperaturą lata upały do 37 i zimy mrozy niekiedy do35. W 1867 r. było w gubernii 1192510 mk, w tej liczbie 70198 mk w miastach. Oprócz prawosławnych było 322 katol, 282 protest. , 957 jednowierców, 8701 rozkolników, 505 żydów, 9653S mahomet. i 78 poganów. Pod względem etnograficznym przeważną część ludności stanowią Wielkorusy 69, 17, dalej idą Mordwini 13, 24, Czuwasze 9, 27 i Tatarzy 8, 32. Pod względem administracyjnym gubernia rozdzieloną jest na 8 powiatów symbirski, ałatyrski, ardatowski, bniński, karsuński, kurmyski najmniejszy, mający 8, 7 ogólnej przestrzeni, sengilejewski, syzrański największy, zajmujący 18, 4 ogólnej przestrzeni. W 1859 r. ludność zamieszkiwała w 1626 osadach 8 miast, 1 osada, 6 przygródków, 7 słobód, 488 siół, 117 siółek, 965 wsi i 34 drobniejszyeh osad. Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo, płody którego nietylko zaspakajają miejscowe potrzeby ale także stanowią po części przedmiot zbytu, po części zaś są przerabiane w gorzelniach. Głównie sieją żyto, pszenicę w niektórych tylko powiatach, owies i tatarkę najwięcej w północnej części gubernii; nadto sadzą kartofle oraz sieją len i konopie. Sadownictwo kwitnie na brzegach Wołgi. Hodowla bydła nieznaczna, głównie z powodu braku łąk. Rybołówstwo kwitnie w niektórych okolicach nad Wołgą i Surą, pszczelnictwo zaś pomiędzy Mordwinami. Z powodu bogactwa lasów rozwinięty jest przemysł leśny. Przemysłowi rękodzielniczemu poświęcało się w 1868 r. w miastach guberni 4691 ludzi 1877 majstrów, 1997 robotników i 817 uczniów, w tej liczbie 2085 w Symbirsku i 1530 w Syzraniu. Przemysł fabryczny, powiększający się z każdym rokiem, reprezentowany był wr. 1868 przez 1953 fabryk, zatrudniających 15768 robotnikow i produkujących za 5256876 rs. Najbardziej przemysłowemi były powiaty karsuński, mający 457 fabryk, z produkcyą 1438217 rs. i sengilejewski, 97 fabryk, produkujących za 1242138 rs. , w których rozwinięty jest przemysł sukienniczy. Pod względem naukowym w 1867 r. było w gubernii 561 zakładów, do których uczęszczało 10693 dzieci 10693 chłopców i 2697 dziewcząt. Pod względem historycznym dzisiejsza gub. symbirska zamieszkana była niegdyś przez ludy plemienia mordwińskiego Burtasy, Bułgarzy i Erzianie; w XIII w. pojawili się tu Tatarzy; przed Symbirsk Symbirska Symferopol końcem XVI w. rozpoczyna się kolonizacya i wielkoruska, ktora w ciągu XVII w. rozszerzyła się i utrwaliła. W 1708 roku miasta tutejsze włączone zostały do gub. kazańskiej, następnie część przeszła do gub. astrachańskiej, część zaś do niźegorodzkiej, od 1780 r. utworzone zostało namiestnictwo symbirskie, zamienione w 1797 r. na gubernią, która w 1850 r. otrzymała obecną organizacyą. J. Krz. Symferopol, mto główne gub. tauryckiej, w dolinie zbudowane, nad rzką Salhirą, wysychającą częstokroć podczas lata, i przy linii drogi żel. łozowosewastopolskiej, pod 44 57 płn. szer. i 51 46 wsch. dłg. geogr. , otoczone od płd. wschodu wyniosłemi górapomiędzy któremi panuje Czatyrdach. mi W 1870 r. 1894 dm. 1654 mur. , 17129 mk. obecnie 36503 mk. , w tej liczbie 9743 prawosł. , 1412 innych wyznań chrześc, 4047 żydów i karaimów, 1926 mahom. Posiada 15 cerkwi, kościół kat. mur. , kościół ormiańskogregor. , kościół ormiań. katol, kościół ewang. , synagogę i meczet, 12 zakładów naukowych gimnazyum z oddziałem mierniczotaksator skim, szkoły powiatową, parafialną duchowną, 2 żydowskie, 5 prywatnych, szpital gubernialny z przytułkiem i oddziałem dla obłąkanych, szpital żydowski, kilka ochron, st. poczt. , telegr. i dr. żel. Par. kat. obejmuje pow. jałcki i perekopski, ma 2600 wiernych 1800 Polaków; kościół paraf. 1840 r. kosztem parafian wystawiony. Stacya S. drogi żelaznej łozowosewastopolskiej, pomiędzy st. Sarabuz o 19 w. a Alma o 17 w. , odległą jest o 497 w. od st. Łozowaja a 72 w. od Sewastopola. Przemysł i handel mało rozwinięte, ograniczają się na zaspokojeniu potrzeb miejscowych. W 1866 r. przy ogólnej ludności 16557 dusz, było 1522 rzemieślników 193 krawców, 147 krawcowych i szwaczek, 250 szewców, 142 kowali, 101 stolarzy. W t. r. było w mieście 19 zakładów przemysłowych, w tej liczbie 11 mydłami i fabryk świec, z produkcyą na 12000 rs. i 5 fabryk tabacznych, produkujących za 50000 rs. Mieszkańcy zajmują się nadto ogrodnictwem, sadownictwem i uprawą wina. Miejscowość dzisiejszego S. oddawna jest znana historycznie, choć pod innem nazwiskiem. Na płd. wschód, przy drodze do Ałuszty, przylega do miasta uroczysko zwane Kermenczyk t. j. forteczka, ze śladami budowl, będących pozostałościami twierdzy Neapol, wzniesionej przez króla tauryckiego Skiłura na 100 lat przeszło przed erą chrześć, i istniejącej do końca III w. po Chr. Za czasów chanatu krymskiego znajdowała się tu osada tatarska Akmeczet biały meczet, która w XVII w. stała się rezydencyą głównodowodzącego wojskami tatarskiemi, t. zw. Kałgi sułtana, wskutek czego otrzymała nazwę Sułtanseraj dworzec sułtana. W 1786 r. zajęta i spalona przez wojska ruskie, przyłączona została w 1783 r. wraz z całym półwyspem krymskim do Rossyi, w 1784 r. otrzymała obecną nazwę i została mtem obwodowem obw. tauryckiego, od 1797 r. mto powiatowe, w 1802 r. zostało mtem głównem gub. tauryckiej. Symferopolski powiat obejmuje środkową część półwyspu krymskiego, graniczy od płd. z pow. eupatoryjskim, od płn. z teodozyjskim, od wsch. z jałckim, od zach. dotyka morza Czarnego. Podług wymiarów Strjelbickiego ma 92, 42 mil al. 4472, 4 wiorst kw. Północna część powierzchni ma charakter stepowy, po łudniowa zajęta jest przez stoki pasma gór krymskich. Gleba części stepowej, zajmują cej 1 3 ogólnej przestrzeni, jest gliniastosło na, prawie zupełnie pozbawiona czarnoziemu i bezwodna. Pozostała część 2 3 przestrzeni jest górzystą. W części zachodniej stoki gór poprzedzielane są dolinami, któremi przepły wają rzki przymorskie Czarna, Belbek, Ka cza, Alma i Bułhanak; w górach wschodniej części bierze początek rz. Salhir, uchodząca do Siwaszu morza Zgniłego, przybierająca rzkę BijukKarasu al. Karasówkę. Doliny wszystkich tych rzek odznaczają się wielką urodzajnością gleby. Większych jezior nie ma w powiecie; część stepowa cierpi na nie dostatek wody, której dostarczają prawie wy łącznie studnie. Lasy, w ilości do 80000 dz. , t. j. 17 ogólnej przestrzeni, znajdują się w południowej części powiatu i zalegają stoki gór. W 1870 r. bez miast było w powiecie 33885 mk. 4730 prawosł. , 1364 katol. , 1822 protest. , 25865 mahom. , zamieszkujących 350 osad 4 msta S. , Bakczyseraj al. Baohczyseraj, Sewastopol i Karasubazar, 1 mko, 213 wsi; resztę stanowią drobne osady. W po wiecie znajdowało się 17 cerkwi prawosł. , 7 kościołów katol. i ewang. i 175 meczetów i synagóg. Mieszkańcy w części górzystej po wiatu zaimują się przeważnie sadownictwem, ogrodnictwem i pszczelnictwem; w części ste powej główne zajęcie stanowi hodowla koni i bydła. W 1870 r. było w powiecie 6100 sztuk koni, 20000 bydła rogatego, 85000 owiec zwyczajnych, 62000 rasy poprawnej, 364 świń, 1660 kóz, 75 wielbłądów, 57 osłów i mułów. Główne przedmioty handlu stano wią owoce, wino i tytuń. Pierwszych w 1870 r. sprzedane za 116000 rs. , wina około 145000 wiader, wartości 130009 rs. , tytuniu zaś za 11000 rs. J. Krz. Symków, pow. sztumski, ob, Dworek. Symniatyn, las na Bukowinie, w pow. wyżnickim, między dwoma Bereźnicami rzeki zachodnią i wschodnią dopł. Czeremoszu. Ob, Majdan 5, . Symniatyn Symków Symferopolski Symferopol Symonele Symoniszki Symonów Symonowicze Symony Synipnowe Symutyszki Synaj Synawa Synceniszki Syndry Syneczów Syngaly Syngóry Synhaje Symnow dok. , ob. Dziemiany, Symoliszki, właściwie Samoliszki, niem. Augstupochnen, wś, pow. piłkałowski, st poczt. Szyrwint Sehirwindt. Symonele, wś nad potokiem, pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 47 w. od Wilna, 8 dm. , 115 mk. 8 praw. , 107 kat. . Symoniszki 1. wś włośc. i dobra skarbowe, pow. święciański, w 1 okr. pol, , gm. Święciany, okr. wiejski Symoniszki, o 7 w. od gminy, 34 dusz rewiz. W skład okr, wiejskiego wchodzą wsi 8. , Czślewo, Dowiaciszki, Dworczany, Gajluny, Kowale, Raczany i Werdaciszki, oraz zaść. . Kowale, Podstrunojcie i Warniszki, w ogóle 208 dusz rewiz. b. włośc, skarbowych, 10 jednodworców i 20 włośc. bezrolnych. 2. S. , zaśc. nad jez. Pruta, pow. święciański, w 2 okr, pol, gm. i dobra skarbowe Łyngmiany, okr. wiejski Antolkiena, o 6 w. od gminy a 26 w. od Święcian, ma 2 dm. , 15 mk. kai w 1865 r. 4 dusze rewiz. . 3. S, , zaśc. szlach. , pow. wileński, w 1 okr. pol. , o 18 w. od Wilna, 1 dm. , 5 mk. kat. 4. S. , zaśc. , pow. wileński, w 4 okr. pol, gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Bystrzyca o 1 w. , o 39 w. od Wilna, ma 1 dm. , 1 mk. praw. i 7 kai w 1865 r. 5 dusz rew. . 5. S. , wś i dobra, pow. poniewieski, w 2 okr. pol, o 35 w. od Poniewioża, 6. S. , wś, pow. szawelski, gm. Skiemie, o 57 w. od Szawel Symonów, wś nad Horyniem, pow. Ostrogski, o 28 w. na płn. od Ostroga, na płn. zach. od mka Hoszczy, posiada cerkiew, szkółkę paraf. , kaplicę katol. par. Międzyrzec Korecki, dwór z oficynami murowanemi, obszerny ogród z parkiem, wśród którego wzniesiona murowana i gustownie urządzona kaplica. Ku północy poza wsią, nad Horyniem, śród sosnowego lasu, znajduje się czworobok wysokich wałów, nieuszkodzonych dotychczas. Horyń pod wsią płynie głęboką doliną. Gleba glinkowata 3 klasy, pszenna. Włościanie trudnią się rolnictwem, niektórzy nadto pszczelniotwem. Utrzymują dosyć koni roboczych, bydła, owiec, trzody ohlewnej, drobiu i są w ogóle zamożni Podług rewizyi zamku łuckiego z 1545 r. wś należała do Matyasza Zenkowicza i Andrzeja Wilhorskiego, którzy wspólnie zobowiązani byli do utrzymywania jednej horodni w zamku łuckim Jabłonowski, Rewizya, 48 Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1570 r. Lew Wielehorski z imion swych Wielhora, Uholecz, Sawidowa i Simunowa płaci z 20 dym. , 9 ogr. po 4 gr. , 11 ogr. po 2 gr. , 4 bojar. , 2 kół młyn. ; Michajło Wielhorski z części imion Symonowa, Duleb, Zawiezowa z 20 dym. , 4 ogr. po 2 gr. , w końcu Mathias Ostriyewski z Ostriyowa i z części Simonowskiej i Duliepskiey z 32 dym. , 31 ogr. po 2 gr. , 5 bujar. putn. , 2 kół młyn. , 1 koła. W 1577 r. p. Timofiej płaci ze Świszczowa i Simonowa z 3 dm. po 10 gr. , 3 ogr. po 4 gr. , 2 ogr. po 2 gr. W 1583 r. należy w części do Tychny Świszczowskiego, w części zaś do Michała Wilhorskiego. Pierwszy płaci z 2 dym. , 4 ogr. , 2 komor. , drugi z 5 dym. , 4 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 12, 16, 32, 60, 103, 104. Następnie wś należała do Malińskich, poczem jako wiano Karoliny Malińskiej przeszła na własność ks. Franciszka Swiatopełk Czetwertyńskiego. Po bezpotomnej śmierci syna ich Włodzimierza dostała się drogą spadku Oskarowi Sosnowskiemu, synowi Kasyldy z Malińskich, rodzonej siostry ks. Karoliny Czetwertyńskiej. Z, Róż. Symonowicze, wś, pow. mohylewski, gm. Ciecierzyn Teterino, ma 40 dm. , 282 mk. Symony, wś włośc, nad jez. Narocz, pow. święciański, w 3 okr. pol, o 53 w. od Święcian, 3 dm. , 37 mk. prawosł. Symony, wś, pow. żytomierski; odlewnia żelaza. Lr. F. N. Synipnowe w dok. z r. 1281, Sipnow, Sumpnow, 1279 Sziemptioho, wś zaginiona pod Gniewem, pow. kwidzyński. E. 1245 potwierdza Innocenty IV klasztorowi oliwskiemu po siadłości, między któremi jest Sziempnoho ob. P. U. B. T. Perlbach, str. 74. Za czasów Mestwina dostała się ta wieś razem z ziemią wąską Krzyżakom str. 311. Ki. Fr. Symutyszki 1. fol szlach. , pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 37 w, od Święcian, 2 dm. , 22 mk. kat. 2. S. , wś, pow. telszewski, w 4 okr. pol, o 28 w. od Telsz. Synaj al Sunaj, wś, pow. ihumeński, w 1 okr. pol. uździeńskim, gm. Puków o 3 4 w. , ma 27 osad; grunta wyborne, szczerkowe, miejscowość falista, dość leśna. A. Jel. Synawa, młyn w Siechowie, pow. stryjski. Synceniszki, zaśc, pow. wileński, w 2 okr. pol, gm. Mejszagoła, okr. wiejski Bobrykowszczyzna, o 6 w. od gminy, w 1865 r. 5 dusz rew. ; należał do dóbr Gładkiszki Giedrojciów, Syndry, wś, pow. wiłkomierski, gm. Dobejki, o 62 w. od Wiłkomierza. Syndykowszczyzna, wś, pow; warszawski, ob. Sidykotoszczyzna. Syneczów, ob. Śeneczów. Syngaly, mylnie Sygnały, wś, pow. nowogródzki, gm. Snów, ma 10 osad; grunta równe, urodzajne, miejscowość bezleśna. A. Jel. Syngóry al Syngury, wś nad bezim. dopł K odeńki, pow, żytomierski, par. kat. Trojanów, na płd. od Żytomierza a na płd. zachód od Prażowa, posiada cerkiew. Należy w części do Trypolskich, w części do Jezierskiej. Synhaje 1. w dok. S. Wielkie, wś nad pot. Osoki, dopł. Uźu Uszy, pow. owrucki, na pograniczu pow. radomyskiego, o 6 w. na wschód od Iskorości, Grunta składa wyłącz Symnow Symnow Symoliszki Synhajówka Synhajnówka Synhajowski Syniaki Synin Synków Synkowatycze Synkowicze Synkowszczyzna Synogać Synowo Synowce Synowice Synowiec Synowódzko nie gnejs. Uroczyska noszą nazwy Pierebrod i Chrestowata. 2. S. Małe, ob. Szatryszcze. Synhajnówka 1. pow. berdyczowski i zwinogródzki, ob. Sinhajnówka. 2. S. , rzka, dopływ Zakijanki. Synhajowski al. Syngajewski, , potok, ob. Sinhajewski. Syniaki szczyt górski nad doliną Oporu, z praw. brzegu, niedaleko ujścia tej rzeki do Stryja. Wzn. 781 mt. Synin, wś, pow. piński, w 1 okr. pol. , gm. Stawek, ma 57 mk. ; własność Pusłowskiego. Synków, ob. Seńków. Synkowatycze, część gm. Hołe, pow. Rawa Ruska. Synkowicze 1. wś, pow. słonimski, w 3 okr, pol. , gm. Kostrowicze, o 10 1 3 w. od Słonima. 2. S. , osada, tamże, o 14 w. od Słonima. Synkowszczyzna, wieś, pow. słonimski, w 3 okr. pol. , gm. Kostrowicze, o 16 1 2 w. od Słonima. Synogać, dawniej Swinogacz, 1557 r. Świnia gać, wś i fol. , pow. nieszawski, gm. Wierzbie, par. Sępolno, posiada młyn wodny, szkołę początkową, 205 mk. , 186 mr. dwor. , 542 mr. włośc. W 1827 r. 19 dm. , 174 mk. , par. Sadlno. Według reg. pob. z 1557 r. wś Swinogacz, w pow. radziejowskim, par. Sadlno, własnośó wdowy Jadwigi i Trojana, uległa zupeł nemu gradobiciu, ztąd nic nie płaciła Pawiński, Wielkop. , II, 30. Br. Ch Synowo, w dok. Synowa, Synów, wś nad jeziorem t. n. , pow. kowolski, na płn. zachód od mka Milce. Rozróżniano dwie części S. Monasterskie, należące do monasteru mileckiego, i S. Rateńskie, Podług reg. pobor. pow. włodzimierskiego z 1557 r. wś należała do włości Niesuchojeże kn. Romanowych, miała 2 dym. na łanach, 2 ogr. W 1583 r. własność kn. Romana Sanguszki, miała 2 dym. , 3 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 65, 114. Por. Słownik Geogr. , t. IX, 542. J. Krz. Synowce Dolne i Górne, rumuń. Sinoutz, wś, pow. serecki, posiada cerkiew par. gr. nieun. , st. poczt. , komorę celną. S. Górne mają 308 mk. na obszarze gminy a 50 na obszarże dwor. ; S. Dolne 384 w gminie a 100 mk. na obsz. dwor. Właściciele większej posiadłości Grygorcze Aleks. i Aywas J. Synowice, niekiedy Synowiec, dawniej Sinowice i Silnowice, folw. do Gowarzewa i posiadłość wiejska, w pow. średzkim, o 6 klm. na płd. od Swarzędza, poczta i st. dr. żel. pod Szewcami, nad Maskawą dopł. Warty, par. Tulce. Z S. pisali się Silnowscy między r. 1387 i 1400 Akta gr. wielkp. , t. II, mylnie objaśnione są Silnem, w pow. międzyrzeckim, własnością bisk. pozn. . W r. 1580 dziedzi czyli S. Anna Gądkowska i Maciej Płaczkowski z Gadek; było tu 3 zagr. ; w r. 1581 rozgraniczono Szewce, Tulce i S, ; około r. 1793 posiadali S. Lutomscy, później Sępołowscy z Gowarzewa. Folw. ma 2 dm. i 24 mk. Posiadłość wiejska 1 dm. , 10 mk. wchodzi w skład okr. wiej. Gowarzcwo. E. Cal. Synowiec, os. , pow. wieluński, gm. Radoszewice, par. Ossyaków, odl. od Wielunia 20 w. , ma 4 dm. Stanowi część wsi Drobnice. Synowódzko 1. Niżne, wś, pow. stryjski, 24 klm. na płd. zach. od Stryja, 13 klm. na płn. wsch. od sądu pow. w Skolem, 6 klm. na płd. zach. od urz. poczt. w Lubieńcach. Na płn. leży Stynawa Niżna, na wsch. Rozhurcze, na płd. Truchanów, na zach. Pobuk i Synowódzko Wyźne, śródek obszaru przepływa Stryj od zach. na wschód, łukiem na płd. wygiętym i przyjmuje z obu boków liczne dopływy, z których najznaczniejsze Tyszownica i pot. Głęboki z praw. brzegu. Wzdłuż granicy zach. płynie na małej przestrzeni aż do ujścia do Stryja Opór. Na praw. brzegu Stryja, w zachodniej stronie obszaru, leży wś Tyszownica, a na płn. zach. od niej wś Międzybrody. Południową część obszaru zajmuje las Markowice, ze szczytem Hrabnik 662 mt. , znak triang. . Wzdłuż lew. brzegu Stryja biegnie gościniec i tor kolejowy. Własność więk. ma roli or. 157, łąk i ogr. 90, past. 40, lasu 580 mr. ; wł mn. roli or. 1102, łąk i ogr. 1409, past. 898, lasu 98 mr. W r. 1880 było w S. Niżnem 168 dm. , 876 mk w gminie, 5 dm. , 21 mk. na obsz. dwor. 861 gr. kat. , 14 rz. kat. , 22 izr. ; 861 Rusinów, 27 Polaków, 9 in. narod. . Par. rz. kat. w Stryju, gr. kat. w miejscu, dek. skolski. We wsi jest cerkiew p. w. św. Michała i szkoła etat. lklasowa. 2. S. Wyżne, wś, pow. stryjski, 26 klm. na płd. zach. od Stryja, 10 klm. na płn. wsch. od sądu pow. i urz. poczt. w Skolem, ze st. kolejową w miejscu. Na wschód leżą Stynawa Niźna i Wyżna, na płd. wsch, Pobuk, na płd. zach. Skole, na zach. Korczyn, Kruszelnica i Jamelnica, na płn. Drów pow. drohobycki. Środkiem wsi płynie Stryj i przyjmuje, obok innych pomniejszych, od prawego brz. Opór, a od lew. brz. potoki Zdzenny, Seredny, Berezowice i Głęboki. Zabudowania wiejskie leżą w klinie między Stryjem a Oporem. Na płd. ciągną się lasy Dąbrowa i Dębina przeszło 800 mi wznies. ; na płn. wznoszą się lesiste wzgórza Magóra, Pożarnica, Kiczerka, Pohar. Płd. wsch część obszaru przebiega kolej i gościniec. Własność więk. ma roli or. 142, łąk i ogr. 92, past. 445, lasu 3704; wł. mn. roli or. 1576, łąk i ogr. 2157, past. 791, lasu 79 mr. W r. 1880 było 395 dm. , 1773 mk. w gm. ; 11 dm. , 60 mk na obsz. dwor. 1633 gr. kat. , 103 rz. kat. , 90 izr. , 7 in. wyzn. ; 1784 Rusinów, 44 Polaków, 5 Niemców. Par. rz. kat. w Skolem, gr. kat. Syntowty Syp Synowskie W miejscu, dek. skolski. We wsi jest cerkiew, poświęcona w r. 1884 przez metropolitę Sembratowicza, i szkola tat. 1klas. Dawnej był klasztor bazyliański, podobno w lesie zwa nym Dębina. Ipatiewska kronika podaje, że król Daniło wracając z Węgier od króla Beli IV, do którego był się udał w r. 1240 z prośbą o pomoc przeciw Tatarom, stanął na nocleg w tutejszym Monasterze Boga Rodzi cy. Nazwa Synowódzko miała powstać ja koby od sinych wód wielkiego jeziora, któ re niegdyś zalewało całą dolinę zajętą przez obie wsi Bielowski w art. ,, Pokucie, Dodatek do Czasu 1857, i VI, str. 659 i 660. Za czasów Rzplitej należały te wsi do ststwa stryjskiego. Według rewizyi r. 1692 było w S. Wyżnem chałup z grutena 144, a bez gruntów 47; zaś w S. Niżnem chałup grun tem 104. O chłopach S. Wyżnego przodkach dzisiejszych Bojków, podaje tai rewizya Ci ta ludzie bawią się. różnymi handlami, do Węgier jeżdżąc i towary po różnych jarmarkach wożąc. Zajęcie to zachowało się u mie szkańców Synowodzka dotąd. Handlują oni i teraz winogronami i owocami, a we Lwowie mają główną siedzibę. O geologicznych stosunkaoh tutejszych pisał obszerniej K. Augerman w artykule p. t. Studya geologiczne w okolicy Synowodzka Kosmos, 1886, t. XI, st. 575. Lu. Dz. Synowskie, jerioro, w pow. dziśnieńskim, ob. Glinówka 2. Synse w dok. z XIV w. , jezioro, w pow. chojnickim, ob. Przytarnia, Syntoki, dobra, pow. kowieński, w 3 okr. pol, , o 45 w. od Kowna. Syntowty, wś, i S. Nowe, wś, pow. władysławowski, gm. i par. Syntowty, odl, od Władysławowa 14 w. , posiada kościół par. drewniany, sąd gm okr. II, urząd gm. , szkołę począt. S. mają 28 dm. , 349 mk. ; 8. Nowe 14 dm, , 100 mk W 1827 r. 36 dm. , 884 mk Pierwotnie zsbudowano tu kościołek drewniany, filialny do par. w Wielonie za Niemnom. Gdy spłonął, wzniosła dzisiejszy księżna Poniatowska z domu Kińska starościna wielońska na wzór kościoła w Gryszkabudach. Karpowicz, bisk, wigierski, konsekrował 1800 r. p. w Wniebowzięcia N. M. P. i św, Bartłomieja. Król pruski Wilhelm III ustanowił tu oddzielną parafią, nadał grunta orne, łąkę i drzewo z lasów dóbr Zyple. Papież Pius IV pozwolił utworzyć przy kościele cztery bractwa N. M. P. Różańcowej, Najśw. Imienia Jezus, św. Antoniego i św. Franciszka Ksaw. Adam Kościa Terpiński, bisk. żmujdzki, asatwierdził je 1792 r. S. par. , dek. władysławowski, 4716 dusz, S, gmina ma 5258 mk, 22, 088 mr. obszaru, st. p. Szaki. W skład gminy wchodzą Adamowizna, Balceniszki, Barandy, Bieruktyszki, Bredyszki, Brydziej Degimiszki, Gajwie, Iżdogi, Jeźoruki, Kam pinie, Kotyle, Krauniszki, Leopole, Lepsze, Łauciszki, Łazdynie, Meszkinie, Musztynie, Oszkinie, Palepinie, Piętyszki, Pikszyrnie, Plagi, Pokorbudzie, Powilktynie, Rogoże, Sabinie, Skajsgiry, Skordupie, Sontaki, Starki, Stuksze, Syntowty, S. Nowe, Szylwetys, Szyłgale. Szlamy, Szmejliszki, Szopajcie, Szopie, Szwedyszki, Śmilgie, Tarpucie, Wiersze, Wilkieliszki, Wiatrak, Żułbudzie i Zyple. Br. Ch. Synwald Wielki i Mały, niem Schoenwald Gross i Klein, dwie wsi i dobra, pow. sycowski, par. kai i ew. Twardagóra. Posiadają kościół kat fil, , szkołę ew. 8. Wielki, wś, ma 244 ha 204 roli, 46 dm. , 360 mk. 835 ew. , 25 kat. ; dobra mają 1891 ha 423 roli, 69 łąk, 1313 lasu, 10 dm. , 155 mk. 28 kat. . S. Mały, wś, ma 139 ha 114 roli, 22 dm. , 187 mk 15 kat. , na obsz. dóbr 3 dm. , 27 mk. Do dóbr należy też leśniczówka 1 dm. , 12 mk. , Schoeneiche 2 dm. , 24 mk. i Weinberghau 1 dm, , 6 mk, . Por. Szywałd. Synych, ob. Szynych. Synzer al. Synzira al. Baszkans, wś, pow. chocimski, par. Chocim, przy drodze z Białowiec do Berestia, posiada cerkiew drewnianą, 57 dm. ; własność Rafałowicza. X. M. O. Syp, okop pod Pokrzydowem, pow. brodnicki, pomiędzy rzką Grzmięcą a jez. Strazinem. Podług podania bawiła tu krótki czas królowa Jadwiga. Kś. Fr. Sypana Góra, uroczysko, pow. grodzieński, w 1 okr. pol. , gm. Wiercieliszki, o 17 w. od Grodna. Sypanica, niem. Scheipnitz, dok. 1242 Sypenin 1253 Sypmitz, 1303 Sypmitz, wś w Pomezanii, pow. suski, st. p. i par. kat. Prabuty, 609 ha 542 roli or. , 4 lasu; 1885 r. 49 dm. , 68 dym. ,, 284 mk. , 40 kat. , 244 ew. Szkoła ew. R. 1243 otrzymuje Dytryk de Dypenow od Krzyżaków miedzy innemi Sypenin ob. Kętrz. O ludności pols. , str, 26. R. 1253 osadza Dytryk Stango w Sypanicy, nad jez. Orkuskiem, lemanów Konrada i Wilhelma, nadając im 20 włók, z obowiązkiem podwójnej służby. Potomkami ich byli 1366 r. Bieniek czyli Bieńko Benecke i Jakub. E. 1866 nadaje bisk. pomezański Mikołaj i kapituła Sypanie i Orkusz Samborowi Stangonowi, Mikołajowi z Plemiąt von dem Clement, Hanuszowi Hanken Bunden z Gont do połowy i Małgorzacie, wdowie po Andrzeju Stangonse, i ich córce Elżbiecie, jako też dzieciom Jana i Piotra z Sypanicy Schybans do drugiej połowy por. Orkusz; ob. Oramer Gesch. d. Bist. Pomesanien, str. 94. R. 1386 nadają Piotr i Hanusz Stangonowie, słudze Mikołajowi Niecze Burger 4 wł we wsi S. na prawie dziedzicznem, za to będzie na Boże Syntoki Synse Synowskie Synzer Sypana Góra Sypanica Synych Synwald Narodzenie płacił 4 grz. i 8 skojców i trzeci fenik kar sądowych; ma być wolny od służby wojennej, tłoki i wszelkich podróży, ale za to będzie jeszcze płacił po pół grzywny od wł. ob. Gramer, 1. c. , str. 105. R. 1809 napotykamy tu 18 nazwisk polskich na 35 mieszkańców ob. Kętrzyń. O narod, pols. , str. 208. Roku 1887 nabyło prowincyonalne muzeum w Gdańsku znaleziony tu w pokładzie żwiru krąg zwierzęcia saurus zwanego. Kś. Fr. Sypary wś, pow. rossieński, gm. Aleksandrów, par. Nowemiasto, o 102 w. od Rossień. Sypejliszkij folw. , pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 39 w. od Poniewieźa. Sypień, w XVI w. Sypyen, wś, pow. łowicki, gm, i par. Nieborów, odl. 12 w. od Łowicza a 3 od Nieborowa, ma 40 dm. , 325 mk. , 965 mr. W 1827 r. 34 dm. , 289 mk. Na początku XVI w. S. wieś arcyb. gnieźa. dawała dziesięciny i kolędę pleb. w Nieborowie Łaski, L. B. , II, 271. Sypin 1. w XVI w. Schypyno, wś i os. młyn. nad rz. Moszczenicą, pow. łęczycki, gm. Ro góźno, par. Gieczno, odl. 18 w. od Łęczycy, ma 7 dm. , 93 mk. , 214 mr. W 1827 r. 7 dm. , 77 mk. Wchodziła w skład dóbr Gieczno. Na początku XVI w. S. stał pustkami, były tu poprzednio łany kmiece, dające dziesięcinę kanonii łęczyckiej a pleban. w Giecznie tylko kolędę Łaski, L. B. , II, 411. 2. S. , osada młyn. i rybacka nad Wartą, w par. Unie jów. Należała do Balina dziś pow. turec ki. Dziś pod tą nazwą nie istnieje ob. L. B. Łaskiego, I, 344. Br. Ch. Sypińska Wola, wś, pow. sieradzki, gm. Wierzchy, par. Zadzim, odl. 26 w. od Sieradza, ma 10 dm. , 78 mk. Na początku XVI w. wś Wolya Sypynska daje z łan. km. dziesięcinę kollegiacie uniejowskiej; z folw. zaś pleb. w Zadzimie, który od kmieci dostaje tylko kolędę po gr. z łanu Łaski, L. B. , I, 387. W 1552 r. Wolia Szypynska alias Wienczlawkowa ma 9 osad. , 3 łany Pawiński, Wielkop. , II, 230. Sypitki, wś, pow. łecki, ob. Kucze. Sypne, wś i dobra, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol. , gm. Grodzisk, o 39 w. od Bielska. Sypniewo 1. wś i folw. , pow. makowski, gm. Sypniewo, par. Gąsewo, odl. 20 w. od Makowa, posiada 668 mr. obszaru w tem 238 folw. , urząd gm. W 1827 r. 14 dm. , 93 mk. Wś i folw. S. wchodziły w skład dóbr Sieluń. S. gmina ma 6648 mk. i 23022 mr. obszaru, sąd gm. okr. II, w os. Krasnosielc o 13 w. , st. poczt. Sieluń; w skład gminy wchodzi 10 wsi szlach. BorutyKurzątki, Chełchy, Chojnowo, GlinkiRafały, MajkiTykiewki, Mamino, OlkiKurzątki, Rawy, Zabiele i ŻebryChu dek; 2 wsi z ludnością mieszaną Jarzyły i Zamość, oraz 17 wsi włośc Chojniki, Dylewo, Działyń, Gąsewo, GlinkiStare, Grabówek, Mostowo, Mostówek, Nowawieś, Poświętne, Przystań, Rzaniec, Sławkowo, Sypniewo, Szczeglin, Wyszel i Ziemaki. 2. S. , pow. kolneński, ob. Gorki 46. II, 715. Sypniewo 1. 1435 Czypniewo, wś kość, pow. złotowski, nad szosą złotowskowięcbor ską, 20 klm. na wschód od Złotowa, w piaszczystej glebie; 585 ha 540 roli or. , 15 łąk, 16 lasu; 1885 r. 60 dm. , 88 dym. , 427 mk. , 350 kat, , 67 ew. , 10 żyd. ; agentura poczt, i 4kla8. szkoła bezwyznaniowa 1887 r. 3 nauczycieli, 271 dzieci. Kościół kat. patronatu prywatnego, p. w. św. Katarzyny, zbudowar. 1781 w pruski mur. Istnieje przy nim bractwo trzeźwości od r. 1858. Do par. dek. kamieński należą S. , Wymysłowo, Charlottenhof, Dorotheenhof, Ludwigshof, Cegielnia, Friedrichsau, Łukowo, Lilienhecke, Klementynowo. Iłowo, Jazdrowo, Hammermuehle, Adamkowo, Werskerbrueck, Radońsk, WolfSchlucht i Lubcza W r. 1867 było 1321 dusz, r. 1889 zaś 1528. W XVI w. istniała tu gmina braci czeskich; nabożeństwo odprawiał im przez czas pewien pleban z Łobżenicy ob. Der Kreis Flotow von Schmitt, str. 298. Wizytacya Jezierskiego z r. 695 opiewa, że S. należało wówczas do Działyńskiego, woj. kaliskiego. Kościół p. w, św. Jana Chrzc i św. Katarzyny, w pruski mur stawiany, mieścił 3 ołtarze i kaplicę. Do prob. należały 2 włóki i przydatki, oprócz tego jedna łąka in loco dicto Modelka, druga przy Jazdrowiach, dalej jez. Baba i wolne rybołówstwo w jeziorach dworskich małemi narzędziami, drzewo w lesie dworskim. Od każdej włóki pustej pobiera ćwiertnię żyta i tyleż owsa i 6 beczek piwa rocznie. Kapusty zagon przez cały ogród pański, stóg siana pod Werskiem między rzekami, na olszynie furę siana i i d. Wsi parafialne 1 Sypniewo, włościan 13, dawniej 19, każdy daje mesznego po 1 korcu miary łobżenickiej, t. j. po 4 kor. al. rzeszotniki żyta i tyleż owsa. Niemców było tu dawniej 3, obecnie 7, z których każdy płaci po 3 fl. i po 6 kur od włóki, 2 Jazdrawy płacą similiter. 3 Młyn Łubcza daje ćwiertnię żyta i owsa. 4 Młyn Hamer 3 fl. pol. i 2 kury. 5 Młyn Szyszkowskie daje 1 fl. monety pruskiej. Sołtys jazdrowski od 2 włók po 4 fl. i 6 gr. , sołtys z Radońska fl. 6; wś Radońsk, w której jest włościan 10, także 3 fl. Wś Łukowo, w której są tylko chałupnicy inquilini, nic nie płaci. Oba młyny także mesznego nie chcą dawać quod est cum evidenti injuria. Ogród do szkoły przytykający zajął podobno dwór. Nauczyciel pobierał od prob. ćwierćrocznie fl. 6 i zdaje się wolny stół u niego, od włościan dostawał snopo Sypary Sypejliszkij Sypień Sypin Sypińska Wola Sypitki Sypne Sypniewo Sypary we, z dworu 4 korce al. ćwiertnie żyta, miary łobżenickiej, owsa ćwierć korca i rzeszetnik grochu. Dla fabryki kościoła nie było żadnej roli. Kościelnymi byli Maciej Rogaliński i Jan Kiczka ob. str. 72 73. Z proboszczów znani są Stanisław Wochowicz 1651, Michał Obornicensis, Andrzej Rosjinowski, komendarz, Błażej Łabisinensis, komendarz, Grzegorz Sendoch, kom. , Tomas Kurzavius, kom. , Walenty Olkowski Obkaski, kom. , Stanisław Kolasiński, kom. , Albert Grembiński prob. , Jan Budziński, prob. , Józef Smakolski, kom. , Wawrzyniec Prusiecki, prob. 1711, Marcin Dega, prob, , później kanonik kamieński 1751, Adam Wiżyński, kom. 1710, Wojciech Józef Schreiber, kom. 1740, Gaspar Ferterowicz, prob. 1769, Jakub Gleczmański ob. Borck, , Echo sepulch. , II, 772. Z zabytkow zasługuje na uwagę monstrancya srebrna, w głównych częściach w ostrołuku, w pojedyńczych renesansowa. Z dzwonów pochodzi jeden z r. 1729, z giserni Dawida Bieck, drugi ma napis niemiecki z datą r. 1620 ob. Bauund Kunstdenkmaeler d. Prov. Westpreussen, str. 430. R. 1889 d. 14 lipca odprawiło się tu pierwsze ewang. nabożeństwo w tymczasowym lokalu. 2. S. , dobra ryc, tamże; w ich skład wchodzą kol. Adamkowo 1885 r. 28 dm, 151 mk. , fol Adamkowo 2 dm, , 42 mk, , Charlottenhof 2 dm. , 67 mk. , leśn. Dorotheeahof, fol. Dorothaenhof 3 dm. , 104 mk. , Friedrichsau 2 dm. , 58 mk. , Hammermuehle, Ludwigshof, Łukowo 3 dm. , 57 mk. , Werskerbrueok, Wymysłowo, Wolfsohlucht i cegielnia, razem 71 dm. , 168 dym. , 961 mk. 557 kat. , 404 ew. , 3613 ha 1585 roli, 290 łąk, 1395 lasu; gorzelnia, cegielnia, tartak, 2 młyny, olejarnia, fabryka mielenia kości, hodowla bydła. Na fol. Dorotheenhof znaleziono r. 1880 kocioł bronzowy, 18 centym, wysoki, zakryty kamieniem płaskawym, zgrabnie wyrobiony i przyozdobiony. Prócz tego znaleziono drobniejszo rzeczy, służące do ozdoby i szczątki narzędzi metalowych ob. Pielgrzym, r. 1880, Nr. 4. Od XIV do XVI w. posiadali dobra te RungeSypniewscy, oprócz tego należało do nich Dźwierzno i Jutrogośó. Gałęź posiadająca ostatnie dobra przybrała nazwę Dźwierzgowskich. Późniejszymi dziedzicami byli Witosławscy, Działyńscy i Grabowscy, a mianowicie r. 1722 Andrzej Teodor Grabowski, sędzia ziemski w Człuchowie. W tymże roku przekazał on testamentem najstarszemu synowi Adamowi, pisarzowi przy pomorskim sądzie grodzkim, Buczek W. i M. i Czyszkowo za 42000 zł pruskich 5 Szóstaków na 1 zł. , oprócz tego Breitenfelde, Platendyk, Jączonki i Mękowy; drugiemu synowi Debrzno, Kapę, Bługowo i Huetten za 75, 000 zł; trzeciemu Sypniewo, Iłowo, Radońsk, Jazdrowo i Łukowo za 75, 000 zł; najmłodszemu wreszcie Grabowo, Zamarte i część Blumfeldu, Nowydwór w pow. człuchowskim, Ogorzeliny i Ciecholewy. Swemu przyjaciclowi Kazimierzowi Wolszlegrowi wyznaczył legat w kwocie 5000 zł. , Jutrogośó zaś i Izdebkę na uposażenie najmłodszej córki. Grabowscy posiadali S. jeszcze za cza sów polskich. Później nabył je główny bank berliński ob. Der Kreis Fiatow von Schmitt, str. 292. 3. S. , niem. Zippnow, dok. Cypniewo 1641, Zypnow, Nałęcz 1570, Zipnow, Zippenow wś kośc. , w pow. wałeckim, na płn. od Wałcza, 17 klm. na zach. płn. od Jastrowia, nad Plitnicą, w żyznej równinie, w części lasami pokrytej; posiada agenturę poczt. III klasy, połączoną z Jastrowiem, szkołę 2kla sową kat. 1887 r. 2 naucz, 188 dz. i szkołę 2klas. ew. 2 naucz. , 200 dz. , murowany kośc ew. , r. 1864 nowo pobudowany, i 2 jarmarki. Obszar ma 4552 ha 2719 roli or. , 223 łąk, 501 lasu; 1885 r. 243 dm. , 421 dym. , 2143 mk. 996 kat. , 1082 ew. , 65 żyd. . S. powstało dopiero 1570 r. ; w tym bowiem roku nadaje starosta nowodworski Andrzej Górka burmistrzowi wałeckiemu Walentynowi Horn przywilej na założenie wsi i przyrzeka jemu i żonie jego adwokaturę tamże. Ponieważ Górkowie h. Łodzia, jako spadkobiercy Ostrorogskich używali h. Nałęcz, dlatego i wś ta przez pewien czas tak się nazywała. R. 1783 liczyło S. 113 dym. , aż do r. 1830 pobierano tu cło mostowe. Ewangielioy tutejsi musieli do kasy kościoła kat. dawać na Wielkanoc pół grosza dobrej monety i 3 owce, al. cały czeski einen ganzen Boehm płacić, jużto na uznanie zwierzchnictwa, jużto za pogrzeby ob. Gesch. d. Deutsch. Kroner Kr. von Schmitt, str. 223. Za czasów polskich należało S. do ststwa nowodworskiego. Kościół par. kat. p. w. Narod. N. M. P. był aż do schyłku XVII w. filial. Nadarycza. Potem Wojciech Konstanty de Goraj Breza, wojew, poznański, erekcyę jego odnowił i pomnożył dochody. Królowie Jan III i August II uposażenie to potwierdzili r. 1690 i 1700. Od tego czasu plebani nadarzyccy przenieśli się do S. , leżącego w środku parafii, a kościół został parafialnym. W czasie wizytacyi Kierskiego z r. 1738 kościół był już stary, w mur pruski stawiany i wymagał naprawy; nie był poświęcony. Między r. 1835 37 stanał nowy, murowany, z wieżą w stylu ostrołukowym, który r. 1837 poświęcił oficyał wałecki Antoni Perzyński. Do par. dek. wałecki należą Bruohmuehle, Brzeźnica szkoła paraf. , Budy niem. Jagdhaus, Dabermuehle, Duderlag, Feldmuehle, Friedenshain, Głowacz Klawittersdorf, Gross Zachąrin, Hoppenmuehl, Sypniewo Syrbiczany Sypniewo Syrmież Syrladyszki Syrguł Syrgiedy Syreszna Syrenczany Syrejkiszki Syrejki Syredziszki Syrec Syrdite Syrcyn Hundefier, Jaegerthal, Marienbrueck, Moritzberg, Myrammuehle, Nadarycz Rederitz, ze szkołą paraf. , ŃeuFreudenfier, Sohoneiche, Schoenthal, Szwecya Freudenfier, ze szkołą par. , Sypniewo szk. par. , Nowe Sypniewo, Thurhruch, Zbyczno Stabitz, ze szk. par. . Kościoły filialne są w Nadaryczu, Szwecyi, Zbycznie, Brzeźnicy, Budach, Głowaczu i Duderlagu. W 1885 r. było w parafii 3371 dusz ob. ,, Opis hist. kościołów w dawnej dyec. poznań. przez Łukaszewicza, I, 199. Szkoła była w S. już r. 1641. Dom szkolny stał przy cmentarzu. W r. 1738, w czasie wizytacyi Kierskiego, był rektorem Krystyan Treger. Każdy mieszkaniec posiadający włókę roli dawał mu pół korca żyta miary wałec kiej, po kilka groszy, drzewo na opał i pe wną daninę od pogrzebów, chrztów i t. d. 4. S. Nowe, niem. Neu Zippnow, wś, tamże, 206 ha; 1885 r. 258 mk, 19 kat. , 239 ew. , 35 dm. , 50 dym. ; posiada szkołę ew, 1887 r. 60 dzieci. Kś. Fr. Sypniewo 1. wś, pow. chodzieski, dawniej kcyński, o 4 klm. na płd. od Margonina par. i poczta, na płd. zach. wybrzeżu jez. Margońskiego, naprzeciw Witkowic, st. dr. żel. w Budzyniu o 8 klm. ; ma 17 dm. , 187 mk. 54 kat. ; 133 prot. i 657 ha obszaru 458 roli, 47 łąk, 83 lasu. Z tego S. mieli pisać się w r. 1380 1 Janko, wójt kwieciszewski, i Andrzej Kod. Wielkop. , n. 1775, 1786. Wr. 1577 79 było tu 7 10 śladów os. i 4 zagr. a około 1620 r. 5 śladów i zagrodnik; około r. 1793 posiadał S. Fryderyk Skórzewski. 2. S, Małe, tamże, ob. Klotyldów, 3. S. , wś, pow, poznański, o 8 klm. na płn. zach. od Kurnika, przy granicy pow. średzkiego, między Kamionkami, Piotrowem i Szczytnikami; par. Głuszyna, poczta i st. dr. źel. na Gadkach Gondek o 3 1 2 klm. , ma 4 dm. , 28 mk kat. , 57 ha 40 roli, 5 łąk, 1 lasu. Około r. 1840 należało S. do Sypniewskich z Piotrowa. E, Gal. Sypniewka, tak zwała się niegdyś Łobźonka ob. Der Kreis Fiatów von Schmitt, str. 4. Kś. Fr. Sypniewska Struga, niem. Zippnotwer Fliess tak zowią niektórzy Plitnicę ob. . Sypowo, os. wiejska, pow. obornicki, o 5 klm. na płn. zach, od Obornik par. , poczta i et. dr. żel, wchodzi w skład Hub Bąblińskich, 2 dm. , 16 mk. Około r. 1840 należała do Dobrzyckich z Bąblina. E. Cal. Sypruń al. Dworzysko, szczyt górski we wschod, ramieniu głównego grzbietu pasma Fatra ob. . Wzn. 1462 mt. Sypytka, os. , pow. suwalski, gm. i par. Przerosl, odl. od Suwałk 28 w. , 1 dm. , 6 mk. Syra Orżyca, rzka w gub. połtawskiej, ob. Orżyca. Syraczka, potok górski, w pow, nowotarskim. Powstaje na obszarze gm. Morawczyny, ze stoków Soliska wzn, 734 mi, a, na granicy gmin Lasek i Krauszowa uchodzi z praw, brzegu do Lepietnicy al, Klikuszówki, lew. dopł. Czarnego Dunajca. Syrajcie 1. dobra, pow. telszewski, w 1 okr. pol. , o 3 w. od Telsz. 2. S. , okolica, tamże, o 2 w. od Telsz. Ob Kajryszki. Syrbiczany, wś nad bezim. dopł, Drabiszcza, pow. chocimski gub. bessarabskiej, gm, Romankowce, par. kat. Chocim, ma cerkiew drewnianą, 107 dm. Własność Zanga. Syrcyn al. Surcyn, wś, pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Iwienicc, 4 osady; miejscowość mocno wzgórzysta, dość leśna, grunta szczerkowe. Ä. Jel. Syrdite dok. , ob, Synoicie. Syrec struga, w pow. kijowskim, bierze początek niedaleko wsi Bielicze, i uchodzi do Dniepru na płn. od Kijowa, W dokumentach wymienione są uroczyska nad nią leżące Płocka Niwa, Popkowce, Rokoszanka. Syredziszki, wś i dobra, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 115 i 116 w. od Nowoaleksandrowska, Syrejki, wś, pow. szawelski, ob. Serejki. Syrejkiszki, zaśc. , pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 12 w, od Poniewieża. Syrenczany, dwór, pow. Iwięciański, par. Komaje, ob. Serenczany. W 1679 r. Elżbieta z Sulistrowskich i mąź jej Piotr Rudomina, ststa starodubowski, nabyli tę ziemię od Andrzeja Abramowicza, Później należały do Koziełłów, Morykonich, od których w 1840 r. nabył Kątkowski. Syreszna dok, , ob Dzierzążno. Syrgiedy 1. folw. , pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , 402 dzies, rozl. , własność Spitzbarta Edwarda, 2. S. , folw. , tamże, własność Aureliusza Chludzińskiego, 398 dz. ziemi dworskiej. Syrguł 1. w dok. , ob. Mensguth. 2 S. , tak zwały się dawniej Dźwierzuty, Syrladyszki, zaśc, pow, święciański, w 2 okr, pol, gm. 1 okr. wiejski Łabonary, o 3 w. od gminy, 5 dusz rewiz, ; należy do dóbr skarbowych Łyngmiany, Syrmież, rzeczka, w pow. święciańskimi przepływa pod miasteczkiem Kobylniki i wsią Syrmieź, Syrmież 1. wś nad rzką t. n. ., pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. , par, , okr. wiejski i dobra w 1865 r. Świętorzeckich, Kobylniki o 5 w. , o 53 w. od Święcian, 7 dm. , 88 mk. 75 kat. , 7 starow. , 6 żyd. ; w 1865 r. 31 dusz rewiz. . Około 1768 r. własnośó Władysława i Klary Śliżniów, mieczników oszmiańskich. 2. S. , karczma, tamże, 1 dm. , 2 mk żyd. 3. S. , wś, pow. święciański, w 4 okr, pol. , gm. , okr. wiejski i dobra, dawniej Suli Syrajcie Syra Orżyca Sypytka Sypruń Sypniewska Sypniewka Sypniewo Sypowo Bud Syrnicka Wola srowskich, następnie Skirmuntów, Szemietowo al. Szemiętowszczyna, o 7 w. od gminy a 57 w. od Święcian, 24 dm. , 217 mk 15 prawosł, 207 kat, 5 żyd. ; w 1865 r. 91 dusz rewiz. J. Krz. , Syrnicka Wola, wś, pow. lubartowski, gm. i par. Syrniki. Istniała już w 1531 r. w par. Krężnica Jara; r. 1676 siedzi tu Drohojewski, który płaci od 15 dworskich i 235 poddanych, i Latoszyński od 5 osób ze służby dwor. Pawiński, Małop. , 43 a, Syrnie 1. wś nad rzką Niewiszką, pow. lidzki, w 4 okr. pol, gm. Pokrowsk, okr. wiejski Chodziłonie, o 4 w. od gminy a 28 w. od Szczuczyna, w 1865 r. 4 dusza rewiz. ; należała do dóbr Ugolniki, Tabeńskich. 2. S. , wś, tamże, w 1865 r. 10 dusz rewiz. , własność Sikorskich. W 1866 r, obie miały 2 dm. , 30 mk. Syrniki, w XV w. Zyrniki, 1676 Serniki, wś i folw. , pow, lubartowski, gmina i parafia Syrniki, na prawym brzegu Wieprza, o 5 w, na płd. wschód od Litbartowa, posiada ko ściół paraf, murowany, szkołę początkową, urząd gm. , gorzelnię z prod, do 60, 000 rs. . Istniała też przez jakiś czas cukrownia. W r. 1827 było 42 dm, 288 mk. R. 1330 Włady sław król pozawala posiadłości Dzierzka, ka nonika krakow. , i Jego brata Hostasius przenieść z prawa średzkiego na magdeburski. W liczbie tych wsi są i S. Kod, Ma łop. , II, 275. W połowie XV w. S. należą do par. Bystrzyca Długosz, L. B. , II, 576. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 wś Syrniki, Syrnicka Wola, Ossmolicze, Prawiedniki i inne, w par. Krężnica Jara, miały 21 łan. i młyn. W 1676 r. Drohojewski płaci ze S. od 56 poddanych Pawiński, Małop. , 354 i 43 a. Kościoł i par. erekcyi niewiado mej, istnieje już r. 1603. Obecny wystawił 1766 r. Eust. Potocki. S. par. , dek. lubar towski, 2758 dusz, S. gmina należy do sądu gm. okr. IV w Łęczny, st. poczt. w Lubarto wie. Obszar gminy wynosi 15, 725 mr. , lu dność 3827 dusz. W skład gminy wchodzą Brzostówka, Czerniajów wś i folw. , Gilowi ce os. , Kaznów, Kępa os. , Maryein folw. , No wa Wieś, Prokop os. , Ruskowola, Syrniki, Syrnicka Wola, Zabłocka Wólka, Zawieprzycka Wólka. Br. Ch Syrojewszczyzna, wś nad rz, Hajną, pow. borysowski, gm. Łohojsk, ma 3 os. A. Jel. Syrojeiki, wś, pow. wołkowyski, w 3 okr. pol. , gm. Świsłocz, o 28 w. od Wołkowyska. Syrokomla, ob. Serokomla. Syrokomla, folw. nad Orossą, pow. bobruj ski, w 3 okr. pol. i par. kat. Hłusk, gm. Horki, o 3 w. od szosy brzeskobobrujskiej, dość dawna własność PiereswietSołtanów h. Syrokomla, ma około 32 włók; młyny i propinacye, grunta lekkie, łąk obfitość. A. Jel Syropiast Majdan, os. , pow. ostrowski, gm. i par. Długosiodło; smolarnia z produkcya na 1300 rs. Syrosławice, pow. miechowski, ob. Sierosłowice. Syrowatka al. Syrowitki. wś nad rzką Ru dzicą, pow. miński, w pobliżu gośc. z Rubieżewicz do Kojdanowa okr. polic, ma 7 osad; grunta szczerkowe. A. Jel. Syrowatka 1. Mala al. Nowosielica, słoboda nad rzką Syrowatką, pow, sumski gub, charkowskiej, o 10 w. na płd. wsch, od Sum, ma 38 dm. , 252 mk. Małorusów, fabrykę saletry. 2. S. Niznia, słoboda nad rzką Syrowatką, tamże, o 18 w. na płd. wschód od Sum, ma 850 dm. , 5000 mk. Małorusów, targi i 4 jarmarki doroczne. Miejscowość ta była prawdopodobnie już dawno osiadła, pod samą bowiem słobodą znaleziono bogaty zbiór monet arabskich z IX w. Dzisiejsza osada założona została w połowie XVII w. przez wychodźców z za Dniepru. 3. S. Wierzchnia al. Wyższa, słoboda, tamże, o 12 w. na płd wschód od Sum, ma 368 dm. , 2288 mk. Małorusów, zarząd okr. polic, 2 nieznaczne jar marki. Założona w połowie XVII w. przez wychodźców z za Dniepru. 4. S. , st. dr. żel. charkowonikołajewskiej, na odnodze sumskiej, pomiędzy st. Boromla o 18 w. a Sumy o 18 w. , odl o 166 w. od Charkowa a 69 w. od Worożby st. dr, źel, kurskokijows, . Syrowatki, wś, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. Dubotówka, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Bokszańskich Tupalszczyzna, o 17 w. od gminy a 60 w. od Święcian, 10 dm. , 64 mk. kat. w 1865 r. 60 dusz rewiz. , Syrowo, sioło nad rzką Kodynką, pow. ananiewski gub. chersońskiej, o 58 w. na płn. wschód od Ananiewa, przy drodze z 01wiopola do granicy gub. podolskiej, ma 314 dm. , 2183 mk Małorusów i Wołochów. Syrsk, wś, pow. rohaczewski, gm. Korma, ma 55 dm. , 529 mk. Syrska Buda, wś, pow. rohaczewski, gm. Korma, ma 34 dm, , 255 mk. Syrucic 1. wś, pow. rossieński, gm. Kielmy, o 19 w. od Rossien. 2. S. , dwór, tamże, gm. i par. Szydłowo, o 14 w, od Rossień; w 1863 r. własność Ostrowskiego, Syruciszki 1. wś i okolica szlach. , pow. wiłkomierski, gm. Owanty, par. Kurkle, o 28 w. od Wiłkomierza. 2. S. , wś, tamże, o 33 w. od Wiłkomierza. Syruniszki, wś, pow. szawelski, gm. Błagowieszczeńsk, o 51 w. od Szawel. Syrutany, dwór i dobra, pow. wiłkomierski, gm. i par, Uciany, o 66 w. od Wiłkomierza. Posiada kaplicę kat, p. w. N, M. P. , w 1780 r. z muru wzniesioną przez obywatela Łappę, Własność Wiktoryi z Łappów Dubi Syrutyszki lewskiej. Do dóbr należały wsi Garnele, Juszkiany, Pakalniszki, Podborze. Syrutyszki 1. dwór nad Niewiaźą, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , o 60 w. od Kowna. Duży bór syrutyski nad Niewiaźą. Około 1760 r. własność Szymona Syrucia, kasztela na witebskiego, dziś Komarowskich. 2. S. , dwór, tamże, o 59 w. od Kowna; własność Stankiewiczów. 3. S. , dwór, tamże, o 58 w. od Kowna; własność Szworonowiczów, 4. S. , dwór, tamże, o 57 w. od Kowna; własność Macenowiczów. 5. S. , dobra, pow. kowień ski, w 3 okr. pol. , o 55 w. od Kowna. 6. S. , wś i dobra, pow. szawolski, gm. Skiemie, o 56 i 57 w. od Szawel. Dobra, własność Biel skiej, mają 223 dzies, ziemi dworskiej. 7. S. , dobra, pow. wiłkomierski, gm. Uciany, par. Wiżuny, o 70 w. od Wiłkomierza, wła sność Michaliny Kiborttowej. J. Krz. Syrwedgole, wś, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , o 37 w. od Kowna. Syrwicie, wś, pow. rossieński, pod Ławkowem, ob. Sarwicie. Własność niegdyś Stankiewiczów, potem Zaleskich, posiada ślady warowni Sisdito, Syrdite, pod którą w 1314 r. pobity mistrz krzyżacki Henryk v. Plotzke. Syrwidy, wś, pow. władysławowski, gm. Dobrowola, par. Poniemoń, odl. od Władysławowa 50 w, , ma 43 dm. , 253 mk. Syrwidy 1. wś włośc, pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. Rukojnie, okr. wiejski Broskowszczyzna, o 9 w. od gminy a 26 w. od Wilna, ma 14 dm. , 14 mk. prawosł, i 81 kat. w 1865 r. 47 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Swirany. 2. S. , dobra i zaśc, pow. szawelski, gm. Błagowieszczeńsk, o 49 w. od Szawel. 3. S. , wś, pow. wiłkomierski, gm, Traszkuny, o 27 w. od Wiłkomierza. Syrwidzie, dwór, pow. nowoaleksandrowski, okr. polic sołocki, par. Tauroginy, 5 mk. , gorzelnia 1859. Należy do dóbr taurogińskich Pusłowskich. Do niego należą obszerne lasy, zwane Mincza, śród których jest osada fabryczna Mincza, posiadająca młyn, hamer nią i kotlarnią. J. Krz. Syrwidziszki 1. zaśc, pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. Niemenczyn, okr. wiejski Padziuny, o 6 1 2, w. od gminy, 5 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Jęczmieniszki. 2. S. , fol. , pow. wiłkomierski, gm. Owanty, o 35 w. od Wiłkomierza. Syrwieta, rzka, w pow. święciańskim, ob. Purwiany zapewne Szyrwinta. Syrwinta, rzeczka, ob. Szyrwinta. Syry al. Sery, wś, pow. lubartowski, gm. Samoklęski, par. Kamionka, ma os. 38, mr. 601, mk. 690 r. 1886; 1827 r. 35 dm. , 288 mk. , par. Rudno. W 1887 r. znaleziono tu w ogrodzie za chatą, na miejscu gdzie stała stara wieś, gliniane naczynie ze srebrną monctą oraz ryngraf miedziany z orłem i wizerunkiem N. P. M. Częstochow. Wykopalisko składało się z 286 sztuk, z których 54 ortów kor. 1621 24 r. , 41 ortów gdańskich 1609 1626 r. , 97 Szostaków kor. 1623 27 Zygmunta IIIgo, 11 ortów kor. Jana Kazimierza 1651 1653 r, Reszta talary i półtalary zagraniczne, przeważnie hiszpańskie i holenderskie, t. zw. lewkowe, z wyjątkiem jednego talara koron. z 1633 r. J. E. W. SyryKoreń al. Swldeń, uroczysko leśne, w powiecie pińskim, w okolicy Płotnicy, wspo mniane w dokumencie pod r. 1555 r. ob. Re wizya Puszcz, str. 127. A. Jel Syry Taszlik, rzka, w pow. czehryńskim, ob. Taszlyk Syry, Syryca, dobra, pow. horodccki, w 1 okr. pok. do spraw włośc, gm. Rewno, w 1863 r. 224 dusz rewiz. ; 1433 dzies, ziemi dworskiej. Własność Bronisława Hłuszanina. Syryn, też Serin, 1531 Syrywe, wś i dobra, pow. raciborski, par. katol. Lubom, ew. Raciborz odl. 1 1 2 mili, posiada kaplicę katol, filialną, założoną r. 1305. Szkoła katol od 1829. Wś ma 586 ha 384 roli, 82 łąk, 56 lasu, 172 dm. , 1081 mk. 1 ewang. ; dobra mają 722 ha 225 roli, 142 łąk, 167 lasu, l dm. , 17 mk. katol. Do S. należy grupa domów Dąbrowa i młyn wodny Lorek. Sysaki, grupa domów w Szczutkowie, pow. cieszanowskim. Syscyna al. Siczyna, os. włośc, pow. wieluński, gm. Radoszewice, par. Ossyaków, odl. 19 w. od Wielunia. Należy do wsi Drobnice wraz z os. Synowiec. Wieś i te dwie osady mają 71 dm. , 481 mk. Sysdroy, pow. ządzborski, ob. Zyzdroj, Syse, jezioro, w pow. dzisieńskim, do 4 w. długie a 2 szerokie; por. Siso. Leży nad niem wś Sysa, niepodana w spisie urzędowym. Syserod, niem. Sicessenrode, wś, pow. opolski, par. ew. Blimkinów, kat. Stare Budkowice. W r. 1885 było 32 dm. , 342 mk. 105 kat. , 168 ha. Syski 1. wś, pow. piotrkowski, gm Grabica, par. Srocko, ma 40 dm. , 851 mk, 538 mr. częściowych właśc W 1552 r. wś S. , w par. Srocko, należy do ubogiej drolnej szlachty; mają tu oni po ćwierci i po pół ćwierci łanu. Siedzą tu Błoński, Grabski, łdiesiączkowie, Kozikowie, Kosisko, Nastalek, Syskowski Pawiń. , Wielkop. , II, 261. 2. S. , wś, pow. opoczyński, gm. Zajączków, par. Sławno, odl. od Opoczna 7 w. , ma 15 dra. , 120 mk, , 272 mr. włośc. i 15 mr. dwor. Systów, niem. Sysslau, Suesdan, wś, pow. prądnicki, par. kat. Kujawy, 22 dm. , 139 mk. kat, Sysojew, wś, pow. borecki, gm. Bajowo, ma 20 dm. , 152 mk Syta Skaryszew Sytce Sytenka Sytki Sytkowo Syzraś Syzowo Sywula Sywir Syzrański powiat Sysuny, wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol, I gm. Horodek, okr wiejski i dobra w 1855 r. Olendzkicb, Piotrowszczyzna, o 8 w. od gminy a 48 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Mołodeczna do gran. pow. mińskiego, ma 4 dm. , 25 mk. 10 dusz rewiz. wl865 r. . Syszcyce, pow. rzeczycki, ob. Orsicze. Syta, 08. młyn. , pow. radomski, gra. i paraf. Skaryszew, odl od Radomia 18 w. , ma 2 dm, , 24 mk. , 15 mr. dwors. Sytce, wś, pow. wilejski, ob. Sitee. W 1880 r. wzniesiono tu nową cerkiew. Sytenka, rzeczka w pow. dubieńskim i brodzkim, prawy dopł Słonówki pr. dopł. Styru, uchodzi na obszarze Korsowa w pow. brodzkim. Porów. Siteńka. Sytki, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Siemiatycze, o 49 w. od Bielska. Sytkowo. fol do Gołęcina, w pow. poznańskim, o 5 kim. na zach. od Poznania par. , pocz. i st. dr. żel. ; ma 4 dm. i 18 mk. S. było królewszczyzną; zabrane przez rząd pruski i wcielone do domeny Komorniki, przeszło z Golęcinem w ręce prywatne. E. Cal, Sytnia, ruczaj w pow, berdyczowskim, płynie od Mecherzyniec Wołoskich, przez Jóźwin i w Biłołówoe uchodzi do Rastawicy Sytniki, pow. kaniowski, ob, Sitnihi Podług lustracyi z 1630 r. wchodziła w skład sstwa kaniowskiego. Sytny, ostrów lesisty wśród błot, pow. rzeczycki, w okolicy pomiędzy Kokujewicza mi i Ostaszkiawiczami, przez który jedyna komunikacya piesza pomiędzy temi wsiami. W ostatnich czasach przeprowadzono tu pra ce kanalizacyjne. A. Jel. Sytyck, wś, pow. pińsy, w 3 okr. pol, gm. Płotnica, ma 69 mk. K. ś M. Sytyta, os. , pow. włodawski, gm. i par. Opole, 1 dm. , 3 mk. Sywir, wś, pow Ostrogski, śród lasów po łożona, odl o 12 w. na płdzehd od Ostroga. Miejscowość bagnista, domy są budowana na wyżynach; gospodarze posiadają tylko po 4 do 6 mr. ogrodu, w którym, oprócz warzyw, sieją konopie, jare żyto i jęczmień; pól nie mają. Oprócz uprawy ziemi trudaią się piło waniem tarcic, obrabianiem belek i klepek na spław. Bydło utrzymują w wielkiej Ilości, wypasują je w lesie i ciągną znaczna zyski tak ze sprzedaży bydła jako też masła i se rów. Trzodę chlewną i drób utrzymują na własną potrzebę. Wś ta powstała w now szych czasach, niema bowiem o niej wzmianki w dziale ks. Ostrogflkich, założoną przeto zo stała albo przez poprzednich dziedzłoów Koniecpolskich albo też późniejszych ks. Jabło nowskich. Z. Róż. Sywula al Semda, szczyt górski, główny w skalistym dziale Karpat lesistych, zalegających obszar między Łomnicą a Bystrzycą. Dział ten jest równoległym z działem Gorganu. Na północ dolina pot. Łopuszna oddziela ten dział od grupy Ihrowiszcza. Szczyt S. leży na granicy gm. Jasień w pow. kałuskim i Porohów pow. bohorodczański przy samej granicy od Węgier. Wzn. 1818 mt. npm. Potok Łopuszna uprowadza wody z płn. stoków S. do Bystrzycy sołotwińskiej. Syzowo, dobra. pow. lepelski, w 3 okr. pok. do spraw włośc, gm. niseńska, w 1863 r. 26 dusz rewiz. Syzraś, mto pow. gub. symbirskiej, przy ujściu rzki Krymszy do Syzrani, w pobliżu ujścia tej ostatniej do Wołgi od praw. brzegu, odl o 133 w. na płd. od Symbirska, pod 52 56 płn. szer. a 65 59 wschd. dług. , ma 28624 mk W 1867 r. było tu 2982 dm. 84 murow. , 19270 mk. 21 katol, 303 jednowierców, 1193 rozkoln. , 10 żydów, 24 mahomet. , 7 cerkwi prawosł. 6 murow. , 1 jedynowierów, 2 monastery męzki i żeński, 507 sklepów i magazynów, szkoła powiat, i miejska, szkoła duchowna, szkoła żeńska, szpitala bank miejski, założony w 1863 r. , st. , poczt. , telegr. i dr. żel, przystań statków parowych. Własność miasta stanowi 22 sklepy, 4 młyny wodne, 13355 dzies. ziemi; dochód miejski w 1869 r. wynosił 42145 rs. Przeważna część mieszkańców zajmuje się rolnictwem i sadownictwem; wielu także oddaje się pracy na miejscowej przystani, rzemiosłom i drobnemu handlowi. W 1871 r. było tu 1376 rzemieślników 611 majstrów, w tej liczbie 450 szewców i 297 kowalów. Przemysł fabryczny dość rozwinięty, reprezentowany był w 1871 r. przez 30 zakładów, produkujących za 242673 rs. Z fabryk najważniejsze 65 garbarni, 2 warzelnie łoju, 1 fabr. świec łojowych i woskowych. St. dr. żel morszańskosyzrańskiej S. odległą Jest o 485 w. od Morszańska i połączona ze st. Batraki dr. żel orenburskiej, odl o 13 w. Miasto założone zostało w 1683 r. z polecenia carów Iwana i Piotra Aleksiejewiczów przez wwdę symbirskiego kn. Kozłowskiego, który wisniósł tu gród, otoczony siedmioboczną ścianą drewnianą z basztami. Do 1717 r. S. przyłączony był do gub. kazańskiej, poczem zaliczony został do astrachańskiej; w 1764 r. należał do prowincyi symbirskiej gub. kazańskiej, od 1780 r. mto powiat, namiestnictwa a od 1796 r. gub. symbirskiej. Syzrański powiat zajmuje południową część gubernii i podług obliczeń Strjelbickiego ma 165, 6 mil al. 8012, 8 w. kw. , jest przeto największym z powiatów gubernii. Powierzchnia powiatu wzniesiona, dochodzi do 1105 st. npm, Zymina Góra. Pod względem geogno Syszcyce Sytny Sytnia Sysuny Sytniki Sysuny Sytyck Sytyta stycznym przedstawia nadzwyczaJBą rozmai tość, spotykają się bowiem formacye węglowa, kredowa, eoceniczna, plioceniczna, jurajska, Cała powierzchnia powiatu należy do dorzecza Wołgi, do której uchodzą od prawego brzegu, pomiędzy innemi, Syzrań i Usa. Nadto w zachodniej części powiatu bierze początek rz. Sura i dopływ jej Bary sz. W lasy obfituje wschodnia a zwłaszcza płd. zachod. część powiatu, W 1867 r. było w powiecie bez mta 165147 mk. 39 katol, 253 jednowierców, 4503rozkoln. , 5 protestan. , 4361 mahomet. , zamieszkałych w 205 osadach 2 przygródkach, 75 siołach, 16 siółkach, 107 wsiach i 5 chutorach. Pod względem etnograficznym massę ludności stanowią Wielkorusinł 90 497o lt; ialej Mordwini Ł 5d Tatarzy 2 5 i Czuwasze 2487o W 1871 r. było w powiecie 90 cerkwi 28 murowau. i 7 meczetów. Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo, dalej w nioktó rych miejscowościach pędzenie smoły, wyrób sani, kół i sprzętów drewnianych, wydobywanie wapna, garncarstwo rybołówstwo i in. Hodowla bydła na niskim stopniu. Przemysł fabryczny dość rozwinięty. W 1871 r. było 101 fabryk, zatrudniających 1742 robotników i produkujących za 1350690 rs. Najważniejsze z nich 1 gorzelnia z produkcya na 866581 rs. i 4fabryki sukna, produkujące za 433013 rs. Sz, ob. S. .. , i Sch. .. . Szaba, Szaby al. Szabaiat osada nad limanem Dnieprowskim, pow. akkormański gub bessarabskiej, o 7 w. od Akkermanu, którego właściwie stanowi przedmieście, ma 2680 mk. 4074 dzies. Założona została w 1824 r. przez kolonistów Szwajcarów, których obecnie znaj duję się tu 538 dusz. Szabałackie al, Sza ołockie, jezioro, w pow. akkermańskim gub. bessarabskiej, w pobliżu limanu Dnieprówskiego, od którego oddziela je przesmyk, mający do 1 w. szerok. Z drugiej strony zbliża się do brzegów m. Czarnego. Ma do 15 w. długości i około 3 w. szerokości; zajmuje 27 9 w. kw. Jest płytkie, wodę. ma słoną. Poławiają w niem wielo ryb, wchodzących tu z morza przez wykopane w tym celu kanały, zabałdowskie9 wś, pow. wiłkomierski, par. Uciany, uwłaszczona od dóbr Suginty. Szabanjka, zaśc, pow. wiłkomierski, gm, Wiźuny, o 64 w. od Wiłkomierza. Szabanówka, dwór, pow. kowieński, w 1 okr. pol, , o 12 w. od Kowna. Szabanowo, folw. pryw. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 95 w. od Dzisny, 1 dm. , 9 mk. praw. Szabańszczyzna, okolica szlach. , pow. m wogródzki, w 5 okr. pol. snowskim przy dr, ze Swojatycz do Podlisiejki, ma 4 osady; grunta urodzajne, miejscowość bezleśna. Szabany 1. wś włośc, , pow. dzisieński, w 1 okr, pol, gm. Głębokie o 15 w. , okr. wiejski Korolewicze, o 69 w, od Dzisny, ma 12 dm, , 79 mk, prawosł w 1865 r. 24 dusz rewiz. 2. Sz. , wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol, gm. , okr, wiejski i dobra hr. Czapskich, Łużki o 5 w. , o 36 w, od Dzisny, ma 4 dm, , 43 mk. 3. Sz. , wś, pow, dzisieński, w 1 okr. pol, gm, Plissa o 8 w. , okr. wiejski i dobra Rudominow, Filipowszozyzna, 19 dusz rewiz. Porów Dworyce. 4. Sz. , w spisie z 1865 r. Szohany u Korejwy Szohiny wś nad jez, Dołźa, pow. wilejski, w 3 okr, pol, gm. i do bra ks. Druckich Lubeokich, Mańkowioze o 4 w. , o 77 od Wilejki, przy b. dr, pocz. połoc kiej, ma 9 dm, , 73 mk. 41 prawosł, , 32 ka tol. Podług Korejwy była tu fabryka szkła, 5. Sz. , wś nad Niemnem, pow. grodzieński, w 5 okr. pol, gm, Sobolany, o 21 w. od Grodna. 6. Sz. , wś nad rz. Świsłoczą, pow, miński, w gm, Siennica, o 12 w. od Mińska, ma 16 osad; grunta szczerkowogliniaste, uro dzajno, łąki obfite, J. Krz. A. Jel. Szabasowa Dolina, folw. i karczma na obszarze Nakwaszy, w pow. brodzkim, Szabastówka, wś nad bezim. ruczajem, pow. lipowiecki, w 3 okr. pol, gm, Cybulów, o 50 w. od Lipowca, ma 1540 mk. Podług Pochilowicza w 1863 r. było tu 1048 mk. , 2514 dzies. ; wś należała do hr. Krasickich. Posiada cerkiew paraf. Bobosłowską, drewnianą, wzniesioną w 1754 r. i uposażoną 61 dzies, ziemi i chutorem, oraz kaplicę katol par, Monasterzyszczo. Szabczyce, wś, pow, rohaczewski, gm. Dowsk, ma 156 dm. , 1116 mk Szabda, w dok. Schale Schatve wś, pow brodnicki, st. pocz. Brodnica, par. kat, Msza no; 570 ha 478 roli orn. , 43 łąk; 1885 r, 51 dm. , 84 dym, , 419 mk, 833 kat. , 96 ewang. Należała za czasów krzyżackich do komturstwa brodnickiego ob, Kętrz. O ludn, pol, str, 86 Posiada szkołę kat. i ewang. We dług krzyżackich ksiąg zr, 1414 poniosła 8. w ostatniej wojnie 2000 grz. szkody ob. Gesch, der Stadt und des Kreises Knlm. ron Schultz, II, 160. Księgi czynszowe krzy żackie z XV w, opiewają, ie 8. liczyła 38 włók; między temi 20 osiadŁ, U pustych tamże, str. 112. Kś. Fr. Szabel, wś, pow. klimowiecki, gm. Zahustino, ma 38 dm. , 192 mk Szabel, rzeczka w Prusach Wschodnich, dopływ Gilii Wino. Pol. Szabelinow, sioło, jow, sosnickł gub. czernihowskiej, o 12 w. od Sośnicy, ma 229 dm. , 1713 mk Szaba Szabinka Szabinki Szabiszki S abelkÄ al Wi0 i iocJm karoj maj pow. ittossyrski przy trak, poczi mozyrskoowmc kim, o 6 w. na północ od st. Kuimicze, w gm. Skorodno A. Jel Szabelkl przys, do dóbr Kulozyce, w pow. Samborskim. SzabBlna L rzką w gub. kijowskiej, dopływ rz. Sobu, uchodzi pod mkiem Kalnikiem. 2. 8t i rzeczka w południowym zakątku pow. ekatorynosławskiego gub. t. naz, , dopływ Dniepru z prawego brzegu, uchodzi do limanu Wielkie Wody. Szabelna 1 uroczyskoleśne, pow. kijow ski, w lesie należącym do wsi Babka, przy drodze z Rubieżówki do Nowej Hrabli, karcz ma 2. Sz. , wś, pow. lipowiecki, w 1 okr. pol, gm i par praw. Baszów o 7 w. , o 43 w. od Lipowca, ma 421 mk. w 1863 r. 865 mk. Posiada cerkiew filialną Pokrowską, wzniesioną w zeszłym wieku, z dzwonnicą z 1860 r. ; uposażenie cerkwi stanowi 33 dzies. Na gruntach wsi znajduje się uroczysko, zwa ne Monasterek, w kształcie wału okrągłego, wśród którego podług miejscowego podania, miał się niegdyś wznosić monaster, Od Sz. do Tałałajówki ciągnie się wał ziemny, za kończony na obu końcach horodyszczem. Wś należy do Daszowa. J. Krz. Szabelnia 1 os. , pow. będziński, gm. Gzichów, par. Będzin. Nie pomieszczona w nowszych spisach urzęd. 2 Sz, wś i folw. ,, pow konecki, gm. Duraossow, par. Końskie, odl 3 w. od Końskich, ma 11 dm. , 65 mk, 1042 mr. dwors. i 68 mr. włośc. W 1827 r. było 4 dm. , 26 mk. Wchodziła w skład dóbr Końskie. Br. Ch. Szabelnia 1. młyn w Zawadowie, pow. lwowski. 2. Sz. al Sałasze, część Rawy Ruskiej. 3. Sz. al ŻabeLINA część Brzyszcza, w pow. żółkiewskim, Szabelniki, wś u podnóża gór naddnieprowskich, pow. czohryński, w 1 okr. pol, gm. Szabelniki, o 15 w. od Czehryna a 2 w od Bużyna, ma 2015 mk. W 1741 r. było tu 90 sadyb, w 1808 r. 87 chat i 99 mk. , w 1868 r. podług Pochilowicza 2385 mk. prawosł. i 20 żydów. Posiada cerkiew p. w. św. proroka Eliasza, drewnianą, wzniesioną w 1765 r. i uposażoną 57 dzies, ziemi. Na wzgórzu pod wsią znajdują się ślady dawnego horodyszcza, na polach zaś wielo mogił. Gleba dość urodzajna, choć piaszczysta. Wchodziła da wniej w skład sstwa czehryńskiego, obecnie należy do dóbr Państwa. Gmina Szabelniki składa się z 4 okręgów wiejskich starostw, obejmuje 4 wsie, mające 1547 dm. , 10099 mk. , 13747 dzies, ziemi 14511 włośc. , 67 dworskiej, 166 cerkiewnej. J. Krz. Szabelny, młynek na rz. Derewence, na Słownik Geograficzny T. Xl Zeszyt 180. obsasarze Krechowa, w pow. żółkiewskim. ob. t. IV, 658. Szabijówki, wś wymieniona w XVIII w. jako należąca do klucza antonowskiego dóbr ks. Wiszniowieckich, t. j. w dzisiejszym pow. skwirskim, obecnie Szalijówka ob. . Szabinka, mała rzka, w pow. ihumeńskim, w obrębie gm. Bieliczany, dopływa do rzki Sycz. Długa około 4 w. A. Jel. Szabinki, wś nad rzką Szabinką, pow ihumeński, w 3 okr. pol berezyńskim, gm. Bieliczany, przy drodze z Berezyny Luboszańskiej do Borysowa, ma 12 osad; miejscowość poleska, grunta lekkie. Zamieszkała przez włościan i szlachtę; ostatnia płaci czynsz Wańkowiczom, do których należy Sz. A. Jel Szabiszki, dobra, pow szawelski, gm. Skiemie, o 57 w. od Szawel Szablak al Jednaczewo, wś i fol nad rz. Narew, pow. łomżyński, ob. Jednaczewo. Szablak, młyn, pow. obornicki, ob. Piłka 57. Szablaki, wś, pow. kolneński, gm. i par. Turośl, ma 542 mr. obszaru 250 mr. roli. W 1819 r. było 119 mk. ; 1827 r. 24 dm. , 143 mk. Stanowiła przyległość wsi Popiołki i razem z nią wchodziła w skład dawnego starostwa kolneńskiego. Ob. Kolno i Popiołki. Szablewo, wyb. do Piechowie, pow. kościerski. Szabliszki, wś, pow. wiłkomierski. gm. Kowarsk, o 15 w. od Wiłkomierza. Szabiitki, wś, pow. szawelski, gm. Szawkiany, o 14 w. od Szawel Szabtok, wś ob. Nowograd, t. VII, 247 mylnie, zamiast Szablaki. Szabły Młode i Stare, także Szabłowo, wś, pow. łomżyński, gm, i par. Śniadowo, mieszka tu drobna szlachta, Szabłowscy. W 1827 r. S. Młode miały 19 dm. , 102 mk S. Stare 26 dm. , 121 mk. Wspomniane w dok. z 1438 Gloger, Ziemia łomż. . Br. Ch. SzabskŻabowo, niekiedy Szapsk, wś i 11 kolonii, pow. płoński, gm. Stróżęcin, par. Gralewo, odl 26 w. od Płońska, ma 23 dm. , 277 mk Wś ma 26 os. , 167 mr. Fol lit. A. ma 232 mr, po odłączeniu 11 kolonii, lit. B. ma 119 mr. , lit. K. fal Złotopole ma 484 mr. inne zaś od 20 do 45 mr. jeden tylko ma 8 mr. . Br. Ch. Szabunie 1. zaśc. w pobliżu rz. Uszy, pow. ihumeński, w 2 okr. pol. smitowickim, gm. Wierchmien, przy gośc. z Ratkowszczyzny do Wierchmienią, należał do domin. Ratkowszczyzna, Moniuszków. Dziś mają tu własności szlach. Skuratowicz 3 włóki od 1859 r. , szlach. Murawski 4 włóki od 1868 r. , mieszcz. Kudzin 6 1 3 włók od 1874 r. Ten ostatni ma młyn i karczmę. Grunta lekkie, szczerkowe, urodzajne, łąki obfite, miejscowość lesista. 48 Szabunie Szabsk Szabły Szabtok Szabiitki Szabliszki Szablewo Szablaki Szablak Szabelka SzabBlna Szabelna Szabelnia Szabelniki Szabijówki Szabuniewszczyzna 2. S. , zaśc. nad rzką Piaskowką, prawym dopł. Ptycza, pow. ihumeński, w 1 okr. pol. uździeńskim, gm. Dudzickiej, par. katol. da wniej Annopol, obecnie Kalwarya, o 5 mil od Mińska. Posiada kaplicę na cmentarzu grze balnym p. w. św. Rocha; ma 12 osad zamie szkałych od dawna przez szlachtę zagrodową Pawłowiczów, Bułhaków, Wiktorowiczów, Szabuniewiczów, Jurkiewiczów, Zdanowiczów, Korzeniowskich, Szaciłów, Bachanowiczów, Pietkiewiczów i Cywilskich. S. niegdyś wła sność radziwiłłowska, w hrabstwie kojdanowskiem, z kolei ks. Wittgenstejnów a po 1877 r. nabyte przez hr. Emeryka Czapskiego z ca łym kluczem samuelowskim, należą do domin. Samuelów. Dzierżawcy posiadają po 15 do 40 morgów, płacą średnio arendy od włóki po 60 rubli, bez opału z lasów dziedzica. Grunta równe, szczerkowe, w dobrej kulturze, glina wszędzie w podłożach, zaścianek zabudowany porządnie, mieszkańcy dość zamożni, lecz bez oświaty. A. Jel. Szabuniewszczyzna, zaśc. poradziwiłłowski, pow. miński, w 3 okr. pol. i pan katol. Kojdanów, ma 17 osad. Od 1851 r. w znacznej części własność Piątkowskich; między inną szlachtą zagrodową mieszkają tu rodziny Szabłowskich i Pawłowiczów. Grunta szczerkowegliniaste, dość urodzajne, miejscowość bezleśna. Szabuniówka, zaśc. u źródeł rz. Wołk, lew. dopł. Suły, pow. miński, w 3 okr. pol. , gm. i par. katol. Kojdanów, przy gośc. z Zasula do Kojdanowa, ma 6 osad; miejscowość wzgórkowata, dość leśna, grunta szczerkowe, dobre. Szabunki, zaśc. nad rz. Siwielgą, pow. słucki, w 1 okr. pol. starobińskim, par. katol. Słuck, przy dr. z Brańczyc do Mińska, ma 10 osad; miejscowość równa, małoleśna. Szabuny, zaśc, pow. święciański, ob. Niewiarzyszhi 5. Szachniba, ob. Aksakowa, mogiła na polach Motowidłówki, w pow. wasylkowskim ob. t. VI, 748. Szachnowa, błoto, w pow. czehryńskim, między wsiami Bużyn, Adamowka i Racowe, 15 w. długie, 20 saź. szerokie ob. Funduklej, Gub. Kij. . Szachnowo, uroczysko, pow. słonimski. w 5 okr. pol, gm. Derewna, o 10 w. od Słonima. Szachnowszczyzna, wś poradziwiłłowska nad bezim. dopł. Niemna, pow. miński, w 5 okr. pol. Kojdanowskim, gm. Swierźeń, ma 3 osad; miejscowość wzgórzysta, mało leśna, grunta wyborne, łąki i pastwiska obfite. Szachów al. Szachowa, zaginiona wś we włości kupieczowskiej, w dzisiejszym pow. kowelskim, w sąsiedztwie Lubitowa, na płd. wschód od Kowla a na płn. wschód od Kupieczowa w pow. włodzimierskim. Należała do dóbr biskupstwa włodzimierskiego. Pedług reg. pob. pow. włodzimierskiego z 1577 r. Fiedosiej, władyka włodzimierski, płaci tu od 8 dym. , 4 ćwierc, 9 ogr. W 1583 r. p. Własny Iwanowicz Czernski płaci z 18 dym. , 3 ogr. , 13 rzemiosl, i 1 pustej roli ob. Jabłonowski, Wołyń, 68, . 118. , J. Krz. Szachowa, mogiła, w pow. wasylkowskim, na polach wsi Polaniozyńce. Szachowce, wś, pow. orszański, gm. Nowy Tuchyń, ma 6 dm, , 35 mk. , z których 6 zajmuje się kołodziejstwam, , Szachowka, rzeczka w pow. ekaterynosławskim, dopływ Dniepru z prawego brzegu, uchodzi do limanu Wielkie Wody. Szachownicze, pow. ihumeński, ob. Smihwicze. Szachowszczyzna, osada, pow. oszmiański, w 2 okr. pol, o 25 w. od Oszmiany, ma 1 dm. , 7 mk. prawosł. Szachrawszczyzna, wś nad rz. Wiehą, pow. kijowski, w 5 okr. pol. , gm. Chotów, par. praw. Krukowszczyzna o 1 w. odl. o 26 w. od Kijowa, ma 153 mk. Podług Pochilewicza jest tu 205 mk. ; włościanie, w liczbie 64 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 311 dzies. , ze spłatą roczną po 398 rs. 38 kop. Wś ta osadzoną została przed dwoma wiekami przez wychodźcę mołdawskiego Dawida, i dla tego dzisiejsi mieszkańcy wsi nazywani są Dawideńkami. Podług podania na górze pomiędzy Sz. a Krukowszczyzna mieszkał niegdyś ks. Szachraj, władający całą okolicą. J. Krz. Szachtań al. Szachtania, rzeczka w pow. jampolskim, lewy dopływ Jałańca al. Izwaru, praw. dopł. Markówki al. Szumiłówki. Szachty, wioska, pow. kowieński, tuż pod Kownem, obok tunelu dr. żel. warsz. petersb. na odnodze do granicy pruskiej. Szachworonówka, u Pochilewicza Szachworostówka, wś nad rzką Kiryczanka, pow. radomyski, w 2 okr, pol, gm. i par. praw. Korostyszów o 12 w. , odl o 35 w, od Radomyśla, ma 191 mk. , wyłącznie dawnej szlachty, należącej obecni do stanu mieszczańskiego. Wś ta, wraz z sąsiedniemi wsiami Kuliszówka, Hłuboczek i Leonówka należą do kupca żytomierskiego Rosenberga. Szachy, wś i os. , pow. radzyński, gm. Żarocin, par. Dołhe r. gr. ; wś ma 21 dm. , 165 mk. , 450 mr. ; os. 1 dm. , 4 mk. , 2 mr. W 1827 r. było 17 dm. , 118 mk. Szaciłka al. Szaciłówka, rzka w pow, mińskim, prawy dopływ Suły, w obrębie gm. Rubieżewicze. Zaczyna się w lesistej kotlinie w okolicy wsi Lewaszy, płynie lasami w kierunku wschodniopołudniowym, około wsi Nowiki, Słoboda młyn na rozlewie i pod Szach wsią Rudnia ma ujście. Długa 10 w, , od po Iowy prawie ma oba brzegi wzgórzysta, prąd bystry. A. Jel Szaciłki, okolica szlach, i dobrą na prawym brzegu Berezyny, pow. bobrujski, przy gośc. poczt. bobrujekorzeozyckim, w 2 okr. pol i, gm. Parycze, paraf. katol Bobrujsk. Okolica ma 49 osad; kościół filialny p. wez. św. Krzyża, z 1818 r. , wzniesiony z drzewa przez parafian. Dobra, około 86 włók, otrzymał od I rządu w 1871 r. jako nagrodę urzędnik ArkaI diusz Skatów. Przystań na Berezynie należy do dziedzica; rybołówstwo czyni znaczny do chód; grunta lekkie, łąk obfitość. Sz. były niegdyś królewszezyzną. A. Jel. Szaciłówka ob, Szaciłka. Szaeciłówka 1. wś, pow. sokolskie w 3 okr. pol. , gm. Ostra Góra, o 38 w. od Sokółki, 2. Sz. , wś, pow. rohaozewski, gm. Merkułowicze, ma 7 dm. , 58 mk. Szaciłowo dobra, pow. połocki, w 2 okr. i pok. do spraw włośc. , gm. Szaciłowo, w 1863 r. 97 dusz rewiz. Gmina Sz. w i r. miała 474 dusz rewiz, I Szaciły al Szatily 1. wś, pow. oszmiański, w 3 okr. pol, gm. Dziewieniszki o 7 w. , okr. wiejski Szudojnie, o 29 w. od Oszmiany, ma 5 dm. , 52 mk. katol w 1865 r. 14 dusz rawiz. włośc. 3 jednod, ; należała do dóbr Ludwinowo, Umiastowskich. 2. Sz. , wś, pow. białostocki, w 2 okr. pol, gm Obrębniki, o 15 w. od Białegostoku. 3. Sz. , wś, tamże, gm. Jaświły, o 49 w, od Białegostoku. 4. Sz. , wś, pow. sokólski, w 3 okr. pol, gm. Ostrów, o 38 w. od Sokółki. 5. Sz. , zaśc. w pobliżu rz. Usy, pow. miński, w 3 okr. pol i par. katol Kojdanów o 4 w. , ma 8 osad; miejscowość falista, małoleśna, grunta szczerkowe, dość urodzajne. Nazwany od osiadłej tu niegdyś szlachty Szaciłów. J. Krz, A, Jel. Szack 1 w dokum. SzackBialy, mko i dobra nad rz. Szaczą, . dopł Ptycza, pow. ihumeński, w 1 okr. pol. i par. , kat. Uzda, gm. Szack, odl o 10 mil od Ihumenia, 9 mil od Mińska, 3 mile od st, dr. żel lipaworomeń skiej Rudzieńsk. Jestto starożytna osada, jednak wiadomości o niej pochodzą dopiero z XVI w. , gdyż w tym czasie należał do ks. nieświenkiego. Historya Sz. wiążąc się z dziojami Nieświeża o 12 mil odl, naprowadza na domysł, że musiał niegdyś stanowić posiadłość książęcą i razem z Nieświeżem nadany przez Aleksandra Jagiellończyka w 1492 r. rodzinie Kiszków, po których spuściznę wzięli Radziwiłłowie. W 1582 r. pod d. 30 sierpnia ks. Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka sprzedaje Sz. od ks. nieświeskiego odłączony, Szczęsnemu Jarosławowiczowi Hołowczyńskiemu, stście luboszańskiemu, za 10, 000 kop groszy litew, kopa groszy 2 złp. 15 gr. . W pierwszej ćwierci XVII w. trzymał Sz. prawem zastawnem Andrzej Winko, który w 1620 r. mając spór graniczny z dobrami Tołkaczewicze, najechał je gwałtownie, zniszczył wraz z fol Kowalewicze i właściciela Jauasza Bychowca zamordował. Sprawa ta ściągnęła na Winka infamię i banicyę, atoli w 1628 r. zakończoną została w grodzie nowo grodzkim polubownie z sukcesorami zabitego Bychowca, którzy otrzymali sowite wynagrodzenie. W 1623 r. d. 17 stycznia, kn. Hołowczyński zeznaje w grodzie mińskim prawo wieczystosprzedażne na Sz. temuż Wince za 10, 000 kóp gr. litew. ; wszakże w tym jeszcze roku Winko, widać zubożony procesem z Bychowcami, puszcza część Sz. w zastaw Janowi Cedrowskiemu za 2, 000 kóp groszy, a d. 20 sierp. 1631 r. przyznany został w trybunale mińskim zapis przedażny na całą majętność Sz. od Winki Piotrowi Piekarskiemu, który 10 września t. r. ustępuje praw swych na Sz. Krzyszkowskiemu. Z kolei Krzyszkowski przyznaje w r. 1636 r. w grodzie mińskim prawo wieczystodarowne na Sz. Bazylemu Mozolewskiemu, lecz d, 2 maja 1637 r. Mozolewski ustępuje swych praw na powrót Krzyszkowskiemu. Byłyto czasy pieniactwa szlacheckiego, nic tedy dziwnego, że dla machłnacyi prooesowych, wciąż różnemi dokumentami gmatwano własność, tak, że dziś trudno dojść istotnego powodu tych częstych tranzakcyi. W 1654 r. władali Sz. , zdaje się na prawie zastawnem, Chreptowiczowie, a jednocześnuie mieli tu schedę Wołodkowiczowie. Około 1671 r. siedzieli w Sz. na prawie zastawnem Czyżowie, a nieco później widzimy tu na dziedzictwie Bychowców. D. 29 wrześ. 1699 r. Samuel Dobrohost Bychowiec, ststa lucyński i żona jego Krystyna z Denhofów zapisują Sz. prawem wieczystem jako wiano córce swej Annie, poślubionej Jerzemu Tyzenhauzowi, stście Dyamenckiemu, wojewodzioowi nowogródzkiemu; ale synowie Bychowca procesowali ojca w 1701 r. za ten zapis. Na początku XVIII w. miał tu schedę jako zastawnik Janiszewski i takową w d. 7 kwiet, 1701 r. razem z zasiedziałymi chłopami ustąpił Jerzemu Tyzenhauzowi. Małżonkowie Tyzenhauzowie d. 23 kwiet. 1708 r. przelali część swych praw na Orańskich, a ci d. 10 marca 1713 r. zeznali prawo wlewkowe na Sz. Uniechowskiemu, pisarzowi mińskiemu, któremu w tymże czasie i Tyzenhauz oddał resztę Sz. ze wsią Sieredziną prawem zastawnem. Uniechowski władał Sz. jeszcze w 1719 r. , a w 1732 r. trzymał już go w zastawie Gerwazy Ludwik Oskierko, cześnik lit. , w r. 1735 zaś doszło do okupna Sz. na imię Antoniego Oskierki, ststy mozyrskiego, syna poprzedzającego. Przyznane mu prawo d. 23 Szaciłki sierp. , intromisya nastąpiła d, 22 paździer. Do dominium Sz. należały wtedy folw. Józefów, Werkały, Gabryelówka z przyległościami, przeszło 400 włók, obszerne puszcze, gony bobrowe na rzece Szaczy; wsi Zadoszczenie, Michalewicze, Sieredzina, Słoboda, Leonowicze, Wieczorzewicze, Protasowszczyzna; zaśc Sawin, Sietno, Starzynki, Podkoziele i in. Józef Gabryel Oskierka, . syn Antoniego i Franciszki z Brzezińskich, podkomorzy chełmiński, otrzymawszy Werkały po ojcu, oddał je w zastaw 1784 r. Ludwikowi i Zofii z Jaworzyńskich Hruszwickim za 460 dukatów. Na pozostałości miała dożywocie matka jego, a Sz. znajdował się wtedy w dzierżawie u Przeździeckiego, z ręki którego administratorem był Olędzki. Dozór ich był słaby; ekonom Paszkowski wespół z ochmistrzynią Juchnowiczową uciskali tak lud, że wielu włościan zbiegło; nadto okradali mienie dziedziców i w 1786 r. podczas uczty, w skutek nieostrożnego obchodzenia się z ogniem, byli powodem spalenia się pałacu z całą bogatą ruchomością i archiwami. Właścicielka wytoczyła im proces i w 1788 r. ustąpiła praw swojego dożywocia na rzecz syna Józefa Gabryela. Drugi syn starościny Ignacy, był kanonikiem wileńskim i wziął po rodzicach w pow. wołkowyskim fol Parafianowicze ze wsią Samołowicze, według mapy z 1795 r. 25 włók 10 mr. Po śmierci kanonika dobra te przeszły na brata Józefa. Dwie córki Antoniego Oskierki Konstancya, za Ignacym Ratyńskim, strażnikiem mińskim i Ewa, za Felkersambem, podkomorzym nowogródzkim, otrzymały w posagu, oprócz wyprawy, po 50, 000 złp. Żoną Józefa Gabryela Oskierki, była Anna z Czapskich, wojewodzianka chełmińska. W Sz. około 1790 r. budował z muru dwupiętrowy pałac i ozdobił rezydencyę z zewnątrz pięknym parkiem. W 1795 r. było w dobrach szackich około 150 osad włóćznych włościańskich. Józef Gabryel miał synów Ignacego, późniejszego podkomorzego ihumeńskiego, ożenionego z Oskierczanką i Franciszka, porucznika artyleryi, poległego w wojnie 1812 r. oraz córkę Weronikę, wydaną za Benisławskiego. Synowie wychowywali się pierwotnie w domu przy Francuzie księdzu Ravaux. Życie nad stan podkomorzego chełmińskiego wyczerpało fortunę, aż w końcu w 1812 roku zarządzono z urzędu exdywizye Sz. , która trwała do 1816 r. Sąd exdywizorski składali Karol Towiański, Piotr Zawadzki i Wincenty Pawęski. W dobie exdywizyi o stanie gospodarskim posiadamy następne dane. W 1812 r. zebrano w Sz. 112 kóp pszenicy, 2047 kóp żyta wymłócono 196 beczek, 82 kóp jarego żyta, 596 kóp owsa, 261 kóp gryki, 256 kóp jęczmienia, 68 wozów grochu; gorzałki wypędzono 1474 garncy. W 1813 r. 160 kóp pszenicy, 835 kóp żyta wymłócono 140 beczek, 42 kóp żyta jarego, 255 kóp jęczmienia, 574 kóp owsa, 143 kóp gryki, 45 wozów grochu; gorzałki 1056 garncy. W 1814 t. 136 kóp pszenicy, 617 kóp żyta wymłócono 145 beczek, 30 kóp jarego żyta, 206 kóp jęczmienia, 430 kóp owsa, 241 kóp gryki, 50 wozów grochu; gorzałki 1240 garncy. Exdywizya oderwała od Sz. folw. Gabryelówkę i StarySzaok ze wsią Zadoszczenie 39 dym. na rzecz kredytorów Puciatów; Werkały i Michałów ze wsią Słoboda 12 dym. i wś Werkały 19 dm. na rzecz Hruszwickich; Józefów ze wsią Leonowicze 30 dm. na rzecz Kaznowskich; Uborek na rzecz Brylewskich; Pszczółkę na rzecz Sobeckich. Wzięli też schedy Dąbrowscy, Jurkiewiczowie, Oczapowscy, Matuaewiczowie i inni. Zostało przy Oskierkach tylko domin. BiałySzack z mkiem 25 dym. , w tem 12 żydowskich, wś Sieredzina tuż przy mku 15 dym. i wś Michałewicze 21 dym. , młyn wodny z propinacyą przynoszącą 500 rubli. Już za władania Ignacego syna Oskierki 1845 r. majętność Sz. dzierżawił Dąbrowski za 1300 rs. ; dawał nadto dziedzicowi 10 beczek żyta, 30 beczek owsa, 15 beczek kartofli, 1000 pud. siana najlepszego, warzywo wszelkie, opłacał wszystkie podatki rządowe, odstawiał drwa na potrzeby dworu, a daniny od włościan też należały do dziedzica. W tym czasie było we dworze 32 sztuk bydła rogatego. Zasiewano 27 beczek żyta, 2 beczki pszenicy, 5 beczek jęczmienia, 50 beczek owsa, 2 beczki gryki, 18 beczek kartofli. Włościanie odbywali z osady włócznej tygodniowo po 2 dni męzkich z uprzężą, po 2 dni kobiece, piesze; nadto gwałtów rocznie z osady 2 dni znojowe, 2 dni pasieczne, 2 dni do orki i 2 dni do kosy, tndzież gwałtu rocznie z każdej roboczej osoby po 10 dni; dawali kolejkę stróżów nocnych do dworu i stróżów do gorzelni Danina od włościan z każdej osady włócznej wynosiła 20 funtów chmielu z prawem odrobienia za takowy 5 dni pieszych w porze zimowej; po 1 kopie desek do krycia dachów łupanych, 1 kopę grzybów, 2 kury, 16 jaj, 2 talki cienkiej przędzy, . 1 sążań drew z lasów dziedzica, podwodę z wozem na odległość 10 mil. W chwili reformy włościańskiej w 1861 r. w mku Sz. było 48 poddanych płci męzkiej, we wsi Michałowiczach 97, we wsi Sieredzinie 35, razem 175 dusz, osiadłych w 44 osadach, na 903 mr. gruntów i łąk i 58 mr. ogrodów. Grunta te przy formowaniu listów nadawczych w 1862 r. ceniły się, licząo dzień sprzężajny po 14 kop. a pieszy po 10 kop. . Komisya weryfikacyjna po 1863 r. zredukowała cenę wykupną; włóka gruntn oceniona została niżej stu rubli, Ponieważ Szack ciążyły na majątku znaczne długi skarbowa i prywatną Ignacy Oskiarko sprzedał Sz. około 1879 r. A, Homulickiemu. Dobra miały jeszcze obszaru przeszło 100 włók. Obecnie mko Sz. . ma 22 osad; żydzi zajmują się rzemiosłami i drobnym handlem. Mko podnosi się w skutek istnienia tu biura sędziego pokoju 4 okr. i biura 3 rewiru konskrypcyjnego, W 1888 r. zaprowadzono targi niedzielne, a w dniu św. Eliasza proroka, 20 lipca kiermasis doroczny. Istnieje tu szkółka gminna i szpital miejski. Sz. nie miał nigdy przywilejowi kahał żydowski istniał oddawna. Są pewne ślady istniema tu niegdyś zboru kalwińskiego a może i aryańskiego. Łukaszewicz nadmienia zaledwo kilku iłowami o zborze szackim Dzieje, II, 139; kto go założył i kiedy ustał, zaginęły ślady, zapewne w pożarze archiwów szackich. W pozostałych po Oskierkach papierach znalazł piszący wizytę cerkwi szackiej z 1782 r. , w której w punkcie 5, pomiędzy księgami cerkiewnemi, zapisana metryka ewangialicka polska. Zapewne że w 1839 r. musiała wraz z innemi księgami zostać przeniesiona do archiwum eparchii mińskiej. Drugim śladem, poświadczającym istnienie zboru w Sz. , jest ta okoliczność, że kalwini z mocy dawnych zapisów poszukiwali na dziedzicach Sz, Samuelu Bychowcu, stśoie lucyńskim, i żonie jego Krystynie z Denhoffów, sumy 88, 000 złp. Sprawa ta agitowała się pierwotnie w sądach i trybunale litewskim w latach 1682 do 1691 i gdy Bychowoowie nie dopuścili kalwinów do wyegzekwowania wyroku, oparła się o Jana HI Sobieskiego, przez zapozwanie małżonków Bychowców do sądów zadwornych asesorskich przez wice aktuar. zborów asesorskich w w. ks. lit. Samuela Estkę. Gdy na czterokrotne üsawezwanie królewskie zapozwani Bychowcowie nie stawili się, zapadł d. 17 lutego 1693 r. w Grodnie wyrok, skazujący małżonków Bychowców na wieczne wywołanie z kraju i zapłacenie petentom sumy wraz kosztami i nawiązkami 88, 330 złp. Niewiadomo jakie były koleje ba nicyi na Bychowców; prawdopodobnie wyjednali oni zwolnienie. Co się zaś tyczy uzyskania sumy przysądzonej kalwinom na Sz. znajduje się ślad w dokumencie układowym, uczynionym w trybunale nowogródzkim d. 15 grud. 1715 r. pomiędzy spadkobiercami Bychowców a stroną powodową, na mocy którego postanowiono rzecz całą poddać ostatecznemu rozstrzygnięciu przed sądem trybunału głównego w Wilnie w roku następnym 1716. Nie przyszło jednak widocznie do układu, skoro zarząd ewangielicki dystryktu białoruskiego pozwał w 1802 r. ówczesnego dziedzica L. Oskierkę w przedmiocie tej sprawy oraz sumy łegowanej kalwinom na Sz. przez Chreptowiczowę. Józef Gabryel Oskierko z tego powodu pozywał Józefa Bychowca z wołkowyskiego, dowodząc, że Bychowcowie ustępując Sz. przyjęli na siebie wszelkie zobowiązania względem interesantów nie objętych tranzakcyą sprzedażną. Niewiadomo w jaki sposób zakończyła się ta sprawa. O ile się zdajezbór w Sz. mógł powstać z czasów władania nim Mikołaja Radziwiłła Czarnego, żarliwego propagatora reformy w dobrach swoich i nadto mógł być urządzony w cerkwi po jej skasowaniu, skoro później metryka ewangielicka znalazła się w zbiorze cerkiewnym. Ze zbór istniał w Sz. w XVII w. już po wyjściu z rąk Radziwiłłów, naprowadza na domysł władanie częścią Sz. w 1623 r. dysydentów Cedrowskich i w 1654 r. całości przez Chreptowiczów, z których jedna widocznie protestantką, czyni wzmiankowany zapis na Sz. Cerkiew par. p. w. św. Eliasza proroka, według notaty w wizycie generalnej z 1732 r. dopełnionej przez generalnego wizytatora kś. A. Tęczyńskiego, ofłcyała i przełożonego klasztoru bazylianów w Rakowie, erygowana pierwotnie przez kn. Jarosława Hołowczyńskiego więc w XVI w, , z gruntu odrestaurowana w 1732 r. przesz Gerwazego Ludwika Oskierkę, pierwszego właściciela Sz. z tego rodu, za parochowstwa kś. Wierzbołowicza, dziekana błońskiego, instalowanego na parochię Sz. w 1708 r. Z wizyty tej dowiadujemy się, że cerkiew z dawnych nadań posiadała następne fundusze i użytkowania grunta plebanialne w uroczyskach Bramina, Kamieniec, SłonaŁuża, Chrost, Podlesiszcze, Pryworocie, przytem łąk na 31 wozów w uroczyskach; Borek, Czeremcha, Dawki i Dziwosz i na kilkadziesiąt wozów w błotach okolicznych. Nadto cerkiew miała prawo na zacios barci w uroczysku PopowaHrada, wrębu do puszczy, połowu ryby, warzenia piwa, sycenia miodu, pędzenia wódki bez niczyjej przeszkody i pozwolenia. Dominium mełło parochowi rocznie 6 beczek zboża. Do parochii należącej wtedy do dek. błońskiego, należały wsi dóbr szackich, a nadto wsi Konaryzy może Kobylicze i Bondarówka takiej wsi dziś nie ma w tej miejscowości. Trzeba zaznaczyć, iż w 1808 r. Józef Gabryel Oskierko dał prezentę na parocha szackiego, człowiekowi świeckiemu, Bazylemu Szelidze Suszczyńskiemu, którego stary ojciec kś. Jan Suszczyński był tu plebanem. Ówczesny arcybiskup gr. kat. Bułhak, aprobując ten wybór, wyświęcił następnie kandydata. Obecnie cerkiew w Sz. należy do 2 okręgu duchownego błahoczynia al. dekanatu, w pow. ihumeńskim, ma z dawnych zapisów 10 włók ziemi; około 1900 parafian. Filie w Werkałach Szack Szack Szack p. w. Narodz. N. M. P. i w Słobodzie Opieki N. M. P. Gmina szacka graniczy od wschodu z gm. Citwa i Omelna, rz. Ptyczem i Jaszną; od płd. z gm. Hresk w pow, słuckim; od zach. z gm. Fereszewskasłoboda; od płn. z gm. Dudzicze. Składa się z 8 okręgów sta rostw wiejskich, ma 439 osad włościańskich, około 2570 włościan pł. męz. , uwłaszczonych na 11, 178 dzies. W obrębie gm. szackiej znajdują się następne dobra Tołkaczewicze i Chotlany hr. Grabowskich; Sz. Homolickich; Werkały i Lubicze Obrąpalskich; Józefów Obrąpalskich; Michałów Hruszwickich; , Gabryelówka al. Mosice, Pszczółka i St. Sz. Puciatów; Uborek Brylewskich; Kowalewicze Bungego. Okolica Sz. obfituje w wapno, gli nę, w podłożach kamień narzutowy; grunta lekkie, szczerkowe, urodzajne. Archiwum szackie znajduje się w Zamościu, w zbiorach piszącego. 2. Sz. Stary, folw. nad rz. Szaczą, pow. ihumeński, w 1 okr. pol. i par. kat. Uz da, o 1 w. od mka Sz. Białego. Do 1816 r. na leżało do tego dominium, dziedzictwo Oskierków h. Murdelio, i wtedy z exdywizyi dóbr Józefa Gabryela Oskierki, podkom. chełmińskiego dostał się wraz z dobrami Gabryelówka al. Mosice Antoniemu Puciacie. Po po dziale między jego synami Piotrem i Ale ksandrem Sz. Stary wraz z częścią Zadoszczenie dostał się ostatniemu. Było 50 włościan pł męz. , osiadłych w 11 dym. , z nadziałem po 1 włóce i 6 mr. Według inwentarza z. r. 1848 włościanie odrabiali rocznie po 104 dni sprzężajnych i 104 dni pieszych, nadto po 4 gwałty sprzężajne i po 8 dni pieszych z każ dej roboczej duszy w porze letniej; dawali stróżów nocnych, 20 jaj, 2 kury, 2 kopy grzy bów, odstawiali sążeń drew do dworu, przę dli 6 funtów lnu na nici. Umowa nadawcza z 1862 r. ustanowiła roczny czynsz z każdego działu włócznego na 32 rs. 70 kop. , ale komisya weryfikacyjna po 1865 r. zmniejszyła znacznie tę kwotę i naznaczyła sumę wykupną mniej niż po 100 rs. za włókę. Po odse parowaniu włościan zostało przy dominium około 60 włók. Gleba lekka, szczerkowa, urodzajna; lasy piękne, łąki wyborne, glina, wapno. Gospodarstwo dawniej porządne, upa dło następnie. Po śmierci Aleksandra Pucia ty f 1888 Sz. Stary przeszedł na jego sy nów. Por. Szach Biały. A. Jel. Szack, wś skarbowa nad jez. Licemierz, pow. włodzimierski, okr. pol. lubomelski, gm. Sz. , o 23 w. od Krymna, o 15 w. od Orzechowa, a 90 w. na płn. zach. od Włodzimierza, przy gość. z Włodawy do Lubomia. Ma 194 dm. , 1557 mk. , cerkiew. W pobliżu źródła Prypeci. Jest tu ogromne i bardzo piękne jezioro, z wyspą na środku. Głębia jego znaczna, dno musi być granitowe. Na brzegi wyrzuca piasek barwy ciemnofioletowej. Sz. wchodził niegdyś w skład starostwa lubomelskiego. J. Krz, Szack, mto pow. gub. tambowskiej, nad rz. Szaczą lew. dopł. Cny, o 466 w. na płn, od Tambowa odl, ma 718 dm. 13 mur. , 7261 mk. 6 kat. , 5 rozkol. , 4 prot, , 10 mahom. , 6 cerkwi 4 mur. , 50 sklepów, szkoła pow. od 1832 r. , szkoła par. miejska od 1832 i żeńska od 1874, szkoła kościelna, dom przytułku dla 14 starców, szpital, apteka, bank miejski, st. poczt. Własność mta stanowi 1147 dzies. ziemi, dom i śpichlerz; dochody w 1881 r. wynosiły 22, 897 rs. Mieszkańcy przedmieść zajmują się przeważni rolnictwem i ogrodnictwem, mieszczanie zaś rzemiosłami, pracą fabryczną i handlem. Przemysł fabryczny nieznaczny, ograniczał się w 1881 r. do 6 fabryk, produkujących za 23, 355 rs. Kupcy miejscowi prowadzą dość ożywiony handel, zwłaszcza konopiami, łojem, skórami, miodem, woskiem i poczęści zbożem. Targi odbywają się co sobotę, jarmarki zaś dwa razy do roku. Początek dzisiejszemu miastu dał posterunek wojskowy nad rz. Szaczą, istniejący już w połowie XVI w. i nazwany Szackiemi Wrotami. W 1551 r. z polecenia Iwana Groźnego wzniesiono tu miasto, mające waźne znaczenie strategiczne i posiadające silny garnizon. Za czasów Samozwańców msto stanęło po ich stronie. W 1708 r. przyłączony do gub. azowskiej, od 1732 r. do woroneskiej, został w 1779 r. mtem pow. namiestnictwa a następnie gub. tambowskiej. Szacki powiat leży w płn. części gubernii i podług Strjelbickiego zajmuje 78, 55 mil al. 3807, 7 w. kw. Powierzchnia powiatu przedstawia równinę pochylającą się z płd. ku płn. Gleba piaszczystogliniastą, w niektórych miejscowościach pomieszana z czamoziemem. Znajdują się pokłady wapienia. Lasy bardzo wyniszczone, zajmują do 26 ogólnej strzeni. Powiat należy do systematu rz. Oki, przedstawicielką której jest Ona, przerzynająca środek powiatu z płd. ku płn. i mająca ważne ekonomiczne znaczenie dla powiatu. Z dopływów jej znaczniejsze Wysza, Sorp, Szaczą, Wielka Aza i Aleszezna. Niewielkie jeziora położone są w dolinie Cny, błota zaś otaczają źródła rzek. W 1870 r. było w powiecie 134, 494 mk. 1426 rozkol. , 24 protest. , 13 żyd. i 1220 mahom. , pomiędzy którymi znajduje się 8, 67 Mordwinów i 3, 57 Tatarów. W 1381 r. było tu 74 cerkwie 19 mur. , 2 monastery męzkie i 2 meczety mahomet. drewn. . Mieszkańcy zamieszkują 224 osad, z liczby których 51, t. j. do 23 leży w dolinie rz. Cny. Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo, płody którego nietylko zaspakajają miejscowe potrzeby, ale Szacki nadto stanowią prszsdmiot zbytu. Oprócz. zboża sieją nadto w znacznej ilości len i konopie. Ogrodnictwo i sadownictwo na niskim stopniu. Pszczelniotwem zajmują się przeważnie Mordwini Hodowla bydła i koni słabiej rozwinięta niż w innych powiatach gubernii; w 1881 r. było 27, 900 sztuk koni, 22, 100 bydła rogatego, 90, 000 owiec zwyczajnych, 900 rasy poprawnej, 55, 600 świń. Przemysł rękodzielniczy na niskim stopniu, natomiast fabryczny dość znaczny, reprezentowany był w 1881 r. przez 10 fabryk, zatrudniących 714 ludzi i produkujących za 3, 091, 132 rs. J Krz. Szacka ob. Szacza. Szacniutyński staw, uroczysko na gruntach wsi Radowicza, w pow. wlodrimierskim. Szacsur węgier. , ob. Saczurów. Szacuny l. dobra, pow. kowieński, wg okr. pol, o 67 w. od Kowna. 2. Sz. , wś, pow. wiłkomierski ob. Jaskajcie. Szacza, u Zieleńaldego Szacka, rzka w powiecie ihumeńskim, prawy dopł Ptycza. Zaczyna się w puszczach dóbr Tołkaczewicze, za zaścian. StaraHuta; płynie w kierunku wschod, koło wsi Lubiacza młyn, pod fol Wałek, ma młyn drugi i zasila się drobnym dopływem z prawej strony, dalej płynie koło fol Mońce al Gabryelówka, mta Szack młyn, zaśc. Starzynki i Podkoziele, o 2 w. za tym ostatnim łączy się z rzką Kowalówką i ma ujście wśród niedootępnych trzęsawisk. Długa około 4 rail; brzegi ma porosło bujną trawą, zwłaszcza w dolnym biegu, obfituje w łąki dwukośne i odznacza się rybnością; w miejscu połączenia z Kowalówką ma do dziśdnia gony bobrowe; w tem teżmiejscu obfituje w węże, szczury wodne i wydry. A. Jei Szaczkiszki; wś, pow. wyłkowyski, gm, Pojeziory, par. Wyłkowyszki odl 13 w. , ma 3 dm. , 49 mk. Szadbary, wś, pow. rossieński, gm Szydłów, o 32 w, od Rossień. Siaibboryszki, wś, pow. rossieński, par. girdyska, Szade, wś, pow. samborski, 8 klm. na płd. wschód od Sambora sąd pow. , st. kol, urząd poczt, i tel. Ha płn. leżą Kulczyoe, na wsch. Horodygszcze, na płd, i płdzach. Sielec, na płn. zach. Radiowice. Wieś leży w dorzeczu Dniestru za pośrednictwem strug, dopływów Czerchawy. Zabudowania wiejskie leżą w środku obszaru. Przez wieś idzie gościniec samborskostryjaki. Własn. więk. ma roli or. 303, łąk i ogr 43, past, 18, lasu 242 mr, ; wł. mn. roli or. 420, łąk i ogr. 98, past. 275, lasu 3 mr. W r. 1880 było 99 dm, 449 mk. w gm. , 2 dm. , 14 mk. na obsz. dwor, 445 gr. kat. , 13 rz. kat. , 5 izr. ; 445 Rusinów, 18 Polaków. Par. rz. kat. w Samborze, gr. kat. w Horodyszczu. We wsi cerkiew i szkoła fil Za czasów Rzpltej należała do dóbr kor. ekonomii Samborskiej. W r. 1572 daje Zygmunt Au gusta na prośbę Sebastyana Broniewskiego, pokojowego królewskiego, wś Sz. jemu, a to po ustąpieniu z niej ojca jego, Stanisława, podkoniuszego przemyskiego Dod. do Gaz. Lwow. , 1856, Nr. 49. W r. 1609 daje Zy gmunt III Sz. w dożywocie Stanisławowi Witowskiemu, rotmistrzowi parczewskiemu, a swemu dworzaninowi, a to po zejściu Jana Porudyńskiego, również dworzanina Dod. do Gaz. Lwow. , 1867, Nr. 12. W Jaworowie d. 22 grud. 1681 r. pozwala Jan III Mikołajowi Strzałkowskiemu ustąpić praw do wsi Sz. na rzecz Pawła Ertmanta Schmita Arch. krajo we we Lwowie, C. , i 165, str. 19. Według inwentarza z r. 1768 była wieś w posiadaniu Wojciecha Dąbrowskiego, cześnika łomżyń skiego z prow. 1640 złp. 28 gr. , z czego kwarta 410 zap. 9 gr. Zajęto wieś w r. 1780 i przy dzielono do dóbr Samborskich. Jedna część wsi nazywa się Olejniki. Zdaje się że inna część pierwotnego obszaru zwana Szade Ja błoń, własność Spytka woj ew. krakow. zosta ła przez pozostałą po nim wdowę nadana r. 1406 klasztorowi dominikanów w Samborze ob. Słów. Geogr. , t. X, 230. Lu. Dz. Szadejki 1i 2, dwie wsi, pow. wiłkomierski, gm. Owanta, o 61 w. od Wiłkomierza. Szadejkiszki, zaśc. włośc. , pow. wileński, w 2 okr. pol, o 52 w. od Wilna, 1 dm. , 7 mk. katol Szadk. ,. por. Szatk. .. . Szadek 1. 1295 Schadek, osada miejska, dawniej miasto, w pow. sieradzkim nad rzką Pisią lew. dopł. Neru, w piaszczystej dolinie odl 25 w, na płn. wschód od Sieradza szosą na Zduńską Wolę, około 15 w. na płn. zach. od Łasku a 30 w, na zach. od Łodzi, posiada kościół par. katol. murowany, drugi filialny na cmentarzu, kościół ewang. , bóżnicę, dom przytułku dla 10 starców, szkołę począt. 150 dzieci, sąd gminny okr. IV, urz. gminny z kasą pożyczkowowkładową, st. poczt, , gorzelnię parową, olejarnią z prod. na 2000 rs. , browar piwa zwyczajnego na 1000 rs. . W osadzie jest apteka, doktór, hotel, handel win, 9 szynków i kilkadziesiąt kramów, 280 dm. 21 murow. , 2682 mk. 2010 katol, 89 ewang. , 583 żyd. . W 1799 r. było 788 mk. , 1829 r. 1587 208 żyd. , 1859 r. 1861 407 żyd. . Ludność zajmuje się rzemiosłami, drobnym handlem i rolnictwem. W 1868 r. było 25 bednarzy, 20 szewców, 13 krawców, 14 rzeźników, 6 stolarzów, 5 młynarzy, 6 piekarzy, 9 garncarzy, 5 ślusarzów, 4 kołodziejów, 2 farbiarzy, 2 rymarzy, 1 mechanik, kowal, kotlarz. Domy ubezpieczone są od ognia na 190, 000 rs. ; kapitał kasy pożyczkowej wynosił 9000 rs. Do miesz Szacka Szadek Szadk Szacka Szacniutyński Szacsur Szacza Szaczkiszki Szadbary Szade Szadejki Szadejkiszki Szadek czan należy 2638 mr. ziemi w tem 596 mr. lasu urządzonego i stanowiącego wspólną własność, ziemia orna, o żytniej glebie, rozdzielona jest na mnóstwo działków. Dolina w której się rozłożyła osada była zapewne kiedyś jeziorem, którego pozostałość stanowiły błota istniejące jeszcze w XVIII w. Na początku XVI w. znajdujemy tu liczne sadzawki, młyny i łąki. Pierwotna osada mieściła się na wzgórzu po za miastem, gdzie dziś cmentarny kościołek św. Idziego. Część ta nosi nazwę Podgórza a w dokum. zwana jest Stary Szadek. Prawdopodobnie z chwilą gdy Sieradz staje się siedzibą książąt, osada książęca Szadek w pobliżu leżą Szadkowice, położona w dolinie nad wodą, stała się dogodnym punktem dla wypraw myśliwskich. Wzniesiono tu zapewne dworzec drewniany a przy nim drewnianą kaplicę św. Idziego na początku XIII w. . Położona między dolinami Neru i Warty osada, nadawała się na centr sądowy i handlowy dla zaludniającego się obszaru. Władysław Łokietek nadaje r. 1295 niejakiemu Wilczkowi dwa łany wolne w Wielkiej wsi juxta civitatem nostram Szadek Kod. dypl. pol, II, 136. Miasto rozwijało się w dolinie opodal Starego Szadka i otrzymało wcześnie w końcu XIII w. parafią i kościół p. w. Wniebowzięcia N. M, Panny i św. Jakuba. Najazd krzyżacki z r. 1331 dosięgnął Sz. Spłonęła wtedy osada wraz z drewnianym kościołem. Według Domalewicza, arcyb, gniezn. Janisław miał konsekrować nowy kościół w 1335 r. W drugiej połowie XIV w. od 1361 r. odbywają się w Sz. roki sądowe ob. Kod. Wielkp. , Nr, 1472, 1630, 1692; archiwum sieradzkie obecnie w Warszawie posiadało księgi sądowe Szadkowskie najdawniejsze z sieradzkich od r. 1407. W 1373 r. . odbywa się w Sz. colloqium et perlamentum t. j. zjazd dostojników i szlachty sieradzkiej. Uczestniczą w nim; Świętopełk wojewoda sieradzki, Jan Kmita starosta, Janusz podkomorzy i kasztelanowie Mateusz rozpierski, Mścisz rudzki, Zbigniew sieradzki. Kazimierz W. bawi w Sz, r. 1370 i wydaje tu przywilej na lokacyą Grójca wielkiego w sieradzkiem na prawie niemieckim. W r. 1401 Władysław Jagiełło w Brześciu Kujawskim wydaje przywilej przenoszący Sz. z przedmieściem Podgórze z prawa polskiego na magdeburskie; r. 1409 uwalnia od dostarczania podwód dla króla. R. 1485 Kazimierz Jagiellończyk uwalnia mieszczan od ceł w wojew. sieradzkim a zmniejsza im o połowę cła w innych województwach. R. 1493 bawi tu Jan Olbracht i w gronie kasztelanów sieradzkich potwierdza przywileje miasta. Ważny przywilej otrzymuje Sz. w r. 1511 na sejmie piotrkowskim. Zygmunt I ze względu iż przez zbyt wysokie opłaty ludność zaczęła się zmniejszać i wiele domów stoi pustkami, ogranicza wysokość szosu do 50 grzyw. po 48 groszy, drugim zaś aktem nadaje Ulrykowi d Elzendorf dziedziczne wójtowstwo w Sz. z łaźnią, młynem, stawem, łąkami i polem w Prusinowicach, trzeci denar od kar w mieście i wsiach Prusinowice i Wielka wieś, czynsz z jatek szewckich i rzeźniczych po groszu i pozwala mu wybierać z łona mieszczan po dwu rajców. R. 1520 król pozwala rajcom używać na własną korzyść opłat słodowych obracanych dotąd na potrzeby miasta; 1537 r. uwalnia Sz. z powodu pożaru na 8 lat od opłat, stacyi kontrybucyi i pozwala mieszczanom dla odbudowania się brać drzewo z lasów królewskich w Prusinowicach. Pożary często bardzo niszczą to drewniane miasto. R. 1561 król z powodu pożaru zwalnia na 8 lat od podatków; 1669 znów na 4 lata; 1574 r. otrzymuje Sz. z tegoż powodu uwolnienie na lat 4 od szosu, czopowego, małdrów, miar słodowych, karbowego, mielenia słodów, wyprawiania na wojnę i innych wszelakich staroscich i młynarskich dochodów i pożytków ale zwolnienie to ściąga się tylko do zniszczonych przez pożar. Dla odbudowania się otrzymuje miasto r. 1568 królewski las Osiny. Ważny bardzo przywilej wydaje r, 1578 Stefan Batory. Potwierdziwszy na nowo nadania zniszczone przez ogień, pozwala mieszczanom za wzorem Sieradza, wybierać urzędników miejskich. Co rok nazajutrz po św. Agnieszce mają przedstawiać 3 kandydatów na urząd burmistrza a 4 na urząd radziecki. Z nich wybierał starosta dostojników którzy przed nim składali przysięgę. W razie gdyby starosta nie dopełnił wyboru miasto samo może to uskutecznić. Przywilej królewski stanowi, iż każdy posiadacz nieruchomości miejskich, ulegać musi prawom miejskim i ponosić ciężary. Dalej określa stosunki starosty z mieszczanami. Słody z młyna królewskiego mają być dawane mieazozanom o 2 gr. drożej nad cenę targową, lecz od wyrobionegoznich piwa nie będzie pobierane czopowe. Następnie naznaocza targi tygodniowe na wtorki i jarmarki na św. Jakób, Podniesienie św. Krzyża, św. Szymona i Jude, nadaje wolność pastwisk, w lasach królewskich, wolny wręb na budulec w lesie Kolwiąg i opłatę na rzecz miasta od palących wódkę i szynkarzy. Przywilej ten wywarł wielki wpływ na losy osady i był do końca XVIII w. kartą konstytucyjną Sz. W r. 1624 Zygmunt III zabrania żydom osiedlać się w Sz. i w całem obrębie juryzdykcyi starosty. W r. 1640 Jakub Zadzik bisk. krakowski jako kanclerz akademii, wydaje w Bodzentynie przywilej dozwalający burmistrzowi i rajcom Sz. przedstawiać do pomieszczenia w bursie Jerozolimskiej młodzieńca od 17 do 22 lat rodem z Sz. lub powiatu szadkowskiego. Jan Kazimierz uwalnia r. 1654 zniszczone pożarem miasto na lat cztery od czopowego i wszelkich podatków i ciężarów. Ostatni przywilej potwierdzający poprzednie nadania otrzymało miasto od Stanisława Augusta r. 1778. Pomyślny stan swój w XV i XVI w. zawdzięcza Sz. rozwojowi rzemiosł i handlu. Uchwała miejska z 1457 przechowana w kopii z XVII w. wymienia pięciu cechmistrzów cechmagistri z czego można wnosić o istnieniu już pięciu cechów stolarze, krawcy, szewcy, tkacze, kupcy. Dokument z r. 1569 którym Zygm, August bierze w opiekę 23 imiennie wymienionych mieszczan z Sz. , pozwalając im przez 3 lata Hwobodnie po całym kraju jeździć za swemiprawami, wskazuje na ożywioną działalność handlową mieszczaństwa. Według lustaracyi z 1664 r. płaciło miasto czynszu na św. Jan zł. 9 gr. 18, na św. Marcin domów po gr. 1 den. 6, z ogrodów, od rzemiosła i komorników po 1 gr. piekarze i szewcy płacą wójtowi, szynkarze co piwo szynkują od browarów po gr. 1. Razem zl 23. Od 14 jatek po fl 1, razem zł. 14, cła około 18 zł, targowo, jarmarczne i doroczne zł, 8. Małdrowego żytakorcy 117 po gr. 10 K; zł. 39; pszenicy tyleż po gr, 20 zł. 78; owsa tyleż po gr. 5 zŁ 19 gr. 15; owsa stacyjnego miary wierzchowatej kor. 200 po gr. 6 zł. 40; piwa beczek stacyjnych 12 po gr. 16 zł. 6 gr. 12; śledzi 1 beczkę do zam ku za zL 9; młyna końskiego słodów do roku 44 po fi. 5 zł. 220, przy każdej mierze słodu dają po fL 14 na owies dla koni co robią w młynie; od słodów gorzałczanyeh z młynów korcy 39 po gr. 12 ził. 15 gr. 18. Suma prowentów zł. 501 gr. 7. Ogólny dochód starostwa zł 4389 fl 14 den. 4 1 2 W 1765 r. toż samo starostwo daje, przy obniżonej znacznie wartości pieniędzy, tylko zł. 2178 gr. 12. Jak rozwiniętym był wyrób piwa w XVI w. świadczy zaprowadzenie wodociągów na których utrzymanie Zygmunt I w r. 1541 pozwalał pobierać oddzielny podatek. Główny wodozbiór był w rynku; ztąd rozchodziła się woda rurami po domach i zasilała mieszkania i studnie. Warzący piwo płacili za wodę od wyrobionego piwa, mający wodę w mieszkaniach po 6 gr. a korzystający ze studni tylko po 2 gr. rocznie. Liczny szereg młodzieży mieszczańskiej ze Sz, jaki spotykamy w Akademii Krakowskiej od połowy XV w. , spisy inwentarzy po zmarłych, często małżeństwa mieszczan ze szlachciankami wszystko to stwierdza pomyślność materyalną osady i wysoki stopień kultury. Stan trwa jeszcze i w pierwszej połowie XVII w. W r. 1616 lustracya wykazuje 216 domów mieszczańskichj 36 szlacheckich, 90 sukienników, 12 krawców 18 kuśnierzy, 24 innych rzemieślników. Około r, 1630 zaczyna się szerag klęsk które, w połączeniu z nadużyciami starostów, rujnują pomyślność miasta. Pisarz wójtowski zapisuje w księgach pod r. 1630 Pogorzel, po leży głód. Przechodziły różne chorągwie z wojny pruskiej na Ukrainę; w dzień św. Wojciecha zgorzało 46 domów, dwie chorągwie Butlera szkody poczyniły a tego roku pszenica była po zł. 10, jęczmień po zł. 8, owies po zł. 7, żyto po 8 1 2 groch po 12; ludzi głodem marli, słodziny, ziemię jedli, od głodu umarło ludzi półtrzecia sta. Szadek tak spustoszał że co przedtem osady półczwarta sta to teraz sto dwadzieścia kilka. Taki głód w całym świecie panował. W r. 1653 pożar niszczy 167 domów z budynkami, browarami i 8 domków mansyonarskich i probostwo św. Ducha. Pod r, , 1665 donosi pisarz Sempkowicz o nieszczęściach które długim pasmem zwaliły się na miasto. Burze, wylewy, choroby dzieci, nagłe śmierci, złe pieniądze wołoskie i tynfy wreszcie najcięższa plaga, postoje wojsk połączone z licznemi gwałtami. Naprzód oddział Lubomirskiego stanął 17 paździer. pozabierał bydło, zapasy, poniszczył stodoły, następnie inna jakaś chorągiew wycisnęła z ubogiego miasteczka 7560 zł. a na końcu kazała sobie dać po 30 zł. na konia było ich 40. Podobnież postępuje sobie zimująca tu chorągiew Opalińskiego w r. 1677 r. genus nequissimum, inhumanum, intractabile, barbarum wyraża się pisarz miejski. Zubożali mieszkańcy rozchodzą się za zarobkiem w różne strony. Na ich miejsca napływają żydzi których ściąga starosta dla powiększenia dochodów. Puścił im w dzierżawę dochody niektóre jak obroczne, kozikowe, łopatkowe, śledziowe, Skarżą się na to mieszczanie przed lustratorami w r. 1765 i 1789. Do pomyślności miasta w XVI w. przyczyniły się wiele odbywając się tu sądy ziemski od początku XV w. , sejmiki ziemi sieradzkiej i popisy powiatowe. W dniu 19 wrz. 1587 r. szlachta sieradzka tu zebrana oświadcza się za Zygmuntem przeciw Maksymilianowi Dnia 11 sierp. 1649 sejmik pod laską Adama Poniatowskiego stolnika sieradzkiego uchwala by pospolite ruszenie zebrało się na 25 sierpnia i wyruszyło dla koncentracyi na Bugaj pod Piotrkowem zkąd miało rozpocząć pochód przeciw Kozakom, Dnia 10 list. 1665 sieradzanie stają po stronie króla przeciw Lubomirskłemu i zwołują pospolite ruszenie. Dnia 2 stycz. 1704 przystępują tu sieradzanie do konfederacyi województw wielkopolskich. Dnia 22 lutego 1734 zbiera się szlachta wezwana uniwersałem Stanisława Lesz Szadek czyńskiego z dnia 17 paźdz. 1733 i zawiązuje w sprawie króla konfederacyą, ogłaszając obiór Augusta III za nieważny. Uchwała ta wywołała srogi odwet ze strony przeciwnej; kilkanaście wsi i dworów zostało spalonych i zrabowanych. W r. 1767 sejmik zwołany uniwersałem ks. Karola Radziwiłła, marszałka konfederacyi radomskiej, poleca posłom ażeby starali się o zabezpieczenie wiary katolickiej i formy rządowej, przedewszystkiem zaś liberum veto jako najwspanialszej narodu obwały i najgruntowniejszej wolności twierdzy. Sejmik 16 list. 1790 r. poleca posłom by niedopuszczali sukcesyjnosci tronu i niepozwalali ks Kołłątajowi dawać podkancler stwa z powodu jego nieprzychylności dla stanu szlacheckiego. Nakoniec 8 sierp. 1792 w Sz. zebrało się 57 obywateli z czterech powiatów i uczynili akces do konfederacyi targowickiej. Kościoły. Jedynym zabytkiem przeszłości jest kościół paraf. p. w. Wniebowzięcia N. M. P. i św. Jakuba. Założony w XIII wieku, zniszczony przez Krzyżaków r. 1331 a odbudowany i poświęcony w r. 1335, upiększał się i rozszerzał w miarę rozwoju miasta. W XV w. obsługę kościelną pełni tu niekiedy 12 księży. W 1451 r. Damian burmistrz i radni zgodzili Jana z Wrocławia by za 32 grz. ozdobił kościół takiemi malowaniami jakie wykonał w kolegiacie łęczyckiej. W r, 1481 Antoni z Warty cieśla podjął się za 70 grzyw. i 17 beczek piwa robót około świątyni. W dwa lata później pracuje Jurko ze Lwowa od r. 1487, Maciej mularz z Wielunia wypala cegłę na dachówkę i reperacye za co ma otrzymać 115 grzyw. , 12 miar mąki, po wiardunku co sobotę, miarę jagieł i 6 boczek piwa. Ostatnią większą odnowę pokrycie dachu dokonał ks. Rafał Wargowski proboszcz miejscowy, kan. krakowski, kustosz kujawski i sekretarz J, K. Moi w r. 1551. Dziś przedstawia się nam kościół jako budowla w stylu ostrołuku ceglanego, nadwislańskobaltyckiego wsparta na 6 grubych filarach, sklepiona, oswieconą 9 oknami ostrołukowemi. Dwanaście skarpów bocznych i dwa przy drzwiach wchodowych wspierają mury. Z pomiędzy kilku ołtarzów wyróżnia się marmurowy ołtarz Aniołów Stróżów, fundacyi Wierzbowskich, z napisami grobowemi tej rodziny. Mają tu napisy między innemi Mikołaj kaszt. inowłodzki ststa Szadkowski z żoną Urszulą Grudzińską, Stefan bisk. poznański, Hieronim wojew. sieradzki, ststa Szadkowski. W posadzce kościola kamień grobowy z postacią rycerza i zatartym napisem, może jeszcze z XV w. Prócz Wierzbowskich spoczywają w grobach kościelnych Tarnowscy, których portrety na blasze z napisami długiemi znajdują się w prezbiteryum. Najstarszy nagrobek jest Stefana Ołdakowskiego zmarłego r. 1583. Ambona pochodzi z r. 1631. Wzniósł ją Mikołaj Starzeński proboszcz łaski, opat sulejowski, sekret. królew. Dzwonnica starożytna z cegły pomieszanej granitem, ze skarpami. Przy kościele byli mansyonarze, których ufundował r. 1505 Jarosław z Łasku i uposażył ich trzecią częścią młyna i wsią Kotlinki. Było ich pierwotnie 6 ale już w XVIII w. zaledwie dwu dla braku funduszów. Z bractw najstarsze literackie istnieje już r. 1535; św. Anny także z XVI w. ; rożańcowe od 1615 r. ; Aniołów Stróżów od 1642 przez prowincyała paulinów częstochowskich utrzymywane i Bożego Ciała przy wielkim ołtarzu od 1649 r. Kościół św. Idziego na Starem mieście czyli Podgórzu, najstarszy wedle trądycyi, wspominany już w XIV w. popadł w, ruinę w XVII w. Na miejscu murowanego wzniesiono drewniany r. 1750. Obecny murowany stanął r. 1858. Szpitalny św. Ducha wzniesiony z drzewa 1540 r. odbudowany r. 1740. obecnie jest domem modlitwy dla ewangielików. Szpital powstał r. 1456, spłonął 1629, odbudowany 1729. Upadł dla braku funduszów. Szkoła istniała do połowy XVII w. Starostwo Szadkowskie stanowiło pierwotnie część sieradzkiego. Niekiedy tylko oddzielane bywało jako tenuta. W r. 1502 trzyma je Piotr z Mirowa Myszkowski woj. łęczycki, w latach 1547 1564 Stanisław Tarnowski kaszt, zawichoski. W 1564 r. czyni dochodu zł 4389 gr. 24 i den. 4 1 2. Od r. 1588 stanowczo się oddziela Szadkowska tenuta od Sieradza. Tenutaryusze przywłaszczają sobie powoli atrybucye i juryzdykcyą starostów względem mieszczan. Starostami są 1 Mikołaj Zebrzydowski h. Radwan w r. 1588; 2 Jan Zebrzydowski miecznik kor. do 1621 r. ; 3 Mikołaj Wierzbowski h. Jastrzębiec, uciążliwy dla mieszczan, 1638. Po nim trzymali kolejno trzej synowie 4 Władysław ststa dybowski, woj. brzeskoknjawski; 5 Zygmunt chorąży łęczycki do 1655 r. ; 6 Hieronim, starosta oświęcimski, kaszt. łęczycki, wojew. brzeskokujawski, potem sieradzki, miał starostwo od 1655 r; 1665; 7 Stefan wnuk Mikołaja, otrzymał starostwo drogą cesyi od wdowy po Hieronimie w r. 1666, był starostą do 1704 r. 8 Adam, syn poprzedniego, ostatni starosta z rodu Wierzbowskich trzymał od 1704 r. ; 9 Jan Pokrzywnicki h. Grzymała, od 1716 do 1725 r. ; 10 Franciszek Pstrokoński, chorąży piotrkowski, marszałek sejmikowy Szadkowski. Objął ststwo w r. 1725 i rozpoczął swe czynności od opisu dóbr złożonego do grodu sieradzkiego. Ciekawy ten opis świadczy o strasznem spustoszeniu i opuszczeniu. Wieś Grzybów cała borem zarosła, w Kromolinie nic prócz Szadki pustej chałupy, młyny porujftowane, stawy pozrywane, pozarastały trzciną; 11 Karol Zakrzewski, h Wysogota od 1744 do 1755; 12 Michał Boksza z Siemikowic Radoszewski, stolnik gostyński, poseł Szadkowski, od r. 1755. Opłacał on w r. 1771 kwarty złp. 544 gr. 18, hyberny złp. 1376 gr. 18. Sejm z r. 1775 nadał starostwo to w posiadanie emfiteutyczne Ignacemu z Stichcic Sucheckiemu h. Poraj, stolnikowi sieradzkiemu wraz ze starostwem Kahorliekiem. , Piekarami i Rudą Zajączkowską, Po nim posiadał Szadek Da niel Suchecki, komisarz cywilnowojskowy powiatu Szadkowskiego. W 1841 r, dobra rządowe Szadek nadane zostały jako majorat gener. Loeschernowi. Folwark należący do probostwa w Sz. przeszedł na własność rządu w r. 1865 i został nastepnie sprzedany. Da wny powiat Szadkowski w zierni sieradzkiej obejmował w XVI w 37, 75 mil kwadr. Było w nim 8 miast, 298 wsi. Dzielił się na 33 pa rafii. Historyą Sz, i starostwa opracował źró dłowo A. J. Parczewski Monografia Szadku, Warszawa, 1870 którego praca służyła za główną podstawę niniejszego zarysu. Opis Sz. z ryciną kościół podał Tyg. Illnstr. z r. 1860 t. III, str. 49. 2. Sz. m wś i fol nad rz. Prosną, na granicy od W, ks, Poznańskiego, pow. kaliski, gm. i par. Pamięcin, odl. od Ka lisza 10 w. ; wś ma 16 dm. , 170 mk. ; fol. 5 dm. , 45 mk. W 1827 r. było 18 dm. , 122 mk W 1886 r. dobra B2 adek składały się z folw. Sz, i Pamięcin rozl. mr. 679 fol. Sz. gr. or, i ogr. mr. 335, łąk mr. 37, past, mr. 1, lasu mr. 22, nieuż. mr. 10; bud. mur. 14, z drzewa 3; płodozm. 9 i 10pol; fol Pamięcin gr. or. i ogr. mr. 242, łąk mr. 26, nieuż. mr, 6; bud. mur. 4, z drzewa 4; płodozm. 6 i 8pol. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś Sz. os. 23, mr. 156; wś Pamięcin os, 6, mr. 11; wś Rzegocin os. 10, mr. 15; wś Dojutrów os. 5, mr. 85. W 1579 r. Katarzyna z Orla Oiświcka płaci tu od 1 łanu, 4 ogrod. , 1 kom. , 2 rybak. Wielkop. , I, 125. W r. 1618 Wojc, Gądkowski płaci od 1 łanu, 2 ryb. po gr. 8, 4 ogr. po 4 gr. i kom, 2 gr. . 3 Sz. , wś i fol, pow. kaliski, gra. Kamień, par, Kosmów, odl od Kalisza w, 18; wś ma 6 dm, , 119 mk fol 15 dm. , 31 mk. ; os, 1 dm. , 5 mk W 1827 r. 13 dm. , 114 mk W 1885 r. fol Sz. rozl mr, 474 gr. or. i ogr. mr, 415, łąk mr. 13, past, mr. 32, nieuż. mr. 14; bud, mur. 4, z drzewa 8. Wś Sz, os. 12, mr. 30. W 1579 r. Jan Grodzicki płaci tu od 1 łanu, 3 ogr. , 2 kom. , 2 rzem. Wielkp. , I, 113. W r. 618 Zofia Rusocka ma l 1 2 łan. , Mateusz Bogołomski 1 łan 3 ogr. , 3 ogr. po 4 gr. , 2, rzem. po 4 gr. . Br. Ch. Szadki al Szatki, wś i folw. , pow. włocławski, gm. i par. Śmiłowice, odl 11 w. od Włocławka, ma 78 mk. W 1887 r. fol Sz. rozl mr. 273, gr. or. i ogr. mr. 262, nieuż. mr. 11; bud. mur. 1, drewn. 3; płodozm. , 9pol, Wś Sz. os. 6, mr. 13; wś Kuźnice os. 28, mr. 169. W 1557 r. wś Sadki, ststy kujawskiego, płaci od 5 łan. , 2 kom. Wielkop. , II, 8, Szadkowice 1. w XVI w. Schadkovicze i Sathowice, wś, folw, i os. leś. , nad strum. Pichną, pow. sieradzki, gm. i par. Szadek, odl od Sieradza w. 21; wś ma 10 dm. , 127 mk; folw. 7 dm. , 25 mk. ; os. leś. 1 dm. W 1827 r. 16 dm. , 118 mk. Na początku XVI w. dziesięciny z łanów dwor. kmiecych i kolędę po groszu z łanu pobierał pleban w Szadku Łaski, L. B. , I, 442. Według lustracyi z 1564 r. wś Satkowice zostaje w posiadaniu Janusza z Kościelca, woj. sieradzkiego. Zygmunt August nadał list wieczności na nią księdzu Wargawskiemu. Włók było 9 osiadłych 5. Dochód zł 11 gr. 10 den. 12; z fol zł 24 gr. 1. Lustr. , V, 153. 2. Sz. , w 1508 r. Siedkowicze Parava Szyedkowycze, wś włośc, pow. opoczyński, gm. Kuniczki, par. Kunice, odl od Opoczna 10 w. ; posiada szkołę począt. , urząd gm, , 20 dm. , 170 mk. , 320 mr. włośc, 1 mr. dwor. W 1827 r. 18 dm. , 171 mk. Na początku XVI w. Sz. wraz z Pilczycą należą do Szpota Dunina. 3. Sz. , ob. Słodkowice. Br. Uh. Szadkowizna, os, włośc, . pow, włocławski, gm. i par. Kłóbka, ma 1 dm. , 14 mk. 33 mr. Szadkówka al Sadkowa, strumień w pow. sieradzkim, płynie z pod Szadku, przez Prusinowice, Rzeczycę, Skęczno i poza wsią Bale wice uchodzi z praw. brzegu do Brodni, wpadającej do Warty. Niekiedy znowu Brednia uchodzi za dopływ Szadkówki. Szadkowska Nowa Wieś, ob. Nowa Wieś 39. . Szadkowska Wrząca, ob. Wrząca. Szadluńce 1. wś, pow. trocki, w 3 okr. pol, gm. Wysoki Dwór, okr. wiejski Wierzchniorzecze, 12 dusz rewiz. 2. Sz. , wś, tamże, okr. wiejski Jasudańce, 16 dusz rewiz. Szadlowice, al Szawłowice, pow. turecki, ob. Sadłowice. Szadlowice al Sadłowice, dawniej Szawłwice, Smlowycj w r, 1282, wś kośc, probostwo, dwór i os. , pow, inowrocławski, o 7 klm. na płn. wsch. od Inowrocławia poczta i st. dr. żel na pół drogi od Gniewkowa, przy dr. żel pozn. toruńskiej; par. i szkoła w miejscu. Konrad mazowiecki przywilejem z r. 1228, nadał braciom dobrzyńskim Dobrzyń z kawałem ziemi na prawem Powiślu, część Dąbia wprost Dobrzynia i Siedlce Sedlce, Sedlec przed Inowrocławiem Dogiel, Cod. dipl. , IV, 5. ; nadanie to zatwierdził papież Grzegorz IX Theiner, Mon. , I, 17. Zastanawia nas w zestawieniu tych osad dziesięoiomilowy Szadki Szadkowice Szadkowizna Szadkowska Szadkowska Wrząca Szadluńce Szadlowice Szadółki Szadowiszki odskok od Dobrzynia popod Inowrocław, póznieJQze atoli dyplomaty zbliżają nas znów do Inowrocławia. Po złączeniu się z Krzyżakami oddali im Dobrzyńscy posiadłości swoje. W r. 1234 na mocy ugody Konrada mazowieckiego z Krzyżakami zostały przy nich Siedlce, Orłów i Rojewo Perlbacb, Pr, Reg. , n, 140; r. 1237 poświadcza biskup kujawski Michał, że Krzyżacy zamiast dziesięciny z Siedlec płacić będą 3 grzywny rocznego czynszu kościołowi w Wyszogrodzie kujawskim Perlbach, Pom. Urk. , 52 i Kod. Dyp. Pol. , II, 13. W tych Siedlcach krzyżackich widzą wydawcy kodeksów dzisiejsze Szadłowice inowrocławskie, których nazwa od r. 1282 brzmiała Szawłowice. Domysł więc nie ma podstawy. Leżały Sz. wówczas w kasztelanii inowrocławskiej; dziedzicem był kaszt, wiski, Mikołaj, który je oddał Alberowi, bisk. włocławskiemu wzamian za Powsin w ziemi czerskiej Kod. Dyp. Pol, II, 103 i Damalewicz; w r. 1583 było w Sz. 14 łan. km. , 2 sołtysie, 2 komor. , zagrodnik i rzemieślnik; w skład parafii wchodziły nieistniejące już Wiotesy al, Wioteszki. Biskiipi kujawscy posiadali Sz. aż do upadku Polski; zabrane przez rząd pruski, wcielone były do amtu Gniewkowo, potem do domeny inowrocławskiej. Kościół p. w. św. Bartłomieja istniał już przed 1597 r. ; nowy kościół z drzewa wystawili w 1763 r. Antoni Ostrowski, bisk, włocławski i Jan Borucki, pleban miejscowy. Par. dek. gniewkowski liczącą 1000 dusz składają Edwinowo, Latkowo, Racławice, Skalmirowice, Słońsko, Szawłowice i Więckowice, Przy kościele od r. 1797 bractwo Opatrzności Boskiej. Wś z probostwem 3 dm. , 56 mk. , tworzy okrąg mający 32 dm. , 371 mk. 348 kat. , 23 prot. i 556 ha 447 roli, 80 łąk. Dwór z folw. biskupiego ma 6 dm. , 113 mk. 97 kat, 16 prot. i 260 ha obszaru 238 roli, 7 łąk; tucz bydła. Osada Szadłowicka 4 dm, , 60 mk. wchodzi w skład okr. dwor. Wierzchosławice. E. Cal. Szadółki 1. niem. Schuaddelkau wś szpitalna, pow. gdański górny, 1 milę na płd. zach, od Gdańska, wzn. 333 st. npm. , par. kat. kośc. św. Józefa w Gdańsku; ma szkołę ew. , 9 gburskich posiadeł i 3 zagr. , razem 330 ha 280 roli or. , 23 łąk; 1885 r. 32 dm, , 88 dym. , 430 mk. , 215 kat. i tyleż ew. Należy do połączonych szpitalów św. Ducha i św, Elżbiety w Gdańsku. 2. Sz. , niem. Schadolhe wyb. do Brentowa, pow, gdański górny. W najnowszym spisie nie wymienione, W pierwszej połowie XVIII w. nabyli cystersi w Oliwie Sz. od Lerohenfelda. Kś. Fr. Szadon, ob. Szaduń. Szadów Pańskie kol, młyn i Sz, Księży, kol. nad strum. b. n. W XVI w. Schadowo duplex Schadowo noblium i Sch. Kszyaze, pow. turecki, gm. Pęcherzew, par. Turek odl, 3 w, . Sz. Pański, kol, ma 23 dm, , 226 mk, ; młyn 1 dm. , 5 mk, ; Sz, Księży 26 dra. , 174 mk. W 1827 r. Sz. Pański 14 dm. , 123 mk, ; Sz. Księży 23 dm, , 159 mk. Wś Sz. Pański miał w 1866 r. mr. 323; wś Bobrowizna os. 39, mr. 409; wś Góra Wilohelmowska os. 30, mr. 293, Władysław ks. polski poświadcza r. 1232, iż kościół w Dobrowie z przynależącemi do niego wsiami w tej liczbie i Szado. wo ze Świątnikami, rybakami, driesięoinami, nadany pierwotnie zakonowi cystersów przez Bogumiła arcyb. gnieźn, , ustąpiony następnie przez zakon Krystyanowi, bisk. pruskiemn a przez tegoż znowu nadany został kościoło wi w Sulejowie Kod. Wielkop. , Nr, 136, W 1288 r. Dobrowo ze wsiami należącemi doń zostaje w posiadaniu cystersów z Byszewa, Kod, Wielkp. , Nr. 618. W 1390 r. opat byszewski Bertold zamienił z arcyb, gnieźn. kościół w Dobrowie i jego dziesięciny na dzie sięciny arcybiskupie z wsi kasztelanii nakielskiej Kod. Wielkp. , Nr, 655, 656. Po nieważ pewien miles Slavanta wystąpił z prawami do patronatu w Dobrowie i wi docznie miał do tego podstawę, przeto arcy biskup w r. 1399 ustępuje mu dziesięcin z Dobrowa i całej parafii, a wzamian za to klasztor byszewski ustępuje arcyb, wś Pieczewo ib, , Nr. 805. Ponieważ część Sz. zostawało w rę ku osób prywatnych, przeto w r. 1360 arcyb. Jarosław nabywa od Betki, żony Jarogniewa z Sarnowa, część jej w Sz. za 60 grzyw. ib, . Nr. 1420. Na początku XVI w, we wsi Sz. Księże łany sołtysie dają dziesięcinę pleb. w Turku, kmiece kolędę po groszu Łany folw. w Sz. szlacheckim dają pleb. w Turku, dziesięciny, kmiece zaś tylko kolędę Ła ski, L, B. , I, 263. Dziesięciny z obu wsi i czynsze z Sz, Księżego pobierali arcyb, gnie źnieńscy. W r. 1553 Schodów Nicoli i Sch. Arohiepisoopi należą do par, Psary. Pierwsza część ma 2 łany, 2 ogr, , druga część 8 1 2 łan. Wielkop. , II, 224. Br, Oh. Szsadów al. Szadowo 1, żmujdzkie Szaduwop, miasto nadetatowe nad rzką Niewduwą, w pobliżu jez. Ryle, na pograniczu pow, szawolskiego i poniewieskiego, gm. Szawlany, pod 53 36 płn. szer. a 40 59 wsoh, dłg, , o 34 1 2 w, na płd. wschód od Szawel, 34 w. na zach. od Poniewieża a 170 3 4 od Kowna, przy linii dr, żel. lipaworomenskiej, na przestrzeni Kałkuny Radziwiliszki, wzn. 702 st. npm. Rzka Niewduwa należąca do systematu rz. Mussy przepływa mto z płd. na płn. i dzieli je na dwie nierówne połowy, z których mniejsza leżąca na praw, brzegu, należy do pow, poniewieskiego, większa zaś, na lew, brzegu do pow. szawelskiego. Miasto otaczają dobrą prywat. Szadów Czerwony Dwór, Szadowo Szadowiszki Szadówka Bowki, Porwartycze, Pujpie, Żylany, folw, Morgowiany i wieś skarbowa Prznostowiany. W1880 r. było w mieście 440 dm. 3 mur. , 3788 mk. , w taj liczbie 264 praw. , 1036 kat. , 19 rozkol, 78 protest. i 2886 żydów 63. W 1859 r. było 284 dm. , 2130 mk. , a w 1870 r. 2020 mk. Znajduje się tu cerkiew praw. mur. , kościół kat. mur. , synagoga mur. , dom modlitwy żyd. , 48 sklepów 9 Mur. szkoła począt. , dom przytułku dla 12 biednych, miejsce pobytu komisarza 4 okręgu pdic. stanowego st. poczt, tel i dr. żel Mieszkańcy chweśeianie zajmmją się roblctwem, żydzi zaś rzemiosłami i handlem, W 1880 r. było 140 rzemieślników. Handel przeważnie drobiazgowy, kilku tylko kupców najmuje się okupowaniem zboża, lnu i siamiania na wywóz do portu lipawskiego. Targi odbywają się co czwartek, Jarmarki mi 6 razy do roku Koloiół kat, p. w. Św. Krzyża muru wzniesiony w 1542 r przez ststę żmujdzkiego Wołłowicza. Parafia kat, dek. szadowskiego, ma 8098 wiernych. Filia w Szsczodrobocie. Kaplice w Ałksnupiaoh, Wismontach i Pojeziorach. W 1639 r. Mikołaj Łopaciński ufundował przy kościele altaryę i uposażył ją nadaniem wsi Kionzery. Dek. szadowski, dyec. żmujdzkiej składa się z 10 parafii Sz. , Szawlany, Radziwiliszki, Ligtimy, Smilgie, Rozalin, Pokroj, Kławany, Puszołaty, Johaniszkiele, z tych cztery pierwsze w pow. snawelskim a 6 innych w poniewieskim; 6 filii; 51, 264 wiernych. Parafia prawosŁ ma 266 wiernych, 2 cerkwie. Okr. polic. szadowski obejmuje 5 miasteczek, 197 wsi, 82 zaśc. i liczy 11, 810 mk. Si Sz. dr. żel. lipawskoromeńskiej na odnodze KałkunyRadziwilisz ki, między st. Łabą o 8 w. a Radziwiliszkami o 17 w. , odległą jest o 169 w. od Kałkun a 194 w. od Lipawy. Niewiadomy jest rok założenia miasta, które było niegdyś naczelnem bardzo obszernego ststwa i szczyciło się swobodami municypalnemi. Jan Kazimierz d. 25 czerwca 1654 r. nadał miastu przywilej na prawonnagdeburskie. Michał Wiszniowiecki przywilej ten zatwierdził w 1672 r. , pozwolił wystawić ratusz i przybrać w pieczęci herb, przedstawiający orła białego z koroną w polu błękitnem, mającego na piersiach tarczę koloru czerwonego z trzema liliami. Jan Sobieski w 1679 r. zastrzegł, żeby ststowie szadowscy zachowywali miasto przy jego prawach, pod karą 10, 000 kóp groszy litew. August II przywilejem d. 5 maja 1699 r. w Warszawie podpisanym, potwierdził swobody od poprzedników nadane i wyłączył miasto od wszelkiego spólnictwa ze ststwem, zalecając aby podatki wnoszone były nie do dworu, lecz wprost do poborców dochodu publicznego. W 1766 r. ststwo szadowskie posiadał Jerzy Dettlof hr. Fleming, wojewoda pomorski, z opłatą kwarty 27, 213 złp 8 gr. amp; hyberny 14, 808 złp. , razem 42, 041 złp. 8 gr. Na sejmie z 1773 75 r. stany Rzpltej chcąc zaradzić niedostatkowi skarbu koron nego, dla zapłacenia zaległego żołdu pułkowi gwardyi konnej koronnej w ilości 714, 470 złp. , upoważniły dowódcę tego pułku ks. Ka zimierza Poniatowskiego, do zapłacenia tego długu, a wzamian oddały mu ststwo szadowskie na dziedzictwo, pod warunkami w pra wie opisanemi. Ks. Poniatowski zrobił układ z mieszczanami szadowskimi w 1779 r. na zwany przywilejem, który Stanisław August d. 19 marca 1792 r. w Warszawie zatwier dził. Podług układu tego mieszczanie zostali obowiązani opłacać księciu pewny czynsz, apelacye zaś od dekretów magistratu szły do dworu. Ks. Stanisław Poniatowski sprzedał w 1798 r. ststwo szadowskie obywatelowi Roppowi. 2. Sz. al. CzerwonIy Dwór, dwór i dobra, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 38 i 39 w. od Poniewieża. J. Krz. Szadowiszki, dwór, pow. rossieński, gm. Kielmy, par. Lale, o 24 w. od Rosaień; w 1863 r. własność Grużewskich. Szadówka, dziś Sadówka ob. , wś w powiecie brzezińskim. Według reg. pob. pow. brzezińskiego z r. 1576, wś Sz. , w par. Kozieł, miała w części Piotra Meczińskiego 1 1 2 łanu, 1 karczmę, osad. 3. W części Szadowskich 2 łany, 1 zag, , 1 karczmę, , 2 osad. Pawiński, Wielkop. , II, 91. Szadowo al. Trynowo, niem. Sichadau, dobra ryc, w Pomezanii, nad Liwną, pow. kwidzyński, st. p. Rakowice o 6, 2 klm. , st. kol. Prabuty, o 10 klm. odl. , par. kat. Kwidzyn, o 10 klm. , 318 ha 187 roli or. , 13 łąk, 52 lasu; 1885 r. 5 dm. , 11 dym. , 64 mk. , 21 kat. . 43 ew. ; cegielnia, hodowla tryków. 2. Sz. , młyn, tamże, 34 ha 18 roli or. , 1 łąk, 4 lasu; 2 dm. , 2 dym. , 14 mk. , 2 kat. , 12 ew. R. 1327 nadaje bisk. pomezański Rudolf wsi Trynowu przywilej na 26 włók z prawem chełno. Sołtys dostaje 2 1 3 wł wolnych, sołectwo, trzecią część kar sąd. i prawo wystawienia karczmy, za co ma rocznie płacić pół grzywny; od reszty włók mają dawać na św. Marcin po 16 skojców ob. Gramer Gesch. d. Bist. Pomesanien, str. 74. R. 1540 nadaje ks. pruski Albrecht wś Sz. z 2 1 2 wł wraz z młynem i karczmą nowemu bisk. luterańskiemu Pawłowi Separatusowi i jego potomkom na prawie magd. tamże, str. 237. 3. Sz. , ob. Czadowo Czadów, Cudów, Sadow, SanthoIw Zade, Zadow, wś, pow, wałecki, st, p, Frydland Marchijski, par. kat. Marcinków; 339 ha 195 roli or. , 16 łąk, 90 lasu; 1885 r. 11 dm. , 13 dym. , 89 mk ew. ; posiada kościół ew. 1840 r. z drzewa zbudowany, Sz. . zachodzi już w podrobionym Szadrowo dokum. z r. 1251, na mocy którego dzielili się zabranym krajem margrabiowie brandeburscy i zakon. Nadto zachodzi w dokum. z r. 1313 i 1349 ob. Pow. wałecki, p. Calliera, str. 12. 4. Sz. , dobra, tamże, st. p. Marchijski Frydland, o 6 klm. odl. , par. kat. Tuczno; 621 ha 321 roli or. , 24 ląk, 61 lasu; 1885 r. 4 dm. , 6 dym. , 40 mk. ew. Kś. Fr. Szadrowo, ob. Szkaradowo. Szadryńsk, miasto pow. gub. permskiej, w równinie lew. brzegu rz. Iseti, o 578 w. na płd. wschód od Permu odległe, miał 1870 r. 1068 dm. 36 mur. , 7194 mk. W 1871 r. spłonęła prawie połowa miasta, wkrótce jednak odbudowało się i znacznie rozszerzyło, tak że w 1879 r. było już 5 cerkwi prawosł. mur. , cerkiew jedynowier. drewn. , 2181 dm. 86 mur. , 363 sklepów 133 mur. , szkoła pow. męzka od 1789 r. , dwie szkoły począt. dla chłopców i jedna dla dziewcząt, dom przytułku dla 30 starców, szpital, apteka, bank miejski, st. poczt. Do miasta należy 4848 dz. ziemi i022 lasów, 7 dm. , 169 sklepów; dochód miejski w 1880 r. wynosił 35, 626 rs. Sz. należy do miast handlowoprzemysłowych, i dlatego mieszkańcy zajmują się przeważnie rzemiosłami, pracą fabryczną i handlem. Z rzemiosł najbardziej rozwinięte czapniotwo i kuśnierstwo. Przemysł fabryczny w 1880 r. reprezentowany był przez 35 zakładów, zatrudniających 525 robotników i produkujących za 852, 058 rs. Przedmiot handlu stanowi zboże, łój, masło, bydło rogate, szczecina, skóry niewyprawne i in. Targi odbywają się trzy razy tygodniowo, jarmarki zaś 25 stycznia, 24 czerwca i 1 listopada. Sz. , jako słoboda założony został w 1662 r. przez osadczego Juszkę Sołowia, . Pod koniec XVII w. mieszkańcy obwarowali się dla obrony przed napadami Tatarów. W 1712 r. słobodą otrzymała prawo miejskie i nazwę Małoarchangielsk al. Archangielski Szadryński gródek, która jednak nie utrzymała się. Zniszczone przez pożar w 1733 r. , po odbudowaniu przyłączone zostało w 1737 r. do gub. sybirskiej, od 1744 r. do orenburskiej, od 1781 mto pow. prowincyi ekaterynburskiej namiestnictwa permskiego, zostało w 1796 r. mtem pow. gub. permskiej. Szadryński powiat leży w płd. wsch. części gubernii, na wschodniej stronie gór Uralskich i podług Strjelbickiego obejmuje 327, 52 mil al. 158471 w, kw. , w tej liczbie 13, 36 mil al. 646, 5 w. kw. zajmują wielkie jeziora. Powierzchnia powiatu rz. Isetą podzielona jest na dwie części, z których leżąca po prawym brzegu jest równa, bezleśna, ma glebę czarnoziemną i pokryta jest mnóstwem jezior; w części zaś leżącej po lewym brzegu spotykają się wielkie lasy sosnowe, gleba jest czarnoziemno gliniasta, jezior bardzo mało. Pod lasami znajduje się 22 ogólnej przestrzeni. Powiat należy do dorzecza rz. Toboła, prze pływającej poza jego granicami, za pośre dnictwem Iseti, z dopływów których ważniej sze Tecza, Baruiewka i Mias. Znajduje się w pow. 309 jezior 47 rybnych, ześrodkowanych przeważnie w części płd. zachodniej. Najważniejsze z nich Majan 133, 2 w. kw. , Ujełga 82, 5, Adykul 66, 4 i in. W 1870 r. było w powiecie bez miast 249, 066 mk. 85 kat. , 11, 690 rozkol, 33 prot. , 28 żyd. i 26, 136 mahom. Baszkirów, zamieszkujących oprócz miast Sz. i Dałmatowa 420 osad z 51, 859 dym. W 1880 r. było w powiecie 73 cerkwie prawosł. 62 mur. , 8 cerkwi drewn. jedynow. i 42 meczety l mur. . Mieszkańcy zajmują się przeważnie rolnictwem. Hodowla bydła rozwinięta w 1880 r. 164, 200 sztuk koni, 131, 200 bydła rogat. , 313, 900 owiec i 34, 000 świń. Oprócz tego trudnią się rybołówstwem, głównie na miejscowe potrzeby, oraz przemy słem domowym na wielu wsiach. Przemysł fabryczny prawie nie istnieje, ograniczał się bowiem w 1880 r. na 2 gorzelniach z produk. 269, 000 wiader okowity i papierni z produk. 12, 000 rs. Nadto było w powiecie w t. r. 523 drobnych zakładów przemysłowych, za trudniających 1000 ludzi i produkujących za 770, 828 rs. J. Krz. Szadubaly, zaśc, pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarb. Jewie o 4 w, , 8 dusz rewiz. osadn. w. ruskich. Szadujki 1. wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol, o 50 w. od Nowoaleksandrowska. 2. Sz. , wś rząd. , pow. wiłkomierski, par. Uszpole. Śzadąjkiszki 1. zaśc, pow. nowoaleksandryjski, w 4 okr. pol. , o 48 w. od Nowoaleksandrowska. 2. Sz. , zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 18 w. od Nowoaleksandrowska. Szaduń, Szadon, Saduń, niem. Sehadon, wyb. w pow. chełmińskim. Ob. Rafa, Szadurki, wś pod Nałęczowem, ob. Sadurki, Szadurszczyzna, pow. wołkowyski, w 1 okr. pol. , gm. Podoroś. Szadwałd 1641, niem. Sahadwalde, wś w Pomezanii, na nizinach malborskich, nad lew. brz. Nogatu, pow. malborski, st, p. Malbork, 1 milę odl. , par, kat. Leźwice. Posiada kościół ew. i szkolę ew. , 855 ha 543 roli, 59 łąk, 16 lasu; 1885 r. 45 dm. , 85 dym. , 403 mk, 118 kat. , 277 ew. , 8 sekciarzy. Wś ta posiada przywilej z r. 1352, wystawiony przez. w, mistrza Winricha v. Kniprode; za czasów krzyżackich płaciła 2 1 4 grzyw. , tłokę przez 6 dni. Przywilej lokacyjny wspomina tu o probostwie kat. pierwszy pastor ew. zaś Szad Szadwidzie Szaflary nastał około r. 1590 Gesch. d. Kr. Marienbürg v. Eckerdt, str. 28, 52 i 99. Istniał tu kościół kat. afiliowany do Leźwio. Wizyt Potockiego z r. 1706 opiewa, że był p. w. św. Katarzyny, której obraz mieścił się w jedynym ołtarzu, miał osobne przybory i paramerita. Do prob. należały 2 włóki za które płacono 200 fl. dzierżawy. Mesznego pobierał z Szadwałdu, obejmującego 36 włók, 36 kor. żyta i tyleż owsa; Blumsztein dawał od 15 1 2 wł 15 1 2 kor. żyta owsa, Halbstat od 19 wł. 19 kor. jęczm. Plebania w lichym była stanie, podczas kiedy szkoła na nowo pobudowamą została ob. str, 897. ProPro boszczem tytularnym bywał tu później jeden z kanoników chełmińskich ob. Urk. d. Bist. Culm von Woclky, str. 1123. Kś. Fr. Szaiwidzie, zaśc. , pow. telszowski, w 2 okr. pol. , o 64 w. od Telsz. Szadwigie, wś, pow. rossieński, gm. Kielmy, o 35 w. od Rossień. Sadychorek, pow, kaliski, ob. Sadyhierz. Szadyklerz, ob. Sadykierz. Szadziewszczyzna, os. szlach. nad rz. Stawińcą, pow. dzisieński, o 23 w. od Dzisny, 3 dm. , 19 mk, kat. Szadzińce al Szadyńce; wś, pow. augustowski, gm. Balia Wielka, par. Teolin, odl. od Augustowa 58 w. ; leży na wschód od wsi Wołowiczowce, ma 22 dm. , 137 mk. W 1827 r. 10 dm. , 63 mk Szadilszki, os. , pow. wyłkowyski, par. Urdomin. Niepodana w nowszych spisach nrzęd. W 1827 r. 1 dm. , 7 mk Szadziuńce, dwa zaśc, pow. trocki, par. Wysoki Dwór; w 1850 r. jeden z nich własność Rudkowskiego miał 10 dz. , drugi zaś Giedrojcia 20 dz. Szadzluny 1 wś, pow. sejneński, gm. Krasnowo, par. Łoździeje, odl. od Sejn 17 w. ; ma 13 dm. , 139 mk W 1827 10 dm. , 77 mk 2. Sz. , wś, pow sejneński, gm. i par. Wiejsieje, odl od Sejn 31 w. ; ma 39 dm, , 293 mk. W 1827 r. 30 dm. , 138 mk. , par. Sereje. Szadziuny 1 wś, pow. oszmiański, w 8 okr. pol, gm. Dziewieniszki o 6 w. , okr. wiejski Girdziuny, o 33 w. od Oszmiany, ma 6 dm. , 41 mk. kat 5 żyd. w 1866 r. 19 dusz rewiz. ; należała do dóbr Żemłosław, Umiastowskich. 2. wś, pow. święciański, w 1 okr pol, gm. Kiemieliszki o 1 w, okr. wiejski Polany, o 35 w od Święcian, ma 5 dm. , 46 mk. kat. , 9 żyd w 1865 r. 20 dusz rewiz. ; należała do dóbr Swirany, Gielingów. Siafarczyska, wś, pow. ostrołęcki, gm. Nasiadki, par. Ostrołęka, 676 mr W 1827 r. 14 dm. 101 mk Szafarka, . zaść. szlach. nad rz. Wilią, pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 46 w. od Wilna, 1 dm; , 9 mk kat. Szafarnia 1. wś i fol, pow. rypiński, gm i par Płonne, odl o 19 w. od Rypina, ma 9 dm, 122 mk. , 703 mr. w tem 20 mr. włośc. Ob. Płonko. 1827 r. 6 dm. , 73, mk. Sz. i Płonko należały około r. 1825 do Juliana Dziewanowskiego. W jego domu spędzał wakacye w latach 1824 i 1825 Fryderyk Cho pin, kolega szkolny młodego Dziewanowskie go. 2, Sz. , wś, pow. ostrołęcki, gm. Dylewopar. Kadzidło. W 1827 r. było 21 dm. , 130 mk. Br. Ch. Szafarnia 1. zaśc. szl nad rzką Czpą, pow. święciański, w 2 okr. pol, o 8 w. od Święcian, 1 dm, , 7 mk. katol 2. Sz. , zaśc, tamże, o 80 w, od Święcian, ma 2 dm. , 9 mk. katol 3. Sz. , zaśc. szlach, nad jez. Rona, pow święciański, w 2 okr. pol, o 45 w. od Święcian, 1 dm. , 7 mk katol 4. Sz. , zaśc szl nad Wilią, pow. wileński, w 1 okr. pol, o 19 w. od Wilna, 1 dm. , 7 mk. katol. 5. Sz. , zaśc, pow. kowieński, w 4 okr. pol, o 26 w, od Kowna. 6. Sz. , zaśc, pow. borysowski, wśród puszcz, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Krasnołuki. A. Jel. Szafarnia, jezioro pod wsią t. n. , pow. brodnicki Szafarnia, niem. Schaffania, wś nad jez. t. n. , pow. brodnicki, st. p. Kurzętnik, paraf. kat. Pokrzydowo; 339 ha 251 roli orn. , 6 łąk; 1885 r. 97 dm. , 125 dym, 530 mk. , 297 kat. , 233 ew Szkoła 3klas. bezwyznaniowa 1887 r. 171 dz. , 2 naucz. i wiatrak. Kś. Fr. Szafarów al Szafarowo. zaśc, pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. Łuczaj, okr. wiejski i dobra hr Mostowskich w 1865 r. Stary Dwór, o 7 w. od gminy a 77 w. od Wilejki, ma 1 dm. , 16 mk. katol Szafary, białoruskie Szapary, wś u źródeł rz. Plisy, pow. nowogródzki, w 1 okr. pol i gm. Wsielub, ma 3 osady; miejscowość fali sta, grunta urodzajne. A. Jel, Szafirowo, wś i folw. , pow. miński, przy linii dr żel lipaworomeńskiej, o 2 w. od st. Michanowicze, w 1 okr. pol mińskim, gm. Samochwałowicze, par. katol Koreliszczowicze, o 18 w od Mińska. Wś ma 6 osad; grunta szozerkowogliniaste, miejscowość falista. Szaflary, w XIII w. Schefflary, wś. pow nowotarski, po obu brzegach Białego Dunajca, wzn. 646 mt. npm, zajmuje górską dolinę otoczoną na zachód działem sięgającym 738 mt. , na wschód zaś 670 mt. wzn. Na płn. dotyka torfowisk zwanych Borem na czerwonem. Od granicy węgierskiej oddzieloną obszarem wsi Grońków. We wsi na praw. brzegu Dunajca stoi kościół murowany, wybudowany około 1823 r. i szkoła ludowa, na lew. brzegu folw. zwany Podmajerzem. Obszar gm. ma 230 dm. , obszar więk. pos. Adama Uznańskiego 11 dm. , razem 241. Ludność Szajc Szaicnowo Sząjb szczepu góralskiego Podhalan wynosi 973 osób 541 męż. , 532 kob. 939 rzym. kat. i 34 izrael. Na obszarze więk. pos. są 2 karcz my, tartak, młyn, browar i cegielnia. Obszar ten obejmuje 162 mr. 54 mr. roli, 90 mr. la su. Pos. mn. wynosi 1661 tur, roli, 172 mr. łąk, 298 mr. past. i 22 mr. lasu. Gleba zimna, nieurodzajna, klimat niesprzyja uprawie zbo ża; mieszkańcy sieją tylko owies i kartofle. Głównem źródłem utrzymania jest chów owiec, zarobek w lasach i przy fabrykach w Zakopanem. Początek wsi sięga XIII w. , kiedy opat cystersów w Ludźmierzu zbudo wał tu około 1245 r. zameczek dla ochrony klasztom i Nowego Targu. Dzieje tej wsi po dano już przy dziejach Nowego Targu ob. Sł Geogr. VII, 308. W r. 1581 Pawiński, Małopolska, 146 nie było kościoła i Sz. nale żały do paraf. w Ludzimierzu. Jan Pieniążek dzierżawca płaci tu od 3 łan. km. , 5 zagr. bez roli, 7 komorn. bez bydła, 1 4 łanu roli i łan sołtysi. Kiedy wymurowano kościół, nie wiadomo; mylną jest trądycya zapisana w Szematyźmie duch. dyec. tarnowskiej z r. 1880 jakoby kościół mieli założyć Komorowscy i jakoby do 1519 był paraf. a potem filią Nowego Targu. ,, Post Lexikon Crusiusa z 1802 r. podaje iż Sz. należą do dóbr ka meralnych Nowy Targ i mają parafią. Śla dów zamku niema obecnie. Sz. graniczą na płn. z Nowym Targiem, na zach. z Zaskalem, na płd. z Bańską i Leśnicą a na wschód z Grońkowem. Mac. Szaflary, niem. Sckafflary według Kętrz. miejsoowośó w pow. kościerskim. W spisach najnowszych nie wymieniona. Ob. Sżuflarze, Szafranek, os. młyn. nad strum. t. n. , pow. wieluński, gm. i par. Rudniki, odl. od Wielunia 18 w. ; 1 dm. , 7 rak. Szafranki 1. wś niedaleko rzeki Szkwy, pow. kolneński, gm. Łyse, par. Lipniki, ma 2215 mr. obszaru Wchodziła w skład dóbr starostwa nowogródzkiego W 1827 r. było 58 dm. , 302 mk. , par. Kadzidło. 2. Sz. , wś nad rz. Biebrzą poniżej Goniądza, pow. su walski, gm. i par. Filipów, odl. od Suwałk 21 W. , ma 19 dm. , 149 mk. W 1827 r. było 7 dm. , 65 mk. Br. Ch. Szafranki 1. przedmieście mta Goniądza, pow. białostocki, w 3 okr. pol. , o 52 w. od Białegostoku. 2. Sz. , wś, pow. białostocki, w 3 okr. pol. , gm. Krypno, o 35 w. od Białegostoku. Szafranów, 1802 r. Szafranówek, wś, w pow. mieleckim, w piaszczystej równinie, po lew. brzegu pot. Brenia, 107 mt. npm, Częsć płn. zajmuje las sosnowy. Sz. ma 52 dm. , 249 mk. ; 236 rzym. kat. i 13 izrael. Parafia w Czerminie. Na płd. od wsi leży wólka Breń lub Brnik 4 dm. . Pos. więk. Andrzeja hr. Potockiego ma 21 mr. obszaru, 8 roli, 11 mr. łąk i karczme; pos. mn 276 mr. roli, 47 mr. łąk i ogr. i 83 mr. past. Gleba piaszczysta, wś podlega częstym wylewom Brenia. Wieś, czy też nazwa sama jest świeżego po chodzenia, w r. 1802 pod nazwą Szafranówak była częścią dóbr Łysaków. W spisach pobor, z XVI w. niema Sz. ale za to podane w par. Czermin nie istniejące obecnie Mylonin i Wioski Pawiń, Małop. , 255; być może iż jedna z tych nazw odnosi się do dzisiejszego Sz. Wś graniczy na wsch z Czerminem, na płn. z Łysakowem, na zach. z Wolą Otałęzką i Zlempniowem a na płd. z Breniem osuchowskim. Mac, Szafrawówka, część wsi Mironówki w pow. kaniowskim. Szafranówka, szczyt w Pieninach na dziale wodnym między pot. Leśnickim a Ruską Wodą. Wzn. 742 mt. Szafranowo, zaśc, nad Dźwiną, pow. dzisieński, w 3 okr. pol, o 56 w. od Dzisny, ma 1 dm. , 9 mk. 3 praw. , 6 katol. . Szagańskie, jezioro słone w Bessarabii, w pobliżu morza Cssarnego, ma do 30 w. obwodu. Rocznie dobywa się około 4, 000, 000 pudów soli, osadzającej się na powierzchni jeziora. Szagaten, ob. Peter Blausden. Szaggattpurwen, pow. szyłokarczemski, ob. MisztenGeorge. Szaiben, pow, stołupiański, ob. Mitzkaweitschen. Szaicnowo, niem. Herrmenau, wś i dobra, pow, mielicki, par. ew. i kat. Straburek, Wś ma 15 ha 11 roli, 10 dm. , 57 mk, 29 kat. ; dobra 214 ha 165 roli, 3 dm. , 52 mk. 17 katol. Nazwę Szaicnowo podaje Knie w swym Słowniku geogr. Szląska z 1845 ale sam wątpi o poprawności jej formy, Szainskie al. Szański jabłońskie i Sz. tar nawskie, dwa szczyty górskie na dziale wodnym Sanu i Stryja, w pow, turozańskim, na obszarze gm. Jabłonki wyżnej. Sz, jabłońskie wzn. 876 mt. a Sz, tarnowski 878 mt Potok Rostoka uprowadza wody ze stoków Sz tarnowskiego a pot. Młaki ze stoków Sz, jabłońskiego, oba uchodzą do Jabłonki dopł. Stryja, Potok Ryka ze stoków Sz, tarnowskiego uchodzi do Sanu, Sząjbaki okolica szlach. nad rz. Swisłoczą, pow. miński, o 3 w, na wschód od Miń ska; ma 7 osad. A. Jel. Sząjbówka 1, fol w Narajowie, pow. brzeżański. 2. Sz. , karczma w Buszkowicach, pow. przemyskim. Szajcie, wś, pow. władysławowski, gm, Dobrowola, par. Sapieżyszki, odl od Władysławowa 52 w. , ma 12 dm. , 352 mk, W 1827 r. wś rządowa, ma 18 dm, , 183 mk. Szaflary Sząjbó Szajczyce Szajczyce, wś, fol. i os. młyn. , pow. chełmski, ob. Czułczyce i Sajczyce. Szajdówka, os. , pow. radzyński, gm. Milanów, par. Włodawa, 1 dm. , 3 mk. , 3 mr. Sząjec, pow. ciechanowski, ob. Kluszewo Sz Sząjka, straż leśna, pow. kobryński, w 3 okr. pol, gm. Antopol, o 35 w. od Kobrynia. Szajki al Szejki, wś nad rzką Bordzynką, dopł. Isłoczy, pow. mińskie w 2 okr. pol. i gm. Raków, ma 5 osad; miejscowość falista, dość leśna, grunta szczerkowe. A. Jel. Szajksztaliszki, ob. Szaukszyaliszki. Sząjkuny al Michaliczewo, folw. i dobra, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Aleksandrowo, okr wiejski Podoloc, par. Kluszczany, o 23 w. od Święcian, ma 20 mk. katol, 6 żydów; kaplica katol. Własność Swolkienia. Szajno al Szejno, wś, pow. kowelski, na płn. zach. od Kowla. Podług reg. pobor, pow. włodzimierskiego z 1583 r. należała do dóbr Wyzwa kn. Andrzeja Kurbskiego, który płaci od 25 1 2 łanów, 2 bojarów Jabłonowski, Wołyń, 121. Wchodziła w skład ststwa kowelskiego ob. i 1V, 517. J. Krz. Szajno, futor nad rz. Mukszą dopł. Dniestru, pow. kamieniecki, par. Kamienico. Sząjnohy al, Szajnogi, część Chołojowa, i leśniczówka, pow. Kamionka Strumiłowa. Szajny, dobra, pow. poniewieski, w 3 okr. pol, o 48 w. od Poniewieża. . Sząiryszki, wś włośc, pow trocki, w 2 okr. pol, gm. Sumiliszki o 13 w. , okr. wiejski Mustyniany, dobra skarbowe Obieniany, 12 dusz rewiz. włości 3 b, ludzi wolnych. Sząjtarowszczyzna, wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol, gm. Głębokie o 7 w. , okr. wiejski Głębokie 2gie, 16 dusz rewiz. Sząjtupis, struga w pow trockim, pod wsią Dowcieliszki. Szaka L rzeczka w pow. rossieńskim, prawy dopływ rzki Aszwy lew. dopł. Wewirży, przybiera od lewego brzegu strumień Kieazczupis, od prawego zaś Kołupis. 2. Sz, strumień w pow. szawelskim, lewy dopływ rzki Szarkupie lew, dopł. Szerkszni Szakale, rzeczka w pow. telszewskim, lawy dopływ Bartawy, mchodzi pod Masiadami. Szakali, zaśc włośc, pow. święciański, w 2 okr. pol, o 10 w. od Święcian, 4 dm, 40 mk. kat. Szakaliszki, wś, pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Igłówka, odl od Maryampola 24 w ma 20 dm, , 266 mk. W 1827 r. 16 dm. , 152 mk 2. Sz. , os. , pow. sejneński, gm. Sereje, odl od Sejn 34 w. , ma 2 dm. , 7 mk, Szakaliszki 1 wś nad rzką Grejmianą, pow. Święciański, w 2 okr. pol, gm. Łabonary, okr. wiejski i dobra w 1865 r. gen. MaSłownik Geograficzny T. Xl Zeszyt 130. wrosa Kołtyniany, o 16 w. od Łabonar i ty leż od Swięcian, ma 5 dm. , 53 mk. katol. w 1865 r. 21 dusz rewiz. . 2. Sz. al SzahieliBzhi wś włośc nad Dzisną, pow. święciański, w 3 okr. pol, gm. i okr. wiejski Twerecz, o 5 w. od gminy a 38 1 2 w. od Świę cian, ma 4 dm. , 53 mk. katol w 1865 r. 16 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Dzisna. 3. Sz. , zaśc, pow. wileński, w 3 okr. pol, gm. i okr. wiejski Malaty o 9 w. , o 60 w. od Wilna, ma 1 dm. , 8 mk. katol. w 1865 r. 3 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Jęczmieniszki. 4. Sz. , wś włośc, pow. wileński, w 3 okr. pol, o 60 w. od Wilna, 8 dm. , 71 mk. katol 5. Sz. , zaśc szl, pow. wileński, w 3 okr. pol, o 51 w. od Wilna, 1 dm. , 6 mk. katol 6. Sz. , zaśc wł. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 58 w. od Wil na, 1 dm. , 11 mk. katol J. Krz. Szakała, rzeczka w pow. telszewskim, lewy dopływ rzki Skrobli lew. dopł. Okmiany. Szakarnie 1. wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol, o 60 w. od Poniewieża. 2. Sz. , dobra nad Muszą, pow. poniewieski, w 3 okr. pol, o 56 w. od Poniewieża, w 1859 r. 20 mk. , młyn; 499 dzies. Własność niegdyś Franciszka Białozora, podsędka nowogródzkiego, od 1725 r, Jana Kurcza, dziś z Kobylunami Róży Możejkowej. Szakarny, wś, pow. święciański, w 1 okr. pol, gm. Michajłowo, okr. wiejski SoryStru nojcie, o 9 w. od gminy, 21 dusz rewiz. ; należy do dóbr Sory, dawniej Marcinowskich i Sołtanów, następnie Goldnerowej. Szakarwa al Bojary, zaśc, pow. święciański, w 2 okr. pol, gm. Łyngmiany, okr. wiejski Antolkiena, o 8 w, od gminy, 11 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Maciciszki. Szakaryszki, wś włośc, pow. święciański, w 2 okr. pol, gm. i dobra skarbowe Daugieliszki, okr. wiejski Izabelin, o 6 w. od gminy a 29 1 2 w. od Święcian, ma 7 dm. , 36 mk. katol w 1865 r. 13 dusz rewiz. . Szakau al. Schakau, ob. Żakowo. Szaki 1. miasto nad rz. Sesarką Cesarką, w pow. władysławowskim, przy drodze bitej z Władysławowa do Jurborga, odl 24 w. na płn. zach. od Władysławowa a 21 na Wsch. płd. od Jurborga. Posiada kościół par. katol. drewniany, kościół par. ewang. , szkołę początkową 2klas. ogólną, magistrat, st. poczt. , 126 mr. ziemi, 144 dm. , 1608 mk. w tem 88 żydów, 6, 5 protest. , 5, 3 katol. W 1827 r. było 71 dm. , 1500 mk; 1862 r. 166 dm. 14 mur. , 3443 mk. 3038 żydów; około 1870 r. 144 dm. , 3506 mk Istotna ludność była niewątpliwie mniejszą, gdyż w wykazach urzędowych podawano wszystkich zapisanych do ksiąg, choć nieobe49 Szajczyce Szajdówka Szajki Szajksztaliszki Szajno Szajny Szaka Szakale Szakali Szakaliszki Szakała Szakarnie Szakarny Szakarwa Szakaryszki Szakau Szaki Szaki Szaki Szakisze Szak Szakimy cnych, tymczasowo Sz. należą do rzędu osad dostarczających wielkiego procentu nieobec nych. Z pomiędzy zapisanych do ksiąg sta łej ludności 61, 2 przebywa po za obrębem swej gminy, gdy w innych gminach zwykle liczba nieobecnych rzadko przechodzi 10. Dochód miasta w r. 1878 wynosił rs. 2609, rozchód 2278 rs. Sz. są starożytną żmujdzką osadą, w obrębie dawnej puszczy jurborskiej. W 1352 r. pustoszą ją Krzyżacy pod wodzą w. m. Winryka t. Kniprode. Po zajęciu Żmujdzi wznieśli tu Krzyżacy warownią drewnia ną. Znaczny obszar puszczy jurborskiej z lew. brzegu Niemna, na płd. od Giełgudyszek, otrzymali Czartoryscy w XVII w. . Część zachodnią Sudargi otrzymali Radzi wiłłowie, część wschodnią Błogosławień stwo Tyszkiewiczowie. Dla zwiększenia do chodów starają się ściągać ludność, zakłada ją miasteczka, urządzają parafie. Przed 1748 r. Czartoryscy budują w Sz. kościółek św. Krzyża, pierwotnie filialny do Giełgudyszek. W 1765 r. Michał Czartoryski, kanclerz lit. , pozwolił żydom osiedlać się w Sz. i utrzy mywać szynki; 1776 r. uzyskał u króla przy wilej na wyniesienie Sz. na stopień miasta, z prawem magdeburskiem. W 1801 r. utwo rzoną została oddzielna parafia a 1823 r. ko ściół został przebudowany. Dla dość licznej ludności litewskiej wyznania ewangielickiego wzniesiono tu kościół i urządzono parafią w 1842 r. Dobra Szaki al. Giełgudyszki składały się 1865 r. z fol. Szaki, Kranczajniszki, nomenklatur Gutkajnie i Dobiszki. Rozl. wykazana mr. 1131. Sz. par. rz. katol. , dek. władysławowski dawniej maryampolski, 1798 dusz. Par. ew. augsb. obejmuje 3713 dusz. Filia w Sudargach. 2. Sz. , fol, pow. władysławowski, gm. Giełgudyszki, paraf. Szaki, odl. od Władysławowa 24 w. , ma 133 mk. W 1827 r. 4 dm. , 64 mk. 3. Sz. , wś, pow. wyłkowyski, gm. Kopsodzie, par. Pojewoń, odl. od Wyłkowyszek 21 w. , ma 39 dm. , 311 mk W 1827 r. było 25 dm. , 237 mk W pobliżu wsi błotnista nizina, jakby dno dawniejszego jeziora, pomiędzy fol. Ko psodzie i wsiami Jegliniszki, Podworniszki, Kopsodzie. Br. GL Szaki, jezioro, w pow. nowoaleksandrowskim, między st. dr. żel. warsz. petersb. Turmont a jez. Dryświaty. Szaki 1. wś, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. Kukuciszki, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Mikoszów Galiniszki, o 7 w. od Kukuciszek a 56 w. od Święcian, ma 12 dm. , 96 mk. katol w 1865 r. 37 dusz rewiz. . 2. Sz. , zaśc. szlach, nad potokiem, pow. wileński, w 3 okr. pol, o 35 w. od Wilna, 1 dm. , 13 mk. katol. 3. Sz. , dobra, pow. kowieński, w 1 okr, pol. o 6 w, od Kowna. 4. Sz. wś, pow. rossieński, par. Kołtyniany. 5. Sz. , wś, pow. rossieński, gm. Taurogi, o 69 w. od Rossień. Szakiany, pow. rossieński, ob. Szawkiany. Szakielewszczyzna, dwór, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol, o 56 w. od Nowoaleksandrowska, Szakieliszki, ob. Szakaliszki 2. Szakima, zaśc. nad jez. Amersin, pow. wileński, w 3 okr. pol, gm. Giedrojcie, okr. wiejski i dobra hr. Tyszkiewiczów Gawejki; o 14 w. od gminy a 55 w. od Wilna, ma 1 dm. , 15 mk katol w 1865 r. 2 dusze rewiz, . Szakimy, zaśc. nad jez. Dublińskiem, pow. wileński, w 1 okr. pol, o 38 w, od Wilna, 1 dm. , 7 mk katol Szakinów, żmujdzkie Szakina, mko i dobra nad rzką Szakinówką, pow. szawelski, okr. pol Janiszki, gm. Krupie, o 36 i 37 w, od Szawel ma 13 dm. ,. 239 mk w 1859 r. 23 dm. , 275 mk. , kość. katol, kaplica, dom przytułku. Kościół katol paraf. p. wez. św. Michała Arch. , z muru wzniesiony w 1680 r. kosztem ssty żmujdzkiego Berga. Na cmentarzu kaplica św. Józefa z 1802 r. Parafia, dekanatu Janiszki, 2702 wiernych. Filia w Łotwelach al. Żoranach, z kościołem św. Józefa, z muru wzniesionym w 1768 r. przez Piotrowskiego. Mko stanowiło niegdyś sstwo niegrodowe szakinowskie, położone w ks, żmujdzkiem, pow. birżańskim. Według taryfy ks. żmujdzkiego z 1717 r. Sz. z Martyniszkami i Zagórami Nowemi stanowiło część dóbr królewskich, będących we władaniu Berga. Podług spisów podskarbińskich z 1766 r. sstwo obejmowało mko Sz. i wsi przyległe; posiadał je Bystram, opłacając kwarty 2213 złp. 29 gr. Na sejmie z 1773 75 r. stany Rzpltej nadały te dobra w posiadanie emfiteutyczne Janowi Bystramowi, majorowi gwardyi w. ks. lit. Na tymże samym sejmie z powodu licznych i długoletnich sporów o granico tego sstwa, Stany Rzpltej, dla ostatecznego ich oznaczenia, wyznaczzyły przez oddzielną uchwałę komisyą, z 13 urzędników składającą się. W 1801 r. cesarz Paweł I darował Sz. hr. Waleremu Lautrec, emigrantowi francuzkiemu, syn którego Alaksander sprzedał Szakinów i pozostał się tylko przy Martyniszkach ob. Martyniszki, t. VI, 138. Szakis, niewielkie jezioro, w pow. nowoaleksandrowskim, na wschód od mka Antolepty, w pobliżu jez. Ledis. Szakisze, wś włośc. ,pow. święciański, w 1 okr. pol, o 17 w. od Święcian, ma 14 dm. , 58 mk. katol Szakiszki 1. zaśc. nad stawem, pow. wileński, w 5 okr. pol, gm. Ilino, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Rymaszewskich Haraburdziszki, o 9 w. od gminy a 30 w. od Wilna, Szakiszki Szakima Szakieliszki Szakielewszczyzna Szakiany Szakucie od Dzisny, 6 dm. , 69 mk. katol w 1865 r. 30 dusz rewiz. , 2. Sz. al Szalcinie, wś włośc. , pow. oszmiański, w 3 okr. pol, gm. i dobra skarbowe Dziewieniszki o 2 w. , okr. wiejski Stołgany, o 33 w. od Oszmiany, ma 5 dm. , 66 mk. katol w 1865 r. 27 dusz rewiz. . 3. Sz. , wś, pow. oszmiański, w 4 okr, pol, gm. Wiszniów o 9 w. , okr. wiejski i dobra hr. Chreptowięzów Ancielowszczyzna, o 32 w, od Oszmiany, ma 4 dm. , 37 mk. 30 prawosł i 7 katol. 4. Sz. , ob. Szalcinie. Szalczmiry, wś, pow, kowieński, w 3 okr. pol, o 62 w. od Kowna. SzalduPils, wś w Kurlandyi, ob. Frauenburg. Szale 1. w XVI w, Szalye, kol nad strum. Pokrzywnicą, pow. kaliski, gm. Opatówek par. Chełmce, odl od Kalisza 7 w, , ma 32 dm. , 234 mk W 1827 r. 15 dm. , 118 mk. Na początku XVI w. dawano z każdego półłanka po 2 korce owsa i 2 kor. żyta plebanowi w Chełmcach Łaski, L. B. , II, 54. 2. Sz. , pustka, pow. sieradzki, gm. i par. Klonowa. Ob. Leliwa. W 1827 r. było 4 dm. , 32 mk. , par. Wojków. Szale 1. wś włośc, i dobra skarbowe nad jez. Święte, pow. trocki, w 1 okr, pol, gm. Sumiliszki o 8 w, , okr. wiejski Korejwiańce, o 25 w. od Trok, 10 dm. , 129 mk. katol. w 1865 r. 52 dusz rewiz. włośc, 4 b. ludzi wolnych, 1 jednodworzec i 2 żołn. dym. . 2. Sz, , okolica, pow. kowieński, w 1 okr. pol, o 37 w. od Kowna. Szaleniec, os. , pow. siedlecki, gm. i par. Żeliszew. Szaleniec, wyb. do Radomna, pow. lubawsy, 5 dm. , 26 mk. Szalenik, fol. należący do Lubyczy Kameralnej, w pow. Rawa Ruska. Szalewo, folw. , pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. Myto, okr. pol Wawiorka, o 30 w. od Lidy a 10 w, od Wasiliszek, ma 26 mk. katol. i 12 żydów; własność Szalewiczów. Szalgow; 1. węg. Salgo, wś w hr. szaryskiem, ma kościół katol filialny, 192 mk. 2. Sz. Uzowski, węg. UszSalgo, wś w hr. szaryskiem, ma kościół katol. filial. , 304 mk. Szalicze, wś i dobra, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol, gm. Kamieniec Litewski, o 27 w. od Brześcia. Szalijówka, wś nad rz. Berezianką, pow. skwirski, w 1 okr. pol, gm. Worobiówka, par. praw. Tereszki o 1 w. , odl o 9 w. od Skwiry, ma 523 mk. Podług Pochilewicza było tu w 1863 r. 712 mk prawosł. , 20 katol i 54 żydów włączoną została tu ludność Kononówki, wsi leżącej po drugiej stronie Berezianki. Poprzednio była tu cerkiew paraf. p. w. św. Trójcy, zniesiona po 1848 r. Sz, nama 4 dm. , 32 mk. 7 prawosł. , 25 katol. . 2Sz. , dwie wsi i fol. , pow. poniewieski, , w okr. pok. o 18 w. od Poniowieża. Szaknie, u Buszyńskiego Szankie, wś, pow. rossieński, gm. Kielmy, par. Lale, o 24 w. od Rossień. Szakole, wś, pow. telszewski, w 2 okr, pol, o 64 w. od Telsz. Szakołdany, wś włośc, pow. trocki, w 2 okr. pol, gm. Sumiliszki o 8 w. , okr. wiejski Windziule, dobra skarbowe Postrawie, 31 dusz rewiz. włośc. , 1 jednodworzec i 1 żołnierz dym. Szakowken ob. Żakówko. Szakubalis, zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr, pol, o 47 w. od Nowoalaksandrowska, Szakucie, osada pow. rossiański, gm. Mańkuny, o 16 w. od Rossień. Szakuliszki, zaśc. szl. , pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 25 w. od Wika, 1 dm. , 9 mk. katol Szakunowo, w dawnem wwdztwie połockiem, stanowiło sstwo niegrodowe szakunowskie, które podług spisów podskarbińskich z 1766 r. było w posiadaniu Mikołaja i Bar bary Łopacińskich, za opłatą 85 złp. 4 gr. kwarty a 19 złp. hyberny. Szakuny, wś, pow, prużański, w 3 okr. pol, gm. michajłowska, o 8 w. od Prużany. Szakupis, dwór, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 28 w. od Poniewieża, Szakury, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 55 w. od Nowoaleksandrowska Szakwicie, wś i dobra, pow. rossieński, gm. Botoki, par. Pogromoncie, o 52 w. od Rossień; w 1868 r. własność Urbanowiczów. Szalbienka, struga, w pow. rzeczyckim, bierze początek w błotach Ciotkowszczyzna, gm. Maładusza, płynie w kierunku wschodniopołudniowym 2 mile i ginie w bagnach w okolicy folwarku Rohozino, łączących się ko tliną rzeki Brahinki. A. Jel. Szalcia, rzeczka, w pow. trockim, prawy dopływ Niemna. Nad Sz. i Mareczem Merkys znajdują się najpiękniejsze łąki w powiecie. Porów. Szałtupka. Szalcin, wś, pow. oszmiański, w 1 okr. pol, gm. Holszany, okr. wiejski i dobra Karczewskich w 1865 r. Bieniuny, 16 dusz rewiz. Szalcinie 1. wś, pow. lidzki, w 1 okr. pol, gm. , okr. wiejski i dobra Tyszkiewiczów Żyrmuny o 2 w. , o 16 w. od Lidy, ma 3 dm. , 30 mk. w 1865 r. 13 dusz rewiz. . 2. Sz. , ob. Szalciny. Szalciny 1. wś nad jez. Narojsze, pow. dzisieński, w 3 okr. pol, gra. Druja o 6 w. , okr, wiejski i dobra Miłoszów Stajki, o 58 w. Szaknie Szalczmiry Szaldu Szale Szaleniec Szalenik Szalewo Szalgow Szalicze Szalijówka Szaknie Szakole Szakołdany Szakowken Szakubalis Szakuliszki Szakuny Szakupis Szakury Szakwicie Szalbienka Szalcia Szalcin Szalcinie Szalciny Szalkundzie Szallehnen Szaliniany Szalinis Szalipury Szaliszki Szalniszki Szalnie leżała do Straszyńskich, którzy tu oraz w Tchórzówce po3iadali w 1883 r. 3655 dzies. W XVIII w. pod nazwą Szabijówki należała do klucza antonowskiego dóbr ks. Wiszniowieckich. J. Krz. Szaliniany, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , o 25 w. od Nowoaleksandrowska. Szalinis 1, zaśc, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Święciany, o 9 w. od gminy, 5 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Szwinta. 2. Sz. , przysiołek, pow. wileński, w 6 okr. pol. , gm. Rudomino, okr. wiejski Niemeż, 1 dusza rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Szaterniki. Szalipury, wś rządowa nad rz. Antą, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 19 w. od Dzisny, 3 dm. , 25 mk. Szaliszki, os. , pow. maryampolski, gm. Antonowo, par. Pilwiszki, odl. od Maryampola 56 w. , 1 dm. , 9 mk. W 1827 r. 2 dm. , 32 mk. Szaliszki, wś, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Kronie, okr. wiejski Kowale, par. Użugość, o 35 w. od Trok, w 1865 r. 4 dusze rewiz. W spisie z 1866 r. podana jako okolica szlach. , mająca 4 dm. , 69 mk. 17 prawosł. , 28 katol. , 24 starowierców. W 1850 r. wś i folw. , własność Chomskiego i Pohoskiego, ma 112 dzies. rozl. Szaliwka, rzeczka, w pow. proskurowskim i starokonstantynowskim, prawy dopływ Medwedówki. Bierze początek poniżej wsi Krzywaczyniec, płynie z płd. wschodu na zachód, mija wś Łozową, potem zwraca się ku południowi, mija wś Kopaczówkę i pod Niemierzyńcami wpada do Medwedówki. Szalkiewicze al. Szalkowicze, wś nad bezim. dopł. Pohrebicy, pow. miński, w 3 okr. pol. kojdanowskim, gm. Rubieżewicze, przy gośc. z mka Słobódki do mka Rubieżewicz, ma 25 osad; miejscowość wzgórzysta, grunta szczer kowe. A. Jel. Szalkowszczyzna, wś, pow. wilejski, w 2 okr. pol, gm. i dobra ks. Druckich Lubeckich w 1865 r. Mańkowicze o 3 w. , okr. wiejski Soroczyn, o 60 w. od Wilejki, ma 4 dm. , 44 mk. 21 prawosł. i 23 katol; w 1865 r. 18 dusz rewiz. . Szalkundzie, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol, o 60 w. od Nowoaleksandrowska. Szallehnen, wś, pow. piłkałowski, st. pocz. Lasdehnen. Szallgirren 1. wś, pow. darkiejmski, st. poczt. Jodlauken. 2. Sz. , wś, pow. labiewski, st. poczt. Mehlawischken. Szalloge, wś i dobra, pow. nizinny, st. p. Neukirch. Szalnie, wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol, o 48 w. od Poniewieża. Szalniszki, wś włość. , pow. maryampolski, gm. Antonowo, par. Pilwiszki, odl. od Maryampola 20 w. , ma 9 dm. , 85 mk. Szalnojcie, zaśc, pow. wileński, w 4 okr. pol, gm. Bystrzyca, okr. wiejski i dobra skarbowe Bujwidy, 7 dusz rewiz. Szalona Baba, uroczysko we wsi Bielicze, w pow. kijowskim. Ma kształt długiego rowu, od niepamiętnych czasów zarosłego trawą i drzewami. Szalona Nissa, rzeczka na Szląsku, ob. Nissa 3. Szalone Biskupice, pow. odolanowski, ob. Biskupice 5 t. I, 239. Szalonka, wś, w pow. ostrzeszowskim Kępno, o 13 klm. na płd. wschód od Kępna i 4 1 2 klm. na zach. od Bolesławia, między bitym traktem do Byczyny Szląskiej i koleją żel pozn. kluczborską, nad jeziorkiem, przez które płynie Pomianka dopł. Prosny. Graniczy z Opatowem, Łęką i Siemianicami; par. Opatów, poczta i st. dr. żel w Łące opatowskiej Lenka; 36 dm. , 214 mk. katol i 143 ha 107 roli, 25 łąk. Szalonki al. Szalonka, wś i folw. , pow. nieszawski, gm. Osięciny, par. Byczyna, odl 18 w. od Nieszawy, ma 106 mk. W 1827 r. było 7 dm. , 82 mk, par. Krzywosądz. W 1888 r. fol Sz. rozl. mr. 647 gr. or. i ogr. mr. 536, łąk mr. 45, past. mr. 43, lasu mr. 6, nieuż. mr. 17; bud. mur. 17, z drzewa 3; płodozm. 5, 6 i 11pol, wiatrak. Wś Sz. os. 14, mr. 13. Według reg. pob. pow. brzeskiego z r. 1557 wś Szalionki, w par. Kościół, miała w części Tomisławskiego 3 łany, 1 zagr. ; Russinowskiego 2 łany, 2 zagr. Na fol Wiszecino 4 zagr. Pawiński, Wielk. , II, 13. Szalony Dól, dolina pod Borówcem i pod Stężycą, pow. kartuski. Kś. Fr. Szalony Wierch al Głupi Wierch, niem. Thoerichter Gern, szczyt w Tatrach Bielskich, na Podhalu Spiskim, na płd. wschód od Hawrania. Wzn. 2061 mt. Przełęcz. , zwana Szeroką Żdżarską Breites Feld, dzieli go od szczytu Starej na Widłach, leżącego między Szal Wierchem a Hawraniem Przełęcz ta wzn. 1450 mt. Na wschód od Szal. Wierchu, w odległości 600 mt. , wznoszą się szczyty Jatki Przednie i Tylne, stanowiące płn. ścianę doliny Koperszad bielskich. Z płn. stoku Szal Wierchu spływa potok Reglański, prawy dopł. Biały Spiskiej. Szalowa, wś, pow. gorlicki, nad pot. Szalówką dopł. Bieśnianki a z nią Biały Dunajcowej, przy kolei państwowej między stac. Wola Łużańska i Stróże. Wznies. 371 mt. przy kościele, opada w stronę płn. na 324 mt. Gęsto zabudowana wieś, ma kościół par. Szalloge Szallgirren Szaliniany Szaliwka Szalkiewicze Szalkowszczyzna Szalowa Szalony Szalone Szalona Szalnojcie Szałkówka Szalówka Szałaszek Szałaszy Szalówka Szaławiły Szałkowo drewniany i szkołę ludową, 197 dm. , 1077 mk, ; 1066 rz. kat. i 11 izrel. Pos. większa Salom. Nowakowej ma 2 karczmy i folw. , 546 mr. 441 mr. roli, 26 mr. łąk, 2 mr. 1584s. ogr. , 13 mr. past. , 412 mr. lasu, 7 mr. nieuż, . i pod budowlami pos. mn. wynosi 1130 mr. roli; 181 mr. łąk i ogr. , 256 mr. past. i 246 mr. lasu. Gleba urodzajna; lasy znajdują się na płd. , na wzgórzu stanowiącem dział wodny Kopy i Biały, sięgającem w Maślonej górze 747 mt. wys. Kto i kiedy założył parafią nie wiadomo; erekcya z r. 1288, przypisująca fun dacyę Fredrze, jest niezgrabnie podrobioną. Za Długosza była już parafia. W 1581 część wsi posiadał Mikołaj Jordan, część zaś Krzy sztof Szałowski Pawiński, Małop. , 113. Szałowscy byli aryanami i z powodu złożenia zwłok Serafina Szałówskiego w kościele nieodprawiało się mm jakiś nabożeństwo, jak się dowiadujemy o tem z wizytacyi biskupiej z r. 1595. Teraźniejszy kościół zbudowano r. 1750. Do par dyec. przemyskiej, dek. brzeskiego należy sąsiednia wieś Bieśnik Graniczy na płn. z Łużna, na wsch. z Wolą Łużańską, na zach. z Polną a na płd. z Bieśnikiem. Mac. Szalówka, potok, powstaje na obszarze Szalowa, w pow. gorlickim, a uchodzi na obszarze Łużny z praw. brzegu do Bieśnianki Bieśnika, dopł. Biały. Szalpircie, wś, pow. szawelski, gm. Szawkiany, o 20 w. od Szawel. Szalsninis, dobra, pow. . rossieński, gm. Kroże, o 39 w. od Rossień. Szaltinnen 1. wś, pow gołdapski, st. pocz. Gawniten. 2. Sz. , wś, pow. darkiejmski, st. pocz. Trempen, Szaltucie, wś, pow. szawelski, należy do dóbr Kurszany ob. . Szalupchen al Endrienen, os. , pow. wystrucki, ob. Endrienen. Szalutschen, Zalussen, dobra, pow. darkiejmski, st. poczt. Sodehnen. Szałabudziszki, wś, pow. kalwaryjski, gm. Janów, par. Ludwinów, odl od Kalwaryi 5 w. , ma 25 dm. , 190 mk. W 1827 r. było 17 dm. , 127 mk. Wchodziła w skład dóbr rządowych Kalwarya. Szołachowo, dobra, pow, newelski, w 2 okr. pol do spraw włość. , gm. Szałachowo, w 1863 r. 53 dusz rewiz. Gmina w tymże r. miała 609 dusz rewiz. Szałachwany, wś, pow. lepelski, attyn. Porzecza Kamieńskiego, własność niegdyś Antoniego Urbana Hrebnickiego, później Snarskich. A. K. Ł. Szaładonówka, wś, pow. klimowicki, gm. Chocimsk Chotimsk, ma 40 dm. , 340 mk. Szałajówka, wś, pow. bychowski, gm. Czehyrynka, ma 21 dm. , 100 mk Szałapin, csęść gm. Dobrostany, w pow. gródeckim. Szałaputy, przys. wsi Pogorzelisko, pow. Rawa Ruska. Szałas 1. os. młyn. nad rz. Bobrek, pow. będziński, gm. olkuskosiewierska, leży na płd, od Strzemieszyc, 1 dm. , 8 mk. , 38 mr. dwor. 2. Sz. al. Sałos, os. górn. , pow. kielecki, gm. Samsonów, par. Odrowąż. Biskupi krakowscy wznieśli tu w 1774 r. wielki piec, który istniał do 1824 r. Piec ten stanowił część zakładów samsonowskich. 3. Sz. , pow. jędrzejowski, gm. Mstyczów, par. Tarnawa. Szałasy, Sałasi Kętrz. al. Salasze, niem. Salassen, dobra, pow. grudziądzki, st. p. Łasin, par. kat. Święte o 1 8 mili, gm. Krzyw ki, 181, 49 mr. ; 1885 r. 2 dm. , 21 mk S. należały dawniej do dóbr Święte; osobno istnieją dopiero od połowy zeszłego wieku. Osadnicy siedzieli tu na prawie emfiteutycznem i czy nili tłokę w świętem. Według ostatniego kontraktu płacił każdy z nich 7 tal. czynszu, 1 gęś, 2 kury, 1 mędel jaj, przez jeden dzień wywoził nawóz w 4 konie, musiał zorać 400 kw. prętów ugoru, pomagać 2 dni w żniwa, zawieść 36 korcy żyta 4 mile daleko, osemkę drzewa zwieść z boru i dostawić potrzebne podwody przy budowlach, pomagać przy sianożęciu, 9 dni pracować sierpem albo kosą. R. 1828 zrzekł się dziedzic z Świętego swego prawa i nastąpiło uwłaszczenie dwóch ówcze snych dzierżawców, którzy otrzymali 184 mr. i 166 kw. prętów za opłatą rocznej renty w kwocie 20 tal ob Gesch. d. Graudenzer Kr. von Froehlich, II, 289. Kś. Fr. Szatasze wś, na której obszarze powstało mko Jóźwin, w pow. winnickim. Szałaszek, karcz. i zaśc. szlach. , pow. wileński, w 1 okr. pol. , o 1 w. od Wilna, 2 dm, , 15 mk. 10 kat. , 5 żyd. . Szałaszy 1. wś i folw. , pow. borysowski, w gm. Tumiłowicze. Wś ma 8 osad; folw. Józefowiczów, należy do dominium Porzecze. 2. Sz. , wś, pow, ihumeński, gm. Jurewicza, wśród puszcz, o 4 w. na płn. od Ihumenia, ma 6 osad, grunta piaszczyste. A. Jel. Szaławiły, folw. , pow. miński, w 3 okr. pol i par. kat. Kojdanów, gm. Stańków, przy drodze z Litwian do Ostrowia, o 9 w. od st. dr. żel mosk. brzeskiej Niehorełe. A. Jel. Szałe, wś ob. t. III, 692, jestto Szale. Szałkowice, wś, pow opolski, ob. Siałkowice. Szałkówka, w spisie urzęd. Szankówka, os. , pow. radzymiński, gm. Międzyleś, par. Sulejów, ma 13 mk. Szałkowo, zaśc, pow. wileński, w 6 okr. pol, gm. Góry, okr. wiejski Lajbiszki, o 28 w. od Wilna, ma 5 dm. , 35 mk. 30 kat. , 5 żyd. ; podług spisu z 1865 r. 6 dusz rewiż. Szałe Szałkowice Szatasze Szałasy Szałas Szałaputy Szałapin Szałajówka Szałachwany Szałabudziszki Szalutschen Szalupchen Szaltucie Szaltinnen Szalsninis Szalpircie Szałnojdzia żydów rolników; należy do dóbr skarbowych j Swirany. I Szałkowsk, pow. wiłkomierski, ob. Szołkowo. Szałkowszczyzna 1. wieś włośc, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Miadzioł, okr. wiejski Niekazieck, o 14 w. od gminy a 69 w. od Wilejkij ma 4 dm. , 88 mk. kat. ; należy do dóbr skarbowych Przegrodzie. 2. Sz. , w spisie z 1866 r. Szapkowszczyzna, zaśc. , pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. Bystrzyca, okr. wiejski Rubno, o 14 w. od gminy a 26 w. od Wilna, ma 2 dm. , 7 mk. kat. w 1865 r. 8 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Dubienka. Szałnojdzia, rzka w gub. wileńskiej, lewy dopływ Wilii, uchodzi między Bystrzycą a Bujwidzami, u zaścianka Szałnojdzie. Szałomiczy, okolica szlach, nad kotliną Strumienia, pow. piński, na Zarzeczu, w miej scowości bardzo nizinnej, w 3 okr. pol. stolińskim, gm. Lemieszewicze, ma 16 os. Niegdyś królewszczyzna, osadzona szlachtą, z obowiąz kiem niesienia służby wojskowej, podobnie jak w Płotnicy, Stachowie, Berezcach, Karaułowiczach i in. Szlachta siedzi tu na dziedzic twach wysłużonych, wyznania jest wscho dniego, mało oświecona, zajmuje się przewa żnie flisactwem i rybactwem; łąk niezmierna obfitość. A. Jel. Szałowicze, wś poradziwiłłowska, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. i par. praw. Romanowo, ma 41 osad; miejscowość równa, małolesna, grunta urodzajne. A. Jel. Szałpia, Szolpe, rzeka, lewy dopł. Wiewierzy, lew. dopł. Minii, dopł. morza Bałtyckiego. Szałstry, niem. Schaustern, wś, w pow. olsztyńskim, st. p. Jonkendorf, założona w 1352 r. przez prusaka Sirsaten. Szałsza, ob. Schalscha. Szałtaławki 1 i 2, dwa zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Owanta, o 37 w. od Wiłkomierza. Szałtenie, folw. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 45 w. od Wilna, 1 dm. , 8 mk. kat. Szałtensie, wś, pow. wiłkomierski, gm. Subocz, o 74 w. od Wiłkomierza. Szałtoborszczyzna, wś, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm, Giedrojcie, okr. wiejski Wielki Dwór, o 10 w. od gminy a 56 w. od Wilna, ma 14 dm. , 34 mk. kat. w 1865 r. 6 dm. rewiz. ; należała do dóbr Koźliszki Zygmunta Zasztowta. Szałtona, rzka, w pow. rossieńskim, lewy dopływ Szeszuwy. Bierze początek z błot na wschód od Rossień, o 5 w. od źródeł Dubissy, płynie w kierunku zach. płd. zach. na przestrzeni do 40 w. , okolicami lesistemi, mija Erzwiłek i Poszałtonie i uchodzi przy wsi Podworniki. Przybiera od praw. brzegu Gintarę, Iszylinę, Wiszczowę i Akminę Okmianę, od lewego zaś Apusinę, Szułupię i Bibirwę. Jako prawy dopływ podają jeszcze rzkę Kałnupis al. KiaunUpis, którą Afanasiew Opis gub. kowień. uważa za prawy dopływ Iszyliny. J. Krz. Szałtropie 1. folw. i dwór, pow. rossieński, gm. Rossienie, par. Widukle, o 14 w. od Rossień. 2. Sz. , folw. , pow. szawelski, gm. Błagowieszczeńsk, o 59 w. od Szawel; własność Linkowśkich. 3. Sz. , folw. , tamże, własność Bielskich. Szałtrule, folw. , pow. rossieński, gm. Rossienie, o 12 w. od Rossień. Szałtuny, zaśc rząd. nad Wilią, pow, wileński, w 1 okr. pol. , o 1 1 2 w. od Wika, 2 dm. , 12 mk. kat. Szałtupie, folw. , i Sz. Nowe, wś nad rz, Szwentupą, pow. maryampolski, gm. Pogiermoń, par. Preny odl 10 w. , odl. od Maryampola 46 w. ; folw. ma 10 dra. , 169 mk. ; wś 104 mk. W 1827 r. 3 dm. , 43 mk W 1884 r, fol. Sz. z os. młyn. Czudyszki rozl. mr. 602 gr. or. i ogr. mr. 392, łąk mr. 160, past. mr. 25, nieuż. mr. 25; bud. mur. 2, drewn. 35; młyn wodny, cegielnia. Wś Sz. Nowe ma 60 mr. Sz. wchodziły w skład dóbr starostwa preńskiego. W 1866 r. nadane zostały na własność gener. Stachowiczowi. Szałtupie 1. zaśc, pow, wileński, w 3 okr. pol. , gm. Giedrojcie, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Jasieńskich Okmiana, o 1 w. od gminy; 15 dusz rewiz. 2. Sz. , wś, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , o 8 w. od Telsz. 3. Sz. , wś, tamże, o 28 w. od Telsz. 4. Sz. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Owanta, o 52 w. od Wiłkomierza. Szałtupis, wąwóz w dolinie, w której zbudowane mko Onikszty, w pow. wiłkomierskim ob. t. VI, 534. Szałtupka 1. rzka, w pow. trockim, przepływa pod wsią Filipiszki, Oleśniki i zaśc. Szałtupka. Por. Szalcia. 2. Sz. , rzka, w powiecie nowoaleksandrowskim, lewy dopływ Wiżunki praw. dopł. Niemenka. Szaltupka, zaśc, w spisie z 1866 r. wś nad potokiem i n. , pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarb. Jawie o 4 w. , o 16 w. od Trok, ma 3 dm. , 24 mk kai Szałtupy, zaśc szlach. nad potokiem, pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 24 w. od Święcian, 3 dm. , 19 mk. kat. Szałtynie, zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Wiżuny, o 65 w. od Wiłkomierza. Szałtyniszki, wś, pow. maryampolski, gm, Chlebiszki, par. Preny, odl. od Maryampola 38 w. ; ma 4 dm. , 45 mk, W 1827 r. 2 dm. , 32 mk. Szaltyszki 1. dobra, pow. rossieński, gm. Kołtyniany, o 50 w. od Rossień. 2. Sz. , dobra, pow. szawelski, gm. Popielany, o 48 Szałkowsk Szałkowsk Szałkowszczyzna Szałomiczy Szałowicze Szałpia Szałstry Szałsza Szałtaławki Szałtenie Szałtensie Szałtoborszczyzna Szałtona Szałtropie Szałtrule Szałtuny Szałtupie Szałtupis Szałtupka Szaltupka Szałtupy Szałtynie Szałtyniszki Szaluńki Szałuszyno Szałygi Szałypy Szama Szamaiten Szamańckich w. od Szawel. 3. Sz. , dobra, tamże, o 49 w. od Szawel. 4. Sz. , wś, tamże, gm. Okmiany, o 72 w. od Szawel. Szałuchy, wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Krasne al Krasnesioło o 8 w. , okr. wiejski Usza, o 46 w. od Wilejki, przy b. drodze poczt. z Wilna do Mińska, ma 5 dm. , 54 mk. prawosł. w 1805 r. 19 dusz rewiz. ; należała do dóbr Korsakowicze Golijewskich. Szałudżki, wś włośc. , pow. oszmiański, w 2 okr. pol. gm. i dobra skarb. Smorgonie o 5 w. , okr. wiejski Sukniewicze, o 37 1 2 w. od Oszmiany, ma 15 dm. , 108 mk. prawosł. i 21 kat. w 1865 r. 52 dusze rewiz. . Szaluńki, ob. Szołudki. Szałuszyno, Szełuszyno, wś, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Prozoroki o 2 w. , okr. wiejski i dobra Kossów Sanniki, o 34 w. od Dzisny, ma 6 dm. , 88 mk. kat. w 1865 r. 29 dusz rewiz. . Szałygi 1, wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol, gm. i okr. wiejski Horodok Gródek, o 4 w. , 44 dusz rewiz. ; nałoży do dóbr Pronczejkowo hr. Tyszkiewiczów. 2. Sz. , dobra, pow. witebski, w 2 okr. pok. do spraw włośc, gm. Miszkowo, w 1863 r, 122 dusz rewiz. 3. Sz. , dobra, tamże, w 3 okr. pok. do spraw włośc, gm. Wierzchowo, w 1863 r. 28 dusz rewiz. Szałypy, wś nad bezim. dopł. Hłyboczka, pow. rzeczycki, przy gośc. poczt. pomiędzy st. Domanowicze i Dudzicze, w 3 okr. pol wasilewickim, gm. Dudzicze, ma 18 osad; grunta lekkie. A. Jel Szama, węg. Sorm, wś, w hr. szaryckiem, kościół par. gr. kat, wiole łąk, pastwiska, obszerno lasy, 668 mk, Szamaiten, pow. łecki, ob. Żmójdź SzamańckichUsocha, zaśc. nad rz. Sławeczną, przy ujściu do niej Bołotnicy, pow. mozyrski, o 1 1 2 w. od traktu poczt. mozyrsko owruckiego, w 1 okr. pol skryhałowskim, gm. Skorodno, ma 4 osady; łąki obfite, grunta lekkie A. Jel. Szamarzewo al Szamarzewo, wś i folw. nad rzką t. n. , pow. słupecki, gm. Ciążeń, par. Szamarzewo, odl. od Słupcy w. 12. Gra nica pruska od w. ks. poznańskiego przedziela wieś na dwie połowy. Połowa w królestwie posiada kościół par. drewn. , 42 dm. , 360 mk. , 36 os. , 812 mr. ; posterunek straży pogran. 1 dm. , 6 mk. ; os. prob. 2 dm. , 5 mk; fol 1 dm. Wś i folw. wchodziły w skład dóbr Ciążeń. Druga połowa tej wsi leży w pow. wrzsesińskim ob. niżej. Sz. par. , dek słupecki, 1300 dusz. Br. Ch. Szamarzewo 1. al Samarzewo, Szemarzevicz r. 1308, Semarzewo 1339, wś, pow. wrzesiński, o 16 1 2 klm. na płd. wschód od Września 7 1 2 klm. na płn. wsch, od Pyzdr, na lew. brzegu Wrześnicy dopł. Warty, przecięta na dwoje granicą królestwa w r. 1815; par. i poczta w Sokolnikach, szkoła w miejscu, st. dr. żel w Strzałkowie o 10 klm. ; wraz z folw. 3 dm. , 54 mk. , 200 ha i Dąbrową 3 dm. , 38 mk. tworzy okrąg wiejski, mający 37 dm. , 342 mk. 320 kat. , 20 prot. , 2 żydów i 771 ha obszaru 719 roli, 7 łąk, 2 lasu; czysty doch. z ha roli 9, 40, z ha łąk 21, 15, z ha lasu 1, 96 mrk; właścicielem folw. był wr. 1877 Józef Świnarski. Sz. było własnością bisk. poznańskich i wchodziło w skład klucza ciążyńskiego. W r. 1303 występuje sołtys miejscowy Jan Kod. Wielkp. , n. 870, a w r. 1394 Mikołaj Akta gr. wielkp. , II, 375; w r. 1331 Krzyżacy spustoszyli tę wieś. Zachodzące w aktach grodź. wielkp. z r. 1391 I, 935 Samnessevo nie jest, jak mylnie objaśniono, Szamarzewem lecz Staniszewem z pod Środy. Około r. 1564 było w Sz. 28 łan. osiadł. ; z każdego łanu składano czynszu 1 grz. i 8 gr. , 4 ćwiertnie owsa, 2 kapłony i 30 jaj, wiecznego 1 ćwiertnię owsa, I kurę czy koguta, krownego, wieprzowego i stronnego płacono rocznie 1 fl. 20 gr. ; zagrodników było 3, każdy z nich składał po 1 fl. Łany opustoszałe uprawiali kmiecie z kopczyny alias z trzeciej kopy. Był tam młyn o jednem kole, który atoli nie zawsze mlel; młynarz składał trzeciznę. Łąki koszono dla biskupa, a siana około 9 kóp zwożono do Ciążynia. W r. 1578 było w Sz. 11 śladów os. , półłanek pusty, 5 zagr. i 9 kom. pod zarządem szafarza biskupiego, tudzież 1 ślad sołtysi, 4 zagr. , 3 kom. i 2 rzeźn. , poddanych plebańskich; sołtysem był Łukasz Czeski. Taki podział wsi istniał jeszcze po r. 1620; biskup płacił podatków 8 fl. 20 gr. , t. j. z 8 śladów os. po złotemu, od 4 zagr. po 4 gr. , od kom. bez bydła po 2 gr. ; a szlachetny Jarosław Bieganowski 1 fl. 10 gr. , t. j. z wójtówstwa sołectwa z 1 śladu 1 zł. , od 2 zagr. po 4 gr. i od kom. baz bydła 2 gr. Kościół p. w, św. Michała stoi w części Sz. , która przypadła r. 1815 królestwu polskiemu; istniał już przed r. 1498; gdy groził upadkiem, podźwignął go Ignacy Frejszewicz, pleban miejscowy, w r. 1766. Par. obejmowała przed r. 1815 Borków, Pietrzyków, Rataje i nieistniejące już Kwisowo. 2. Sz. , Schamarzewo, os. , w pow. niegdyś kościańskim, par. szremskiej Pawiński, Wielkp. , I, 84, dziś nie istnie. E. Cal. Szamarzowice Siamarowice, Zamarzowice, niem. Schammerwitz, 1534 Schemrowitz, wś i dobra nad rzką Troją, pow. raciborski, par. Krzanowice. W 1861 r. 69 dm. , 442 mk. kat. Dobra miały 974 mr. 814 mr. roli; wś 1064 mr. 673 mr. roli, 418 nar. łąk. We wsi szkoła od 1821 r. , młyn wodny. Szambelaniszki 1. wś, pow. poniewieski, Szałuchy Szambelaniszki Szamarzowice Szamarzewo Szałuchy Szałudżki Szameitschen w 1 okr. poi, o 21 w. od Poniewieźa. 2. Sz. , pow. rzeżycki, ob. Fejmany II, 379. Szambielowce, wś, pow. augustowski, gm. Balia Wielka, par. Sylwanowce, odl. od Augustowa 61 w. , ma 11 dm. , 167 mk. W 1827 r. 21 dm. , 124 mk. Szambolin, wś, pow. wołkowyski, w 2 okr. pol. , gm. Hornostajewicze, o 20 w. od Wołkowyska. Szamboliszki, wś, pow. kowieński, 2 włóki, należy do dóbr Łopie Sokołowskich. Szamborowo, ob. Szemborowo. Szambory, wś, pow. grodzieński. Wła sność niegdyś Szystowskiej, od której naby wa Jerzy Szczytt i leguje w 1716 r. ks. do minikanom grodzieńskim za depozycyę w ko ściele syna swego Aleksandra i na koszta łożone na jego pogrzeb. A. K. Ł. Szambron, węg. FeketeKut, niem. Schwarzbrunn, wś, w hr. szaryskiem, kościół par. gr. kat. , lasy, piękne łąki, 1141 mk. Szameitkehmen 1. wś, pow. tylżycki, odl. 26 klm. na zach. płn. od Tylży, przy trakcie od Kłajpedy, 6 klm. od st. Staniszki dr. żel. tylżyckokłajpedzkiej. W okolicy nieurodzajnej, przepełnionej torfowiskami i bagnami, otoczonej na płn. kawoluskiemi lasami; 143 mk. Litwinów ewang. , mówiących po litewsku i niemiecku; agentura poczt. 2. Sz. , pow. piłkałowski, ob. Koegsten. 3. Sz. , pow. stołupiański, ob. Radszen 2. , 4. Sz. , wś, pow. piłkałowski, st. p. Piłkały. 5. Sz. , wś, pow. wystrucki, st. p. Wystruć. 6. Sz. , wś, pow. tylżycki, st. p. Neu Argeningkeu. 7. Sz. al. Chatoull Rosenberg, wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Saugen. Szameitschen 1. wś, pow. darkiejmski, st. p. Darkiejmy. 2. Sz. , wś, pow. gumbiński, st. p. Gumbin. 3. Sz. , wś, pow. darkiejmski, st. p. Wilhelmsberg. 4. Sz. , wś, pow. darkiejmski, st. p. Trempen. Szaminki, potok, w pow. święciańskim, pod mkiem Poszumień. Szam Osow, wś, pow. czerykowski, gm. Nowa Jelnia, ma 23 dm. , 154 mk. Szamocin 1. wś i folw. , pow. warszawski, gm. Brudno, par. Tarchomin, posiada szkołę począt. , 125 mk. , 102 mr. folw. i 274 włośc. W 1827 r. 7 dm. , 95 mk. 2. Sz. , wś. , pow. radzymiński, gm. Strachówka, par. Sulejów, ma 95 mk. , 163 mr. Szamocin 1. al. Samocin, Szamoczino 1364 r. , urzęd. Samotschin, dawniej Samoczyn, mylnie Zamoczyn, mto, w pow. chodzieskim, dawniej kcyńskim, o 7 1 2 klm. na płn. od Margonina par. kat. , na pół drogi do Białośliwia st, dr. żel, na trakcie z Wągrówca do Złotowa, wśród drobnych jezior, w okolicy wzgórzystej, pochylającej się ku łęgom nadnoteckim od 99 mt. do 64 i 50 mt. npm. ; par. prot. , szkoła i poczta w miejscu. Sz. jest siedzibą komisarza obwodowego i urzędu stanu cywil; ma kościół prot. , synagogę, st. poczt. , 4 jarmarki do roku, lekarza, aptekę, 207 dm. , 2099 mk. 464 rodzin, 955 płci męz. , 1144 żeń. ; 461 kat. , 1309 prot. , 329 żyd. i 1151 ha obszaru 336 roli, 564 łąk; czysty dochód z ha roli 6, 66, ha łąk 9, 40 mrk. Ludność, przeważnie niemiecka, trudni się rolnictwem, chowem bydła, drobnym handlem i przemysłem. Par. protest. liczyła w r. 1860 w 34 osadach 6746 dusz, obok 2319 kai Niektóre opisy Sz. wspominają kościół kat. i dziedziców Bentkowskich. W r. 1577 było tu 8 śladów os. i 4 zagr. ; w 1579 r. 6 ślad. , 6 zagr. i 1 kowal, a w 1620 r. 6 ślad. , 2 zagr. Sz. był dotąd wsią; około r. 1711 wyniesiony został do rzędu miast. Z taryfy pogłównego żydowskiego z r. 1765 widać, że nie było tu jeszcze żydów. W r. 1773 dostał się Sz. razem z ziemią nadnotecką pod panowanie pruskie; w r. 1788 było tu 66 dm. , 738 mk. ; 1811 r. 108 dm. , 868 mk. ; 1816 r. 175 dm. , 1121 mk. 196 kat. , 827 prot. , 98 żyd. , między którymi 90 sukienników; w 1830 r. 164 dm. , 1771 mk 256 kat. , 1212 prot. , 303 żyd. ; 1858 r. 2173 mk; 1871 r. 198 dm. , 2122 mk 867 kat. , 1345 prot. , 410 żyd. . H. Wuttke Staedteb. , 430 szukał daremnie początków Sz. w Samociążku pod Koronowem, w pow bydgoskim. Pierwsza pewna wiadomość o Sz. sięga r. 1364; przy ówczesnem rozgraniczeniu dyecezyi gnieźnień. od poznańskiej przypadł Sz. dyecezyi poznań. , dziesięcina atoli pozostała przy arcyb. gnieźn. Kod. Wielkp. , n. 1522. W XVIII w. dziedziczyli tę majętność Raczyńscy, którzy się jej pozbyli, sprowadziwszy do kraju Niemców protest. i uwieczniwszy w okolicy Sz. imiona swoje, herb i nazwisko. Jeden z tych Niemców wydał pisemko p. n. Vernunftmaessige Grundregel des Gra fen Raczyński i t. d. , w którem proponuje przezwać Sz. Filipsburgiem. Klucz szamociński składały jeszcze około r. 1830 os. Antonin, Atanazyn, Edwardowo, Hamernia, Laskowo, Nałęcza, Raczyn, Smolary, Szamocin, mto, dwór i holendry. W r. 1848 przyłączyli się Niemcy szamocińscy do t. zw. Netzbruderów, żądających wcielenia w. ks poznańskiego do Rzeszy. Niektórzy uczeni utrzymują, że Szamocinem jest wymienione w Kosmografii Ptolemeusza Limiosaleion. Na obszarze Sz. odkryto cmentarzysko z popielnicami i wykopano bransoletę bronzową. 2. Sz. , dwór i okrąg dwor. , tamże. Dwór ma 6 dm. , 125 mk. ; około r. 1884 obejmował razem z folw. na Laskowic 1054, 50 ha 298, 77 roli, 195, 75 łąk, 12, 77 past. , 452, 36 lasu, 18, 25 nieuż, i 76, 60 wody; gorzelnia parowa i cegielnia; chów bydła holenderskiego, nabiał; właści Szamboliszki Szamborowo Szameitkehmen Szambory Szambron Szambielowce Szambolin Szaminki Szam Szamocin Szambielowce Szamocińska Hamernia Szamocińskie Szamos Szamotuły cielem jest Fritz Brendel. Okrąg dworski składają obecnie dwie leśniczówki 2 dm. , 10 mk. Ludwigslust 24 dm. , 232 mk. , Mariamenhof 36 dm. , 274 mk, Smolary 13 dm. , 170 mk. . Cały okrąg liczy JO os. , 85 dm. , 844 mk. 459 kat, 378 prot. , 7 żyd. i 1101 ha 435 roli, 180 łąk, 466 ha lasu. 3. Sz. , ob. Szamocińska Hamernia i Szamocińskie Holendry. E. Cal. Szamocińska Hamernia, urzęd. Hammermuehle Samotschin, posiadłość, w pow. chodzieskim, o 2 Mm, na płn. zach. od Szamocina poczta i par. prot. , par. kat. w Margoninie, st, dr. żel w Białośliwiu Weissenhoehe o 7 klm, ; miała w 1885 r. 6 dm. , 40 mk 2 kat. , 47 prot. i 142 ha 58 roli, 26 łąk, 2 lasu; obecnie jest rozparcelowana, E. Cal. Szamocińskie Holendry, pow. chodzieski, tuż pod Szamocinem, rozdzielone są na trzy części 1 Sz. H. urzęd. Samotchin 7 dm. , 30 mk. , wcielona jest do okr. wiejs. Antonin Antonienhof; 2 Sz. H. , urzęd. NeuSamot schin, do okr. wiejs. Atanazyn 8 dm. , 40 mk. ; 3 Sz. H. , przezwano Freundsthal, tworzy z fol 2 dm. , 16 mk. odrębną gminę, która ma 24 dm. , 205 mk 19 kat. , 18G prot. i 622 ha 308 roli, 308 łąk, 8 lasu. E. Cal. Szamos, rzeka, lewy dopływ Cissy Tysy. Przybiera z lewej strony Bystrzycę. Szamotuły, urzęd. Samter, w dok. Samotul r. 1231, Schamothule 1284, Szamantuli 1298, Szamothul 1360, Samptur 1348, Czampthur i Zampter 1428, Sambter, miasto pow. w w. ks. poznańskiem, o 34 klm. na płn. zach. od Poznania, przy dr. żol. pozn. szczecińskiej, nad Samicą dopł. Warty, pod 52 37 płn. szer. i 34 15 wsch. dłg. Jest siedzibą władz powiatowych, sądu okr. , 2 urz. stanu cywil, 2 komisarzy obwod. i komendy batalionu landwery krajowej; ma 2 kościoły kat. , 1 prot. , klasztor poreformacki, obrócony na składy wojskowo, synagogę, szkołę agronomiczną i szkołę par. , st. dr. żel. , st. tel. , urz. poczt. drugorzędny, towarzystwa pożyczkowo, przemysłowo, agronomiczne, i gimnastyczne Sokołów, browar, fabrykę kafli, 2 rzeczników, 3 lekarzy, woterynarza, aptekę, 342 dym. , 901 rodzin, 4185 mk. 1962 męż. 2223 kob. , 2204 kat, 1130 prot. , 851 żyd. i 624. ha 476 roli, 63 łąk; czysty dochód z ha roli 14, 49, z ha łąk 27, 42 mrk. Horb miasta wyobraża głowę koronowaną w tarczy, u spodu dwa drogi kamienic oprawione w złoto i perły; na kończynach wstęgi rok 1455. Kościół par. , pierwotnie p. w. św. Stanisława, obecnie św. Trójcy, istniał już przed r. 1298; około r. 1319 występują równocześnie 2 plebani Wodzisław i Herman Kod. Wielkp. , n. 770 i 2039. W r. 1423 Dobrogost i Wincenty Szamotulscy wystawili nowy kościół z cegły; budowla dzisiejsza zdaje się być późniejszą. Do rzędu kolegiat wyniósł go biskup pozn. Andrzej z Bnina około r. 1447; w tym czasie papież Mikołaj V, uproszony przez Dobrogosta i syna jego Piotra, dziedziców Sz. , polecił dziekanowi włocławskiemu i kantorowi pozn. , ażeby zbadali, czy można przekazać kościołowi, mającemu do utrzymania proboszcza i 8 mansyonarzy, 15 grzyw. dochodu ze zbytecznego uposażenia poblizkich kościołów w Chludowie, Obrzycku i Radzimiu; równocześnie udzielił pięcioletni odpust tym, który w uroczystość św. Stanisława zwiedzać będą kościół szamotulski Theiner, Vet. Mon. , XI, 54, 56. Kolegiatę w XVI w. składały 4 prelatury, 7 kanonii, kolegium mansyonarzy i drugie wikaryuszów; prałatami byli proboszcz, dziekan, kustosz i scholastyk Biskup poznański Ignacy Raczyński zmniejszył w r. 1805 kolegiatę o 2 prelatury i 4 kanonie, a w r. 1809 dekretem konsystorskim zniesiono ją całkiem, Prelatury dziekana i kustosza fundował i uposażył Mikołaj Piotr, mieszczanin z Sz. , proboszcz we Wronkach w r. 1531; kantora i 7 kanonii fundował Łukasz Górka, bisk. kujaw. , zapisawszy na ten cel 3000 grz. , do których Grzegorz, mieszczanin z Sz. , dodał 1500 zł. ; scholastyka ustanowili Maciej Łubieński i Wojciech Tholibowski, biskupi pozn. Stanisław Staszyc był w r. 1797 kanclerzem kolegiaty szamotulskiej. Około r. 1475 Andrzej Świdwa, dziedzic Sz. , założył i uposażył kapelanie przy ołtarzu św. Trójcy w kościele św. Stanisława; dla utrzymania jej przekazali dziesięcinę snopową arcyb. gnieźn. z Sławoszewa, a bisk. pozn. z Jastrowia, Samołęża, Wrzeszczyny i Pęczkowa; fundacyę zatwierdził papież Sykstus IV Theiner, II, 204. W r. 1477 bisk. pozn. dał przywilej na wystawienie ołtarza p. w. św. Krzyża, Stanisława i Wojciecha. W r. 1569, po śmierci Marcina Zborowskiego, Łukasz Górka, w porozumieniu ze współdziedzicem Janem Świdwą, oddał kolegiatę luteranom i osadził przy niej predykanta Łukasza Jaraczowskiego, który uchodzić musiał przed prześladowaniem w r. 1573. Po śmierci Górki część Sz. przeszła w ręce Gostyńskich, katolików, którzy chcieli powrócić kościół współwyznawcom; oparł się temu Jan Świdwa i osadził przy kościele ministra braci czeskich. W końcu stanęła między dziedzicami ugoda względem podziału dochodów i odprawiania nabożeństw obojga wyznań naprzemian w tym samym kościele. Ugodę tę zamieścił E. hr. Raczyński we Wspomnieniach Wielkp. I, 173 4. J. Łukaszewicz w dziele O kościołach braci czeskich 351 wymienia trzech ministrów Błażeja Adamicyusza, Macieja Maja i Macieja Dukata. Po śmierci Jana Świdwy, osta Szamocińska tniego po mieczu potomka Szamotulskich, kościół wrócił około r. 1590 do katolików. W kościele znajdują się 1 słynący cudami obraz N. M. P. , przywieziony w r. 1665 z Moskwy przez ststę Aleksandra Wolfa, dzierżawcę majętności szamotulskiej, i uznany w r. 1666 za cudowny przez komisyę, którą w tym celu wyznaczył bisk. pozn. Stefan Wierzbowski ob. J. Łukaszewicza, Kośc. par. , I, 301 304; 2 figurka wypukłej roboty w wielkim ołtarzu, naprzeciw której wyrytym jest herb Róża z literami M. B. P. S. ; ma ona wyobrażać Czarną Księżniczkę, do której wiążą się podania; 3 ołtarz obozowy króla Jana III; i 4 trzy nagrobki z napisami Andrzeja z Szamotuł, woj. pozn. 22 maja 1511; Jakuba Rokossowskiego w lipcu 1580 i Anny z Niegolewskich, chorążanki wschowskiej, 1mo voto Mycielskiej, 2do hrabiny na Tucznie Tuczyńskiej, stściny powidzkiej, na Szamotułach pani dziedzicznej 25 lipca 1723. Do kościoła zaprowadzone zostały bractwa literackie, miłosierdzia, św. Anny i różańcowe, przeniesione z kościoła św. Ducha; dziś już nie istnieją. Księgi kościelne zaczynają się od r. 1600. Jest także biblioteka kościelna. Par. , liczącą 6263 dusz i sięgającą na wschodzie do pow. obornickiego, składają Baborówko, Baborowo, Gaj Mały, Gałowo, Gąsawy, Grabowiec, Jastrowie, Kąsinowo, Kępa, Ludwikowo, Mutowo, Nowa Wieś, Nowy Folwark, Osowo, Ostrolesie, Piaskowo, Piotrkówko, Popówko, Popowo, Przeciwnica, Siemiątkowo, Śmiłów, Sycyn, Świdwin, Szamotuły, Szczuczyn, Twardowo, Urbanowo, Wychowaniec i Zagaj. Szkoły par. znajdują się w Gaju Małym, Jastrowiu, Kąsinowie, Popówku i Szamotułach. Kościół p. w. św. Krzyża przy klasztorze ks. reformatów, stanął w r. 1675 w połudn. części Sz. , w miejscu zamku Świdwów, rozebranego z rozkazu dziedzica Jana Korzboka Łąckiego, który osadził tu reformatów, poświęciwszy na budowę 15, 000 złp. i zapis 5000 złp. na dobrach. Do fundacyi miał przyczynić się także Jan Ulatowski, podstoli dobrzyński. W r. 1682 poświęcono klasztor i kościół, w którym chowano szlachtę okoliczną i zawieszano na ścianach wizerunki z napisami. Tu spoczywać też mają zwłoki Ignacego de Otto Trąmpczyńskiego, spowiednika Maryi Leszczyńskiej, królowej francuzkiej. Kościół p. w. św. Marcina, wcielony w r. 1487 do kolegiaty na prośbę dziedzica Andrzeja, runął w drugiej połowie XVIII w. ; w miejsce jego miał wznieść w r. 1755 Jan Iwański, proboszcz, nowy kościołek, dziś już nieistniejący. Kościół p. w. św. Mikołaja, założony w r. 1521 przez MikołajaPiotra, proboszcza z Wronek, rozebrany został w r. 1726; na miejscu jego postawiono figurę w r. 1757. Kościółek św. Barbary, przy szpitalu, spłonął w wielkim pożarze r. 1634. Kościół św. Ducha istniał już przed r. 1510; w ręku braci czeskich znajdował się od r. 1596 do 1620. Kazimierz Siciński, dziekan kolegiaty zaczął w r. 1726 stawiać nowy kościół, który wykończony między r. 1769 i 1779, stał jeszcze w pierwszej połowie bieżącego wieku; dziś po nim śladu nie ma; może stał na Starem Mieście, o kilka staj na płn. od mta Sz. Kościół staromiejski istniał jeszcze w r. 1821 mapa powiatowa i znikł razem z tą osadą; w r. 1580 był paraf. Do par. należały Osowo, Sycyn, Piotrkówko i nieistniejący już Wielżyn, tudzież młyny Grabowiec i Mędzikowski Pawiń. , Wielkp. , I, 31, 32. Dom modlitwy dla 18 osiadłych w Sz. rodzin protest. wystawił w r. 1786 dziedzic Józef Mycielski, z współudziałem Józefa Gromadzińskiego; następca zaś jego Stanisław Mycielski fundował w r. 1795 istniejący dotąd kościół; parafia liczyła w r. 1860 w 104 osadach 2900 prot. obok 15, 147 kat. Szkołę par. założył dziedzic Dobrogost Świdwa, który w tym celu w r. 1445 lokował na wsi swojej Kępie 12 grzyw. dochodu dla rektora, włożywszy na mieszczan obowiązek stołowania rektora, wybudowania domu szkolnego, opalania go podczas zimy i t. p. ob. J. Łukaszewicz Kośc. par. , I, 305 6. Proboszcz kolegiaty miał rektorom dawać rocznie 4 grzyw. W r. 1610 Jan Sołtysik, mieszczanin, zapisał szkole 100 złp. ; Sebastyan Ożeg, oficyał bydgoski, zapisał też kilkaset złp. Prócz tego rektor i bakałarz brali od uczniów płacę, zwaną kwartalnem. Szpital przy kościołku św. Barbary zgorzał w pożarze r. 1634; szpital przy kościółku św. Ducha znikł z kościołem. Drukarnia w Sz. istniała między r. 1558 i 1569 ob. Bandtke Hist. druk. ; Estrejchera Bibliogr. XVI w. i Raczyński Wspomn. Wielkop. , I, 172. Zamek, Nie ulega wątpliwości, że majętna i dostojna rodzina Szamotulskich miała swe odwieczne zamczysko, około którego grupowała się osada; gdy zaś z biegiem czasu majętność rozpadła się na części, kilka też było zamków. Źródła piśmienne przechowały nam tylko wspomnienie o zamku Świdwów, który ustąpił miejsca klasztorowi; istniejący zaś dotąd zamek z basztą, sprzedany Niemcom, kilka przetrwał wieków. Nad drzwiami w sieni zamkowej rznięte są herby szlacheckie Łodzia, Nałęcz i Korzbok, napisem Lucas de Gorka Cast. Posn. et Cap. majoris Poloniae. 1518. Stojąca w dziedzińcu baszta, wieżą Czarnej Księżniczki zwana, pochodzi z tych czasów; tworzyła ona zewnętrzną zamku obronę wraz z innemi, których dziś ślady tylko pozostały. Ową Czarną Księżniczką, o której rożne tu powiastki jeszcze krążą, Szamotuły była slynna z swej piękności i majątku Halszka z Ostroga, córka księcia Eliasza i Beaty Kolcieleckiej, zaślubiona w jednym klasztorów lwowskich kniaziowi słuckiemu Siemionowi Olelkowiczowi. Ztąd wywiózł ją ststa lwowski Piotr Barzo i w r. 1559 oddał w Sz. Łukaszowi Górce, który, gdy Halszka wzbraniała się żyć z nim w stanie małżeńskim, uwięził ją w baszcie zamkowej. Tu przesiedziała aż do śmierci Łukasza r. 1573 i oswobodzona tego więzienia, umarła w obłąkaniu. Dotąd opowiadają w Sz. , że Łukasz Górka wykopać kazał ganek podziemny baszty do kościoła dla Halszki, która, uważając się za wdowę po Olelkowiczu, szat żałobnych nie zdejmowała. Inni znów twierdzą, iż dziedzic Sz. miał córkę, która czarną na twarzy plamą przyszła na świat Dumny ojciec ni chcąc pokazać światu upośledzonej od przyrody córki, na cało życic zamknąć ją kazał w tej wieży Racz. Wspomn. . Znajdująca się w wielkim ołtarzu kościoła par. figurka wyobrażać ma jednę z tych Czarnych Księżniczek. Ryciny zamku podają Wspomnienia Raczyńskiego i Album N. Ordy; nie wykonany zaś projekt przebudowania zamku zamieścił Przyjaciel Ludu, Leszno, 1843, IX, 244. Na zamku siedzą dziś Niemcy, dzierżawcy majętności. Zamek jest czołem okręgu dwór. , złożonego z osad Ludwikowo al. Louisenhof 1 dm, , 11 mk, Mutowo 4 dm, , 95 mk. , Nowawieś 1 dm. , 31 mk. , Nowy Folwark 3 dm. , 86 mk. , Świdwin 8 dm. , 98 mk, i zamek szamotulski 15 dm. , 258 mk. ; cały okrąg ma 32 dm. , 529 mk. 410 kat. , 119 prot. i 1295 ha obszaru 1034 roli, 116 łąk, 42 lasu; czysty doch. z ha roli 13, 71 z ha łąk 22, 32, z ha lasu 2, 35 mrk; młyn i gorzelnia parowa, znaczna uprawa szparagów; właścicielem jest Ernest ks. SachsenCoburg Gotha. Dzieje, Różni pisarze przyczepiają do historyi Sz. Ostrorogów, wymieniając niejakiego Dobrogosta, który w zapasach Laskonogiego z Odoniczem poległ pod Ujściem w r. 1226 27; inni upatrują pokrewieństwo rodu w wspólności herbu Nałęcz, lub tożsamości pojawiających się równocześnie Dobrogostów, Dzierzykrajów, Sędziwe jów, Wincentych, Tomisławów. Ostrorogowe nie byli, zdaniem naszem, pierwotnymi dziedzicami Sz. , ani Sasamotulscy nie są Ostrorogami Szamotulscy występują już w r. 1231, Świdwowie dopiero w r. 1352, a Ostrorogowie, o których mówi Paprocki, że przybyli z Niemiec, w r. 1383. Pierwszym, stwierdzonym dziedzicem Sz. był Wincenty, znajdujący się w r. 1231 w orszaku Władysława Odonicza Kod. Wielkp. , n. 131. Z nim atoli niepodobna, wobec braku źródeł, powiązać genealogicznie późniejszych dziedziców, których rodowód urywa się kilkakrotnie. Równocześnie występują kasztelan pozn. Tomisław i tegoż imienia wojew. pozn. 1277 1293, którego niektórzy uważają za ojca Dobrogosta Małego; kasztelan pisze się wyraźnie z Sz, , podczas gdy wojewoda nie wymienia swego dziedzictwa. Kasztelan przeto poznański 1279 87 Tomisław był dziedzicem Sz. , ojcem Dobrogosta, i zasługiwał się już Przemysławowi I przed r. 1257 Kod. Wielkp. , n. 546, 915. Przemysław II przywilejem, spisanym w Kaliszu d. 13 paźdz. r. 1284, z uwagi na zasługi baronakomesa Tomisława, kaszt. pozn. , odnawia, zatwierdza i nadaje wszelkie swobody dziedzicznym włościom jego, od dawiendawna i później w nagrodę uzyskanym; z szczególnym zaś przyciskiem zatwierdza książę ustanowione przez ojca swego targi w Sz. Szamotuły, leżące na drodze z Poznania do Wronek nad Wartą i do Drzenia nad Notecią, były już wówczas osadą, posiadającą warunki rozwoju; będąc zaś siedzibą dostojnika, pana obszernych włości, rozwijały się też pomyślnie. Prócz Sz. wymienia przywilej z r. 1284 Piotrkówko Petrovo, Mały Gaj Gay, Biezdrowo Becrow, Chojno Hoyno, Pakawie Pachawe, Otorowo, Otusz, Pomarzany Pomorano, Okisovo, Nojewo Nogyew i Grusele Krężoły. Wyliczone tu osady obejmują według najnowszych pomiarów przeszło 11, 591 ha. Sz. miały około tego czasu już kościół par. Dobrogost t. zw. Mały, syn Tomisława, woj. poznański, który w r. 1310 rozbił pod Kłeckiem najeżdżające Wielkopolskę wojsko Henryka ks. na Głogowie, pisał się w r. 1307 z Dzwonowa, a następnego roku z Szamotuł Kod. Wielkp. , n. 903, 915; tożsamość potwierdzają późniejsze związki rodowe Szamotulskich z Dzwonowskimi. Po Dobrogoście objął województwo pozn. siostrzeniec jego Przybysław Borkowicz z Sierakowa, który równocześnie był starostą wielkopolskim i na tym urzędzie spowodował w r. 1321 rekoncyliacyą grobów Dobrogosta i jego syna, pochowanych pod klątwą kościelną, za szkody wyrządzone posiadłościom biskupim. Ta czynność odbyła się w katedrze poznańskiej wobec ststy Przybysława, biskupa, kapituły, wdowy po Dobrogoście i Dzierzykraja, jej pasierba Kod. Wielkp. , n. 1023. Dzierzykraja spotykamy w r. 1348 na Dzwonowie Kod. Wielkp. , n. 1269; por. także n. 2039; dla Sz. nasuwa się, po śmierci Dobrogosta, Wincenty, który w przechowanych dyplomatach nie pisał się ani z Sz. , ani, jak chcą niektórzy, z Pomorzan. Wincenty, krewniak wojewody pozn. Dobrogosta, sprzedał w r. 1310, wobec dostojnika tego, bawiącego wówczas w Dzwonowie, klasztorowi byszewskiemu wieś swoją dziedzicz Szamotuły ną Słupowo Kod. Wielkp. , n. 937. Ten sam prawdopodobnie Wincenty jest kasztelanem wieleńskim 1298 1319, któremu Łokietek nadał miasto Wronki, zamek Wieleń i różne osady, i który po Przybysławie Borkowiczu, siostrzeńcu Dobrogosta, objął wojew. poznańskie. D. 1 stycznia 1329 widzimy Wincentego na tym urzędzie, w orszaku Łokietka Kod. Wlkp. , n. 1095, i tegoż jeszcze roku trzyma, ststwo wielkopolskie. Pierwszą znaną czynnością Wincentego było zawarcie na trzy lata rozejmu z margrafem brandeburskim Ludwikiem i z Sasami w imieniu Łokietka, który tę umowę zatwierdził w Krakowie d. 29 paźdz. t. r. Na swoją zaś rękę zawarł Wincenty wspólnie z braćmi Dobrogostem i Tomisławem w Landsbergu d. 18 sierpnia 1331 r. rodzaj traktatu odpornego i zaczepnego z tymże margrafem i wójtami jego ob. Kod. Wielkp. , n. 1117. Kilka tygodni przed zawarciem tego przymierza, którem Wincenty i bracia jego zdradzali króla swego i państwo, t. j. na d. 14 czerwca r. 1331, na zjeździe w Chęcinach, król Władysław nakazał Wincentemu złożyć rządy Wielkopolski w ręce królewicza Kazimierza Pomn. Dziej. Pol, III, 192 6. Wincenty, jak mówi kronika, przeszedł do Krzyżaków, naprowadził ich na Polskę i zdradził następnie pod Płowcami; po zakończeniu wojny zginąć miał z ręki własnych współobywateli pod zarzutem zdrady. Znana ta powszechnie tradycya dostarczyła treści do rożnych utworów literackich; w nowszych czasach podjęto rehabilitacyę Wincentego. Zygmunt z Sz. , domniemany syn Wincentego, jest bohaterem powieści F. Wężyka, wydanej bezimiennie w r. 1830 w Warszawie i tłumaczonej w r. 1834 na język niemiecki. O Tomisławie, bracie Wincentego, nic więcej nie wiemy; Dobrogost zaś zdaje się być siostrzeńcem Betkina. Ostena, piszącym się w r. 1338 z Sierakowa, a w r. 1345 z Szamotuł Samptur; zawiązane w r. 1331 stosunki z margrafem Ludwikiem i jego wójtami, tudzież treść odnośnych dyplomatów Kod. Wielkop. , n. 1186, 1248 przemawiają za tem przypuszczeniem. Inny Dobrogost, syn Dzierzysława Świdwy, występuje w r. 1352 Kod. Wielkp. , n. 1313; syn i ojciec brali udział w pierwszej konfederacyi wielkopolskiej, złożonej w Poznaniu d, 2 września t. r. ; ojciec jest może Dzierzykrajem z Dzwonowa, a syn Dobrogostem z Sz. , występującym w r. 1360 w orszaku króla Kazimierza Kod. Wielkp. , n. 1420 i biorącym w r. 1399 czynny udział w wyprawie Witołda na Tatarów Długosz, Hist. , III. Ten Dobrogost, o ile pozory nie mylą, był ojcem Jana z Sz. i Mikołaja z Jastrowia Nałęczów, głośnych w r. 1384 Jan z Czarn. w Pomn. Dz. Pol. , II, 753. Dobrogost nie był kasztelanem pozn. w r. 1893, a Mikołaj, woj. kaliski w r. 1342 3, nie pochodził z Sz. Sędziwój Świdwa, słynny z czasów wojny domowej kaszt. nakielski 1381 1390, posiadał między innemi Galowo, Kazimierz, Piotrkówko, część Sz. i Ostroroga; był bratem Marcina z Dzwonowa i ojcem Dobrogosta i Wincentego; na województwo pozn. wstąpił w r. 1390; po nim objął ten urząd Sędziwój z Ostroroga w r. 1409. Z licznych śladów piśmiennych, jakie zostały po Sędziwoju Świdwie Szamotulskim, zastanawia dokument z r. 1401 Kod. Dypl Fol, II, 818, w którym król Władysław nadając Brześciowi Kujawskiemu łąkę Oborę, porucza Sędziwojowi do Ostrorok palatino Sandomiriensi et capitaneo Brzestensi, ażeby mieszszczanie brzescy nie doznawali w tej mierze żadnych przykrości. Długosz pod r. 1384 wymienia mylnie Wincentego Świdwę, kaszt. nakielskiego, zamiast Sędziwoja, którego następcą był Wincenty z Granowa. Andrzej z Szamotuł nie był woj. poznańskim w r. 1400, ani kasztel. międzyrzeckim w r. 1408 ob. Akta gr. i ziem. , X, 3. 82. były mtem w r, 1383, a okolica widownią zapasów bratobójczych wojny domowej. Domarat, przywódca Grzymałów, rozłożył się w poblizkich Piotrkowicach, zkąd go wyparł Sędziwój Świdwa, dziedzic ówczesny Sz. , Piotrkowic i Gałowa; następnego roku wrócił Domarat i spustoszył Sz. w oczach obsaczonego w Galowie Sędziwoja. Sz. podniosły się niebawem; między r. 1393 i 1400 występują mieszczanie w procesach z szlachtą okoliczną i dalszą; osadzeni na obszarze dwors. kmiecie prawują się w r. 1364 z sędzią kaliskim Mikołajem Krwawym Dyabłem z Wenecyi, którego rozległe stosunki sięgały także do okolic Sz, Mieszczaństwo szamotulskie było już należycie urządzone, względnie zamożno i wykształcone; z łona jegowyszli mężowie, jak np. Jan, kapelan proboszcza pozn. w r. 1391; Słupko, kanonik pozn. w r. 1422; Andrzej, bakałarz sztuk wyzwolonych we Lwowie r. 1441 54; Mikołaj, prezbyter lwowski r. 1450, kanonik płocki r. 1456; Jan, magister 1400, kanonik lwowski r. 1467; Wojciech, prof. medycyny w Krakowie r. 1473; Bartłomiej, bakalarz krakowski r. 1493; Mateusz, astronom 1522; MikołajPiotr, proboszcz wroniecki r. 1521; Szymon, prof. medycyny w Krakowie r, 1540; Wacław, wierszopis r. , 1545; Grzegorz, archidyakon pszczewski, prof. prawa w Krakowie r. 1551; Wacław, kompozytor urodzony około r. 1529; życiorys w Echu muzycznem z r. 1881, Nr. 19; Sebastyan, teolog r. 1581 1592. Wszyscy ci mężowie pisali się tak jak dziedzice miejscowi bądź Szamotuł, bądźSzamotulskimi. Z obcej rodziny, osia Sza dłej w Sz. pochodził słynny polihistor Jan Jonston 1603 75. Współdziedzicem Sz. w czasie rozruchów domowych w r. 1384 był Jan, syn Dobrogosta, wnuk Dzierzysława Świdwy, brat Mikołaja z Jastrowia Jan z Czarn. , w Pomn. Dziej. Pol. , II, 753. Po śmierci woj. pozn. Sędziwoja Świdwy, objął majętność syn jego Dobrogost, podkomorzy kaliski około r. 1423, ststa wielkopolski w r. 1432 33, kast. pozn. r. 1437 50. Dobrogost był bratem Wincentego, kaszt. międzyrzeckiego, ojcem Piotra kaszt. pozn, , Beatrycy, wydanej za straconego w r. 1439 Spytka Melsztyńskiego, i Katarzyny, wydanej za Łukasza Górkę, woj. pozn. Wincenty, współdziedzic Sz. , zachodzi w aktach grodz. wielkop. z r. 1391 98; kaszt. międzyrzeckim był od r. 1424; około 1482 piastował urząd starosty Rusi Czerwonej; poległ pod Warną; był ojcem Małgorzaty, wydanej za ks. raciborskiego Wacława, i Jadwigi, która w Turobinie zaślubiona była ks. mazowieckiemu Kazimierzowi. Współczesnych sobie Janów Świdwów z Sz. spotykamy kilku, o których tożsamości nie przesądzamy podkomorzy sandomierski pojawia się w r. 1444 w Kołomyi, w orszaku kaszt. krak. Jana z Czyżowa Akta gr. ziem. , T, 130; Janowi Świdwie z Sz. , kanon. krak. , papież Mikołaj nadał w r. 1447 kanonikat przy kościele szamotulskim Theiner, Vet. Mon. , II, 57; Janowi z Sz. zapisał w 1441 r. 150 zł. węg. na Zuhorzycach i dopisał 300 grzyw, na cłach pobieranych w Poznaniu, Kościanie; Jana Świdwę widzimy w orszaku króla Kazimierza w r. 1457 w Gdańska Długosz, Hist. , V; potem wiąże się z Janem zastaw ceł wielkopolskich w r. 1473 Rykacz. , Iny. , 257, 283, 289, a w r. 1478 spotykamy tegoż imienia dworzanina w orszaku króla Kazimierza Kod. Dypl. m. Krak. , 265. Jeżeli zastaw ceł nie przeszedł z ojca na syna, wnioskować wypada, że tym Janem był późniejszy woj. kaliski 1485, który postąpił w r. 1495 na wojew. poznańskie. Piotr Świdwa z Bz. , syn kaszt. pozn. Dobrogosta, kaszt. kaliski od 1447, pozn. około 1450, do śmierci r. 1473, supremus campiduotor w r, 1459, ststa wielkopolski od r. 1461 78, tenutaryusz fitstwa międzyrzeckiego i innych królewszczyzn na Rusi Czerwonej, był ojcem Andrzeja, zmarłego na wojew. poznańskiem, i Anny, matki Piotra Tomickiego, bisk. krak. ; dziedziczył Sz. , Turobin, Wolwanowice i inne włości. Z licznych czynów, któremi zapisał swe imię w dziejach, wspomnimy tylko o Roczniku małopolskim, przepisanym w r. 1471 z jego polecenia i zwanym niekiedy szamotulskim ob. Pomn. Dz. Pol, II, 861 i III, 139 nast. . Syn Piotra Andrzej był kaszt, międzyrzeckim od r. 1473 84, kaszt. Szamotuły Sza gnieźn. od r. 1484 85, potem kaliskim, następnie woj. kaliskim w r. 1501, i w końcu wojewodą pozn. od r. 1501 do śmierci w r. 1511 d. 22 maja. Nagrobek znajduje się w kościele parafialnym w Sz. ; córka jego Katarzyna wniosła Łukaszowi Górce część majętności. Wincenty Świdwa z Sz. był kaszt. gnieźnieńskim od r. 1518 do 1527, a syn jego Jan kasztel. biechowskim od r. 1552 56. Ten Jan JanDobrogost zostawił z Elżbietą Latalską, wojewodzianką poznańską, syna Jana, ostatniego po mleczu potomka Szamotulskich, współdziedzica Sz. i Gałowa 1575 1580 r. . Jan zostawił 3 córki Brygidę, Urszulę i Zofią, która wniosła część Sz. Janowi Rokosowskiemu 1614. Wymienieni powyżej Szamotulscy Nałęcze wpływali korzystnie na rozwój miasta, którego nazwę rozgłosili wspólnie z słynnemi mieszczanami, aczkolwiek gośćmi tylko byli na zamku swoim. W r. 1428 dziedziczyli tę majętność Dobrogost i Wincenty, synowie Sędziwoja Świdwy. Wincenty wyprawiał się wówczas z Witoldem na Rusinów nowogrodzkich; Dobrogosta odwoływały ztąd liczne poselstwa i poruczenia królewskie. To też umówiony na dzień 18 lutego zjazd odbył się w dworku plebana szamotulskiego dnia 23 i 24 t. m. i roku; zjechali się Sędziwój z Ostroroga, woj. pozn. , Marcin z Sławska, kaszt. kaliski, i Piotr Korzbok, podkomorzy pozn. , pełnomocnicy królewscy, Andreas Phaffendorp, pleban toruński, Siffrid de Steghelicz i Borghard de Guntersperch, pełnomocnicy Krzyżaków; zjazd ten, jak zwykle, spełzł na niczem ob. Kod. Lit. wyd. Racz. , 330 3 i Cod. Epist. Vit. , 789, 795, 6; . W r. 1450 kasztelanowie Dobrogost i Piotr, ojciec i syn, wyjednali u bawiącego w Poznaniu króla prawo niemieckie, które, sądząc z daty na pieczęci miejskiej, zaprowadzonem zostało dopiero w r. 1455. odnośny przywilej zatwierdzając sobotnie targi, ustanowił 2 jarmarki, które odbywać się miały w dzień św. Stanisława i na św. Marcin Łopiński, I, 10 12. W r. 1458 dostawiły Sz. 12 pieszych na wyprawę malborską; r. 1507 dnia 29 września gościł tu kniaź Gliński Pomn. Dz. Pol. , III, 221. Po śmierci Andrzeja Szamotulskiego w r. 1511 przeszła część majętności szam, w ręce Łukasza Górki, kaszt. pozn. , który po śmierci żony, Katarzyny z Szamotulskich, został biskupem kujawskim i umarł w r. 1542, podobno w Szamotułach. Zwłoki Łukasza spoczywają w katedrze włocławskiej; dział szamotulski przeszedł w ręce syna jego Andrzeja, kaszt. pozn. f 1353 r. , a potem w ręce Łukasza, syna Andrzeja. Około r. 1548 pojawiają się w Sz. prześladowani w granicach Niemiec protestanci i doznają szczególnej o Sza Szamotuły pieki Andrzeja Górki; przybyło też kilka rodzin szkockich, zajmujących się handlem i rzemiosłem; wr. 1558 powstała tu drukarnia czeska i polska; później w r. 1589 i 1621 zawiązał się cech połączonych kowali, kotlarzy, kołodziejów i powroźników. W r. 1559 zwieziono do Sz. zaślubioną Górce Halszkę z Ostroga i uwięziono w baszcie zamkowej, zwanej dotąd wieżą Czarnej księżniczki; r. 1568 srożyło się powietrze morowe; r. 1573, po śmierci Łukasza Górki, oswobodzono z więzienia Halszkę; przybył po nią w licznym orszaku brat jej stryjeczny Jan Konstantynowicz, wojewodzie kijowski. Część Sz. , którą Katarzyna wniosła w dom Górków, przeszła w ręce Gostyńskich, a wkrótce potem dostała się Jakubowi Rokosowskiemu. Pożar zniszczył Sz. tak dalece, ze w r. 1581 miasto nie płaciło żadnych podatków i odnośne regestra pob. wykazują na obszarze dworskim Sz. 2 1 2 łan. 08. , tyle pustych i 2 zagrod. ; pominięty tu Świdwin nie tworzył snąć odrębnej całości. Około tego czasu miało przebywać w Sz. do 300 sukienników. Po Jakubie przeszły całe Sz. w ręce Jana Rokosowskiego, pierwszego męża Zofii z Szamotulskich, a po jego śmierci I w r. 1614 rozdzielono je między synów, I z których Andrzej otrzymał część Świdwów, a Stanisław częsć po Górkach; pierwsza z nich dostała się Swiętosławowi Węgierskiemu, który ją w r. 1631 odstąpił Stanisławowi Kostce, a druga przeszła w r. 1634 w ręce Aleksandra Kostki. Kostkowie posiadali Sz. aż do ok. r. 1670. O znaczniejszych pożarach wspominają przywilej lokacyjny z r. 1450 i Regestra pobor, z r. 1580 1; akta zaś grodzkie poznańskie z r. 1634 zawierają obszerną skargę poszkodowanych pożarem, który powstał wskutek nieostrożności drużyny panów Tuczyńskich z Tuczna, jadących do Poznania. Pożar ten obrócił w perzynę 123 domów, 17 stodół i różne budynki dworskie; 20 ludzi straciło życie; szkody obliczono na 200, 000 złp. W r. 1649 król Jan Kazimierz przychylając się do prośby dziedzica Sz. StanisławaPranciszka Kostki, ststy lipnowskiego, zatwierdził bractwo strzeleckie, które było się tu zawiązało ob. Łopiński, I, 12. Powiastkę niemiecką, jakoby w r. 1657 wojsko brandeburskie pod wodzą generała Derfflingera w 2500 głów rozbiło w pobliżu Sz. oddział złożony z 5000 Polaków, zbija trafnie Dr. Łopiński w swej pracy o Szamotułach. Powodem tej bitwy miało być ciągłe niepokojenie marchii brandeburskiej przez Polaków, którzy docierali aż do samego Landsberga. Rok 1657 zapisuje tymczasem między innemi wypadkami wyparcie Brandeburczyków z Poznania, konwojowanie ich kilkoma chorągwiami polskimi do Landsberga, wyparcie Szwedów z Krakowa i odwiedziny kurfirszta brandeburskiego w Bydgoszczy. Około tego czasu zaczęły wynosić się z Sz. rodziny szkockie. Ludwika, jedyna córka Stanisława Kostki, wniosła około 1670 r. całą majętność szamotulską Janowi Korzbok Łąckiemu, podskarbiemu Wachowskiemu, który w r. 1675 sprowadził ks. reformatów, zburzył zamek Świdwów i w miejsce jego wystawił klasztor z kościołem. Po śmierci Łąckiego w r. 1694 odziedziczył majętność syn, także Jan, Nie mając potomstwa z drugą żoną Katarzyną Mycielską, sprzedał w r. 1719 Sz. Władysławowi Konstantemu Kąsinowskiemu za 240000 złp. Majętność składały wówczas Gałowo, Jastrowie, Śmiłów, Świdwin, Szamotuły i część Brodziszewa. Kąsinowski nie utrzymał się, następnego bowiem już roku 1720 sprzedał tę majętność za 260, 000 złp. Annie z Niegolewskich Adamowej Mycielskiej, która ją odstąpiła za tę samą cenę synowi swemu Maciejowi, staroście konińskiemu, kaszt. pozn. Po śmierci Macieja przeszły w r. 1747 Sz, na syna Józefa Mycielskiego, woj. inowrocławskiego. W r. 1765 płacili żydzi w Sz. 988 złp. pogłównego; r. 1777 T. Żychliński, Złota Ks. , V, 173 5 i następnie w r. 1786 Józef Mycielski nadał miastu obszerny przywilej, rodzaj statutu, zamieszczony w przekładzie niemieckim w pracy Dra Łopińskiego, Tegoż roku mieszkało w Sz. 18 rodzin protest. Po śmierci Józefa Mycielskiego odziedziczył w r. 1789 majętność syn jego Stanisław, generał wojsk litewskich, zmarły w r. 1813 i zostawił ją synowi Michałowi, którego miał z Anną z Mielżyńskich, wdową po Bonawenturze Gajewskim. Stosunki mieszczan do dziedziców uregulowano w r. 1833; ordynacyą miejską uzyskały Sz, w r, 1835. Wyłączną dziedziczką od r. 1830 była Anna Mycielską, której działu swego odstąpił syn jej Michał, idąc na wojnę. Pani ta sprzedała w r. 1837 dobra Sz. ówczesnemu następcy tronu pruskiego Fryderykowi Wilhelmowi, który w tem kupnie występuje tylko jako pośrednik; sprzedaną, bowiem ziemia przeszła natychmiast w ręce szambelana T. Brandta Za dziedzictwa Stanisł. Mycielskiego Sz. przeszły pod panowanie pruskie i wcielone zostały do i zw. inspekcyi międzyrzeckiej, powiatu obornickiego. W Sz. były wówczas 2 kościoły katol. z 6 księżmi, kościół i klasztor reformatów z 11 zakonnikami i 6 łajkami, kościół protest. , szkoły polska i niemiecka, ratusz, 3 młyny odn. wiatraki, urząd pocztowy i komora celna; jarmarków dorocznych odbywało się 12; dym, liczono 149, stodół 26, mk. 737. Burmistrza Wojciecha Michalskiego zrzucono z urzędu, a znajdującą się w kasie miejskiej gotówkę, w ilości 5093 złp. 2 1 2 gr. , Szamotuły Szamotuły zabrano. Przywilej dziedzica z r. 1795 na otworzenie apteki uzyskał potwierdzenie króla pruskiego. Majętnośó składały wówczas; Galowo, Grabowiec, Jastrowie, Nowawieś, Piotrkówko, Stare Miasto i Szamotuły; nieco później przybyły; młyn Borowiec, karczma Dołęga herb Mycielskich, Gromadzin, Kiszewko, Kiszewo, Nowa Myśl, Ostrolesie, Ruksz młyn, Siemiątkowo i Świdwin. Liczba rodzin protest. podniosła się do 42. Przy samym schyłku zeszłego stulecia było w Sz. 135 dm. i 979 mk między którymi 326 żydów, 34 krawców, 21 szewców, po 19 rzeźników i różnych szynkarzy, 16 mielcarzy, 11 płócienników, kołodziejów i bednarzy, 1 tokarz, rymarz, siodlarz, powroźnik, cieśla, kupiec, winiarz i lekarz. Dochody miejskie wynosiły 2579 tal W r. 1800 miały Sz. 1268 mk. ; ok 1809 r. 1300 mk, 600 żydów; 1836 r. 2277 mk. ; 1843 r, 223 dym. , 2451 mk 927 kat. , 657 prot. , 865 żydów; 1871 r. 259 dym. , 4214 mk. 755 rodzin, 2197 męż. , 2017 kobiet, 1676 kat, 1689 prot. , 949 żydów, 870 dzieci niżej 10 lat, 5 głuchoniemych i 5 obłąkanych. W r. 1841 zawiązało się w Sz. pod przewodnictwem Jędrzeja Moraczewskiego Towarzystwo zbieraczów starożytności krajowych, któro po pięcioletniej działalności rozwiązanem zostało przez rząd pruski ob. Przegląd Wielkop. z r. 1867, str. 209 226. W r. 1842 szambelan v. Brandt sprzedał majętność szamotulską panu Albrecht Carl Bethe, a ton w r. 1862 Ernestowi księciu SachsenKoburg Gotha. W r. 1848 Niemcy tutejsi żądali wcielenia Sz. do Rzeszy niemieckiej. W 1850 r. wychodziło tu pisemko polityczne polskie. Na obszarze Sz. odkryto cmentarzysko z przedmiotami glinianemi, złożonemi w zbiorach poznańskiego Towarzystwa przyjaciół nauk Przysłowie Głuchy, by od Szamotuł wziąć miało początek w XVI wieku, w czasie usadowienia się braci czeskich. Br, Łopiński wydał Materialien zur Geschichte von Samter; obecnie pracuje nad wyczerpującą monografią Sz. Szamotulski powiat powstał po r. 1815 z części płd. ówczesnego pow. obornickiego, na obszarze dawnego pow. poznańskiego, od którego w r. 1791 odpadły Pniowy z okolicą, wcielone do utworzonego wówczas pow. międzyrzeckiego. Przy ostatnim podziale w. ks. poznańskiego w r. 1888 nie uległy granice pow. szamotulskiego żadnym zmianom. Na płn. graniczy on z pow. czarnkowskim Wieleń, na wschodzie z obornickim i poznańskim, na płd. z bukowskim i międzychodzkim. Rozciąga się między 52 22 a 52 49 płn. szer. i między 38 41 a 34 20 wsch. dług. ; największa długość od płn. ku płd. wynosi 42 klm. a od wschodu na zach. średnio 28 klm. Powierzchnia przedstawia równinę, pochylającą się przeważnie ku dolinie Warty, na płd zaś od Pniew, Wilczyny i Wielkiego Gaju ku łęgom Obry. Główną rzeką w pow. jest Warta, która na obszar ten wchodzi przy młynie Borowniku, odgranicza pow. obornicki na przestrzeni 1 klm. ; płynie ku zach. i oblewa Obrzycko, Wronki, Wartosław i Chojno, poniżej którego odgranicza pow. międzychodzki na przestrzeni 1 2 klm. ; długość biegu jej w pow. około 30 klm. ; z prawego brzegu przyjmuje Smolnicę, tudzież odpływy jez. Radziszewskiego i Choińskiego, a z lew. brzegu Samicę szamotulska pod Obrzyckiem i Ostrorożanką pod Wartosławiem, oraz odpływy jez. Pakowskiego Gać w r. 1284 i Krzemienia. Jez. Krzemień z odpływem swoim odgranicza pow. międzychodzki na przestrzeni 2 klm. ; zasilone odpływami jezior, między któremi Chrzypsko przyjmuje w siebie wody jezior Lubocześnickiego i Psarskiego. Ku płd. płynie Sarbka, powstająca w jeziorze Wilczyńskiem i drugi dopływ Mogilnicy, toczący się od Chełmna z pod Pniew. Jeziora zajmowały dawniej znaczniejsze obszary, zwłaszcza w okolicy objętej granicami Lubosiny, Buszewa, Koźla Kuzle, Otorowa, Sokolnik, Gorszewic. Bytynia i Sękowa. Na tej przestrzeni szukać należy jeziora Nałęcz, które swą nazwę przeniosło na herb osiadłej tam szlachty. Dziś pozostały tu bujne łąki, otaczające n. p. wieś Przystanki jakoby nałęczą, i znaczne jezioro Bytyńskie z 5 wysepkami, które odpływa do Samicy; z Bytyńskiem łączą się jeziora Lubosińskie, Buszewskie i Mielno; do pow. poznańskiego przypiera jez. Gajskie, połączone Samicą z jeziorami Kiączyńskiem i Radzyńskiem; na płd. zach. kresach powiatu znachodzimy jez. Pniewskie i Zamorskie; jedno z jezior Lubowskich oblewa płd. zach. kończyny powiatu; w pobliżu Pniew są jez. Okony i Konińskie, nieco dalej Zajączkowskie, łączące się z Psarskiem; pod Ostrorogiem jez. Małe, Wielkie, Księże, Marmińskie i Bagno; inne jez. Wielkie, pod Strzyżminem, przecięte granicą powiatu na zachodzie, spływa do jeziora Krzemień; nieopodal drobne jeziora Cyblino, Grabowo, Kupiszewo i Czarne; jez. Pożarowskie leży bliżej Wartosławia. Na prawem porzeczu Warty spotykamy wśród lasów jez. Raczyńskie i Pokroczynek bez odpływów, tudzież Radziszewskie i Choińskie, spływające do Warty. Bagniska Pszczewo pod Turowem, Łozy i Jeziorki pod Niewierzem, w płd. zach. części powiatu, zamieniły się w łąki. Dwa pasma wyżyn ciągną się. wzdłuż Warty; znaczniejsze wzgórza wznoszą się pod Pniewami, Dusznikami, Kunowem, Bytyniem, Mieściskiem, Grzebieniskiem, Wierzeją, Grodziszczkiem i Brzozą, ku płn. od Buku. Odwieczne lasy, Szamotuły zwane od kluczów, do których należą, pokrywają prawe porzecze Warty i sięgają do pow. sąsiednich. Ze znaczniejszych pożarów leśnych zasługuje na uwagę wypalenisko Choińskie na granicy pow. międzychodzkiego. Droga żel. pozn. szczecińska przerzyna te lasy od Wronek ku Krzyżowi. Nomenklatura topograficzna jest tu nadzwyczaj bogata; zestawimy ją według obu języków, które się łamią i ścierają na tej przestrzeni Piazda, Studzianka, Lisi Kąt, Ciemny Rów, Sosnowiec, Gliniana, Ptasia, Wysoka, Księża i Kobusie góry, Trzy Kopce, Kościelny grunt, Niedźwiedzi, Kozi i Psie łęgi, Maślane i Smolnickie błota; Wurzel, Spuken, Putzknie, Garner i KreliwitzerBerg, Waschsee, Schmidgen Brand, Strassen Camp i LehmschlangenLug. Również bogata nomenklatura na lew. porzeczu Warty nie jest dotąd zebrana i systematycznie zestawiona. Wymienimy tu Chlustaczkę pod Bieżdrowem, Kozią górą pod Bielejowem, Jeziorka na Kasinowie, Piaskowe góry pod Jastrowiem, Dębowiec pod Wilczyna, Bielawę, Kisy, Lisie Jamy, Rybne Ławy, Szubienicę i Zapadliwsko pod Ostrorogiem, Białe błoto w lasach dobrojewskich, Mostki w Szamotułach, Naddawki pod Dusznikami, Cebulka, Długie Błoto, Gaza, Groblanka, Kapałka, Kluszczanka, Przychody i Żłoby na Małych Sokolnikach. Główną komunikacyę w pow. stanowi droga żelazna poznańskoszczecińska, ze stacyami Szamotuły, Wronki i Mokrz, tudzież odnoga, która odczepia się od tej drogi i z Rokitnicy na Kazimierz, Pólko, Lubosinę i Pniewy prowadzi do Międzychodu. Pierwsza z nich przebiega w pow. przestrzeń 42, a druga 28 klm. Ogólna długość dróg bitych wynosi 150 klm. ; wielki trakt poznańskoberliń ski na Bytyń i Pniewy 28, z Pniew do Lwówka 4, drugi do Piotrkowa na Wronki 32, z pod Dobrojewa na Ostroróg, Lipnicę, Duszniki do Buku 37, z Wronek do Sierakowa 12, z Szamotuł do Obornik 4 i drugi na Obrzycko do Piotrowa 14, z Piotrowa do Czarnkowa 4, z pod Szamotuł na Lipnicę do Otorowa 13 klm. Warta jest spławną na całej przestrzeni; dwa mosty łączą jej brzegi; jeden drewniany pod Obrzyckiem, drugi żelazny pod Wronkami. Powiat ma 109, 213 ha obszaru 62737 roli, 6072 łąk, 30157 lasu; czysty doch. z ha roli 11, 36, z ha łąk 12, 92, z ha lasu 1, 96 mrk. Obszar ten podzielony jest na 4 okręgi sądowe, 7 policyjnych, 20 stanu cywilnego, 5 miejskich, 105 wiejskich i 70 dworskich; ma według statystyki z 1885 r. 331 osad, 4889 dym. , 10158 rodzin i 53113 mk. 24976 męż. , 28137 kob. , 9097 dzieci niżej 6 lat, 11214 od 6 14 lat; 37774 katol. , 13012 prot. , 2327 żyd. . W r. 1836 było 35995 mk. ; 1843 r, 40480 mk. ; 1871 r. 50436 mk. 33199 kat. , 14340 prot. , 2830 żyd. ; 1880 r. 53375 mk. Na okręgi miejskie przypada 12 osad, 1108 dym. , 2594 rodzin, 12095 mk. 6359 katol, 3557 prot. , 2179 żyd. i 3226 ha obszaru 2485 roli, 204 łąk, 42 lasu; czysty doch. z ha roli 9, 40, z ha łąk 18 80, z ha lasu 1, 17 mrk; w r. 1871 było 11621 mk. ; 1880 r. 12311 mk Na okręgi wiejskie przypada 131 osad, 2635 dym. , 4416 rodzin, 22189 mk 14, 466 kat. , 7594 prot. , 129 żyd. i 27, 635 ha 20, 968 roli, 1506 łąk, 1486 lasu; czysty doch. ha roli 9, 40, z ha łąk 11, 36, z ha lasu 1, 57 mrk; w r. 1871 było 21, 150 mk; 1880 r. 21, 934. Na okręgi dworskie przypada 188 osad, 1146 dym. , 3148 rodzin, 18, 829 mk 16, 949 kat. , 1861 prot. , 19 żyd. i 78, 352 ha 39, 284 roli, 4362 łąk, 28, 629 lasu; czysty doch. z ha roli 12, 14, z ha łąk 1371, z ha lasu 2, 35 mrk; w r. 1871 było 17, 665 mk; 1880 r. 19, 130 mk. Powiat tworzy okrąg batalionowy obrony krajowej. Sądy okręgowe znajdują się w Szamotułach, Pniewach, Wronkach i Międzychodzie, a sądy ziemiańskie w Poznaniu i Międzyrzeczu; okręgi policyjne są Duszniki, Obrzycko, Ostroróg, Otorowo, Pniewy, Wierzeja, Wronki, Szamotuły miasto i okolica. Parafii kat. w powiecie jest 12 Biezdrowo, Bytyń, Kazimierz, Obrzycko, Ostroróg, Oto. rowo, Pniewy, Psarskie, Słopanowo, Szamotuły, Wilczyna i Wronki; z pogranicznych pow. wchodzą parafie Chrzypsko, Buk, Brody, Ceradź i Niepruszewo. Par. prot. jest 8 Duszniki, Obrzycko, Ostroróg, Piotrowo, Pniowy, Szamotuły, Wartosław i Wronki. Żydzi mają synagogi w Obrzycku, Pniewach, Szamotułach i Wronkach. Ludność przeważnie polska i katolicka, trudni się uprawą roli, chowem bydła, drobnym przemysłem i handlem. Malowniczy ubiór ludu wiejskiego nosi dotąd cechy narodowe i odznacza się wysokiemi czapkami z siwego baranka, ustrojonemi w tyle barwnemi wstążkami, a na boku pawiem piórem; z tą odrębnością walczy kultura niemiecka. Zwyczaje ludu są z małemi odmianami te same co w pow. bukowskim i kościańskim. Stosunek ziemi dziedzicznej w ręku Polaków do nabytej przez Niemców ma się jak 14 do 16. Rząd pruski posiada 8459 ha Duszniki 1346 ha. Młynkowe 211, Sękowo 503 i lasy Biezdrowskie 6399. W r. 1837 liczono w pow. 4669 koni, 12, 038 bydła rogatego, 100, 119 owiec, 131 kóz i 5937 nierogacizny. Chowem i tuczą bydła zajmują się dwory Baborówko, Bydyń, Ceradz Dolny, Chojno, Dobrojewo, Duszniki, Gałowo, Gąsawy, Gnuszyn, Kazimierz, Kępa, Kiączyn, Kluczewo, Koszanowo, Lipnica, Lubosina, Niewierz, Nojewo, Oporowo, Pniewy, Przyborówko, Rudki, Sędzin, Śmiłów, Sokolniczki, Wierzeja, Wróblewo i Wronki nabiałem Szamotuły Baborówko, Gąsawy, Gnuszyn, Kąsinowo, Kępa, Kiączyn, Kluczewo, Konin, Koszanowo, Lipnica, Lubosina, Myszkowo, Obrowo, Otorowo, Psarskie i Sokolniki; chowem owiec Bytyń, Gnuszyn, Kąsinowo, Kępa, Kiączyn, Koszanowo, Lubosina, Myszkowo, Otorowo, Pniewy i Sokolniki; chowem nierogacizny Przyborówko; chowem koni Kobylniki, Koszanowo, Otorowo, Śmiłów i Turowo. Stacye do stanowienia klaczy znajdują się w Oporowie i Kobylnikach. Uprawą szparagów zajmuje się zamek szamotulski. Znaczne pokłady węgla brunatnego znachodzą się pod Wronkami. Gorzelnie mają Biezdrowo, Buszewo, Bytyń, Dobrojewo, Gałowo, Duszniki, Kąsinowo, Lipnica, Nojewo, Nowawieś Kazimierska, Obrowo, Oporowo, Otorowo, Pniewy, Psarskie, Sędzin, Szamotuły, Szczuczyn, Turowo, Wilkowo i Wronki; cegielnie Chojno, Duszniki, Gałowo, Kobylniki, Konin, Młodawsko, Obrowo, Oporowo, Pniewy, Pożarowe, Przyborówko, Radzyn, Rudki, Słopanowo, Szczepankowo, Wierzeja, Wróblewo i Wronki; młyny Chojno, Dobrojewo, Duszniki, Kąsinowo, Kikowo, Koszanowo, Radzyń, Sędzin i Wronki; młyny parowe Nojewo i Szamotuły; wiatraki Niewierz i Sokolniki; olejarnie Myszkowo i Śmiłów; fabryki krochmalu; Brodziszewo, Chełmno, Chojno, Gąsawy i Koszanowo. Huta szklana stoi w Karolowie; piła parowa w Pniewach; garbarnia w Wronkach; fabryka kafli w Szamotułach; browary w Obrzycku, Pniewach, Szamotułach i Wronkach, Handel i przemysł rozwijają się prawidłowo. Towarzystwa pożyczkowe znajdują się w Obrzycku, Pniewach, Szamotułach i Wronkach; kółka rolnicze w Pniewach i Szamotułach. Dzieje. Dwie osady w pow. szamotulskim, Kazimierz i Konin, zwróciły na siebie uwagę W. Kętrzyńskiego, który chcąc pogodzić tradycyę narodową z zbijajacemi ją wywodami wyprawy dra Kade Vita quinque fratrum Poloniae, przypuszcza, że męczeństwo pięciu pustelników w t. 1003 dokonało się na puszczy niegdyś między Kazimierzem i Koninem, wioską leżącą pod Pniewami, Dr Kade mniema, że Międzyrzecz wielkopolski był miejscem męczeństwa; obaj Jednak nie zdołali stwierdzić swych domysłów ob. Pomn. Dziej. Pol. V. 870 880, Najstarszą z istniejących dotąd w powiecie osadą Jest Lipnica, której dziesięciny biskup pozn. Radwan przekazał w r. 1170 kawalerom św. Jana jerozolimskiego Długosz, Hist. . Potem pojawiają się w dokumentach Słopanowo i Kobylniki w r. 1218, Szamotuły 1231, Wierzchocin 1238, Wronki 1251, Samołęż 1252, Obrzycko i Pniewy 1266, Grodziszczko i Młodawsko 1257, Rzeczyn jezioro 1279, Popowo nie PiotroSłownik Geograficzny T. XI. Zeszyt 180. wo 1280, Sokolniki 1282, Chojno, Gaj Mały, Nojewo, Otorowo i Pakawie 1284, Brzeźno 1288, Kazimierz i Wilczyna 1298, Szczuczyn 1303, Bytyń 1322, Pęczkowo 1337, Kiączyn 1352, Krzeszkowice i Zajączkowo 1369, Nowa Wieś wroniecka 1370, Piersko 1382, Gaj Wielki, Ostroróg i Piotrkówko Piotrkowice 1383, Gałowo i Jastrowie 1384, Pożarowe 1385, Chlewiska, Grzybno, Komorowo, Psarskie i Stramnica 1386, Brzoza, Kikowo, Koźle Kuzle, Lubosina, Przyborowo, Sędzin, Wierzeja, Wilkowo, Witkowice i Wróblewo 1387, Ćmachowo, Kąsinowo, Kłodzisko, Koźmin, Myszkowo, Oporowo i Piaskowo 1388, Brodziszewo, Chełmno, Dobrojewo, Gnuszyn, Grzebienisko, Lubocześnica Ryboczestnica i Nosalewo 1389, Bielejewo, Przystanki, Rudki Ostrorogskie i Wielim Wielonek 1391, Niewierz, Orliczko i Sokolniczki 1393, Głuchowo, Gorszewice, Ordzin i Sarbia 1394, Roszczki i Szczepankowo 1397, Bobolczyn, Buszewo i Wierzchaczewo 1398, Nadolny młyn pod Nojewem i Sędzinki 1399, Duszniki 1442, Radzyń r. 1450. Znikły Antoniewo Jastrowskie, Borowiec Nowowiejski, Gromadzin, Kaczebłoto, Nietrzeba, Piaski, Wypalanka, Zmyślona, różne młyny i folusze. Wątpliwe Okisovo, Grusele i Pomorano w dyplom. wielkop. z r. 1284. Obok szlachty dziedzicznej, posiadali różnemi czasy biskup pozn. Duszniki, Koszanowo, Lipnicę, Ludowo, Młynkowe, Podrzewie i Sękowo; kolegiata N. M. Panny w Poznaniu Mieściska; kawalerowie maltańscy Wierzchonin; cystersi paradyscy Młodawsko i Grodziszczko, łekneńscy Słopanowo i Kobylniki; cysterki owińskie Samołęż; dominikanie poznańscy Buszewo i Sokolniki, wronieccy Popowo i Rzeczyn. Z zabranych dóbr kościelnych, obejmujących 6791 ha obszaru 4466 włośc. i 2325 dwors. , utworzył rząd pruski domenę Duszniki, w której skład wchodziły, prócz Dusznik, Koszanowo, Lubieniec, Ludowo, Mieściska, Młynkowe, Podrzewie, Sękowo i Wilczyna. Mieściska przeszły w ręce prywatne. Zabranym obszarom dworskim nadał rząd pruski nazwy. niemieckie Duszniki Kaisershof i Seelhorst, Lubieniec Wilhelmshof, Ludowo Preussenhof, Młynkowo Augustenhof, Sękowo Albrechtshof. Z rodów osiadłych różnemi czasy w powiecie wymienimy następujące Adamczewski, Bielejewski, Biezdrowski, Bniński, Bobolecki, Bobrownicki, Bojanowski, Branicki, Breza, Brodowski, Brodziszewski, Broniewski, Bronikowski, Brudzewski. Bukowiecki, Buszewski, Bzowski, Chełmski, Chłapowski, Chrzypski, Cielecki, Ćmachowski, Czarnkowski, Dobrzycki, Drwęski, Dzieduszycki, Gajewski, Gąsiorowski, Głuchowski, Gnuszyński, Górka, Gorzeński, Go50 Szamoty ślinowski, Gostyński, Grabowski, Grabski, Gralewski, Grodzicki, Gromadziński, Grzebienicki, Jaktorowski, Jarochowski, Jaskolecki, Jastrowski, Kachliński, Kalkstein, Kamieński, Kąsinowski, Kębłowski, Kiączyński, Kiedrowski, Kierski, Kikowski, Kłodziński, Kobylnicki, Konarzewski, Koniński, Kościelski, Kosiński, Kostka, Kowalski, Koźmiński, Krzestkowski, Krzyszkowski, Kurzewski, Kurnatowski, Kwilecki, Łącki, Lipnicki, Łódzki, Łowęcki, Łoziński, Łubieński, Lubosiński, Lwowski na Lwówku, Mańkowski, Mieczkowski, Mielecki, Mieliński, Mielżyński, Mierzyński, Młodawski, Moszczeński, Mycielski, Niegolewski, Niemierzewski, Niewierski, Nieżuchowski, Nosalewski, Obrzycki, Odalkowski Odolikowski, Oporowski, Ordziński, Orzelski, Ostroróg, Ostrowski, Otorowski, Pawłowski, Piaskowski, Pietrski Pierski, Pniewski, Poklatecki, Poniński, Potocki, Potulicki, Pożarowski, Proski Pruski, Prusimski, Przecławski, Przetocki, Przyborowski, Przystanowski, Psarski, Baczyński, Radomicki, Radzimski, Ratajski, Rogaliński, Rokosowski, Rozbicki, Rożnowski, Roztworówski. Rudzki, Rusinowski, Rydzyński, Sarbski, Sczaniecki, Skarzyński, Skóra, Skrzydlewski, Smogulecki, Smuszewski, Sokolnicki, Stablewski, Starzęcki, Suchodolski, Świdwa, Święcicki, Świnarski, Szamotulski, Szczepankowski, Szołdrski, Tomicki, Trąmpczyński, Turno, Twardowski, Tyszkiewicz, Unrug, Wargowski, Węgierski, Węsierski, Wiczyński, Wielżyński, Wierzchaczewski, Wierzejewski, Witkowski, Włostowski, Wojnowski, Wróblewski, Zajączkowski, Zbyszewski, Żeroński, Żółtowski, Żylicki. W powiecie utworzono majorat z dóbr obrzyckich, dziedzictwa hr, Raczyńskich. Żydzi osiedli we wszystkich miastach. Zamki obronne stały w Bytyniu, Gałowie, Obrzycku, Ostrorogu, Pniewach, Szamotułach i na Świdwinie. Kasztelania obrzycka istniała między r. 1238 i 1280. Wronki były czołem powiatu w r. 1312. Prawo niemieckie zaprowadzano w miastach i posiadłościach duchownych. Tomisław z Sz. uzyskał w r. 1284 przywilej na takie prawo dla obszernych dóbr swoich, lecz, jak się zdaje, nie korzystał z tego nadania. W r. 1458 było 7 miast, które dostawiły 37 żołnierzy pieszych na wyprawę malborską, t. j. Sz. 12, Wronki 10, Pniewy 6, Ostroróg 4, Kazimierz 3, Obrzycko i Bytyń po jednemu, Kazimierz i Bytyń przestały być miastami; tego samego losu doznał Wartosław, osada późniejsza, i doznać ma Ostroróg. Komora celna istniała w r. 1390 w Wronkach, gdzie też odbywały się sądy starościńskie. Drogi handlowe szły z Poznania na Sz. i Wronki do Drzenia, na Sieraków do Drzenia i na Pniewy do Skwirzyny. Kościoły pojawiają się w następują cym porządku Obrzycko r. 1256, Kazimierz, Otorowo, Szamotuły, Wilczyna i Wronki r. 1298, Piaskowo Ostrorogskie 1396, Biezdrowo 14S9, Duszniki 1442, Pniewy 1450, Psarskie 1462, Bytyń, Ostroróg, Słopanowo i Zajączkowo 1510, Wartosław r, 1785. Kościół szamotulski posiada cudowny obraz N, M. Panny, a biezdrowski ma słynący cudami kru cyfiks; cudowny obraz św. Jakuba przenie siono z Piaskowa do Ostrorogu. Kolegiatami były przez pewien czas kościół Ostrorogskie i szamotulski. Kaplice stały w Zamościu pod Chełmnem i na Sędzinach. W ręku protestantów znajdowały się kościoły ostrorogski, szamotulski i słopanowski; kaplicę swoją mie li bracia czescy w Kąsinowie; cmentarz kal wiński istnieje dotąd na Sokolnikach. Domi nikanie mieli swój klasztor w Wronkach od r. 1279, a reformaci w Sz. od r. 1675. W r. 1829 urodził się w Sokolniczkach Kazimierz Jarochowski, zmarły niedawno temu dziejopis. Znaczniejszych wypadków widownią był pow. szamotulski, główne siedlisko Nałęczów, w r. 1383 84 w czasie wojny domowej; sku tków jej doznały Bytyń, Gałowo, Jastrowie, Kazimierz, Obrzycko, Ostroróg, Piotrkówko, Szamotuły i Wronki. Nasypy ziemne sterczą dotąd w pobliżu Brzozy i Grodziszczka, pod Gałowem, Kasinowem, Młynkowem, Niewierzem, Ostrolesiem Jastrowskiem, Pniewami, Rudkami Ostrorogskiemi, Sędzinem, Śmiłowem, Zalesiem i na wyspie Komorowskiej jez. Bytyńskiego. Wykopalisk dostarczyły Biezdrowo, Bytyń, Ćmachowo, Dolne Pole, Gorszewice, Grabowiec, Jakubowo, Karolewo, Kazimierz, Kiączyn, Kluczewo, Kopanina, Nowawieś Wroniecka, Obrowo, Obrzycko, Oleszyn, Oporowo, Ostroróg, Pierwoszewo, Piotr kówko, Psarskie, Samołęż, Sieraków, Słopa nowo, Sokolniki, Sokolniczki, Sz. , Szczepankowo, Wartosław, Wierzchaczewo, Wierzchocin, Wilczyna, Wilkowo, Wróblewo, Wronki i Zamość. Podania o palących się pieniądzach powtarzają się w różnych stronach powiatu. Jest teź podanie o krzyżu przyniesionym z Częstochowy do Biezdrowa, który trzykro tnie ztąd sprowadzany do klasztoru dominikanów wronieckich, wracał zawsze do kościo ła biezdrowskiego. Z tem podaniem łąozy się drugie, o skrzyni dębowej, pełnej pieniędzy, przeznaczonych na wystawienie nowego ko ścioła w Biezdrowie. Znaczne skarby miał też wykopać jakiś Rumkowski pod Wronka mi, gdzie do niedawnego czasu stał drąg alar mowy, o którym mówi podanie, że przymoco wanej beczki smoły nie było można nigdy rozpalić, ponieważ w tem miejscu pokutowa ły czarty. E. Cal. Szamoty 1. wś włośc, pow. warszawski, Szamoty Szandarowszczyzna Szandadusze Szanciły Szamotyna Szamów Szamówka Szamowo Szampiniszki Szamrajówka Szamrąjowska Stadnica Szamsza Szamszuliszki Szanaliszki Szamszury gm. Pruszków, par. Żbików, ma 80 mk. , 60 mr. W 1827 r. 7 dm. , 42 mk. 2. Sz. , wś i folw, , pow. błoński, gm. Młochów, par. Tarczyn, odl 22 w. od Błonia, ma 137 mk W 1827 r. 20 dm. , 144 mk W 1871 r. fol Sz. lit. H rozl. mr, 503 gr. or. i ogr. mr. 386, łąk mr. 57, past. mr. 8, lasu mr. 42, w osa dach mr. 2, wody mr. 2, nieuż. mr. 6; bud. drewn. 15; las urządzony, pokłady torfu. Wś Sz. os. 11, mr. 46. Br. Ch. Szamotyna, rzeczka w pow bracławskim, prawy dopływ Sielnicy. Bierze początek na gruntach wsi Kiernasówki i uchodzi poniżej wsi Bohdanówki. X M. O. Szamów wś i folw. , pow. łęczycki, gm. i par. Witonia, odl. od Łęczycy w, 16; folw. ma 11 dm. , 29 mk. ; wś wraz z Wergową 6 dm. ma 19 dm. , 881 mk W 1827 r, 17 dm. , 201 mk. W 1872 r. dobra Sz. lit. AB składały się z fol Sz. i Endniki, rozl. mr. 900 gr. or. i ogr. mr. 719, łąk mr. 60, past. mr. 8, lasu mr. 72, nieuż. mr. 41; bud. mur. 19, drewn. 12; płodozm. 11pol. , las nieurządzony, wiatrak. Wś Sz. os. 24, mr. 87. Na początku XVI w. łany dwor. i szlach, dają dziesięcinę pleb. w Witoni Łaski, L. B, II, 448. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 Szamowski, kasztelan brzeziński, miał 10 łan. , 8 zagr. , karczmę, 5 osad. Część Ossendowskich 1 2 łanu Pawiński, Wielkp. , II, 87, 141. Szamówka, własność ziemska, pow. borysowski, od 1847 r. należała do Zawadzkich, dziś we wspólnem władaniu z Karczewskimi, ma około 11 1 2 włók. A. Jel. Szamowo, mko nad ruczajem Lejedną, pow. mścisławski, w 3 okr. pol, gm. Szamowo, przy trakcie poczt. z Mścisławia o 33 w. do Horek o 27 1 3 w. , ma 91 dm. drewn. 33 należy do chrześcian a 58 do żyd. i 741 mk. 374 męż. i 367 kob. , w tej liczbie 372 praw. i 369 żyd. Posiada cerkiew par. drewn. , dom modlitwy żydowski drewn. , 30 sklepów, za rząd okr. polic. , zarząd gminy, szpital miejski, szkołę ludową, krupiarnię i olejarnię. Odby wa się tu trzydniowy jarmark w 11 piątek po Wielkiejnocy, z obrotem około 8500 rs. Mko należy do Borejszów, Brodowskich i in. W statystycznym opisie gubernii w 1784 r, nazwano już mkiem. Gmina Sz. ma 8800 mk. 2794 męż. , 2901 kob. i 3105 dzieci, W gmi nie znajduje się 9101 dzies. lasów prywa tnych i 1247 włościańskich. J. Krz. Szampiniszki, folw. , pow. kowieński, w 3 okr. pol, o 35 w. od Kowna. Szamrajówka 1. wś nad Sinicą, dopł. Bohu, pow. bałcki, okr. pol. i par. kat. Hołowaniewskie, gm. Daniłowa Bałka, sąd w Sawraniu, o 75 w. od Bałty, ma 70 osad, 875 mk. , 2089 dzies. ziemi włośc, 3141 dwor. , 63 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Jana, wzniesiona w 1853 r. , 1127 parafian. Posiada go rzelnię, która w 1886 7 r. wyprodukowała do 6, 042, 420 st. spirytusu. Poprzednio była tu fabryka mączki cukrowej. Dziedzictwo Po tockich, następnie Maryi z Potockich Strogonowej, należy dziś do Udiełów. 3. Sz. , wś na obu brzegach rz. Rastawicy, pow. wasylkowski, w pobliżu granicy pow. skwirskiego; w 1 okr. pol. , gm. TruszkiSzamrajówka, o 50 w. od Wasylkowa, przy dr, poczt, pomiędzy Białocerkwią a Skwirą, w równej od tych miast odległości. Posiada st. poczt. , zarząd gminy, 2567 mk W 1740 r. było w Sz. 75 dm. i do 600 mk. ; w 1863 r. 2345 mk praw. , 101 kat. , 16 żyd. Posiada cerkiew par. p. w. św. Spirydona Trymofijskiego, z muru wznie sioną w 1849 r. przez hr. Branicką, na miej sce poprzedniej, drewnianej, p, w. Pokrowy N. M. P. , istniejącej już przed 1740 r. Upo sażenie parocha stanowi 37 dzies. ziemi. Do par. praw. należy wś Znaczki al Szamrajewska Stadnica o 3 w. . We wsi znajduje się stare zamczysko oraz fabryka cukru. Nale ży do klucza białocerkiewskiego dóbr hr. Branickich. Gmina TruszkiSzamrajówka składa się z 6 okr. wiejskich starostw, obejmuje 5 wsi, mających 1250 dm. , 9838 mk. , 13, 332 dzies. ziemi 9360 włośc, 3306 dwor. , 166 cerkiewnej. Dr. M. J. Krz. Szamrąjowska Stadnica, pow. wasylkowski, ob. Znaczki. Szamsza, rzeczka w pow. porzeckim gub. smoleńskiej, wypływa z jeziora t. n. , wpada do jez. Szczuczego. Szamszuliszki, zaśc szlach. , pow. wileński, w 3 okr. pol, o 53 w. od Wilna, 1 dm. , 7 mk. kat. Szamszury, wś włośc, pow. dzisieński, w 4 okr. pol, gm. Jazno, okr. wiejski Pawłowicze, 8 dusz rewiz. Szanaliszki, pow. rossieński, ob. Szapaliszki. Szańce 1. wś, pow. kowieński, w 1 okr. pol, o 23 w. od Kowna, ma 5 osad; należy do dóbr Łopie Sokołowskich. 2. Sz. , wś rząd. , pow. kowieński, w 4 okr. pol. , o 3 w. od Kowna, 321 dzies. gruntu. Majątek pojezuicki. Szanciły 1. wś włośc nad bezim. potokiem, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , o 26 w. od Oszmiany, 4 dm. , 36 mk. kat. 2. Sz. , zaśc szlach. , pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , o 20 w. od Oszmiany, 1 dm. , 9 mk. kat. Szandadusze, os. , pow. maryampolski, gm. i par. Pilwiszki, odl od Maryampola 24 w. , 2 dm. , 20 mk W 1827 r. 2 dm. , 32 mk. Szandal al Sandal, wś, w hr. szaryskiem Węg. , kościół fil. gr. kat. , lasy, pastwiska, 323 mk. , w tem 85 Polaków. Szandarowszczyzna, zaginione sioło we Szamotyna włości żukowskiej, w dzisiejszym pow. rówieńskim, w pobliżu mka Derażni i Klewani. Szandra, strumień, w pow. kaniowskim, lewy dopł. Rossawy, przepływa pod mkiem Szandra i uchodzi o 4 w. poniżej pod wsią Bereźniagi. Szandra, mko nad rzką t. n. dopł. Rossawy, pow. kaniowski. Szandra w ukraińskiem narzeczu jest nazwą ziela błotnego marrubium vulgare, które rolnie obficie na polach tutejszych. Sz. należy do 1 okr. pol. , gm. Kuryłówka, odl. o 22 w. od Kaniowa, ma 2113 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było 1557 mk praw. i 226 żyd. W 1789 r. było 99 sadyb włośc. i 1095 mk. Ziemi należy do wsi 3187 dzies. Jest tu cerkiew p. w. św. Michała Archanioła, w 1863 r. na nowo zbudowana z muru, na miejscu dawnej, spalonej, wzniesionej w 1755 r. Nadto znajduje się tu kaplica kat. par. Rzyszczów. Sz. dawniej wchodziła w skład ststwa kaniowskiego, nie musiała jednakże być dawnego założenia, we wszystkich bowiem dawnych lustracyach ststwa kaniowskiego, nawet w ostatniej z nich z 1765 r. , przy wyliczeniu wiosek toż ststwo składających, o niej nie ma wzmianki. Mikołaj Potocki, przedostatni ststa kaniowski, mieszkał w Kaniowie, czasami także i w Sz. , gdzie był dworek. Sz. wtedy nazywała się futorem; byłto jakby folwark starosty. Ze wszystkich wsi do niej robiono; tam tylko były skarbowe łany; w innych wsiach skarb nic nie miał. Pod koniec życia Potocki tak ststwo kaniowskie jak i cały majątek oddał synowcowi Janowi, a sam udał się na pokutę, Lud w Sz. dobrze go pamiętał i długo przeróżne szczegóły o nim opowiadał. Ststa, według tych opowiadań, był ogromnego wzrostu i miał potężny głos; kiedy zaśpiewa, to chata się trzęsie; włóczył się on ciągle po kraju, szukając przygód i rozrywki; spotka bywało tam chłopca a tu dziewczynę, to choćby się nigdy w życiu pierwej nie widzieli, każe im ślub dawać, żeby tylko miał wesele, na któremby pohulał. Czasami przebierze się za chłopa, za prostego kozaka, i chodzi po okolicy zwodząc chłopów. Spotkał raz poddanego jadącego nędznemi byczkami i siada mu na wóz, ten go spędza i łaje, ale ststa nie słucha aż pod Kaniowem zsiada i idzie naprzód do zamku; ztamtąd wysłał kozaka, żeby mu przyprowadził chłopa. Zobaczywszy kogo łajał, gospodarz byczków pewny był śmierci. Ststa przypomniał mu, że razem lulki kurzyli, a spytawszy wielu ma synów, dał tyleż par dobrych wołów, nagrodziwszy, że nędznemi byczkami jeździ. Bywał po chatach chłopskich i jak zacznie tańczyć z mołodycami, to aż kołyski tłuką się o ściany. Że jednak do siebie wiedział jak dokazuje, kiedy podpije to strzela do ludzi i krzywdzi, gdy więc przebrał miarę krzyczy na wartę, na swoich drago nów, żeby go w areszt brano, i warta bierze, prowadzi jak chłopa, bo taki już miała roz kaz. W 1775 r. stany Rzpltej darowały sta rostwo kaniowskie Stanisławowi Augustowie ten zaś następnie przelał dobra te prawem dziedzicznem na synowca ks. Stanisława Po niatowskiego. Gdy zaś ten ostatni w dalszym czasie rozprzedał dobra, kupili od niego Sz, Podwysoccy, potem przeszła ona w posiada nie Jaczewskich, w końcu Mikułowskich i Ra kowskiej. W pobliżu wsi, na trzech przeciw ległych wyniosłościach, wznoszą się ziemne nasypy. Ed. Rul. Szandrowiec 1. potok na obszarze Niagryna, w pow dolińskim, dopływ rz. Swicy. Na dziale wodnym od pot. Niagryna leży szczyt górski t. n. , wzn. 1191 mt. 2. Sz. , potok, lewy dopł. Oporu, w pow. stryjskim. Szandrowiec, wś, pow. turczański, 15 klm. na zach. od sądu pow. , urz. tel. i poczt. w Turce koło Chyrowa. Na płn. wsch. leży Wołcza, na płd. wsch. Jabłonka Wyżna, na płd. Tarnawa Niżna, na zach. Dźwiniacz Gór ny, na płn. zach. Boberka. Wś leży w dorze czu Wisły za pośrednictwem Ryki, praw. do pływu Sanu. Nastaje ona na płd. , płynie w nieznacznem oddaleniu od granicy i wcho dzi do Boberki. W obrębie wsi przyjmuje z obu boków liczne strugi. W jej dolinie leżą zabudowania cerkiew 694 mt. . Najwyższe wznieś, na płd. sięga 851 mt, Własn. więk. ma roli or. 247, łąki ogr. 114, past. 4, lasu 261 mr. ; wł. mn. roli or. 1694, łąk i ogr. 74, past. 449, lasu 292 mr. W r. 1880 było 155 dm. , 719 mk. w gminie, 1 dm. , 4 mk. na obsz. dwor. 693 gr. kat. , 4 rz. kat. , 26 izr. ; 720 Rusinów, 3 Polaków. Par. rz. kat. w Turce, gr. kat. w miejscu, dek. zatwornicki, dyec. przemyska. We wsi jest cerkiew p. w. św. Michała. Wieś ta należy do liczby dawnych wsi wołoskich. Lu. Dz. Szandru, potok, prawy dopł Mołdawy, na Bukowinie. Szandry, wś, pow. wołkowyski, w 4 okr. pol. , gm. Wilczuki, o 10 w. od Wołkowyska. Szandryhołowa al. Szendryhołowa, słoboda nad rzką Netriusą, pow. iziumski gub. charkowskiej, o 37 w. na płd. wsch. od Iziumu, ma 279 dm. , 1641 mk, , cerkiew z 1780 r. , 2 jarmarki. Szandubra, wś, pow. grodzieński, w 5 okr. pol. , gm. Sobolany, o 34 w. od Grodna. Szandyrów, ob. Szenderów. Szandyrówka, wś, pow. bracławski, ob. Szenderówka, Szaniawy, dawna okolica szlach. , pow. łukowski, gm. i par. Trzebieszów. W obrębie jej leżą wsi i folw. a Sz. Matysy, wś i folw. , ma Szandra Szandrowiec Szandru Szandry Szandryhołowa Szandubra Szandyrów Szandyrówka Szaniawy Szandra 23 dm. , 186 mk. W 1827 r. 29 dm. , 150 mk W pobliżu przystanek dr. żel warsz. teres polskiej, odl. 10 w. od Łukowa a 80 od Brześoia. Fol. Sz. rozl mr. 996 gr. or. i ogr. mr. 39i łąk mr. 119, past. mr. 162, lasu mr. 270, nieuż. i place mr. 51; bud. mur. 1, drewn. 20. Wś os. 21, mr. l99. b Sz. Poniaty, wś i folw. , ma szkołę początk, 57 dm. , 333 mk. , 1542 mr. , w tem 360 mr. folw. W 1827 r. 41 dm. , 213 mk. c Sz. Ryndy, wś i folw. , mają 24 dm, , 169 mk, 78 mr. W 1827 r. 15 dm. , 89 mk. Jestto dawna gniazdo Szaniawskich. W XVI w. było więcej części z oddzielnemi nazwi skami. Według reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1531 w części Sas. Matysy Jan i inni Ryszkowscy płacą od 1 łanu, w części Sz. Poniaty płacą Pudelkowi od 1 łanu, w części Salomony tylko od 1 2 łanu, a w części Rindy też od 1 2 łanu. W 1552 r. już obszar upra wny się zwiększa. Sz. Matysy dają od 1 ła nu i ćwierci, Poniaty od 1 łanu, Rindy od 2 ćwierci a Salomony od 3 ćwierci. Widocznie przemysł leśny, bartnictwo, hodowla bydła stanowiły główne źródło dochodów. Rolnic two rozwija się dopiero w drugiej połowie XVI w. Według reg. pob. z r. 1580 w części Sz. Gzary, w par. Trzebieszów, Krzysztof Saniawski płaci i od sąsiad swych od 6 włók, które sami orzą, fl. 3, od 2 zagr. bez ról gr. 8, od 5 komornic bez bydła gr, 10, zagrodnik trzeci spustoszał. Suma fl. 3 gr. 18. W części Sz. Matysy Sebastyan Pliska z uczestnikami swymi od 5 włók, co sami orzą, fl. 2 gr. 15; Piotr Pesko i z bracią swą od lasznickiej włó ki i z czwarciny gr. 25, od ogrodnika bez roli gr. 4, od komornicy bez bydła gr. 2. Suma fl. 3 gr. 16. W części Sz. Poniaty Wojciech Saniawski i od sąsiad swych od 15 włók, co sami orzą, fl. 2 gr. 15, od 6 komornic bez by dła gr. 12, od 4 zagród bez ról gr. 16. Suma fl. 3 gr. 13. W części Saniawy Rindi An drzej Rinda i od sąsiad swych od 6 włók, które sami orzą, fl 3, od zagrody na roli gr. 6. W części Sz. Salomony Stanisław Olszewski z pół wsi od 3 włók, co sami orzą, fl. 1 gr. 15, od 3 zagród bez ról gr. 12; Szczęsny Gzara i Oleksy z inszymi uczestnikami od 3 włók, co sami orzą, fl. gr. 15, od zagrody bez roli gr. 4, od komornicy bez bydła gr. 2. Suma fl 3 gr. 18 Pawiński, Małop. , 385, 399, 419. Br. Ch. Szanicha, wś, pow. Syczewski gub. smoleńskiej, przy drodze z Iwaszkowa do 8yczewki, o 19 w. od Syczewki, Szanie, wś ob. Pojewoń, mylnie za Szaki. Szaniec może Saniec, wś, folw. i dobra, pow, stopnicki, gm. i par. Szaniec, odl 18 w. od Stopnicy, około 6 w. na płn. od Buska, w malowniczem położeniu, śród wzgórz gipsowych, wzn. około 800 st, npm, , w pobliżu drogi bitej kieleckostopnickiej, posiada kościół par. mur. , szkołę począt. , dom przytułku dla starców, starożytny dwór, młyn wodny, cegielnię; pokłady gipsu, łomy wapienia i piaskowca. W 1827 r. 81 dm. , 610 mk. Dobra Sz, składały się r. 1885 z folw. Sz. ,. Janów, Nowy Folwark i Józefów al. Kameduły, rozl. mr. 2460 fol Sz. z Nowym Folwarkiem i Józefowem gr. or. i ogr. mr. 742, łąk mr. 168, past. mr. 236, lasu mr. 884, nieuż. mr. 62; płodozm. 9pol. , las nieurządzony; fol Janów gr. or. i ogr. mr. 304, pastw. mr. 7, nieuż. mr. 57; płodozm. 11pol. ; bud. mur. 9, drewn. 13. Wś Sz. os, 89, mr. 804. W poło. wie XV w. istnieje tu już kościół par. mur. z kamienia wapiennego, p. w. Panny Maryi. Przy kościele prebenda, mająca swój dom i plac i dziesięcinę wartości do 4 grzyw. z 4 łanów odrębnych we wsi, Dziedzicem wsi był Krzesław z Kurozwęk h. Róża. Łany kmiece i folw. prócz owych 4 dawały dziesięcinę plebanowi, wartości do 10 grzyw. Do kościoła należały role, łąki, trzy sadzawki, czynsz z dwu karczem po seksagenie, grzywna z młyna Długosz, L. B. , II, 378. Jeden z Kurozwęckich, także Krzesław, bisk. kujawski od 1493 r. , kanclerz koronny, dziedzic Szańca, wzniósł tu na miejscu pierwotnego, małego zapewne kościółka, nową piękną świątynię, z kamienia ciosowego, w r. 1499. Napis po obu stronach wielkiego ołtarza powiada o tym fundatorze, iż ecclesiam a se elegantissime edificatam et omnia altaria in eodem dedicavit et consecravit, apparatuque eleganti pro cultu divino auxit, imaginibusque et picturis exornavit ac proventibus dotavit. Jeszcze r. 1508 Sz. i przyległe wsi należą do Stanisława z Kurozwęk. W r. 1579 siedzi tu Wojciech Padniewski, ststa dybowski, płaci on od 14 osad. , 7 łan, , 2 zagr. , 2 biednych, 2 rzemieśl Pawiński, Małop. , 224, 487. Tenże Padniewski, dziedzic Sz, i Pilicy, darował kościołowi sprzęty i aparaty kościelne po swym stryju Filipie, biskupie krak, a Stanisław na Pilicy Padniewski, ststa dybowski, wcielił w 1612 r. prepozyturę szaniecką do kollegiaty pilickiej. Tradycya o istnieniu w Sz, zboru aryańskiego nie ma podstawy. Według podania budynek murowany, mieszczący komnaty zajmowane przez możnych dziedziców okolicznych dóbr w czasie pobytu ich w Sz. , miał być pierwotnie zborem. Od Padniewskich przeszedł Sz. i Pilica w ręce Myszkowskich. Ostatni z nich Józef Władysław, kasztelan sandom. , założył o 1 4 mili od Sz. , śród lasu, klasztor kamedułów z kościołem drewnianym, przy końcu XVII w. Zmarł on 1727 r. w Szańcu i został pochowany pod kościołem kamedulskim. Wraz z ordynacyą Myszkowskich i Sz. przeszedł do Wielopolskich. Szan Szanie Szanicha Szańki Szankie Szańków Szapary Szapaliszki Szapale Sprzedany w skutek zmniejszenia ordynacyi, dostał się w ręce Jana Olrycha, który od tej własności przezwał się Szczanieckim. Byłto człowiek zdolny, wykształcony, dobry pra wnik, głośny z wielkiego procesu jaki wygrał z hr. Wielopolskim. Następnie Sz. należał do Bocheńskiego. Kościół tutejszy jest pięknym zabytkiem stylu ostrołakowego. Część ka płańska najstaranniej wykonana i utrzymana. Pięknemi są też oddrzwia w ścianie szczyto wej, wykute z kamienia. Sklepienie kościoła wspiera się na dwu filarach, w środku nawy stojących. Z zabytków sztuki przechowały się trzy części składanego drewnianego ołtarza, z malowidłami szkoły staroniemieckiej, na drzewie. Są to sceny z życia Matki Bo skiej, na tle złoconem. Klasztor kamedułów przestał istnieć zapewne już w XVIII w. Po została po nim pamiątka w nazwie folwarku Kameduły, leżącego pomiędzy wsią Galów a Szańcem. Sz. par. , dek. stopnicki, 3085 dusz. Sz. gmina należy do sądu gm. okr. VI w os. Busk st. poczt. , ma 15, 029 mr. obsza ru i 5740 mk. Br. Ch. Szaniec, wzgórze w pow. oszmiańskim, pod wsią Montuciszkami, na trakcie z Oszmiany do Krewa, w obwodzie 560 kroków mające, 18 sążni wyniosłe, niegdyś wodą rz. Ponarki oblane, porosłe odwiecznemi drzewami. Szaniec 1. Orłowski ob. Oreł, Orełgród, dawna nazwa mta Olwiopola, w gub. chersońskiej. 2. Sz. Petrowski pow. elizawetgradzki gub. chersońskiej, ob. Petroostrów. Szaniki, wś, w pow. zwinogródzkim, należała w 1720 r. do dóbr Lisianka. Obecnie pod tą nazwą nie istnieje. Szankajcie, dobra, pow. szawelski, gmina Gruździe, o 23 w. od Szawel. Szańki, wś nad rz. Czernicą, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Prusewicze, ma 6 osad; miejscowość dość leśna, wzgórzysta. A. Jel Szankie u Buszyńskiego, pow. rossieński, ob. Sm oknie. Szańków; wś, pow. konstantynowski, gm. Czuchleby, par. Hadynów, ma 28 dm. , 179 mk. , 661 mr. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. 21 dm. , 109 mk. Szańska, puszcza, w pow. dzisieńskim i lepelskim, łącznie z puszczą hołubicką tworzy puszczę zwaną Cytowizną ob. . Por. też Kublicze t. IV, 833. Szańskie, ob. Szaińskie. Szanterowo, ob. Szantyrowo. Szantory 1. w spisie z 1865 r. Szytory, wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra Szyszków Parafianowo, o 75 w. od Wilejki, ma 3 dm. , 34 mk. 3 prawosŁ, 31 kat. . 2. Sz. al. Szantyry, wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. , okr. wiej. i dobra ks. Wittgensteina Porpliszcze o 4 w, o 76 w. od Wilejki, ma 11 dm. , 48 mk praw. w 1865 r. 36 dusz rewiz. . Szantyrowo al. Szanterowo 1. wś nad rzką Powianużką, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Mikołajewo o 8 w. , okr. wiej. i dobra Platerów Wanuża, o 12 w. od Dzisny, 10 dm. , 46 mk. praw. i 1 kat. w 1865 r. 29 dusz rewiz. . 2. Sz. , wś, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Jazno, okr. wiej. Puciacin, oliw. od Dzisny, przy b. dr. poczt. z Wilejki do Dzisny, ma 6 dm. , 42 mk. w 1865 r. 19 dusz rewiz. ; należy do dóbr Mazyryn Moszkowskich. Szantyrowszczyzna 1. wś rząd. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 68 w. od Dzisny, 4 dm. , 37 mk praw. 2. Sz. , folw. i dobra nad jez. Wieszniem, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Sitce, okr. wiej. Szantyrowszczyzna, o 80 w. od Wilejki, 1 dm. , 44 mk. 13 praw. , 31 kat. ; w 1865 r. własność Bohdanowiczów. Dobra miały 1555 dzies. obszaru. W skład okręgu wiej. wchodzą wsi Burełomszczyzna, Dziatki Djatki, Grebucze, Hryczenniki, Ki siele, Malinowszczyzna, Osinówka, Warhany, Wiesznia, w ogóle 351 dusz rewiz. włościan uwłaszcz. 3. Sz. , folw. , pow. słucki, nie gdyś Szantyrów, oddany 1871 r. w nagrodę Wasilowi Sewastjanowowi, ma 4 1 2 włóki. 4. Sz. , zaśc. nad bezim. dopł. Jeusiejki, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm, Hresk, ma 8 osad. J. Krz, A. Jel. Szantyry 1. okolica szlach. nad rzką Pietuchówką, lewym dopł. Serwecza, pow. nowo gródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, par. kat. Woroneża, ma 7 osad; grunta wyborne, miejscowość falista, bezleśna. 2. Sz. , ob. Szantory. A. Jei. Szapale, folw. , pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 91 w. od Nowoaleksandrowska. Szapaliszki u Buszyńskiego, w spisie urzęd. Szanaliszki, zaśc, pow. rossieński, gm. Szymkajcie, par. Erźwiłek, o 14 w. od Rossień. Szapary, wś, pow. sejneński, gm. Lejpuny, par. Kopciowo, odl od Sejn 31 w. , ma 18 dm. , 116 mk W 1827 r. 5 dm. , 54 mk. Szapary, ob. Szafary, Szapczyno, folw. , pow. lepelski, 172 dzies. rozl, własność Reuttów. Szapczyszcza, wś nie istniejąca obecnie, w pow. rówieńskim, w okolicy mka Tuczyna. Szapecie 1. wś włośc. nad stawem, pow. wileński, w 3 okr. pol, o 28 w. od Wilna, 4 dm. , 43 mk. 11 praw. , 32 kat. . 2. Sz. , zaśc. szlach. , pow. wileński, w 3 okr. pol, o 28 w. od Wilna, 1 dm. , 43 mk. 5 prawosł. , 38 kat. . 3. Sz. , zaśc. szlach. , pow. wileński, w 3 okr. pol, o 38 w. od Wilna, 1 dm. , 5 mk. kat. Szapełki, niewielkie jezioro, w pow. no Szantyrowszczyzna Szantyrowo Szapczyno Szapczyszcza Szapecie Szantory Szanterowo Szańskie Szańska Szapełki Szaniec Szantyry Szaniec Szaniki Szankajcie Szapowały Szarabąje Szara Szaptucie Szapten Szapsk Szapowałówka Szapów Szaporowa Szapnie Szapnagi Szaplicze Szapkowszczyzna Szapkina Szapki Szapirowo Szapinków Szapiłowo Szapijówka Szapeta Szapeta woaleksandrowskim. Wypływa z niego rzka Liguma, płynąca w kierunku płn. zachod. uchodząca do jez. Antokrewno. Szapeta, błoto, w pow. wiłkomierskim, na płd. od mka Kupiszki, ma przeszło 16 w. kw. obszaru. Zarosłe nędzną karłowatą sośniną, jest w ogóle nieprzebyte. Za pośrednictwem błotnistego ruczaju Szapeta spływa do jez. Sterkańskiego, położonego na płn. od mka Wieszynty. Szapijówka, w dokum. Szabijówka, wś nad rz. Berezianką, pow. skwirski, w 1 okr. pol. , gm. Worobiówka, o 9 w. od Skwiry, ma 739 mk. w 1863 r, 686 mk, 815 dzies. . Posiada cerkiew p. w. Zmartwychwstania Jez. Chr. , wzniesioną w 1864 r. kosztem dziedzica wsi Tadeusza Zaleskiego, na miejsce dawniejszej, zbudowanej w 1779 r. , która zgorzała w r. 1846. Uposażenie parocha stanowi 44 dzies, ziemi. Do par. praw. należy wś Tokarówka o 2 w. . Na początku XVIII w. Sz. należała do klucza antonowskiego dóbr ks. Wiszniowieckich. W 1785 r. w dziale Anny z Rze wuskich Augustowej Platerowej, kasztelano wej trockiej, poczem do 1813 r. należała do Lubowickich, następnie do 1852 r. do Pa szkowskich, w końcu nabyta została przez Tadeusza Zaleskiego, od 1855 r. syna jego Franciszka. J. Krz. Szapiłowo, wś poniżej ujścia Oboli do Dźwiny, pow. połocki. Szapinków, wś, pow. mohylowski, ob. Szepinków. Szapirowo, wś, pow. czauski, gm. Czausy, ma 30 dm. , 168 mk. Szapki 1. wś nad rzką Pohrebicą, dopł. Suły, pow. miński, w 3 okr, pol. kojdanowskim, gm. Rubieżewicze, ma 4 osady; miejscowość wzgórzysta. 2. Sz. , osada, pow. orszański, gm. Mikulino, ma 1 dm. , 9 mk; kowal. Szapki, wś nie istniejąca obecnie pod tą nazwą, w pow. łuckim Podług reg. pob. pow. łuckiego należała do dóbr archimandrytów żydyczyńskich. Pobór oddzielnie niewykazany Jabłonowskij Wołyń, 10. Szapkina, czy też Szankina, . wś i folw. , pow. wyłkowyski, gm. Bartniki, par. Łankieliszki, odl od Wyłkowyczek 9 w; , ma 58 dm. , 108 mk. Szapkowszczyzna, pow. wileński, ob. Szałkowszczyzna 2. . Szaplicze, wś, pow. bobrujski, w 3 okr. pol. hłuskim, gm. NoweDorohi, ma 17 osad; miejscowość głucha, gleba piaszczysta. A. Jel. Szapnagi 1. wś, pow. szawelski, gm. Okmiany, o 79 w. od Szawel 2. Sz. , wś, pow, szawelski, gm. Szawle, o 6 w. od Szawel. Szapnie, zaśc. nad jez. Niewieranką, pow. wileński, w 2 okr. pol. , o 59 w. od Wilna, 2 dm. , 7 mk. kat. Szaporowa, dobra, pow. wieliski, w 2 okr. pok. do spraw włośc, gm. Rudnica, w 1863 r. 28 dusz rewiz. Szapów, rzka w gub. kijowskiej, dopływ rz. Rostawicy. Szapowałówka 1. sioło nad błotem Torhowicą, pow. konotopski gub. czernihowskiej, na płd. zach. od Konotopu. 2. Sz. , sioło nad stawem, pow. borzeński gub. czernihowskiej, o 8 w. od mta pow. , w pobliżu dr. żel. kurskokijowskiej, ma 807 dm. , 3486 mk, 2 cerkwie, szkołę, zarząd okr. pol. , gorzelnię. Sz. była niegdyś siołem sotniczem pułku nieżyńskiego; do sotni należało 6 wsi, mających w 1764 r. 4490 dusz. Szapowały 1. folw. i wś nad rzką Kantusią, pow. oszmiański, w 1 okr. pol, gm. Holszany o 9 w. , okr. wiejski Bałwaniszki, o 20 w. od Oszmiany. Folw. ma 1 dm. , 11 mk. kat. , wś zaś 8 dm. , 44 mk. praw. i 75 kat. w 1865 r, 15 dusz rewiz. w części należącej do Niemorszańskich, 9 zaś w części skarbowej. 2. Sz. , folw. , pow. oszmiański, w 4 okr. pol, o 58 w. od Oszmiany, 1 dm, , 24 mk. 16 praw. , 8 kat. . Szapsk, wś i folw. , pow. płoński, gra. Stróżęcin, par. Gralewo, odl o 20 w. od Płońska, ma 23 dm. , 277 mk. , 1028 mr. , wiatrak. W 1827 r. 11 dm. , 104 mk Szapten, wś, pow. stołupiański, st. poczt. Bilderweitschen. Szaptucie, jezioro, w pow. trockim, pod folw. Gubiszki. Szara, ob. Szczara. Szara luda, pow. maryampolski, gm, Michaliszki, par. Płutyszki, odl od Maryampola 26 w. , 4 dm. 24 mk. W 1827 r. 1 dm. , 13 mk Szara rzeka w dokum. z 1599 r. , ob. Saryanka. Szara Wola, wś, pow. tomaszowski, gm. Tarnawatka, par. r. 1. Tomaszów, r. g. Łoziniec, odl o 7 w. na płn, zach. od Tomaszowa, w bagnistej dolinie, śród wyżyny dochodzącej tu do 1000 stóp, ma 87 dm. , 800 mk. , w tem 440 r. 1. , 1652 mr. gruntu. Cerkiew była unicka, drewniana, grunt popielaty i gliniasty, ludność rolnicza, 5 włościan ma pasieki ra zom 60 uli, 1 kowal, 1 tkacz. W 1827 r. 79 dm. , 530 mk. X F. S. Szarabąje, folw. i wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol, gm. Głębokie o 7 w. , okr. wiejski Szarabaje, o 70 w. od Dzisny, przy b. drodze poczt. z Głębokiego do granicy pow. wilejskiego. Folw. ma 2 dm. , 47 mk. , młyn wodny, fabrykę sukna; wś zaś 12 dm. , 186 mk. praw. w 1865 r. 90 dusz rewiz. W skład okr. wiejs. wchodzą wsi Sz. , Lichobłocie Lichobołotie, Łowce, Radłowce Rałowce, Tu Szarąjówka Szarakiszki Szarańczuki Szarapanówka Szarasz Szaragowo Szaragi Szaradowo Szarapicze Szarajewszczyzna Szarajówka Szaracze Szarajcie Szaraje masze, w ogóle 258 dusz rewiz. Własność dawniej ks. Wittgensteina. Szaracze, wś, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Jazno, okr. wiejski Krasnopol, 6 dusz rewiz. ; należy do dóbr Katowicze Petrykowskich. Szaradowo, pow. szubiński, ob. Wszeradów. Szaragi 1. wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Głębokie o 10 w. , okr. wiejski Korolewicze, 80 dusz rewiz. 2. Sz j zaśc. szl. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 4 w. od Dzisny, 2 dm. , 28 mk. prawosł. 3. Sz. , wś, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra hr. Chrapowickich Prozoroki o 4 w. , 7 dusz rewiz. 4. Sz al. Norgieliszki, wś nad Dzisieńką, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Mikołajewo o 3 w. , okr. wiejski i dobra Medunieckich w 1865 r. Górki, o 11 w. od Dzisny, ma 2 dm. , 26 mk. praw. w 1865 r. 11 dusz rewiz. . 5. Sz. , wś, tamże, gm. Mikołajowe o 16 w. , okr. wiejski i dobra Korzeniowskich Dryhucze, o 20 w. od Dzisny, 4 dm. , 44 mk. praw. w 1865 r. 17 dusz rew. . Szaragowo wś pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 18 w. od Dzisny, 2 dm. , 18 mk. Szaraj, wś, pow. miński, gm. Pierszaje, ma 8 osad; grunta szczerkowe lekko faliste. Szarajcie, wś włośc, pow. wileński, w 2 okr. pol. , o 62 w. od Wilna, 10 dm. , 111 mk. kat. Szaraje al. Szyraje, wś, pow. mścisławski, w pobliżu granicy pow. czerykowskiego, stanowiła niegdyś ststwo niegrodowe szarajewskie, położone w wwdztwie mscisławskiem. Podług metryk litewskich powstało ono na początku XVIII w. z dawniejszego ststwa czarnoussowskiego, przez wydzielenie z niego w 1730 r. wsi Sz. , Stoski, Rewiaki, Zercin, Łosiowszczyzna, Czychrowszczyzna i Karlina, które posiadali Bokiejowie, Horodeńscy, Suchodolscy, Iliniczowie, wreszcie, z mocy przywileju Augusta III z d. 1 lutego 1749 r. , Michał Horodeński, sędzia ziemski wileński, cedował Sz. Janowi Horodeńskiemu, który opłacał kwarty po 20 złp. 5 gr. a hyberny 10 złp. 15 gr. Szarajewszczyzna 1. wś i dobra nad rzką Dworanką, pow. bobrujski, w 1 okr. pol. Kaczorycze dawniej Dobrzyca, gm, Bortniki. Wś ma 13 osad; dobra, dość dawna własność Kiełczewskich, 1809 dzies. ziemi dworskiej. Włościanie wnieśli 23, 529 rs. 83 kop. wyku pu za wydzieloną im ziemię. 2. Sz. , wła sność ziemska, pow. borysowski, od 1862 r. Grudzińskich, około 6 włók. A. Jel. Szarajówka al. Szaryjówka, folw. , pow. biłgorajski, gm. i par. Łukowa. Leży na zachód od Łukowy, na wzn. 702 st. npm. , ma 7 dm. Wchodzi w skład dóbr ordynacyi Zamoyskich. Szarąjówka, ob. Dziuńków t. II, 301. Szarakiszki, zaśc, pow. wileński, w 3 okr. pol, gm. Giedrojcie, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Komarów Marciniszki, o 3 w. od gminy, 1 dusza rewiz. Szarańczuki, ob. Sarańczuki, Szarapanówka; mylnie Szarapanowca, wś nad rz. Bernardynką Bereżanką, która roz lewa się tu w duży staw, pow. olhopolski, na pograniczu pow, jampolskiego, gm. Ternawka Zabokrzycka, par. kat. Miastkówka, sąd Piszczanka, o 68 w. od Olhopola, 22 w. od Tulczyna, ma 270 osad, 1700 mk. , 1771 dzies. ziemi włośc, 1560 dwors. , 39 cerkiewnej. Cerkiew z 1745 r. , wyrestaurowana w 1848 r. , ma 1343 parafian. Gorzelnia założona w 1839 r. Dziedzictwo niegdyś Koniecpolskich i Lubomirskich, dziś Jaroszyńskich. Obok leży słobódka Szarapaniecka, z cerkwią p. w. Narodz. N. M. P. , wzniesioną w 1877 r. i uposażoną 36 dzies, ziemi, mającą 1299 parafian. Lr. M, Szarapicze al. Szaropicze, wś nad Ochówką, pow. rzeczycki, w 3 okr. pol. wasilewickim, par. praw. Orsicze, ma 29 osad, A. Jel, Szarasz, wś rząd. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 64 w. od Dzisny, 15 dm. , 149 mk. prawosł. Szarawa, rzka, w pow. nowogródzkim. Szarawara, pustka, należy do dóbr Laskowice, w pow. opolskim. Szaraweczka, wś nad rz. Płoską, dopł. Bohu, pow. proskurowski, okr. pol. Felsztyn, gm. Malinicze, par. kat. Proskurów, przy dro dze z Proskurowa do Maćkowiec, ma 145 os. , 732 mk. , 620 dzies. ziemi włośc, 400 dwors. Wchodziła w skład ststwa proskurowskiego, darowanego przez cesarzowę Katarzynę Gudowiczowi, dziś jego sukcesorów Lizogubów, Por. Hreczana 2. i Maćkowce. Dr. M. Szarawka al. Szkarawka, z tatarskiego szary żółty, od piasku lab łąki żółtem kwieciem pokrytej, nazwa wielu miejscowości w południowej części gub. wołyńskiej i podolskiej. Szarawka, w dok. Sarawka, Scharawka, mko nad rzką Kadyjowaczką al. Uszką dopł. Uszycy, pow. proskurowski, okr. pol, st. poczt. telegr. i sąd Jarmolińca o 7 w. , gm. i par, Szarawka, odl. o 24 w, od Proskurowa a 68 w. od Kamieńca. Mko zbudowane jest na dość stromem wzgórzu, w kształcie trójkąta, mającego za podstawę staw, uformowany z rozlewu Kadyjoweczki. Ma 200 dm. , 943 mk. , w tej liczbie do 100 żydów, cerkiew par. , przerobioną w 1832 r. z b. kościoła dominikańskiego, kościół par. kat. , dom modlitwy żydowski, 14 sklepów, duży młyn krupczatny, szkółkę wiejską z 62 uczniami, go Szaraj Szaracze Szarawka Szaraweczka Szarawara Szarawa Szarawka rzelnię, cegielnię, 33 rzemieślników, 762 dz. ziemi włośc, 1290 dwors. , 119 lasu, 38 cerkiewnej. Dawniej była tu fabryka cukru. Jarmarki odbywają się dwa razy do roku. Par. praw. , do której należą Sz. , Bednarówka, Borbuchy, Tatarzyńce, Werbka Drewniana i Wilcza, ma 1730 wiernych. Kościół par. kat. , p. w. N. M. P. Różańcowej, w 1861 r. ze składek parafian z polnych kamieni zbudowany, jest tynkowany i wewnątrz malowany. Ma piękny wielki ołtarz mozajkowy, z obrazem Matki Boskiej Rożańcowej, bogate złocenia całego ołtarza i kolorowe okna. Konsekrowany był w 1886 r. przez biskupa sufragana łuckożytomierskiego ks. Cyryla Lubowidzkiego. Do par. kat. , dek. proskurowskiego, oprócz Sz. , należą wsi Antonowce, Bednarówka, Borbuchy, Bajwołowce, Hołochwasty, Lewkowce, Lichnówka, Magdaszówka, Pasieczna, Perehońka, Skarzyńce, Tatarzyńce, Wasylkowce, Werbka Drewniana, Wilcza Grobla, Wychylowka i Żylińce, ogółem 3563 wiernych. Do czasu wybudowania teraźniej szego kościoła nabożeństwo odprawiało się w szopie, na dziedzińcu dworskim, gdzie obecnie krzyż postawiony. W skład gminy wchodzą Sz. , Antonowce, Bałamutówka, Bednarówka, Borbuchy, Bujwołowce, Hołochwasty, Kazimirek, Lewkowce, Lichnówka, Michałkowce, Pasieczna, Perehońka, Skarzyńce, Tatarzyńce, Wasylkowce, Werbka Drewniana, Wilcza, Wyhylówka i Żylince, w ogóle 19 okręgów starostw wiejskich, 1779 osad, 10, 606 mk. włościan, 10, 759 dzies. ziemi do nich należącej 8739 ornej. Oprócz tego w obrębie gminy zamieszkuje 1476 osób innych stanów, posiadających 11, 528 dzies, ziemi 8002 ornej. Cały więc obszar gminy obejmuje 12, 082 mk. i 22, 287 dzies. ziemi 16, 768 ornej. Mko w ogóle jest ubogie, źle zabudowane. Z dawnych obwarowań pozostały się wały od strony dzisiejszego kościoła. Na miejscu dawnego zamku stoją dziś liche domki żydowskie. Chaty włościan, wyciągnięte w długą ulicę, umieszczona są na sąsiednim wzgórku. W rozdole pod skałą znajduje się niewielkie półkole, hołową głową zwane, którego wytryska 15 bardzo obfitych źródeł, dających czystą i zdrową wodę. Nadto, według Marczyńskiego, ma się tu znajdować źródło żelazistej wody. Sz. należy do starych osad na Podolu; pierwotnie należała do dóbr królewskich i musiała być oddawna obronną, gdyż na mapie Hondiusa przedstawiona jest otoczoną fortami. Jagiełło w 1433 r. dał ją w zastaw ur. Domaratowi Szaravka in districtu Smotricensi, cum ipsius attinentiis, alias z przysadki, hoc tarnen adjectio specialiter et expresso, quod in terris Podoliae residentiam faciat personalem, ipsarumque defensioni toto posse intendat Akta Archiw. bernardyn. , t. IV, 146. Widać że w zastawie u tej rodziny długo pozostawała, gdyż Zygmunt I w 1510 r. pozwala, ażeby dzierżawca miasteczka w ziemi kamienieckiej leżącego, Filip Domarat z Baliny i jego prawi potomkowie, pobierali na własny użytek mostowe od wozu z towarami po 1 gr. pol. a po 1 2 gr. od wozu kmieciego, pod obowiązkiem utrzymywania dróg w należytym porządku, jako też w Bohucicach i Horyłówce nie istnieją. Tenże monarcha ustanawia w 1546 r. jarmarki na Wniebowst. Pań. i Podwyż. św. Krzyża, targ zaś w Piątek Star. Polska, II, 1028. W reg. poborowych z 1530 r. wymieniony jest w Sz. pop Levoynthy Jabłon. , Wołyń i Podole, 174. W 1550 r. Zygmunt August nadaje, zapewne w dożywocie, zamek i miasto Sz z wsiami, młynami, dworami i ze wszystkiemi tychże dóbr attynencyami ur. Bernardowi Pretficzowi, stście barskiemu. W Krakowie feria 4, proximo ante festum s. Nicolai Papiery familijne Archiwum królestwa. Bernard Pretficz h. W czele według Niesieckiego ze Szląska tu przyszedł i wkrótce zasłynął jako rycerz kresowy; z Wołochami i Tatarami aż pod Oczaków i Belgrad się zapędzał i do 70 potyczek z niemi stoczył. W przysłowie weszło za pana Pretficza, wolna od napadów granica, to też w nagrodę swych zasług otrzymał najważniejsze starostwa barskie i trembowelskie, dobra Hlesniów Leźniów; dan w Piotrkowie, post, fest. s. Michaelis 1541 a. ; dalej mto Olczydajów, wsi Srebrna, Kieliszcze, Michałkowicze, Ladawa w pow. barskim, oraz mto Siran i wsi Jakimowicze i Właskowcze nie istnieją w pow. kamienieckim post fest. exalt. s. Crucis 1549 r. , papiery famil. W 1566 r. Sz. płaci 2 mrk szosu, od 1 popa, 4 kół młyn. , 4 rzem. , 2 fl. od żydów. Czopowego Jan Dobromirski wniósł 38 flor. Jabłoń. , 1. o. , 179, 181. Bernard Pretficz zakończył życie w 1561 r. a już w 1567 r. Tatarzy zupełnie zniszczyli miasto i okolicę. Lustracya z 1570 r. podaje nam smutny stan jego miasteczko było zburzone i spalone przez Tatary w 1567 r. , tylko 3 kucze sic zostały, towary też wszystkie pobrali i dusz wzięli 112. Teraz na nowej osadzie, po tej pożodze, jest domów w starem i nowem mieście 114, z tych jest służbow. 4, którzy nic nie dają, jedno są na służbie zamkowej, a któremu też i wodzami są przeciwko nieprzyjacielowi, kiedy tego potrzeba. Mieszczanie powinni robić do zamku 6 dni do roku, a po wyjściu słobody 12 dni. Żydów jest 2. Mieszczanie aby porządniej osiedzieć się mogli i lepiej, tedy prosili o prawo niemieckie i ukazywali list nieboszczyka Pretficza, gdzie był wójta osadził na starem mieście jure theutonico magdeburgense. W 1573 r. z Sz. wniesiono 4 mrk szosu i z 2 kół dorocznych, ogółem 7 fl. 69; czopowego zapłacono 4 fl. Jabłon. , 1. c. 232, 233 i 237; w 1578 r. od 9 żydów po 1 fl. i czopowego 9 fl. , razem 18 fl. Jak wielkie były zasługi Bernarda Pretficza, okazuje uchwala sejmu 1578 r. za przyczyną panów rad i posłów ziems. pozwalamy Sz. , leżącą w pow. kamienieckim, cum attinentiis ejus omnibus ur. Jakubowi Pretficzowi sście tremb. i potomkom jego nadać w dziedzictwo na wieczne czasy, jako przywilej nasz w sobie obmawia Star. Polska, II, 1029. Stefan Batory na sejmie walnym koron. potwierdził ten przywilej 19 marca tegoż roku. Jakub Pretficz, urodzony z Zawadzkiej, kaszt. halicki, następnie kamieniecki 1605 a nakoniec wojew. podolski 1607, również znakomitą po sobie zostawił pamięć; on to rozbił Tatarów pod Zbarażem w 3 potyczkach, pod Torubem i Rastawicą, a Kozaków pod Piastkowem Niesiecki. Zdaje się, że stale mieszkał w Szarawce, z żoną swoją Ciołkówną z Żelechowa Górnego. Na półwyspie, otoczonym z trzech stron wodą, pobudował, czy też wznowił obronny zamek; na drugim końcu wymurował o silnych i szerokich murach kościół, ze strzelnicami; wchodził więc widać w obręb fortecy. Na miejscu tem stał drewniany kościółek, zniszczony przez Tatarów. Kościół ten dzisiejsza cerkiew i klasztor, ukończony w 1607 r. , oddał ks. dominikanom i uposażył ich sąsiednią wsią Hołochwasty, z warunkiem, aby się modlili za duszę króla Władysława, poległego pod Warną, za duszę Stefana Batorego i jego małżonki Anny i za fundatorów złożonych w grobach miejscowych. W 1613 r. wojewoda zakończył życie i tu ciało jego złożono, prawdopodobnie w murze po prawej stronie, gdzie do niedawna była tablica z napisem i portretem jego znajduje się u właściciela Jarmoliniec. Widocznie syn woj. Jan według Święcickiego Aleksander wkrótce bezdzietnie zmarł, gdyż Sz. dostała się córce tegoż Dulskiej zdaje się Zofia, a nie Anna. Druga córka Ester wyszła za Rafała Uchańskiego, któremu cedował dobra ułanowieckie na Podolu jeszcze w 1605 r. Odtąd Sz. z wsiami Antonowce, Bednarówka, Borbuchy, Lewkowce, Magdaszówka, Piaseczna, Tatarzyńce, Wasylkowce, Werbka Drewniana, Wilcza, Wyhylówka i Żylińce w ciągu dwóch wieków nie wychodziła z rodu Dul skich, choć według Dra Rollego chwilowo władał nią Michał Stanisławowski, wwda kijowski 1668, a następnie siostra jego Konstancya Koniecpolska i syn jej Jan, wwda sieradzki, który, będąc bezdzietnym, w 1720 r. miał ją darować Stan. Rozdole Rzewuskiemu, krajcz. koron. Faktem jest tylko, że w połowie zeszłego stulecia Sz. było w posiadaniu Dulskich. W 1776 r. było tu 250 domów podatkujących; właścicielem był Ignacy Dulski, stolnik latycz. , który na czele włościan witał 17 listopada 1781 r. przejeżdżającego z Kamieńca Stanisława Augusta. Znaczne długi, wynikłe podobno z powodu poręczenia za króla 846, 000 złp. , były początkiem ruiny Dulskich; powiększył je swoimi dziwactwami ostatni z rodu Antoni Dulski 1831. Po śmierci jego majątek został sprzedany z publicznej licytacyi. Sz. nabyła Helena Chełmińska, obecnie jej syna. Klasztor dominikanów w ostatnich latach swego istnienia mieścił tylko kilku zakonników. Dziś klasztor w ruinie; w kościele pozostały na sklepieniu ślady malowideł i fresków roboty znanego Prathla. Z prawej strony obok b. wielkiego ołtarza znajduje się nagrobek Dulskich, z białego marmuru, z napisem, zamazanym dziś grubą warstwą wapna. O Sz. pisał Dr. Rolle w podróżach po kraju Kłosy, Nr. 1040. Szarawy, folw. , pow. kowieński, w 2 okr. pol. , o 60 w. od Kowna. SzarazVoelgy węgier. , ob. Dolina Sucha, Szarażyneczka, ob. Nowypol. Szarbia 1. zwana też Sz. Zwierzyniecka w XV w. , w 1259 Sarbe, u Długosza Sarbye, wś i fol. , pow. pińczowski, gm. Drożejowice, par, Skalbmierz, odl. 21 w. od Pińczowa. Leży w pobliżu Działoszyc i dwóch dróg bitych z Miechowa do Działoszyc i z Działoszyc do Skalbmierza. W 1827 r. 47 dm. , 291 mk. Folw. poduchowny, mający 641 mr, nabyty od rządu w ostatnich latach za 48719 rs. W 1887 r. folw. Sz. Zwierzyniecka rozl. mr. 571 gr. or. i ogr. mr. 502, łąk mr. 46, past. mr. 8, nieuż. mr. 14; bud. mur. 7, z drzewa 11; płodozm. 11pol. W potwierdzeniu i rozszerzeniu przywilejów klasztoru zwierzynieckiego przez Bolesława, ks. krakowskiego, r. 1259 wymieniono Sarbe cum agris, pratis, taberna et molendino Kod. dypl. pol. , III, 71. Toż samo w potwierdzeniu Leszka Czarnego z r. 1287 Sarbe cum taberna, molendinis ib. , 149. W połowie XV w. S. , wś w par. Skalbimirz, własność klasztoru zwierzynieckiego, miała 15 łan. km. , które płaciły rocznie czynszu po 3 fertony, dawały po 30 jaj, 2 koguty, 2 sery i 2 grosze ad pernam lardi, Odrabiano jeden dzień w tygodniu a od św. Jana i św. Bartłomieja 3 dni. Też dwojaką powabę. Dawano osyp. Karczma z rolą płaciła 2 seksageny i kamień łoju. Zagr. płacili czynszu po 1 fertonie. Młyn płacił 1 1 2 grzywny. Był też folw. duchowny. Wszystkie role dawały dziesięcinę, wartości 20 grzyw, , klasztorowi zwierzynieckiemu. Morgi kla Szarażyneczka Szaraz Szarbia Szarawy Szarde Szarcz Szarbsko Szarbowa Szarbków Szarbków Szarcza sztorna iutrzyni obowiązani byli uprawiać, obsiewać i zbierać. Dłogosz pomieszał tę wś drugą Szarbią pow. miechowski i twierdzi ztąd, że jakoby Sz. zwierzyniecka dawała z 11 łanów dziesięcinę klasztorowi w Brzesku Hebdowie; Długosz, L. B. , III, 65, 79, 86, 101, 102. Według reg. pob. pow. proszow skiego z r. 1581 wś S. , własność klasztoru zwierzynieckiego, miała 11 łan. km. , 3 zagr. z rolą, 1 kom. z byd. , 3 kom. bez bydła, łanu karczem. Pawiński, Małop. , 18. 2. Sz. , w XV w. Sarbye, wś i fol. , pow. miechow ski, gm Wierzbno, par. Igołomia, odl. 35 w. od Miechowa. W 1827 r. było 22 dm. , 168 mk. W r. 1884 folw. Sz. , oddzielony r. 1873 od dóbr Igołomia, rozl. mr. 526 gr. or. i ogr. mr. 453, łąk mr. 54, past. mr. 2 lasu mr. 2, w odpadkach mr. 7, nieuż. mr. 8; bud, mur. 1, drzewa 18; płodozm. 13pol. W połowie X w. Sz. , wś w par. Igołomia, była własno ścią Mikołaja Polanowskiego, Sarbskich i Słupowskiego, miała 4 folwarki, 5 zagr. z rolą, od których dawano dziesięcinę, wartości 17 grzyw. , plebanowi w Igołomii; 2 łany km. dawały dziesięcinę klasztorowi w Brzesku Hebdowie. W innem miejscu powiada Dłu gosz, iż 11 łanów km. dawały dziesięcinę. Por. Szarbia Zwierzyniecka Długosz, L. B. , II, 160, III, 79, 211. Według reg. pob. pow. krakowskiego w r. 1581 w części Gabryela Rogozińskiego było trzy półłanki, 2 zagr. z rolą, 1 kom. z byd. , 2 kom. bez bydła, 1 rzem. , 1 4 roli, 1 duda Pawiński, Małop. , 7, 443. Br. Ch. Szarbków, w XV w. Sarbków, 1579 r. Sarphoff, wś, pow. pińczowski, gm. Pińczów, par. Sędziejowice. W 1827 r. było 24 dm. , 143 mk. Wymieniona w akcie fundacyi kla sztoru w Krzyżanowicach przez Bolesława Wstydliwego r. 1254, jako nadana przez Pa kosława, wojew. sandomierskiego Kod. dypl. pol, I, 75. W połowie XV w. Szarbkow, w par. Kije, własność klasztoru w Busku, miał 9 łan. km. , 2 sołtysie, karczmę, 1 zagr. z rolą. Dziesięcinę wartości do 10 grzyw. dawano prebendzie Żydowskiej w Kielcach. Jedno pole, zwane Laskowiec, , dawało dziesięcinę około 1 grzyw. kościołowi w Sędziejowicach Długosz, L. B. , II, 378. Według reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1579 wś Sz. , w par. Kije, miała 7 osad. , 6 1 2 łan. , 1 chał. , 1 zagr. , 3 kom. , 2 bied. , 1 łan sołtysi Pawiń. , Małop. , 220. Br. Ch. Szarbowa, węg. Sarbo, wś, w hr. szaryskiem, obszerne lasy bukowe, pastwiska, fabryka szkła, 70 mk. Szarbsko, wś i fol, pow. konecki, gm. Skotniki, par. Skórkowice, odl od Końskich 35 w. , ma 21 dm. . 171 mk. , 347 mr, włośc. W 1827 r. było 19 dm. , 143 mk W 1885 r. fol. Sz. , oddzielony od dóbr Stara, rozl mr. 292 gr. or. i ogr. mr. 170, łąk, mr. 17, past. mr. 26, nieuż. mr, 78; bud. z drzewa 8. Według reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1508 wś Sarbsko i Stara Dąbrówka płaciły poboru 1 grzyw. 18 gr. W 1577 r. Mieliński płacił tu od 1 2 łana, 2 zagr. z rolą Pawiń. , Małop. , 288, 482. Br. Ch. Siarabura, młyn koło Hryniowa, na obszarze dwor. Romanowa, w pow. bóbreckim. Szarcz, niem. ScharzigerSee, jezioro, w pow, międzyrzeckim, ku płn. od Pszczewa, 1 1 2 klm. dług. , 1 1 4 klm. szer. , tworzy płn. kończynę sieci jezior pszczewskich, spływa jących do Obry. Na płd. łączy się z jez, Mielno; na płn. wybrzeżu rozłożyła się os. Szarcz. Jezioro było odwieczną własnością bisk. poznańskich. E. Cal. Szarcz, dawniej Szorcz, Sorcz, Sardz, urzęd. Scharzig, wś, pow. międzyrzecki, o 4 klm. na płn. zach. od Pszczewa Betsche, gdzie par. i poczta; st, dr. żel. w Międzyrzeczu Meseritz o 13 klm. ; szkoła w miejscu; ma 31 dym. , 277 mk. 260 katol. , 17 prot. i 1033 ha 654 roli, 58 łąk, 192 lasu. Około r. 1564 było 14 łan. , 2 sołtysie, 9 osiad. i 3 puste; z łanu płacono bisk poznańskim po 18 groszy; z łan. sołtysich i kmiecych dawano prócz tego po ćwiertni owsa, 2 kury. i 15 jaj; sołtys płacił 2 flor. 4 gr. a karczmarz 18 gr. W r. 1580 było tylko 4 1 2 łan. osiadł. , 4 zagr. i komornik. Po r. 1793 zabrał wś rząd pruski i sprze dał. E. Cal. SzarczaŁąka, wś, pow. ostrołęcki, gm. Dylewo, par. Kadzidło, ma 743 mr. obszaru. W 1827 r. wś rząd. , 18 dm. , 102 mk Szarde, SpengeDaniel Peter, dobra, pow. kłajpedzki, st. p. Carlsberg. Szardehlen 1. ob. Quetschlauken. 2. Sz. , dobra, pow. piłkaławski, st. p. Schillehnen. 3. Sz. , leśniczówka, pow. ragnecki. st. p. Wischwitt. SzardenCulmen al. Kentern, wś, pow. tylżycki, st. p. Piktupoehnen. Szardeningken al, Zardeningken, wś, pow. gołdapski, st. p. Gowaiten. Szardouksze, wś, pow. rossieński, par. Kielmy. SzardwethenWoitkus, wś, pow. tylżycki, st. p, Szameitkehmen. Szare al Smierlawka, wś, pow. żywiecki, w podgórskiej okolicy, nad potokiem lew. dopł. Soły, na płn. stronie od gościńca z Kamesznicy do Jabłonkowa na Szląsku. Wieś zbudowana przeważnie nad potokiem. Domów jest 255, mk 1591 760 męż. , 831 kob. ; 1573 rzym. kat. , 18 izrael. Mieszkańcy należą do szczepu góralskiego Babiogórców. Par. rz. kat. w Milówce o 6, 8 klm. na wschód. We wsi kaplica i szkoła ludowa. Pos. więk. arc. Szardehlen Szarden Szardeningken Szardouksze Szardwethen Albrechta ma karczmę, 8 mr. roli, 11 mr. łąk, ogółem 21 mr. ; pos. mn. 1585 mr. roli, 229 mr. łąk, 752 mr. past. i 1 mr. lasu. Wieś została założona między r. 1581 a 1674, gdyż znajdujemy jej nazwę dopiero w spisie pob. z 1674 r. Na ten czas podaje jej początek Kamionecki w Dziejop. żywieckim str. 36. Sz. graniczy na płn. z Kamesznicą, na płd. z Nieledwią; wsch. granicę stanowi rzeka So ła, zach. zaś granica Szląska. Mac. Szare Bagno, os. , pow. pszczyński, należy do gm. Zawada. SzareNiwy, wś, pow. mozyrski, ob. Niwy Szare. Szarejki, wś, pow. rzeczycki, ob. Pieszczanka, Szarejki, wś, pow. klimowieki, gm. Kościukowicze, ma 45 dm. , 240 mk. Szarejkiszki, wś, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Giedrojcie, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Jeleńskich Wielki Dwór, o 5 w. od gminy a 50 w. od Wilna, ma 21 mk. katol. Szarewszczyzna, białoruskie Szareuszczyna, zaśc, pow. borysowski, w okolicy pomię dzy Łohojskiem i Hajną, w 2 okr. pol. łohojskim, ma 2 osady; miejscowość wzgórzysta, kamienista, dość leśna. A. Jel. Szarga 1. karczma w Berezowicy Wielkiej, pow. tarnopolski, 2. Sz. , karczma w Gołogórach, pow. złoozowskiSzarganiec, os. , w par. Wronczyn, pow. średzkim, nie wykazana w spisach urzędowych. Szarganówka 1. karczma w Hodyniu, pow. mościski. 2. Sz. , karczma w Bolestraszycach, pow. przemyski, 3. Sz. , karczma w Nakle, pow. przemyski. Szargillen, wś i leśnictwo, pow. labiewski, st. p. Gr. Baum. Szarglew, wś włośc, i os. leś. , pow. sochaczewski, gm. i par. Iłów, ma 48 mk. , 147 mr. W 1827 r 4 dm. , 33 mk. Szargorod, ob. Szarogród. Szarkajcie al. Szarkajtys, jezioro we wsi t. n. , w pow. kalwaryjskim, na lewo od drogi bitej z Suwałk do Kalwaryi. Brzegi ma bezleśne, płaskie, około 15 mr. obszaru i do 100 st. głębokości. W okolicy cała grupa drobnych jezior. Szarkajcie al. Szarkańce, Szarkajnie, wś nad jeziorem t. n. , pow. kalwaryjski, gm. i par. Lubowo, odl. od Kalwaryi U w. , ma 9 dm. , 83 mk. W 1827 r. było 7 dm. , 73 mk. Szarkajnie, wś, pow. rossieński, gra. Rossienie, par. Widukle, o 10 w. od Rossień. Szarkale, zaśc. , pow. szawelski, gm. Krupie, o 51 w. od Szawel. Szarkalnie, dobra, pow. szawelski. gm. Tryszki, o 57 w. od Szawel. SzarkanaMujża, ob. Rothhof. Szarki, jezioro w dobrach Krasnowo, pow. sejneńskim. Szarki 1. wś, pow. częstochowski, gm. Kuźniczka, par. Danków. Nie pomieszczona w spisch urzęd. ostatnich z r. 1880 i na mapach. W 1827 r. było 17 dm. , 86 mk. 2. Sz. , wś w par. Charłupia, pow. sieradzkim, dziś nie istnieje ob. Lib. Ben. Łaskiego, I, 436. 3. Sz. , wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Lubowo, odl. od Kalwaryi 10 w. , ma 15 dm. , HO mk. W 1827 r. było 8 dm. , 62 mk. Na obszarze wsi małe jezioro. Szarki 1. wś, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Polany, okr. wiejski Biorwienciszki, w 1865 r, należała do dóbr Praokowszczyzna Moczydłowskich. 2. Sz. , wś, tamże, gm. Polany o 7 w. , okr. wiejski Mokrzy ca, 9 dusz rewiz. ; należy do dóbr Dejnowo Maciejowskich. 3. Sz. , wś włośc. nad jez. Kiemeż, pow. śwłęciański, w 2 okr. pol. , gm. Łyngmiańy, okr. wiejski Drabiszki, o 10 w. od gminy a 42 w. od Święcian, ma 7 dm. , 56 mk. katol, w 1865 r, 36 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Kiemeż, 4. Sz. , wś, pow. szawelski, gm Janiszki, o 45 w. od Szawel. 5. Sz. , wś nad rz. Szatą, pow. telszewski, w 2 okr. pol, o 55 w. od Telsz, w 1859 r. 18 dm. , 96 mk. , młyn wodny. 6. Sz. , zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Owanta, o 95 w. od Wiłkomierza. 7. Sz. , ob. Szarkie. Szarki 1. wś, pow. latyczowski, okr. pol. , gm. , parafia i sąd w Derażni, ma 61 osad, 429 mk. , 199 dzies. ziemi włośc, 389 dwor skiej. Należała do Markowskich, dziś Ru dnickich. Dawniej dobra Rzpltej, zwały się inaczej Lipkowce; w 1616 r. trzymali ją Ła bęccy a w 1765 r. Adam Tyrawski. 2. Sz. , wś nad rzką Horochowatką, pow. wasylkowski, w 3 okr. pol. , gm. Wincentówka, o 66 w. od Wasylkowa, naprzeciw wsi Romaszki, ma 1345 mk. W 1790 r. było tu wraz ze wsią Bakumówką przysiołkiem Romaszek 95 sa dyb i 557 mk w Sz. a 308 w Bakumówce; w 1863 r. 872 mk. , 3078 dzies. Posiada cerkiew p. w. św. Konstantyna i Heleny, drewnianą, wzniesioną przez dziedzica w 1845 r. , na miejsce dawniejszej z 1766 r. W zeszłym wieku Sz. należały do dóbr Rokitno, osadzo ne za Karwickiego w 1775 r. , poozem w 1793 r. przeszły na własność Borowickiego, od spadkobierców którego kupione przez gen. Karpowa. Dr, M. J. Krz. Szarki, grupa domów w Kamionce Wołoskiej, pow. Rawa Ruska. Szarki, urzęd. i Scharke, Czarki, na mapie Chrzan. Żarki, holendry, pow. babimoski, ku wsch. od Zbąszynia i ku płd. od Lutomyśla, rozrzucone między innemi osadami na przestrzeni kilku kilometrów, w okolicy lesistobagnistej, składają się z 2 części Sz. Stare i Kras Szare Bagno Leśne; par. katol. Zbąszyń, prot. Borujskie Kościelcej poczta w Hamerni Hammer Bz. Posen; st. dr. żel. w Wolsztynie, Lutomyślu Neutomiechel i Zbąszyniu Bentschen. Sz. Stare AltScharke mają 58 dm. , 377 mk. a Sz. Leśne Waldhauland Scharke 23 dym. , 125 mk. Obie części tworzą okr. wiejski, mający 502 mk. 13 katol, 489 prot. w 81 dym. i obszaru 852 ba 521 roli, 102 łąk, 185 lasu. Szarkie al, Szarki 1. dwór i okolica szl. , pow. rossieński, gm. Konstantynów, par. Szyłele, o 77 w. od Rossień. Dwór w 1863 r. należał do Sylwestrowiczów. 2. Sz. , wś, pow. rossieński, gm. i par. Rossienie, o 4 w. od Rossień. 3. Sz. , dobra, . pow. telszewski, w 2 okr. pol. , o 57 w. od Telsz. 4. Sz. , wś, pow. telszewski, w 4 okr pol, o 23 w. od Telsz. 5. Sz. , ob. Szarki. Szarkiele 1. fol. szl, pow. dzisieński, w 3 okr. poi, gm. i par. Druja, o 51 w. od Dzi sny, 1 dm. , 14 mk. kat. Należy do Kozakowa, dawniej Mirskich, dziś Zdrojewskich. 2. Sz. , dwór, pow. rossieński, gm. Szydłów, o 14 w. od Rossień. Szarkinia, przysiołek, pow. poniewieski, w 2 okr. pol, o 25 w. od Poniewieża. Szarkinie 1 zaśc. nad jez. Punkiczele, pow. trocki, w 1 okr. pol, o 23 w. od Trok, 2 dm. , 21 mk. katol. 2. Sz. , zaśc. szl. , pow. wileński, w 2 okr. pol, o 58 w. od Wilna, 1 dm. , 11 mk katol. Szarkiszki 1. wś włośc, pow. trocki, w 2 okr. pol, gra. Żyżmory o 7 w. , okr. wiejski Turłowiszki, dobra skarbowe Strawieniki, 10 dusz rewiz. b. ludzi wolnych. 2. Sz. , wś włośc, nad rzką, pow. trocki, w 4 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Orany o 10 w. , okr. wiejski Girajcie, o 56 w. od Trok, ma 6 dm. , 59 mk, katol. w 1865 r. 15 dusz rewiz. . 3. Sz. , zaśc, szl, pow. wileński, w 1 okr. pol, o 33 w. od Wilna, 2 dm. , 24 mk. 18 katol, 6 żydów. 4. Sz. , zaśc, pow. wileński, w 3 okr. pol, gm. Podberezie, okr. wiejski Adamejciszki, o 9 w. od gminy a 50 w. od Wilna, ma 3 dm. , 40 mk. katol w 1865 r, 8 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Jeczmieniszki 5. Sz. , fol rząd. , pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol, par Dusiaty, o 50 w. od Nowoaleksandrowska. 6. Sz. , zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 22 w. od Nowoaleksandrowska, 7. Sz. , zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Kupiszki, o 70 w. od Wiłkomierza. Szarkiuny, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol, o 99 w. od Nowoaleksandrowska. Szarkny, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr, pol, o 70 w. od Nowoaleksandrowska. Szarkojcie, w spisie z 1806 r. Szakrojcie, wś nad rz. Gawią, pow. oszmiańskii w 3 okr. Soi, gm. Dziewieniszki o 6 w. , okr. wiejski Girdziuny, o 37 w. od Oszmiany, ma 10 dm. , 160 mk. katol w 1865 r. 37 dusz rewiz. ; należała do dóbr Kazimierzowo Umiastowskich. Szarkomiedź, zaśc. szl, pow. oszmiański, w 1 okr. pol, o 14 w. od Oszmiany, 1 dm. , 15 mk. katol Szarkówka, wś i fol, pow. miechowski, gm. Rzerzuśnia, par. Szreniawa, odl. 16 w. od Miechowa. W 1827 r. było 17 dm. , 86 mk. W 1873 r. fol Sz. rozl mr. 394 gr. or. i ogr. mr. 278, lasu mr. 100, nieuż. mr. 16; bud. z drzewa 10; płodozm. 12pol, las nieurządzony. W r. 1881 oddzielono od folw. attyn. Rosochacz i Charsznickie, z obszarem mr. 137, i utworzono kolonie włościańskie. Wś Sz. os, 19, mr. 114. W połowie XV w. Sz. , w par. Szreniawa, własność Pieniążka z Witowic, miała 8 łan. kra. , fol, z których dziesięcinę płacono pleb. w Szreniawie; 2 i pół łana łąki dawały dziesięcinę prebendzie krakowskiej zwanej Krzeszowską, wartości 3 grzyw, et vocatur decima praefatalegatska, podaje Długosz L. B. , II, 36. Według reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1490 Sz. miała 81 2 łan. Wr. 1581 Czerny płaci od 4 łan. km. Pawiński, Małop. , 26, 438. Br. CL Szarkowszczyzna, os. , pow. kalwaryjski, gra. Raudań, par. Kalwarya, odl. od Kalwaryi 7 w. W 1827 r. 1 dm. , 10 mk. Szarkowszczyzna 1. dwa mka i fol. na obudwu brzegach Dzisienki, pow. dzisieński, w 2 okr, pol, gm, Ihumenowo, paraf, katol Pohost, odl. o 60 w. na płd. zach. od Dzisny, o 30 w. na zchd od st. poczt. Łużki. a Sz. Nowa ma 568 mk. 300 męż. , 268 kob. , cerkiew par. drewnianą, dom modlitwy żydowski, zarząd 2 okr. pol. stanu dla 5 gmin powiatu, st. pocztową. Cerkiew par. p. w. Niepokalanego Poczęcia N. M. P. , wzniesiona w 1776 r, przez Jana Nikodema Łopacińskiego, sstę sądowego mścisławskiego, i uposażona przez niego sumą 8000 złp. , opartą na mku Nowej Szarkowszczyźnie, z opłatą 5 proc; nadto przeznacza 15 1 2 dzies, ziemi Par. praw. , dek. błahoczynia dzisieńskiego, ma 1099 wiernych. W cerkwi spoczywają zwłoki fundatora. Prawo miejskie otrzymało mko 1767 r. przywilejom St. Augusta, b Sz. Stara ma 28 dm. , 191 mk. w 1881 r. 215 mk. , cerkiew praw. , szkołę ludową w 1885 r. 52 dzieci. Cerkiew p. w. Wniebowzięcia N. M. P. , wzniesiona w 1639 r. przez ks. Lwa, Sapiehę a odnowiona w 1839 r. przez Bernarda Fiedorowicza, uposażona została przez fundatora zaśc. Tyszkowo, o 1 milę odległym. W 1880 r. Jan Nikodem Łopaciński zamienił zaśc. Tyszkowo na Szarkie wś dziedziczną Olchowce, mającą dwie osady, 13 dusz męż. Nadto wyznaczył przy niej dla parocha plac i ogrody oraz dwie włóki ziemi w osobnym obrębie i łąki, przyczem zapisał 4000 złp. , z opłatą procentu po 30 rs. rocznie. Par. praw. , dekanatu błahoczynia dzisieńskiego, 2323 wiernych. Szkółki cerkiewne znajdują się we wsiach Kozaki, Sosnowce i Pialiki. c Sz. , fol. nad rzką Janką, okr. wiejski Łońsk, o 58 w. od Dzisny, ma 1 dm. , 33 mk. , kaplicę katol, murowaną, fundowaną około 1770 r. przez Jana Nikodema Łopaciń. ekiego, młyn wodny. Rozległe dobra Sz. , dawniej zwane Dzisieńskiemi, nad rz. Dzisieńką i Janką, nadane zostały w 1503 r. przez króla Aleksandra Jerzemu Deszpot Zenowiczowi, należały później do Mikołaja Zenowioza, dalej do syna jego Jerzego, potem do wnuka Mikołaja, wreszcie do córki ostatniego Reginy, 1mo voto Połubińskiej, 2do Chamcowej. Regina Chamcowa z mężem swym w 1604 r. dobra te sprzedaje Lwu Sapiesze, kanclerzowi litew. , który przyłącza Sz. do dóbr swoich Drui i Ikaźni. Sapiehowie trzymali Sz. do 1638 r. na siebie; od 1638 do 1645 r. był tenutaryuszem Jerzy Żdżarowski, w 1669 r. trzymał Petemtole, kapitan królewski, przed 1692 r. Czyż, podkomorzy wileński, od 1692 r. Massalski, cześnik wołkowyski. W 1713 r. Aleksander ks. Sapieha puszcza Sz. w zastaw Remianowi Sielickiemu, sędziemu grodzkiemu połockiemu, a w 1716 r. Marcyanowi i Ewie z Komorowskich Dąbrowskim, marszałk. wiłkomierskim. W 1753 r. Aleksander ks. Sapieha, wwda połocki, odkupuje od sukcesorów Dąbrowskich te dobra i sprzedaje Mikołajowi Tadeuszowi Łopacińskiemu, wwdzie brzeskolitewskiemu, ten w 1770 r. ustępuje synowi swemu Janowi Nikodemowi, sście grod, mścisław. i łoździejskiemu, który wznosi tu pałac murowany o piętrze, kaplicę, oranżerye, cieplarnie i urządza tu swą rezydencyą, jedną z okazalszych w owym czasie w powiecie. W 1802 r. następuje eksdywizya Sz. Dobra rozpadają się na wiele części pomiędzy kredytorów; powstają nowe folwarki, jak Łońsk, dziś Józefa Romanowicza, nabyty przez niego od Władysława Łopacińskiego; Helenów, dziś Aleksandra Szyryna; Julianów i Bazylpol, dziś Fiedorowiczów; Buda Rodziewiczów; Mikołajów Klottów; Stanisławów Łopacińskich; Sebastyanów Zdrojewskich; Terezyanów w 1800 r. nabyty przez Jana bar. Knabnofa, dziś Izabeli Święcickiej; Przemyśl, wprzód Końcy, teraz Rodkiewiczów; Komarów Konoplańskich; Rakowce i Chiny Boguckich; Świackie Kazimierza Fiedorowicza; Radźki Szymkowicza; Krzywda Rymszy; Bohy Galinowskiego. Przy dziedzicu Łopacińskim, sście mścisław. , pozostał sam dwór Sz. z Józefowem i Chinami, których Sz. i Józefowo w 1807 r. przekazuje synowi swe mu Tomaszowi, wicemarszałkowi dzisiońskiemu, a Chiny synowi Józefowi. Tomasz w 1814 r. część swoją odprzedaje Mateuszowi Boguc kiemu, po śmierci którego przechodzi na syna jego Adolfa, dziś synów ostatniego Aleksan dra i Roberta. Chiny przechodzą później na własność Feliksa Boguckiego. Dobra Sz. za wierały 735 włók al. 14700 dzies. i liczyły około 2000 dusz męż. Mko Nowa Sz. od 1802 r. jest własnością Fiedorowiczów obecnie Konstantego, Stara Sz. i fol. dwór Boguc kich. 2. Sz. , fol. szl. , pow. święciański, w 3 okr. pol. , o 49 w. od Święcian, 1 dm. , 10 mk. katol. A. K. Ł. Szarkpliszki, . zaśc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Giedrojcie, okr. wiejski i dobra hr. Tyszkiewiczów Dubinki, o 18 w. od gminy, 8 dusz rewiz. Szarkucie 1. okolica szlach. , pow. lidzki, w 2 okr. pol. , gm. Koniawa, okr. wiejski Krzywilo, , o 56 w. od Lidy a 16 w. od Ej szy szek, ma 3 dm. , 18 mk katol, w 1865 r. 3 dusze rewiz. . 2. Sz. , wś nad rz. Gawią, pow. oszmiański, w 3 okr. pol, gm. Subotniki o 3 w. , okr. wiejski Huta, o 39 w. od Oszmiany a 11 w. od Dziewieniszek, ma 13 dm. , 98 mk. katol, w 1865 r. 46 dusz rewiz. ; należała do dóbr Żemłosław Umiastowskich. 3. Sz. , wś włośc, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , o 27 w. od Oszmiany a 8 w. od Dziewie niszek, 11 dm. , 113 mk, katol. 4. Sz. , dwór, pow. kowieński, w 2 okr. pol, o 89 w. od Kowna. J. Krz. Szarkupie 1. rzka w pow. szawelskim, lewy dopływ Szerkszni lew. dopł. Wenty al. Windawy. 2. Sz. , okolica, pow. wiłkomierski, gm. Pupany, o 70 w. od Wiłkomierza. Szarklandis, dwór, pow. szawelski, gm. Gruździe, o 33 w. od Szawel Szarłaty, ob. Szarłat. Szariej 1. urzęd. Szarley, Zagople r. 1271, Sarley r. 1363, Scharley r. 1441, S. mi Łojewko w r, 1583, wś i dwór, w pow. inowrocławskim, o 5 klm. na płn. od Kruszwicy, wzn. 82 6 mt. npm. ; na płd. wsch. brzegu jez. Szariejskiego. Graniczy z Karezynem i Łoje wem; przypiera do Baohorzy nadnoteckiej; par. Góra, poczta w Łojewie, st. dr. żel. w Inowrocławiu o 10 klm. i w Kruszwicy. W r. 1271 3 pisał się Bieździad z Zagopla, kaszt. kruszwicki Kod. Wielk. , n, 444; Perlbach, Preuss. Reg, , n. 793, 7. Na Sz, stał zamek książęcy; wr. 1353 ks. kujawski, pan na Gniewkowie, Władysław Biały bawiąc tu, pozwolił norbertankom płockim osadzać na prawie niemieckiem wieś klasztorną Ostrowąż, leżącą w ziemi gniewkowskiej Kod. Dyp. Pol, II, 299; w dwa lata potem, r. Sza 1355, w obec samych dostojników kujawskich, zwolnił od wszelkich ciężarów sołtystwo ostrowąskie Kod. Dyp. Pol. , I, 212 mylnie objaśniony Szarglewem, a w r, 1363 sprzedał wójtowstwo złotoryjskie z przyległym Ostrówkiem Dobiesława owi, zwanemu de Miodusy Kod. Dyp. Pol, II, 299. Po kilkoletnim pobycie za granicą, powróciwszy do kraju, opanował w r. 1373 zamek szarlejski i inne, które znów utracił. Zachodzące w Aktach grodzkich wielkopolskich z r. 1399 II, n. 1235 Szeley nie jest Szarlejem, lecz Szelejewem. W r. 1409 król Władysław, w zbrojnym pochodzie pod Łęczycy do Prus, obozował czwartego dnia na polach szarlejskich; ztąd wyruszył do Tuczna Długosz, Hist. , III. Około r. 1440 pisał się Sajarlejskim Mikołaj z Ściborza, kast. inowrocławski, późniejszy r. l4626 woj. brzeskokujawski Długosz, , Hist. , IV, T. W r. 1441 był burgrabią szarlejskim Stanisław z Maszenic Dok. Kuj. Ulan. ; r. 1450 rozciągał się obszar szarlejski popod Mątwy, na praw. brzegu Noteci Kod. Dyp. Pol, II, 895; ok. r. 1580 były na Sz. 3 łany osiadłe; dziedziczył tę majętność z sąsiednim Karczynem Wojciech Niemojewski, podkom. inowrocławski. Na obszarze Sz. rozkopano cmentarzysko, na którem znaleziono różne wyroby kamienne, bronzowe i żelazne, złożone w znacznej części w dworze Karczyńskim. Okop kolisty, 877 mt. npm. , znajduje się wprost Sz. , na zachodniam wybrzeżu jeziora ob. A. Kohn, Mater. zur Vorgesch. , II, 78. Przechowuje się podanie o dwóch braciach w Sz. , zaciętych wrogach. Wieś ma 11 dm. , 104 mk. katol, i 52 ha 43 ha roli. Dwór z Gajem 5 dna. , 61 mk. i Ostrowem Szarlejskim 2 dm. , 33 mk. tworzy okr. dworski, mający 15 dym. , 300 mk. katol. i 1067 ha 687 roli, 50 łąk; chów i tucz bydła; właścicielem jest Józef Kośielski na Karczynie, 2. Sz. , ob. Szarlejskie jezioro. Szarlej, niem. Scharley, os. górnicza, w pow. bytomskim, wzn. 860 st, npm Stanowi część gmin Piekary i Bytom. Sz. Miejski gm Bytom ma 84 dm. , 823 mk. W gminie Piekary znajdują się, Sz. Nenhof, 7dm. , 216 mk. , Sz. Nowy 3 dm. , 87 mk. , kolonia Sz. 149 dm. , 3984 mk. , st. dr żel, piec wapienny, kopalnia Rudolfgrube, ogółem 6 dm. , 66 mk. Por. Scharley Szarlejka, kol i os. karcz, nad rzką Kaoynką, pow. częstochowski, gm. Grabówka, par. Kłobucko, odl 8 w, na płn, od Częstochowy, ma 47 dm. , 855 mk, 1072 mr. włośc. Szkoła początkowa. W 1827 r. było 28 dm. , 230 mk. Wieś ta, należąca do dóbr królewskich, nadaną została przez Wład. Jagiełłę r. 1393 klasztorowi na Jasnej Górze pod Częstochową, W połowie XV w, były łany km. , Szarkpliszki Szarlej Sza z których dawano jaja, koguty, sery, powabę, osyp Ze wszystkich łanów dawano dzie sięcinę, po 6 gr. , pleb. w Kłobucku Długosz, L. B. , III, 122, 124, 171. Według reg. pob. pow. lelowskiego z r. 1581 klasztor często chowski miał 1 łan km. , 1 sołtysi Pawiński, Małop. , 78. Br. Ch. Szarlejski 1. Gaj al Arturowo, urz. Szarley Oay fol do Szarleja, bliżej Karczyna, w pow. inowrocławskim, ma 5 dm. , 61 mk. i 158 ha; ob. GajSzarlej, 2. Sz. Ostrów al. Szarlejskie Kępy, urzęd. SzarleyOstrow, os. , pow. inowrocławski, na zach. brzegu jeziora, o 6 klm. na płn. od Kruszwicy st. dr. żel. Gra niczy z Wydrzychowem czyli Ostrowem Kró lewskim; par. Góra, poczta w Łojowie; 2 dm. , 33 mk. E. Cal Szarleskie, jezioro, w pow. inowrocławskim, na płn od Kruszwicy, 31 2 klm. dług. , 0 3 klm. szerokie, wzn. 774 mt. npm. , stanowiło dawniej północną kończynę jez. Gopła; przez południową część jeziora płynie Noteć. Wybrzeża wschodnie są wzgórzyste, a zachodnie nizkie i bagniste. Na obu kończynach od wschodu rozłożyły się osady Łojewo i Szarlej, a na zach. brzegu Wydrzychowo i Ostrów Szarlejski Wprost Szarleja znajduje się okop kolisty, 877 mt. npm. Rów Friedrichsgraben od Balczewa sprowadza wody łączne z Turzan, Dziennie, Trzask, Jaront, Sikorowa i Łojewa do płn. kończyny jeziora. E. Cal. Szarliska, pole, na Wysokiej, w pow. międzyrzeckim, przy drodze do Kaławy, Szarlotenbrun, niem. Charlottenbrunn, wś targowa i zakład kąpielowy, w pow. walbrzyskim, na Szląsku Pruskim, posiada kościół par. ew. , 80 ha obszaru 53 roli, 124 dm. , 1195 mk. 201 katol, 11 żyd. ; ob. Charlottenbrunn, Szarłajówka, w dokum. także Szyrajówka, sioło, pow. zasławski, na pograniczu ostrogskiego, na płd. zach. od Zasławia. Szarłat, wś włośc, pow. ostrołęcki, gm. Szczawin, par, Goworowo, ma 16 os. , 372 mr. W 1827 r. 8 dm. , 62 mk. Leży na pograniczu dawnej ziemi łomżyńskiej i nurskiej. Wchodziła w skład dóbr Kunin. Szarłata, 1780 Szarlota, niem. Charlotten, wś na Kaszubach, nad szosą do Gdańska, z licznemi wybud. , pow. kartuski, st. p. i paraf. kat. Przodkowo; szkoła katol 1887 r. 101 dz. , 1 naucz, ; 1243 ha 821 roli orn. , 76 łąk, 5 lasu; 1885 r. 188 dm. , 224 dym. , 1071 mk kat. , 82 ew. , z których na Bielawy przypada 5 dm. , 31 mk. ; na Brzeziny 31 dm. , 202 mk. ; Butterfass 17 dm. , 103 mk; Friedrichshof 1 dm. , 11 mk. ; Hopy 25 dm. , 169 mk. ; Glinianą Górę 6 dm. , 33 mk. ; Czarną Rzekę 2 dm. , 13 mk. ; Czarną Hutę 6 dm. , 43 mk. ; Stanisławie 11 dm. , 67 mk; Tannenberg 3 dm. , 21 mk. ; Szarno Szarłotowo Szarn Teufelsbruch 13 dm. , 79 mk. ; Wilanowo 53 dm. , 294 mk. Wizytacya Rybińskiego z r. 1780 donosi, że Sz. cum nova colonia Glinia na Góra, własność Gostomskich, liczyła 99 kat. i 6 ew. str. 272. 2. Sz. , niem. Charlottenthal, król. nadleśn. i leśn. , pow. świecki, st. p. Osie; 5896 ha 153 roli orn. , 40 łąk, 5400 boru; 1885 r. 18 dm, , 21 dym. , 65 mk. kat. , 69 ew. Kś. Fr. Szarłotowo, kol. i os. , pow. kolski, gm. Budzisław Kolski, par. Koło, odl. od Koła w. 19; kol. ma 24 dm. , 39. 1 mk. ; os. 1 dm. , 5 mk. Szarłaty 1. os. w dobrach rząd. Górki, pow. gostyński. 2. Sz. , wś włośc, pow. rypiński, gm. Okalewo, par. Strzygi. Wchodziła w skład dóbr Okalewo. W 1881 r. miała 3 os. , 138 mr. W ostatnich spisach urzęd. nie pomieszczona. I Szarławki, wś, pow. rossieński, gm. Szweksznie, o 79 w. od Rossień. Szarmuki, wś, pow. święciański, w 3 okr. j pol. , o 35 w. od Święcian, 2 dm. , 20 mk. kat. Szarnapole, przysiołek, pow. wiłkomierski, gm. Pupany, o 65 w. od Wiłkomierza. j Szarnele al. Szornele, wś nad rz. Wardawą, pow. telszewski, w 1 okr. pol. , o 27 w. od Telsz, w 1859 r. 170 mk. , wiatrak. Szarniew, wś, pow. sieński, gm. Obczuha, i ma 19 dm. , 151 mk. Dobra dziedziczne niegdyś Szołkowskich, następnie Wilczyńskich, przez tych ostatnich sprzedane przed 1880 r. Ziemi używalnej 686, nieużytków 99 dzies. Szarno Stare i Nowe, w dokum. Sarny, Szczany, dwie wsi, pow. owrucki, prawie u zbiegu rzek Noryń i Zwizdal z rzeką Uż, na wschód od mka Narodycze. Szarnopol, ob. Szarmpie, Szarnotele, dwór, pow. wiłkomierski, gm. Pupany, o 72 w. od Wiłkomierza. Szarnupie 1. al. Szarnopol, okolica, pow. wiłkomierski, gm. i par. Kupiszki, o 94 w. od Wiłkomierza. 2. Sz. , fol. , własność Surwiłły, gm. Pupie Szarny, wś szl. , pow. wileński, w 1 okr. pol. , o 24 w. od Wilna, 8 dm. , 90 mk. katol. Szarnypol al. Sarnopol, wś nad Tykiczem Górskim, pow. lipowiecki, w 3 okr. pol. , gm. Cybulów, parpraw. Zarubińce, katol. Monasterzysko, odl. o 63 w. od Lipowca, ma 745 mk. Stanowi właściwie część wsi Zarubińce. Ludność składa się z włościan i czynszowej szlachty, między którą wielu jest katolików. Od Jałowickich przeszła drogą wiana w dom Rogozińskich. Poprzednio należała do Koneły. J. Krz. Szarobury al. Olszyna, grupa domów w Pietniczanach. Szarogród, Szarygród, Szarogródka, Szargarod, mko przy ujściu rzki Kiełbaśnej do Moraszki dopł. Morachwy, pow. mohylowski, okr. pol. , gm. , par. praw. i katol. i sąd Szarogród, odl o 45 w. od Mohylewa, 199 w. od Kamieńca a 20 w. od st. dr. żel. kijowskoo deskiej Jaroszenka. Na górze, w pięknem położeniu, nędznie zabudowane, ma 519 dm. 146 należy do mieszczan, 372 na czynszu, 2006 mk. 2242 żydów. Posiada cerkiew par. p. w. św. Jana, z 1700 r. z 2500 paraf. , monaster prawosł, p. wez. św. Mikołaja, z dwoma cerkwiami, z których jedna przebudowana z dawnej w 1833 r. , druga zaś wzniesiona w 1829 na wzór soboru św. Aleksandra Newskiego w Petersburgu. Przy monasterze istnieje szkoła duchowna, założona jeszcze w zeszłym wieku; pobiera od rządu 4085 rs. rocznie i posiada wś Plebanówkę 137 dzies. , nadaną niegdyś przez Zamoyskich kościołowi, W szkole tej jest 156 uczniów i 9 nauczycieli. Znajduje się tu dalej kościół paraf. katol. , pod wez. św. Floryana, z muru wzniesiony w 1595 r. przez Jana Zamoyskiego, hetm. w. koronk. , i uposażony wsią Plebanówką, a konsekrowany w 1536 r. przez biskupa kamien. Wołuckiego. Kaplica na cmentarzu grzebalnym. Par. katol. , dekanatu mohylowskiego, ma 5280 wiernych. Do parafii, oprócz Sz. z przedmieściami, należą wsi Bielany, Budne, Chomenki, Derewianka, Dołhowce, Iwaszkowce, Jozefówka fut. , Kalinówka, Kalityna, Konatkowce, Koropownia, Kozłówka, Łozowa, Millerówka, Nasikówka, Perepilczyńce, Pisarzówka, Plebanówką, Pokutyna, Politanki, Posurogacka Słobódka, Bola fut. , Roskosz, Sadkowce, Szostakówka, Teklówka i Tropawa. Żydzi posiadają w Sz. obszerną synagogę, w stylu maurytańskim zbudowaną, w kształcie zamku, i dom modliwy. Sz. jest siedzibą zarządu policyjnego stanu dla gmin. Kopajgród, Serby i Sz. , sądu pokoju, inkwirenta sądowego sędziego śledczego, kantoru pocztowotelegr. , zarządu gminy. Do gminy szarogródzkiej należą mko Sz. i wsi Bohaczówka, Chomenki, Derewianka, Hibalówka, Kalinówka, Kozłówka, Nasikówka, Plebanówką, Szarogrodzka Słobódka i Szostakówka, razem 12 okr. wiejskich starostw, 2128 osad, 10860 mk. włościan, posiadających 9587 dzies. ziemi 7123 ornej. Oprócz tego wobrębie gminy zamieszkuje 3964 osób innych stanów i znajduje się 7390 dzies, ziemi skarbowej i prywatnej 5395 ornej. Cały więc obszar gminy obejmuje 16986 dzies. 12518 ornej i 14830 mk. W mku znajduje się gorzelnia, browar, cegielnia, trzy młyny, dwie garbarnie, apteka, szkoła jednoklasowa, założona w 1877 r. 83 uczniów, 125 sklepów, 275 rzemieślników. Do włościan z Masłówką należy 145 dzies. Ziemi dworskiej w całym kluczu ze Słobódka, Szostakówka, Derewianka i Koropownią 4577 dzies. ; własność Julii z hr. Potockich hr, Władysławowej Branic. klej. Sz. ma 7 przedmieści Bohaczówka, Hibalówka, Kiełbaśna, Masłówka, Sieńkowce, Słoboda i Worobijówka. Grunt kamienisty, przeważnie skałami wapiennemi napełniony. W dobrach, obok wsi Szostakówki, znajduje się fabryka cukru, zwana Sosnówka ob. . Początek Sz. odległych sięga czasów. Ziemię, na której leży, Witold, w. ks. lit. , darował słudze swemu Wasylowi Karaczewskiemu, przywilejem wydanym w Połocku d. 5 maja 1383 r. Dopuściliśmy założyć wś Kniazia Łukę na mokrym korzeniu, w podolskiej ziemi, w kamienieckim pow. , między rz. Moraszkami, do brzegu Moraszki Senkowskiej, z lasem, który zowią Stryjów Róg i Kulikowemi Laskami, aż dotąd, gdzie wpada Moraszka Senkowska w Morachwę Wielką, Wasylowi Karaczewskiemu, słudze naszemu, a daliśmy jemu ze wszystkiemi lasami, z dąbrowami, z polami, z sianożęciami, z łąkami, ze wszystkiemi pożytkami, jemu i dzieciom jego, wszystkim jego potomkom na wieki wieków, tośmy zrobili panami naszemi za jego wierno posługi. Oryginał przywileju tego na pargaminie, bez pieczęci, znajdował się w archiwach szarogrodzkich; właściciel jego ks. Henryk Lubomirski ofiarował go do zakładu Ossolińskich we Lwowie, i kazał go wylitografować A. Przeżdziecki Wołyń i Podole. Nie wiadomo czy powstała zaraz wzmiankowana wieś Kniazia Łuka, czy też może zniszczona była przez Tatarów, dosyć że 120 lat nic o niej nie słychać, dopiero około 1500 r. Jakub Holeniszczowicz, posiadacz uroczyska, zwanego od pierwszego właściciela Karaczowem, dziedzictwo swoje przekazuje następującym zapisem wnukowi Mykicie Jakub Holeniszczowicz zapisuje imię swoje Karaczewę panu Mykicie, wnuczkowi rodzaju swojego sic, w dziesięciu kopach szerokich pieniędzach, i jeżeli znajdzie się do tego imienia który dziedzic, wtenczas niech da p. Mykicie dziesięć kop pieniędzy, a jakiem ten list pisał, przy tem był p. Jaszko Bohdanowicz i p. Symno Danowicz i p. Prokopij Iwaszko Chronicz i jego Izaak, a p. Teodor Zabokrzycki i p. Prokopiej Iwaszko Chronicz i syn jego Iwaszko, a ten list pisany u Charytona we dworze, a dla lepszej sprawiedliwości i pieczęć do tego listu mego przyłożyłem Arch. . szarogrodzkie. Aleksander, w. ks. lit. , potwierdza powyższy zapis aktem Bił nam czołem ziemianin bracławski Mykita Fomicz i prosił nas siedli8 zcze w braoławskim powiecie nam prawnego i powiadał nam, że i tą razą te Siedliszcze pusto leży; i my jemu to Siedliszcze dali, ze wszystkiem tym, co do tego Siedliszcza zdawna należy. Niech on to Siedliszcze trzyma, i nam z niego służy potym jak i przedtym; bo z tego służba bywaSlownik Geograficzny T. XI. 2Seszyt 131. ła. Pisano na Komorowie d. 29 Augusti, indicta 15 Arch. szarogr. , Przeździecki. Odtąd znowu w ciągu 80 lat głucho o tej miejscowości, która przemieniła swą nazwę na Karczmarzów i z przylogłemi wsiami Popowcami, Wasylówką, Handykowcami czy też Hadnikowcami, Baliński, Kaszczyńcami czy też Kańczyoami i Mikulińcami znanemi z wizyt kościelnych Karczmarzowską włością, przeszła w posiadanie biskupów kamienieckich. W 1583 r. w sobotę po św. Walentym, w grodzie lwowskim nastąpiła zamiana dóbr tych między biskupem kamien. Białobrzeskim a Janem Zamoyskim, kancl. w. kor. , na połowę mka Pragi pod Warszawą. Z włości wyżej wymienionych przetrwały do naszych czasów tylko Karczmarzów i Popowce, inne znikły bez śladu lub może zmieniły nazwę. W tym samym czasie Jan Zamoyski otrzymuje od Stefana Batorego pustki kresowe w okolicy Karczmarzowa, przywilejem z 26 marca 1579 r. , w Wilnie danym Gdy zawiadomił nas Jan Zamoyski, kancl. w. kor. , że na gruntach jego włości Karczmarzówce, Popowce, Wasylowce, Hadnikowce, Kańczyce i Mikulińce, nader dogodne znajduje się miejsce opodal, gdzie rz. Kiełbasna uchodzi do Moraszki, na którym zamierzył założyć miasto Szary Gród, i należycie go obwarować, skądby bezpiecznie można było wstrzymywać częste napady Tatarów, a tym sposobem okolicę tameczną przez nieprzyjaciół z mieszkańców ogołoconą zaludnić, chętnie przeto dzieło to pozwalamy doprowadzić do skutku, za które my i następcy nasi wdzięczni mu będziemy. Dla zachęcenia zaś do skorszego budowania się, uwalniamy ostatnich od chwili rozpoczęcia do erekcyi na lat 20 od opłat wszelkich, podatków publicznych, danin i ciężarów Baliński Star. Pol. , II, 1852 53. Tak więc około 1585 r. powstało mto Sz. , a Zygmunt III, oceniając ważność miejscowości, obdarza go nowym przywilejem 26 stycznia 1588 r. Przed 3 laty założonemu mtu Szarogrodek, o mil 6 od Baru odległemu, nadajemy prawo magdeb. , uchylając wszelkie przeciwne temuż prawa polskie, ruskie i wołoskie, zaprowadzamy targ w sobotę, jarmark zaś na Nowy Rok, św. Trójcę i św. Galla. Pragnąc zaś ustalenia bytu miasta, które jest jakby warowną zaporą przeciwko nieprzyjaciołom tanquam propugnaculum aliquod non solum contra Tataros, sed etiam Valachos et Turcos, polecamy, aby kupcy z Wołoszczyzny lub Turcyi, do różnych ziem lub województw jadący, zawsze tędy przejeżdżali, przez dwa dni towary na sprzedaż wystawiali, i trzeciego dopiero dnia w dalszą podróż udawali się. A nadto pozwalamy tymże mieszczanom z Wołochami, Turkami i Tatarami handel pro51 Szarogród wadzić, wszelkie towary lądem i wodąawo zic, takowe po kraju przez Bar rozwozić, sprzedawać, zamieniać, bez żadnej przeszkody i opłat celnych, oprócz cła na granicach Szlązka uiszczanego, ustanawiamy skład soli, wosku, ryb, skór, jakoteż innych towarów, gdziekolwiek nabytych i skąd bądź sprowadzonych. Pod czas wojny lub trwogi, dziedzic, a w jego nieobecności rządca zamku, przestrzegać ma pod uczciwością i wiarą, aby przez napływ ludzi zagranicznych i ich przechody, nie wynikło jakowe dla Rzpltej niebezpieczeństwo. Za herb nadajemy św. Floryana, mającego po prawej stronie tarczę z 3 włóczniami, w lewej zaś ręce trzymającego naczynie z wodą, którą pożar zalewa, a to na pamiątkę, że miasto od walecznego niegdyś Floryana Szarego otrzymało nazwisko idque eam ab causam, quod opidum boc, ab olim strenuo Floriano Sary denominationem habet. Nic więc dziwnego, że kresowa ta mieścina rosła w dobrobyt, a warownia jej stała się jedną z ważniejszych. Jan Zamoyski zbudował kościół paraf. p. w. św. Floryana, obdarżył go wsią Księżą Łuką, dzisiejszą Plebanówką, naznaczył dziesięciny pieniężne i w zbożu, zalecił trzymać wikarego aby w niedzielę i święta parafian uczyć wiary świętej, i zaprowadził szkołę przy kościele aby dzieci w pobożności i naukach ćwiczone były. Miasto opasał murem i fosami a zamek opatrzył. Osiedlili się tu w tym czasie żydzi, za pozwoleniem kanclerza wymurowali piękną synagogę w stylu maurytańskim, którą Turcy w czasie zaboru przemienili na mahometański dom modlitwy. W 1595 r. Kozacy, mszcząc się zą wzbronienie najazdu grodów tureckich, doszczętnie Sz. zniszczyli Hejdenstein; ocalał jednak zamek, a miasto wkrótce wróciło do dawnej świetności, Z czasów władania Tomasza Zamoyskiego, ststy knyszyńskiego, kancl. w. kor. , mamy również dwa przywileje dla kościoła św. Floryana. Pierwszy podpisany w Zamościu 11 sierpnia 1612 r. , w którym wyznacza dla plebana, szkółki i szpitala spory obszar gruntu z osadnikiem późniejsza jurydyka i podatek dla kościoła. Drugim, podpisanym w Sz, 7 grud. 1618 r. , uwalnia wszystkich osiadłych na ziemi plebańskiej od wszelkich powinności, czynszów i danin, wyjąwszy szarwarki, straże i rąbanie lodu. Świetne to były czasy dla miasteczka; posiadało ono liczny garnizon, miało 4 dzielnice Staromiejską, kędy stoi zamek, broniony przez fosy i mury, w trzy wysokie bramy zaopatrzony; Nowomiejską, gdzie był kościół, cerkiew i osadnicy na ziemi plebańskiej osiedleni; dwie ostatnie dzielnice właściwie stanowiły przedmieścia. Wójtem był wtenczas Babski, proboszczem Płaczkowski. Rzemieślnicy składali osobną korporacyę, i j. cechy; miasto posiadało zamek wchodzący w obręb fortyfikacyi, szpital, szkółkę a w 1635 r. ustanowiony został skład win i miodów wołoskich, z zastrzeżeniem, aby żaden kupiec nie ważył się, pod karą i utratą tychże trunków, jeździć po nie do Wołoch, ani inszemi do Korony prowadzić drogami. Za czasów wojen Chmielnickiego Sz. doszczętnie zniszczony został. Kozacy pod wodzą Gandzy i Maksyma Krzywonosa wpadli na Podole, Sz. poddał im się bez wystrzału w sierpniu 1648 r. , załoga jego bowiem przedtem ustąpiła do Zamościa. W 1649 r. w marcu podstąpili trzej regimentarze pod zamek, chcąc go odebrać, ale widząc go dobrze opatrzonym, uznali oblężenie za niepodobne. W rok niespełna Marcin Kalinowski, hetm. pol. kor. , po zniesieniu Neczaja w Krasnem, i wyparowaniu Kozaków z Morachwy, podstąpił pod Sz. i zmusił do poddania się. W 1653 r. pod Sz. stało 27 chorągwi z wwodą bracławskim Piotrem Potockim, robiąc wycieczki i oczyszczając sąsiednie mczka od Kozaków. W listopadzie t. r. Chmielnicki zajmuje Sz. z 20, 000 oddziałem Kozaków, mających do pomocy hana tatarskiego z koszem około Derebczyna. W 1654 r. Stan. Potocki, hetm. w. kor. , i Stau. Lanckoroński, hetm. pol. kor. , z 30, 000 wojskiem stanęli tu obozem, a w 1664 zatrzymał się Jan Kazimierz dążąc za Dniepr. Gdy za hetmaństwa Wyhowskiego i Jurka Chmielnickiego nastąpił kilkoletni pokój, zwrócono uwagę na ufortyfikowanie Sz. , a namiestnik Płaczkowski trzymał się tu z chorągwią do połowy stycznia 1672 r. Od tej daty zaczyna się panowanie Kozaków a potem Turków. W tym czasie otrzymał Sz. Stan. Koniecpolski, po matce Joannie Barbarze Zamoyskiej, kanclerzynie w. kor. , która w posagu otrzymała włości szarogrodzką i kraśniańską, o 7 kluczach, zawierające 33 miast i 136 wsi. W 1672 r. włość szarogrodzka odpadła do Turcyi; dochód z niej, oprócz rocznej intraty z saletry i powołówszczyzny, przynosił 63, 000 złp. Za czasów tureckich jeszcze raz zabłysła gwiazda dla Sz. , spodobał się. on bowiem Turkom, którzy nazwali go Małym Stambułem Kuczuk Stambuł i starali się o podźwignienie i ozdobienie. Wróciwszy pod panowanie Rzpltej długo uważany był za stanowisko obronne; około 1715 r. zajęto się odbudowaniem zamku, w 1717 r. zaś wyrestaurowano kościół, od 1648 r, będący w gruzach. W tym czasie wygasł ród Koniecpolskich. Stanisław, kaszt, krak. , umarł w 1682 r. , majątki jego przeszły na Jana Aleksandra, wwodę sieradzkiego, ale i ten nie miał dzieci, przekazał więc je Leonardowi Koniecpolskiemu, kaszt. braoławskiemu, który jednak nie Szarogród doczekał się sukcesyi, umarł bowiem przed wwodę sieradzkim. Po śmierci Jana Aleksandra 1720 r. odziedziczył dobra szarogrodzkie krewny jego Jan Walewski, który je odprzedał Stanisławowi Lubomirskiemu, podst. kor. , a wedle Rollego, ojcu jego Aleksandrowi, wwodzie sandomier. Tak więc ogromna fortuna Koniecpolakich, zaczynająca się poniżej Winnicy aż do Jahorłyka, obejmująca kilka dzisiejszych powiatów, dostała się Lubomirskim za 200, 000 złp. Niedługo nowi właściciele nią władali, według bowiem Przeździeckiego Stan. Lubomirski miał ją przegrać w karty Józefowi Sosnowskiemu, pisarzowi w. lit. Bartoszewicz inaczej tę rzecz opowiada. Podług niego Sosnowski, późniejszy hetm. pol lit. , korzystając z afektów dla niego ks. Lubomirskiej, namówił ją, aby męża, który, jak powszechnie utrzymywano, niespełna był rozumu, wywiozła do Lwowa, i tu nabył od niego Szarógrodczyznę, otrzymawszy na to tranzakcye i kwit na umówioną sumę, który księżna miała później wydostać i oddać Sosnowskiemu. Takim sposobem miał przyjść do posiadania Szarogrodu; wkrótce jednak synowie podstolego wytoczyli proces Sosnowskiemu o nieprawne wywłaszczenie ojca, niedołężnego pod względem umysłowym. Sejm w 1775 r. polubownie zakończył tę sprawę. Sosnowski miał dwie córki młodsza z nich Ludwika, wyszła za Józefa Lubomirskiego, starostę rówieńskiego, syna podstolego, i otrzymała dobra szarogrodzkie w posagu; starsza Kazimiera wniosła majątki poberezkie Platerom. Lubomirscy nie mieszkali tu zupełnie. Jeszcze za życia ks. Henryka, syna Józefa, majętność ta zmniejszyła się o 7 sprzedanych wiosek, a około 1850 r. ks. Jerzy, syn Henryka, sprzedał Sz. ks, Romanowi Sanguszce. Przy Sosnowskich jeszcze Sz. był drugiem co do osiadłości miastem wwdztwa podolskiego i liczył 1124 dm. Po przyłączeniu do Rossyi wszedł w skład gub. podolskiej, należał najprzód do pow. jampolskiego a od 1848 do mohylowskiago. Ks. Roman Sanguszko poprawił zamek, podniósł gospodarstwo, założył fabryki. Córka jego wniosła Sz. jako wiano hr. Alfredowi Potockiemu, a córka tychże, w ostatnich czasach, Władysławowi Braniokiemu. Były tu szkoły, do których w 1784 r. uczęszczało około 600 uczniów, ale niedbale je prowadzono; przetrwały one do 1793 r. W 1794 r. Joanicyusz Połoński, biskup bracławskopodolskiej prawosł. eparchii, osiadł w Sz. i założył w 1797 r. przy monasterze seminaryum, we dwa lata później przeniesione do Kamieńca. Do ostatnich czasów przebywali w Sz. wikaryusze biskupów prawosł Z dawnyoh budowli pozostał tylko mieszkalny zamek, bramy i wały forteczne, oraz rozległe lochy, liczne rumowiska po polach, świadczące o roz ległości niegdyś miasta. Ob. Dra Antoniego J. Rollego Zameczki na kresach; Tygod. Ilustr. 1872 r. , IX, 116; Orłowskij Podol. eparch. wied. . W pobliżu Sz. znajduje się futor Henryków al. Henrykówka, należący do dóbr ks. Sanguszki, w którym Matylda Waldof 1879 r. utrzymywała pensyę żeń ską przez 32 lata, i przez ten czas przeszło 300 panien ukończyło w niej nauki. W Hen rykowie około 1830 r. urodził się dr. Ale ksander Józef Rolle dr. Antoni J. , znany pisarz historyczny. Dr. M. Szarogródka, ob. Szarogród. Szarogrodzka 1. Jurydyka, pow, mohylowski gub. podolskiej, 25 dusz męz. i 26 dz. ziemi włośc; dziś skarbowa. 2. Sz, Słobódha z przys. Barabajówka, obok mta Szarogrodu, pow. mohylowski gub. podolskiej, ma 1131 mk. i 1277 dz. ziemi włośc. Należy do Szarogrodu. Szarogrodzkie Bielany, pow. mohylowski gub. podolskiej, ob. Bielany t. I, 209. Szarojówka, wś, pow. czerykowski, gm. Łobanówka, ma 56 dm. , 344 mk. Szarokoźlej Szarokosle, w aktach grodz. wielkop. z r. 1388 I, 397, zdaje się być Starem Koźlem, dziś Kuźle, w pow, szamotulskim, w pobliżu Ostroroga. Szaromyśl, folw. ,, pow, ihumeński, w okolicy MaryiGóry i Rożampolu, w 4 okr. pol. puchowickim, par. kat. Błoń, ma około 12 włók. W pierwszej połowie b. stulecia nabyty przez Kotowiczów; w ostatnich czasach drogą wiana przeszedł do Apolinarego Szabuni; poprzednio należał do domin. Kostrzyń. Szaromyśl al. Czaromyśl, Czarmyśl, Czarmisi w r. 1580, Zaromysl, urzęd. Schermeisel, dawniej Scharmeisel, wś z kościołem protest. , niegdyś w pow. i wojew. poznańskiem, obecnie w Brandenburgii, o 10 klm. na wschód od Sulęcina Zielenzig, na bitym trakcie do Międzyrzecza, ma 730 mk. Graniczy z Grochowem. W r. 1564 wchodziła w skład ststwa międzyrzeckiego; w r. 1580 trzymali ją lub posiadali Szczanieccy Baltazar, Jan i Piotr; było tam wówczas 9 łan. , ćwierć roli karczmarskiej, 24 zagr. , 4 komor. , kowal, pastuch i 20 owiec Pawiński Wielkp. , I, 9. Spisy miejscowości z 2ej połowy XVIII w. , tudzież Opis histor. stat. topogr. Prus połudn. Huebnera 1798 r. wymieniają w pow. poznańskim międzyrzeckim przy Sz. , jako właścicieli dwóch Kalkrenterów i Zofię Zaydlic, a przy Grochowie Sebastyana Unruga. , Mapa Zanoniego oznacza obie osady w granicach wojew, poznańskiego, które sięgały popod Szarogródka Szaró Szarów Sulęcin Zilenzig. Nie wiadomo jakim sposo bem Sz. i Grochów odpadły od ststwa mię dzyrzeckiego i jakiem prawem wcielone zo stały do Brandeburgii. Zachodzące pod r. 1293 przy określaniu granic Nowej WsiMa skowa Skrelewe ma być Szaromyślą Kod. Wielkp. , n. 702. Nazwa Skrelewe naprowa dza na Skrzele Kriel na mapie sztab. , jeziorko pod Grochowem, u źródeł Ponikwy, dopł. Obry. Ob. Czaromyśl. . E. Cal. Szarów Pański, wś i folw. i Sz. Księży, wś, pow. turecki, gm. Biernacice, par. Uniejów, odl. od Turka w. 26. Sz. Pański i Księży, wś, ma 19 dm. , 193 mk. ; folw. ma 2 dm. , 30 mk. W 1827 r. Sz. Pański 7 dm. , 53 mk, , par. Niewiesz; Sz. Księży 15 dm. , 117 mk. W r. 1880 Sz. Pański rozl. mr. 221 gr. or. i ogr. mr. 200, łąk mr. 13, past. mr. 4, nieuż. mr. 4; bud. mur. 4, drewn. 2; płodozm. 10 pol. , po kłady torfu. Wś Sz. Pański os. 6, mr, 3 Własność arcyb, gnieźn. Zniszczony przez Krzyżaków w czasie łupieżczego napadu w r. 1331 Kod. Wielkp. , Nr. 1192. Na początku XVI w. była to jedna wieś, której większa część należała do dóbr stołowych kollegiaty uniejowskiej. Wszyscy kanonicy i pro boszcz, prócz archidyakona, mieli tu po łanie, prebenda zaś zwana Świnicką dwa łany. Pe wna część łanów stała pustkami. Z powodu nieobecności wielu kanoników, nie mieszkają cych przy kollegiacie, ci co przebywali dzie lili między siebie dochody z tej wsi, jako dóbr stołowych. Kmiecie jako czynsz i dzie sięcinę płacili po grzywnie z łanu i żadnych innych nie mieli powinności. Prócz togo była część szlachecka, z której z łanów folw. i kmiec. dawano dziesięcinę kollegiacie warto ści do 2 grzyw. Prócz tego dla wikaryi przy tym kościele dawali w części kościelnej po korcu żyta z łanu, a w części szlach. po 11 2 groszu za kolędę Łaski, L. B. , I, 340, 344, 345, 350. Według reg. pob. pow. Szadkow skiego z r. 1552 było w części Kozy 1 2 łanu, Grzegorza 1 4 łanu, Sebastyana 1 4 łanu Pawiński, Wielkp. , II, 246. Br. CA. Szarów, r. 1490 Scharow, 1581 Sarow, wś, pow, bocheński, na płd. krańcu puszczy niepołomskiej, przy drodze 25 Bochni do Podłęża, ma 87 dm. i 424 mk. 411 rz. kat. i 11 izr. . Odl. od Niepołomic 6 klm. , od Podłęża 9 klm. Par. rz. kat. w Brzezin. Pos. wiek. Stanisława Żeleńskiego ma 3 karczmy i 188 mr. 163 mr. lasu; las sosnowy przytyka do puszczy Niepołomskiej, przecina go tor dr. żel. arcyks. Karola Ludwika, między stacyami Kłaj i Podłęże. Pos. mn. ma 267 roli, 132 łąk i ogr. i 158 mr. past. W 1499 r. Pawiński, Małop. , 446 należał Sz. do par. w Mikluszowicach, w 1581 ibid. , 63 do par. w Brzezin. Wś trzymał Lanckoroński, miała 5 łan. km. , 2 komor. z bydł. , 3 komor, bez bydła i karcz mę z 1 2 łan. Sz. graniczy na płn. zach. z Dą brową, na wschód z Kłajem, na płd. z Brze ziom i Łysokaniem. Mac. Szarowce, mołd. Sziroucy, wś, pow. chocimski gub. bessarabskiej, par. Chocim, przy drodze z Niedobowiec do Zarożan, posiada cerkiew. Wieś ta łączy się ze wsią Władyczną. Szarowicze, os. włośc, pow. konstanty nowski, gm. i par. Rokitno, 1 dm. , U mk. , 40 mr. W 1827 r. 5 dm. , 19 mk. Osadę tę, jak świadczy dyplom dotąd przechowany u właścicieli, nadał Jan Kazimierz rodzinie Bazyluków, za przechowanie go w czasie woj ny przed wojskami Szeremetiewa. Bz. Szarowizna 1. wś, pow. łęczycki, gm. Topola, par. Siedlec, odl. od Łęczycy 7 w. , ma 2 dm. , 10 mk. W 1827 r. 4 dm. , 36 mk. ob. Pruszki. 2. Sz, , ob. KozubySz. Szarówka, rzka w pow. nowogródzkim, w obrębie gm. Wsielub, prawy dopł. Plisy, zaczyna się w podgórzach za folw. Bujwidowszczyzna, płynie w kierunku płn. pod wsią Szkielicze i pod mkiem Wsielub ma ujście. Długa około 5 w. A. Jel, Szarówka, słobodą nad rzką Merczykiem, pow. bohoduchowski gub. charkowskiej, o 12 w. na płd. zach. od Bohoduchowska, ma 112 dm. , 736 mk. , cerkiew murowaną z 1836 r. Szarowy 1. wś, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , o 38 w. od Kowna. 2. Sz. , zaśc, tamże, o 57 w. od Kowna. 3. Sz, , folw. , tamże, o 17 w. od Kowna. Szarpajcie, wś, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , o 31Va w. od Telsz. Szarpańce, wś, pow. sokalski, 22 klm. na płn. wschód od Sokala sąd pow. i st. kol. , 15 klm. na płn. wschód od urz. poczt, w Tartakowie. Na płd. leżą Łuczyce i Bobiatyn, na zach. Steniatyn część zwana Rojatyn; płn. i wsch. część obszaru przypiera do granicy mczka Milatyna w pow. włodzimierskim na Wołyniu. Wzdłuż granicy płn. wsch. płynie pot. Strib. Własn. wiek. ma roli or. 303, łąk i ogr. 33, past. 2, lasu 263 mr. ; wł. mn. roli or. 685, łąk i ogr. 137, past. 7, lasn 8 mr. W r. 1880 było 62 dm. , 384 mk. w gminie, 13 dm. , 55 mk na obsz. dwor. 394 gr. kat. , 25 rz. kat. , 19 izr. ; 377 Rusinów, 42 Polaków, 20 Niemców. Par. rz. kat. w Tartakowie, gr, kat. w Łuczycach. We wsi jest cer kiew i szkoła filialna. Lu. Dz. Szarpaniec, karczma w hr. spiskiem, gm. Landek. Szarpanka 1. karczma w Turynce, pow. żółkiewski. 2. Sz, , karczma w Zarzyszczu, pow. żółkiewski. Szarpanówka, wś, pow. czerykowski, gm. Krzyczew, ma 3 dm. , 18 mk. Szarparty, ob. Szatarpy. Szarpene Szarpeme, gródek, na płn. od wsi Ositniażki, w pow. czehryńskim ob. VII, 641. Szarpiłówka, sioło, pow. homelski, gm. Diatłowicze, ma 94 dm. , 450 mk. Szartaki, wś, pow. bialski, ob. Szóstaki. Szaruniszki, zaśc. , pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Kiemieliszki, okr. wiejski i dobra skarboweKorkożyszki, o 12 w. od gminy, 7 dusz rewiz. Szarupy al. Szarupa, wś nad rz. Ryczą, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. i dobra ks. Druckich Lubeckich Lack, okr. wiejski Dąbrowo o 61 2 w. , o 16 w. od Szczuczyna, ma 5 dm. , 50 mk. w 1865 r. 19 dusz rewiz. . Szaruty, wś i folw. , pow. węgrowski, gm. Ruchna, par. Węgrów, ma 25 dm. , 186 mk. , 654 mr. W 1827 r. 18 dm. , 108 mk. Szarwark, wś, pow. dąbrowski, leży w ró wninie pagórkowatej, wznies. 215 mt. npm. w płd. stronie do 230 mt. , na zach. 245 mt. , u źródlisk pot. uchodzącego pod mtem Dą brową do Brenia, na płd. wschód 6 klm. od Dąbrowy. Chaty, w liczbie 197, pobudowano wzdłuż potoku i drogi do Lipin, przez które prowadzi gościniec powiatowy murowany. Wś ma 929 mk, 908 rz. kat. a 21 izr. . Pos. wiek. tworzy dwa korpusy tabularne, nale żące do izraelitów. Część 1sza ma 288 roli, 22 łąk, 3 ogr. , 23 past. , 117 lasu, 17 nieuż. , razem 473 mr. ; część 2ga 44 roli, 10 łąk, razem 54 mr. Pos mn. wynosi 1167 roli, 204 łąk, 209 past. i 51 mr. lasu. Jestto nowsza osada z XVIII w. Graniczy na płn. z Nieczajną, na wsch. z Luszowicami, na płd. z Lipinami a na zach. z Brnikiem, Mac. . Szarwiniszki, wś, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Władysławów, odl. od Władysławowa 48 w. , ma 6 dm. , 55 mk. W 1827 r. 6 dm. , 53 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo. Szary, zaśc. , pow. mozyrski, w 1 okr. pol. skryhałowskim, gm. Skorodno, ma 5 osad, Szarybówka, wś, pow. rohaczewski, gm. Koszelew, ma 04 dm. , 440 mk. Szary Dwór, niem. Neuhof, według Cejnowy miejscowość w pow. wejherowskim. Szarygród, ob. Szarogród. Szary, wś; pow. mozyrski, w 1 okr. pol. skryhałowakim, gm. Michałki, o 8 w. na zach. od mka Jelska, ma 31 osad. A. Jel. Szaryń, wś nad bezim. dopł. Jatrani, pow. humański, w 2 okr. pol, gm. Ładyżynka, o 12 w. od Humania, ma 727 mk. 186 kat. . W 1863 r. 773 mk. , 1479 dz. Posiada cerkiew Bohosłoweką, drewnianą, niewiadomej erekcyi, odnowioną w 1841 r. W 1809 r. Stanisław Szołajski nabył Sz. i Ropotuchę o 2 w. odl. od Jarosława Potockiego, drogą wiana przeszły na Henryka hr, Tyszkiewicza, poczem od 1847 r. syna jego Stanisława. Szarysz 1. Wielki, Wielki Szarisz, węg. NagySaros, niem. Gross Scharosch, główne miasto w hr. szaryskiem, nad rz. Torysą, kościół kat. par. , bożnica, st. dr. żel. koszyckobogumińskiej, 3865 mk. , wielu sukienników, szewców i ogrodników. Pałac, w którym trzymano jakiś czas w niewoli ostatniego z Rakoczych, zkąd uciekł on do Polski. Jarmarki bardzo ożywione. Gleba średnia, obszerne pastwiska i lasy. Ponad miasteczkiem wysoka, jodłami obrosła góra, na której szczycie imponujące ruiny zamku, wysadzonego w powietrze przez nieostrożność żołnierza r. 1660. Z góry tej widok piękny na 20 okolicznych wsi i miasta Preszów i Cybin. Na obszarze hr. szaryskiego znajdują się kolonie polskie Hradzisko i Szandel. 2. Sz. Mały, Mali Szarisz, węg. KisSaros, niem. Klein Scharosch, wś w hr. szaryskiem, w pobliżu Preszowa; kościół kat. filial. , żelazisty zdrój szczawiowy, 519 mk. Szaryszki al. Szoryszki, wś, pow. władysławowski, gm. Światoszyn, par. Poniemoń, odl. od Władysławowa 50 w. , ma 12 dm. , 120 mk. W 1827 r. 4 dm. , 37 mk. Szarzdaninie, dobra, pow. rossieński, gm. Kielmy, o 20 w. od Rossień. Szarzewo 1. niem. Scharsow, dobra ryc. w Pomeranii, pow. słupski, st. p. Dębnica, par. kat. Słupsk, 125 klm. odl, 617 ha; ra zem z Hohenscharsow miało 1885 r. 15 dm. , 34 dym. , 8 mk. kai, 216 ew. 2. Sz. , wś, tam że, 147 ha, 1885 r. 9 dm. , 15 dym. , 68 mk ew. , 1 kat. 3. Sz. , pewnie niem. Scharschau ob. ; mieszkali tu Szarzewscy ob. Kętrzyński o ludn. pol. , str. 204. Kś. Fr. Szarzyno, wś, w ziemi wyszogrodzkiej, wymieniona w dok. z 1349 r. Kod. Maz. , 59; będzie to zapewne dzisiejszy Sarzyn w pow. płockim. Szasnowicze, wś nad bezim. dopł. Naczy, pow. słucki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. Lachowicze, ma 16 osad; grunta wzgórzyste, szczerkowe, urodzajne, miejscowość małoleśna. Szassupoenen al Runkehlen, wś, pow. piłkałowski, . st. p. Mallwischken. Szast, wś nad jez. Pogóbskiem, pow. jańsborski. Szastały, wś, pow; . bielski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol, gm. Malesze, o 6 w. od Bielska. Szastarka, ob, Szatarka. Szastowo, wś, pow. połocki, o 10 w. od Połocka a 2 w. od Kazimierzowa, którego sta nowi attynencyę. W 1707 r. należała do Sta nisława Sielawy, skarbnika, dziś własność Kuleszów. A. K. Ł. Szastuny, wś, pow. drysieński, attyn. dóbr Justynianowo Szczyttów. Szasty, folw. , pow. płocki, gm, Łubki, par. Daniszewo, odl 13 w. od Płocka, ma 3 dm. , 42 mk. , 361 mr. 325 mr. roli, 24 mr. łąk. W 1827 r. 4 dm. , 20 mk. Szasza, wś, pow. hajsyński, ob. Sasza. Szaszajcie 1. wś, pow. telszewski, w 1 okr. pol. , o 6 w. od Telsz. 2. Sz. , wś, tam. ze, o 26 w. od Telsz. 3. Sz. , wś, pow. teiszewski, w 4 okr. pol, o 20 w. od Telsz. Szaszany al. Szaszanie, wś, pow. trocki, w 2 okr. pol. , o 35 w. od Trok, na lewo od Wilii, między Poporciami a Mitkiszkami, ma 8 dm. , 90 mk. 83 kat. , 7 żyd. . Szasze 1. wś, pow. kowieński, w 2 okr. pol. , o 88 w. od Kowna. 2. Sz. , wś, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 66 w. od Poniewieża. Szaszek, staw na terytoryum nowodworskiem, pod Peplinem, pow. starogardzki ob. Opactwo pelplińskie, przez ks. Kujota, str. 388. Kś. Fr. Szaszele, wś, pow. kowieński, w 2 okr. pol. , o 90 w. od Kowna. Szaszeny, wś, pow. szawelski, gm. Skiemie, o 57 w. od Szawel. Szaszki 1. zaśc. szlach. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 221 2 w. od Dzisny, 1 dm. , 8 mk. kat. 2. SZ, zaśc, pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Smorgonie o 6 w. , okr. wiejski Węcławienięta, 4 dusze rewiz. 3. Sz. , wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 7 w. od Poniewieża. 4. Sz. , wś, pow. słucki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. Kruhowicze, przy drożynie z Ogierowicz do Kruhowicz, ma 12 osad. J. Krz. A. Jel. Szaszkinia, zaśc, pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. Bystrzyca, okr. wiejski i dobra skarbowe Preny, o 14 w. od gminy, 4 dusze rewiz. Szaszkiszki, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 65 w. od Nowoaleksandrowska. Szaszkowicze, w dokum. Szaskowicze, wś nieistniejąca obecnie pod tą nazwą, w pow. włodzimierskim. Podług reg. pob. pow. włodzimierskiego z 1577 r. p. Hryhory Wołczko z Szaskowicz i Kolonej płaci z 12 dym. dworz. , 6 ogr. po 4 gr. Jabłonowski, Wołyń, 70. Szaszkowszczyzna 1. zaśc pryw. , pow. lidzki, w 3 okr. pol, o 21 w. od Szczyczyna, 9 mk. 2. Sz. , wś nad bezim. prawobocznym dopł. Soły, pow. miński, w 3 okr. pol. kojdanowskim, gm. Zasule, przy gośc ze wsi Ihumenowszczyzny do Tulonki, ma 10 osad; miejscowość falista, grunta szczerkowe, uro dzajne. A. Jel. Szaszowa, Sassova, wś, w hr. szaryskiem Węgry, ma kościół filial, gr. katol, lasy, łąki, 245 mk. Szata, rzeczka, w pow. telszewskim, dopływ Bartawy, przepływa pod wsią Łukonajcie, Szarki i mkiem Szaty. Szatałowo, wś, w pow. smoleńskim. Była tu st. pocztowa przy dawnej szosie smoleńsko warszawskiej, o 17 w. od Muryginą. Szatanek, część wsi Miroszewice w pow. łęczyckim. Szatanki, pow, mazowiecki, ob. Dąbrowa 98 t. I, 923. Szatanówka, rzeczka w gub. mohylewskiej, prawy dopływ Wiechry praw. dopł. Sożu. Szatanowszczyzna, dwa poblizkie zaśc, pow. miński, w 3 okr. pol. , gm. i par. katol. Kojdanów, o 10 w. od st. dr. żel. moskiewskobrzeskiej Ńiehorele. Jeden z nich ma 9, dru gi 5 osad; miejscowość falista, grunta szczerkowe, urodzajne. A. Jel. Szatarka, niekiedy zwana Szastarka, wś, pow. janowski, gm. Brzozówka, par. Kraśnik, odl. 17 w. od Janowa, leży na lewo od drogi bitej z Kraśnika do Modliborzyc, śród lesistej wyżyny, sięgającej w okolicy wsi do 1000 st. npm. Na płd. graniczy ze wsią Polichna. W lasach Sz. rosną w znacznej ilości modrzewie. Wieś ma 46 os. , 420 mk. rz. kat. , 617 mr. Gleba gliniasta, sapowata. Należała do dóbr ordynacyi Zamoyskich. Szatarpy, dok. 1294 Zaparti, 1710 Szarpaty, Kętrz. Szaraparty, niem. Schatarpi, wś włośc, na Kaszubach, pow. kościerski, niedaleko szosy gdańskokościerskiej, st. p. Nowa Karczma, par. kat. Wysin, ew. Przywidz; szkoła katol. lklas. , 515 ha 357 roli or. , 13 łąk; 1885 r. 65 dm. , 96 dym, , 499 mk. , 336 kat. , 163 ew. Wś zawiera 21 gburs. posiadeł i 15 zagr. Na zachód leży bagno z pokładami torfu, na płd. zaś od bagna jeziorko. Sz. były dawniej własnością bisk. kujawskich i należały do klucza wysińskiego. Nabył je r. 1294 bisk. Wisław za 13 grzyw. od spadkobierców Jędrzeja z przezwiskiem Ksiądz dicti Clerici, mieszczanina newskiego. Ks. Mestwin II potwierdził kupno, przyznał mu te wolnojakich używały inne osady biskupie i sci zwolnił wś od ciężaru dostarczania do dworu książęcego pewnej miary piwa ob. P. U. B. T. Perlbach, str. 453 i Kujota Majątki bi skupie, str. 45, 51 i 59. Lustracya komisyi pruskiej z r. 1772 zastała Sz. jeszcze w po siadaniu biskupów; włók było 18, włościan 8, zagr. 4, samych katol. Wysiew wynosił po 8 kor. żyta, 1 jęczm. , 5 owsa, pół grochu, l1 2 tatarki na włókę. Czynsz jak we Wysinie, tłoka jak w Skrzydłowie Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , XV, str. 169. Wizyta Rybińskiego z r. 1780 donosi, że Śz. liczyły 72 mk. katol. ; mesznego pobierał prob. 31 2 kor. żyta i tyleż owsa str. 134 i 137. Uwłaszczenie nastąpiło r. 1819. Kś. Fr. Szasza Szatawa, rzeczka, w pow. telszewskim, lewy dopływ Luby dopł. Bartowa, uchodzi pod Szkudami. Szatawa, mko nad rzką Szatawką, dopł. Mukszy, pow. kamieniecki, okr. pol. , gm. i sąd Maków, par. katol. Zaleśce, przy trakcie poczt. z Uszycy Letniowiec do Kamieńca, odl. o 18 w. na płn. wschód od Kamieńca, ma 231 dm. , 886 mk. , w tej liczbie 252 żydów i 91 jednodworców. Posiada cerkiew p. wez. św. Jana, wzniesioną w 1862 r. i uposażoną 34 dzies. ziemi, z 1010 parafianami, synagogę żydowską, st. poczt konną z przyjęciem korespondencyi, 6 sklepów, 9 rzemieślników, 26 targów. Własność dawniej Giżyckich, Makowieckich, dziś Raciborowskich; należy do klucza makowskiego ob. Maków. Jest to stara osada. Jako mko, pod nazwą Satawa al. 8tupincze, istnieje już w 1565 r. ; należy wówczas do Herburta, ssty barskiego, i płaci 4 marki szosu, od 1 popa, 4 rzemieśln. , 2 kotłów gorzałczanych i 3 włóczęgów. W 1567 r. Herburt płaci 4 marki szosu, od 7 kotłów gorzałczanych, 4 włóczegów, 2 rzemieśl, 2 komor. , 2 kół dorocznych 1 mar. 12 gr. ; czopowe w t. r. wynosiło 15 flor. W 1573 r. szosz wynosil 4 mrk. 6 fl 12 gr. W 1578 r. Sz. płaci szosu podwójnego 8 mrk. , od 8 pługów, 4 rzemieśln. po 15 gr. z powodu ubóstwa, od piwowara 1 fl, również z powodu ubóstwa, od 4 włóczęgów po 15 gr. , od 8 komor. po 6 gr. , od 2 kotłów gorzałczanych i od wyszynku 1 fl. 6 gr, od popa 2 fl. , od 1 koła młyńskiego 12 gr. , od koła stępnego 15 gr. , czopowego 3 fl. 4 gr. ; ogółem 34 fl. 13 gr. Na podstawie wysokości szosu Jabłonowski przypuszcza, że w t. r. było w Sz. 90 dm. i 450 mk. W 1583 r. Sz. płaci 8 mrk szosu, od 8 pługów, 4 rzemieśln. po 15 gr. , 1 piwowara, 8 komom. po 6 gr. , 2 kotłów gorzałczanych po 12 gr. , 1 popa, 1 koła dorocznego i 1 koła stępnego ob. Jabłonowski, W ołyń i Podole, 180, 229, 230, 232, 239, 243. August IT d. 12 sierpnia 1750 r. potwierdził przywileje miejskie i nadał pieczęć z wyobrażeniem św, Tomasza w całej postawie, z napisem w około. S. Thomas. A Sigiłlum, Oppidi. Szatawa, oraz naznaczył 12 jarmarków dorocznych, co następnie ponowił Stanisław August przywilejem z d. 10 października 1782 r. , wydanym na prośbę Mikołaja Makowieckiego, skarbnika czerwonogródzkiego, dziedzica Sz. , z powodu zatracenia dawnych nadań, Przywilej ten, w całości ogłoszony w Starożytnej Polsce t. II, str. 974 6, w skróceniu opiewa Przychylając się do prośby Mikołaja Makowieckiego, zwłaszcza iż się okazuje z tranzakcyi ziemskich od lat 183, iż Sz. jest miastem, pozwalamy onemuż miastu, na wzór i kształt innych lokować, zakładać, postawić. budować, fosami, groblami, wałami obronnemi według swego upodobania obwieść i opa trzyć. Mieszczan, kupców i wszelkich rze mieślników sprowadzać, towary wozić i sprze dawać, pod kondycyą jednak, że miasto wsprawach tyczących się przywileju do sądu naszego asesorskiego zawsze należeć będzie. Pieczęć do stwierdzenia aktów i spraw miej skich taka, jaką mu dziedzic naznaczy, mieć i używać będzie. Prawo teutońskie, które się magdeburg. nazywa, także inne wolności i prerogatywy łaskawie nadajemy. Dalej przywilej naznacza targi co dwa tygodnie i 8 jar marków. Aby zaś do osiedlenia się zachęcać, mieszkańców tylko sądowi miejskiemu a przez apelacyą sądowi dziedzica poddaje, w spra wach zaś kryminalnych poleca odsyłać przestępców do Kamieńca. Dr. M. Szatawka, rzeczka, w pow. kamienieckim, lewy dopływ Mukszy, ma źródło powyżej mka Szatawy. Szatejki 1. al. Szatejnie, wś nad Niewiażą, pow. kowieński, w 3 okr. pol, o 60 w. od Kowna. Niegdyś, wraz z sąsiedniemi Syrutyszkami, własność Syruciów. 2. Sz. , wś i dobra nad rzką t. n. , pow. telszewski, w 2 okr. pol. , o 35 w. od Telsz. Posiada kościół katol, p. wez. św. Marka, w 1716 r. z muru wzniesiony przez hr. de BroelPlater, filialny par. Płotele. Dziedzictwo niegdyś Szwerynów, z których Barbara z Konarskich Szwerynowa, wdowa, kupuje od Erazma Skołwida za 30000 złp. Jakub Szweryn zastawia w 1661 r. za 54000 złp. Andrzejowi i Danielowi braciom Platerom. Od Szwerynów przechodzi do Sapiehów, którzy sprzedają de BroelPlaterom, pozostaje do dziś w ich posiadaniu. A. K. Ł. Szatejnie, ob. Szatejki 1. . Szateksznia, rzka, w gub. kowieńskiej, bierze początek w pow. nowoaleksandrowskim, na płd. od mka Komaje; w pobliżu dworu Szateksznia płynie błotnistą doliną, miejscami niemożliwą do przebycia, wpada do jez. Jara ob. , w pow. wiłkomierekim, po wyjściu z którego przybiera nazwę Jara, pod którą uchodzi od prawego brzegu do rz. Świętej pr. dopł. Wilii. Szatelska Buda, wś, pow, kowieński, w 2 okr pol. , o 89 w. od Kowna. Szaterniki 1. wś nad potokiem, pow. wileński, w 4 okr. pol, gm. Worniany, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Rennów Sokołojcie, 11 w. od gminy a 64 w. od Wilna, ma 4 dm. , 43 mk. katol. w 1865 r. 18 dusz rewiz. . 2. Sz. , wś i dobra skarbowe, pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. Rukojnie, okr. wiejski Czarna, o 6 w, od gminy a 16 w. od Wilna. Folw. ma 1 dm. , 5 mk. katol. , wś zaś 8 dm. , 2 mk. prawosŁ i 76 katol, w 1865 r. 33 dusz rewiz. . Stanowiła niegdyś sstwo nie Szatawa grodowe, podług spisów podskarbińskich w I 1766 r. będące w posiadaniu Jana Muśnickiego, który opłacał 65 złp. 7 gr. kwarty a 30 złp. hyberny. J. Krz. Szaterniki 1. w dokum. Satyrniki. wś nad bezim. dopł. Korczyka, pow. Ostrogski, o 33 w. na wschód od Ostroga, zbudowana po drugiej stronie rzki na wprost wsi Sknyt Mały ob. , wraz z którą należała do ks. Ostrogskich. W 1577 r. ks. Konstanty Ostrogski płaci z 4 dym. na ćwierciach po 5 gr. i 3 ogr. po 2 gr. , w 1583 r. zaś z 4 dym. , 1 ogr. , 2 podsusied. Jabłonowski, Wołyń, 38, 82. Następnie Jabłonowskich, Leńkiewiczów, od 1881 r. Jawkowa. 2. Sz. , przedmieście mta powiat. Ostroga ob. t. VII, 682. Z. Róż. Szatiłgale, wś, pow. telszewski, zarząd mta Kretyngi, o 56 w. od Telsz. Szatk. ,, ob. Szadk. ,, Szatkajmiej wś, pow. kowieński, w 2 okr. pol. , o 72 w. od Kowna. Szatkowięta, pow. sierpecki, ob. Charzyny, Szatkowo, Szczątkowo al. Szczatków, wś i fol. nad Berezyną, pow. bobruj ski, w 4 okr. pol. świsłockim, par. katol. Bobrujsk, gra. Horbacewicze, w okolicy Bobrujska. Wś ma 11 osad; fol. , dość dawna własność Węcławowiczów, 10 1 2 włóki. Grunta w kulturze, lekkie, łąki wyborne, lud oprócz rolnictwa trudni się flisactwem i rybołówstwem. A. Jel. Szatkowszczyzna, wś, pow. lepelski, nadana w 1674 r, wraz ze wsią Olszanką ks. dominikanom czasznickim przez Dominika i Konstancyą z Podbereskich Służków, chorążych litewskich. Szatmusie, wś, pow. maryampolski, gm. i par. Pilwiszki, odl. od Maryampola 25 w. , ma 9 dm. , 148 mk. W 1827 r. było 6 dm. , 57 mk Szatnica, rzeczka, w gub. smoleńskiej, lewy dopływ rz. Moży. Bierze początek z jez. Szoszka W. w pow. duchowszczyńskim, płynie w kierunku płn. wschd. na przestrzeni 30 w. , ujście ma poniżej ujścia rzki Czyczata. Płynie w miejscowości błotnistej. Szatonie, wś, pow. łódzki, gm. Brużyca, par. Aleksandrów, ma 12 dm. , 110 mk. , 132 mr. W 1827 r. było 2 dm. , 27 mk. Szatralins, strumień, w pow. szawelskim, prawy dopływ rzki Poszatryi pr. dopł. A wnowy, pr. dopł. Wenty al. Windawy. Szatraminy, Szatraszyny wś, pow. telszewski, w 2 okr. poi. , o 59 w. od Telsz, posiada kaplicę katol. par. Masiady, p. w. N. M. P. , drewnianą. W rubrycelli dyec. telszewskiej z 1877 r. oraz w Słowniku p. wyr. Masiady wś podaną została pod nazwą Szatraszyny. Szatrańcy, wś, pow. sejneński, gm. Kopciowo, par. Lejpuny, odl, od Sejn 33 w. , ma 9 dm. , 94 mk. W 1827 r. było 5 dm. , 57 mk. , par. Sereje. Szatraszyny, wś, ob. Szatraminy. Szatrawki al. Szatrówki, wś, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Mikołajewo o 6 w. , okr. wiejski i dobra Dowmontów w 1865 r. Czelniczek, o 10 w. od Dzisny, ma 6 dm. , 83 mk. w 1865 r. 30 dusz rewiz. . Szatrenka, rzka, w dawnym pow. pińskim, stanowiła granicę puszczy król. kurzeliczyńskiej, płynie błotem zw. Wieina ob. Re wizya Puszcz, str. 12. A. Jel. Szatrowo, dobra, pow. drysieński, w 4 okr. pok. do spraw włośc. , gm. Suszki, w 1863 r. 190 dusz rewiz. Własność Bohdanowicza, który założył dwór we wsi Nowikach. Stanowiło niegdyś z przyległościami sstwo niegrodowe, będące do 1701 r. we władaniu Dominika Słuszki, wwdy połockiego; od 1701 r. posiadali je Konstanty i Krystyna z Korsaków Szczyttowie, podsędkowio połoccy, w 1742 r. , po śmierci Bazylego Rypińskiego, pisarza ziem. połockiego, nadane Stefanowi Sebastyanowiczowi, podczaszemu wendeńskiemu; w 1744 r. Adryanowi Holsteinowi, porucznikowi regim. konnego lit. , w 1746 r. Mikołajowi i Barbarze z Kopciów Łopacińskim, wojskim mścisł, którzy łącznie ze sstwem szakunowskim opłacali kwarty 467 złp. 4 gr. a hyberny 74 złp. W Volum. leg. znajdujemy jeszcze pod 1775 r. sstę Jana Nornickiego, jakkolwiek dobra te już w 1772 r. zajęte zostały przez Rossyą. Szatrya, góra, w pow. szawelskim, o 23 4 w. na płd. wschód od mka Łukniki, wzn. 7459 st. ang. npm. Okolice góry są malownicze, sama służy za pastwisko dla obory właściciela, jednowłókowego szlachcica Mierzejewskiego porów. Łukniki. Jest to najwyższe wzgórze w gub. kowieńskiej, na które, podług podania ludowego, zlatują się na łopatach wszystkie czarownice z kraju, corok, w wigilią św. Jana. Za czasów saskich tak wierzono w te podania, że kilka osób spalono na tej górze, jak świadczą inkwizyeye i wyroki z 1729 i 1730 r. Szatrycha, uroczysko, pow. sokólski, w 2 okr. pol. , gm. Kamienna, o 39 w. od Sokółki. Szatryszcze, wś na prawym brzegu rz. Uży Uszy, pow. owrucki, w pobliżu granicy pow. rodomyskiego, o 3 w. na płn. wschód od Iskorości. Grunta składają się z gnejsu i czerwonego granitu. Skały nad Użą jeszcze obecnie noszą nazwę kąpieli Olgi; na cmentarzu są stare mogiły; o 1 milę mogiła Igora. W nazwie wsi pozostał ślad obozu Olega z 883 r. Szatryszcze, sioło nad rzką Kluczyszcze, pow. nowogród siewierski gub. czernihowskiej, o 30 w, na płd. wschód od Nowogrodu Sie Szaterniki Szatk Szaudcz Szatuny wierskiego, ma 257 dm. , 1613 mk. , 2 cerkwie, zarząd okr. poi, bogate pokłady gliny. Szatuny, zaśc. nad rzką Jasieniec, dopł. Sławoczny, pow. mozyrski, w 1 okr. pol. skryhałowskim, gm. Skorodno, ma 2 osady. Szaty 1. żmujdzkie Szates, mko nad rzką Szatą, pow. telszewski, w 1 okr. poi, o 46 w. od Telsz, w 1859 r. 15 dm. , 158 mk. , kościół paraf. p. w. św. Jana Obrz. , z drzewa wznie siony w 1670 r. przez Jana Wolskiego. Par. katol. , dekanatu szkudzkiego, 3224 wiernych. 2. Sz. , żmujdzkie Szety, mko nad rz. Abelą, pow. wiłkomierski, pod 55 17 płn. szer. a 41 57 wschd, dług. , okr. pol. Pogiełoże o 2 mile, par. , gm i st. pocz. w miejscu, o 35 w. na zachód od Wiłkomierza, przy gośc. między Kiejdanami o 18 w. a Wiłkomierzem. Ma 145 dm. , 967 mk. w 1859 r. 80 dm. , 868 mk. , kościół katol. , kapl. na cmentarzu grzeb. , dom przytułku dla 4 starców, dom modlitwy żydowski, towarzystwo wkładowozaliczko we, zarząd gminy, aptekę, targi we wtorek, słynny trzydniowy jarmark na konie w dzień św. Trójcy oraz mniejszy w oktawę N. M. P. Rożańcowej. O 1 w. od mka znajduje się młyn wodny i parowy. Kośc. paraf. p. wez. św. Trójcy, pierwotnie z muru wzniesiony w 1492 r. przez Pietkiewicza i Koncewicza, po pożarze 1799 r. odbudowany przez ks. Chrzczonowicza, a w końcu w 1817 r. przez parafian wymurowany. Na cmentarzu kaplica p. w. św. Bogumiły, wzniesiona w 1825 r. przez Wieliczkę. Par. katol. , dekanatu wiłkomierskiego, 4376 wiernych. Gmina należy do 1 okr. pok. do spraw włośc, składa się z 4 okrę gów starostw wiejskich, obejmuje 32 miej scowości, mających 1333 mk. włośc. Leży w najlepszej części powiatu, grunt ma bardzo żyzny, czarnoziem. Dziedzictwo niegdyś Piet kiewiczów, z których Bohdan zapisał w 1499 r. fundusz na kościół parafialny. Przy końcu XVI w. dziedzice tutejsi zamienili kościół na zbór helwecki, który jeszcze się tu znajdował w połowie następnego wieku. Stanisław Au gust dał w 1785 r. przywilej Sz. na jarmarki, Obszerne dobra należały niegdyś do Bohu szów, po exdywizyi których powstało kilkanaście majątków. Obecnie Sz. należą do Montwiłłów. J. Krz. Szatybiałki, wś włośc, pow. dzisieński, w 2 okr. pol, o 59 w. od Dzisny, 4 dm. , 38 mk. katol Szatyje, okolica, pow. kowieński, w 1 okr. pol, o 17 w. od Kowna, w 1859 r. 10 dm, , 152 mk. , gorzelnia i cegielnia. Szauczudniszki, zaśc. włośc, pow. wileński, w 3 okr. pol, o 69 w. od Wilna, 1 dm. , 8 mk. katol Szauda, rzka, lewy dopływ Minii, ob. Tenenis, Szaudadusze, wś, pow, maryampolski, gm. i par. Pilwiszki, odl 24 w. od Maryampola, ma 3 dm. , 20 mk. Szaudczyny, zaśc. rząd. w pobliżu błota Głucha Jark, pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 18 w. od Święcian, 4 dm. , 19 mk. katol. Szaudousie, zaśc, pow. trocki, w 2 okr. pol. , o 28 w. od Trok, 2 dm. , 25 mk. 10 kat. , 15 żydów. Szaudszen, wś, pow. nizinny, st, poczt. Kaukehmen. Szaudyniaj wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol, o 11 w. od Poniewieża. Szaudynie 1. wś, pow. maryampolski, gm. i par. Pilwiszki, odl od Maryampola 23 w. , ma 3 dm. , 32 mk. W 1827 r. 5 dm. , 56 mk. 2. Sz. , wś, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze, odl. od Władysławowa 35 w. , ma 9 dm. , 77 mk. W 1827 r. 6 dm. , 60 mk. 3. Sz. , zaśc. włośc, nad Niemnem, pow. władysławowski, gm. Kidule, par. Kajmele, odl. od Władysławowa 36 w. , leży naprzeciw Jurborga, w nizinie nadrzecznej, ma 22 dm. , 454 mk. W 1827 r. było 20 dm. , 198 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kidule. Szaudyniszki, wś i fol, pow. wyłkowyski, gm. Kibarty, par. Olwita, odl. od Wyłkowyszek 13 w. , ma 15 dm. , 130 mk. W 1827 r. było 15 dm. , 169 mk. Dobra Sz. składały się z fol. Sz. i Karolinowo, rozl. mr. 1317 fol. Sz. gr. or. i ogr. mr. 653, łak mr. 65, pastw. mr. 7, nieuż. mr. 39; bud. mur. 12, z drzewa 14; płodozm. 9 pol; fol. Karolinowo, gr. or. i ogr. mr. 506, łąk mr. 81, past. mr. 6, nieuż, mr. 37; bud. mur. 3, z drzewa 8; płodozm. 9pol. Wś Sz. os. 8, mr. 240; wś Jonajcie os. 17, mr. 82; wś Uszkurajcie os. 5, mr. 150. Szaudynka, okolica, pow. wiłkomierski, gm. Pupany, o 25 w. od Wiłkomierza. Szaukeln, wś, pow. kłajpedzki, st. pocz. Proekuls. Szauken 1. wś, pow. kłajpodzki, st. p. Dawillen. 2. Sz. , wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Kinten. Szaukle, wś, pow. telszewski, w 2 okr. pol, o 53 w. od Telsz. Szaukllszki, wś, pow. rossieński, gm, Konstantynów, o 76 w. od Rossień. Szaukście al Szaukszty, wś, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Władysławów odl 6 w. , ma 5 dra. , 49 mk. W 1827 r. 5 dm. , 54 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo, należała do fol Bobtele. Szauksztaliszki 1. fol. i wś, pow. wileński, w 3 okr. pol, gm; Giedrojcie, okr. wiejski i dobra hr. Tyszkiewiczów Dubinki, o 11 w. od gminy a 56 w. od Wilna. Fol ma 2 dm. , 27 mk. katol, wś 2 dm. , 31 mk. i wyzn. 7 dusz rewiz. w 1865 r. . 2. Sz. , w spisie Szauk z 1865 r. Szajksztaliszkiy zaśc. nad jez. Urnis, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Malaty, okr. wiejski Bijuciszki, o 6 w. od Malat a 49 w. od Wilna, ma 2 dm. , 15 mk. katol. , w 1865 r. 3 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Inturki. Szauksztele 1. wś, pow. rossieński, gm. Kołtyniany, o 63 w. od Rossień. 2. Sz. , wś, pow. szawelski, gm. Żagory, o 63 w. od Szawel. Szaukszty, ob. Szaukszcie. Szaukuny, w spisach urzęd. Sankury, wś, pow. sejneński, gm. i par. Krasnowo, odl. 14 w. od Sejn, ma 8 dm. , 82 mk. , 420 mr. Wchodziła w skład dóbr Krasnowo. Szaulicha, ob. Szawulicha. Szaulicze 1. wś, pow. wołkowyski, w 5 okr. pol, gm. Biskupce, o 9 w. od Wołkowyska. 2. Sz. , wś, tamże, o 13 w. od Wołkowyska. Szaupielki, wś, pow. rossieński, gm. Kielmy, o 28 w. od Rossień. Szaury, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol, o 55 w. od Nowoaleksandrowska. Szaustry, wś, pow. olsztyński, par. Kokendorf. Ludność polska. Szawary, część Wróblaczyna, pow. Rawa Ruska. Szawdaniszki, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , o 55 w. od Nowoaleksandrowska. Szawdany, pow. rossieński, ob. Szawdziany. , Szawdele, wś, pow. rossieński, gm. Konstantynów, o 69 w. od Rossień. Szawdów, Szawdowo, w dokum. z XVI w. Szowdowo, Szowdy, Szawdowo, Szawdy, dobra, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , par. Ławków, o 57 w. od Telsz, mają 5 chat; własność sukcesorów obywatela Świrtuna. Niegdyś sstwo i główne miejsce ciwuństwa al. powiatu szawdowskiego. Włośc szawdowska według popisu szlachty osiadłej z 1578 r. stawiała 35 koni. Podług ustawy z 1529 r. , nadanej dla Zmujdzi przez Zygmunta I, Sz. należał do dóbr skarbowych w. ks, lit. Powiat szawdowski sądził się w Rossieniach. Sstwo al ciwunowstwo niegrodowe szawdowskie podług spisów podskarbińskich z 1766 r. obejmowało wsi Sz. , Szwęty, Klaby i Giemiaty, posiadał je wówczas Zalewski, opłacając kwarty 15 złp. 3 gr. Niedaleko od dworu szawdowskiego leży wzgórze zwane Dewajte. Według podań miejscowych składano na niem za czasów pogańskich ofiary bogom i stąd dano mu nazwę Dewajtskałnas, t. j. Boska góra. J. Krz, Szawdyń al. Szawdynie, żmujdzkie Szaudynia, wś i dobra, pow. szawelski, o 54 w. od Szawel, okr. pol. Popielany, w 1859 r. 12 dm. , 120 mk. , kościół katol. N. M. P. , z XVIII I w. , przebudowany przez Godlewskiego, filialny popielański. Obszerne dobra należały niegdyś do Ludwika Godlewakiego. Szawdynia, zaśc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Malaty o 6 w. , o 70 w. od Wilna, ma 2 dm. , 16 mk. kat. w 1865 r. 1 dusza rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Roupiszki. Szawdynie 1. dobra, pow. rossieński, gm, i par. Botoki, o 42 w. od Rossień. 2. Sz. , wś, pow. rossieński, par. nowomiejska. 3. Sz. al. Szaudynie, wś, pow. wiłkomierski, gm. i paraf. Wiżuny, o 54 w. od Wiłkomierza; uwłaszczona od dóbr Wiżuny. Szawdyniszki al. Szawdzieniszki, wś, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Michajłowo, okr. wiejski i dobra hr. Mostowskich Cerkliszki, o 11 w. od gminy i tyleż od Święcian, ma 3 dm. , 40 mk. katol, w 1865 r. 29 dusz rewiz. . Szawdynka, zaśc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Niemenczyn, o 91 2 w. od gminy, 10 dusz rewiz, ; należy do dóbr Czarnydwór Parczewskich. Szawdziany, u Buszyńskiego Szawdany, wś, pow. rossieński, gm. i par. Szweksznie, o 113 w. od Rossień. Szawdzie 1. zaśc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Giedrojcie, okr. wiejski Marciniszki, o 5 w. od gminy a 48 w. od Wilna, 1 dm. , 8 mk. katol. w 1865 r. 3 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Jęczmieniszki. 2. Sz. , dwie wsi, tamże, okr. wiejski Kietutany, o 48 w. od Wilna, w 1865 r. należąca do Szwojnickiego miała 5 dusz, zaś do Michała Jacyny 14 dusz rewiz. W spisie z 1866 r. wykazane jako jedna wś, mająca 13 dm. , 136 mk. 28 prawosł. , 103 katol, 5 żydów, Szawdzinie al. Szawdziny, wś nad Niemnem, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. Żołądek, okr. wiejs. i dobra Grabowskich Dąbrowa, o 30 w. od Szczuczyna, ma 12 dm. , 119 mk. w 1865 r. 49 dusz rewiz. . Szawdziuki, wś, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. Żyrmuny o 3 w. , okr. wiejski Apollu, o 10 w. od Lidy, 4 dm. , 31 mk. w 1865 r. 13 dusz rewiz. ; należy do dóbr Rekście Rapackich. Szawelańce, okolica, pow. wiłkomierski, gm, Kowarsk, par. Troupie, o 24 w. od Wiłkomierza; własność Surgowtów. Szawelskie al. Szawle, jezioro pod mtem t. naz. , pow. szawelski, przeszło 2 w. długie, 1 4 w. szerokie, od 1 2 do 5 arszynów głębokie. Urzędowy opis gub. kowieńskiej mylnie podaje jakoby Dubissa ztąd wypływała. Szawelszczyzna, uroczysko, pow. sokólski, w 2 okr. pol. , gm. Kamienna, o 40 w. od Sokółki. Szawerdaki, wś, pow. lidzki, w 1 okr. Szauksztele Szawdyni Szawice pol. , gm. , okr. wiejski i dobra Tyszkiewiczów Żyrmuny o 3 w. , 23 dusz rewiz. Szawice, dawna nazwa wsi Nerwik, w pow. olsztyńskim. Ob. Południewo. Szawkiany 1. al. Szaumiany, zaśc. nad jez. Oławką, pow. trocki, w 4 okr. pol. , o 67 w. od Trok, 1 dm. , 8 mk. katol. 2. Sz. , wś, pow. rossieński, gm. i par. Taurogi, o 65 w. od Rossień. 3. Sz. , w spisie urzęd. Szakiany, wś, pow. rossieński, gm. Konstantynów, par. Tenenie, o 101 w. od Rossień. 4. Sz. , źmujdzkie Szaukienaj, mko i dobra nad rzką Szoną, pow. szawelski, okr. pol. Kurtowiany, gm. i par. Szawkiany, o 33 w. od Szawel, ma 15 dm. , 706 mk. , kośc. katol, paraf. , dom modlitwy żydowski, synagoga, urząd gminny, szkoła wiejska, st. pocztowa, gorzelnia w 1859 r. , targi co środę, 4 jarmarki doroczne w dzień św. Józefa 19 marca, św. Stanisława 8 maja, na św. Trójcą i w dzień N. M. P. Rożańcowej 26 września. Kościół paraf. p. w. św. Trójcy, w 1497 r. wzniesiony z drzewa przez Mikołaja i Jana Szemiotowiczów. Parafia katol. , dekanatu wiekszniańskiego, 4772 wiernych. Filia w Warpucianach, p. w. św. Antoniego, z drzewa wzniesiona w 1792 r. przez Macieja Jeleńskiego. Gmina należy do 1 okr. pok. do spraw włośc, składa się z 3 okręgów starostw wiejskich, obejmujących 36 osad, 1472 mk. włościan. Własność dawniej Szemiottów, później Górskich. J. Krz Szawkle 1. dobra, pow. rossieński, gm. Szymkajcie, par. Rossienie, o 12 w. od Rossień; w 1863 r. własność Dowgirdów. 2. Sz. , wś, tamże, o 14 w. od Rossień. 3. Sz. , wś, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , o 33 w. od Telsz. Szawkota, jezioro, w pow. rossieńskim, pod Szawkotami, dawniej Buszyńskich. Szawkoty 1. Białe i Dolne, dwa dwory nad jez. t. nazwy, pow. rossieński, gm. i par. Szydłów, o 29 w. od Rossień. Pierwsze z nich w 1863 r. własność Buszyńskich, drugie Cytowiczów. 2. Sz. , żmujdz. Szawkotaj, mko rząd. nad jez. i nazw. , pow. szawelski, okr. pol Szadowo, gm. Kirianowo, par. Poszuszwie, o 72 w. od Szawel, w 1859 r. 13 dm. , 125 mk. , kośc. filial. katol, dom przytułku dla 3 starców, młyn wodny. Kościół katol, p. wez. św. Trójcy, wzniesiony został w 1773 r. z drzewa przez Herubowicza. Prawo kollacyi należało do Duszyńskich. Sz. należały do Żukowskich. J. Krz. Szawlany, wś włośc, pow. sejneński, gm. Kudrany, paraf. Lejpuny, odl od Sejn na wschód o 40 w. Leży w okolicy wzn. 480 do 500 st. npm. , ma 14 dm. , 96 mk. , 7 osad, 625 mr. W 1827 r. było 3 dm. . 19 mk. , par. Liszków. Wchodziła w skład dóbr Kudrany, Szawlany 1. wś, pow. dzisieński, w 3 okr. pol, gm. Woropańszczyzna o 9 w. , okr. wiejski i dobra Mirskich Zajnowo, o 75 w. od Dzisny, ma 17 dm. , 127 mk. 21 prawosł. , 80 kat. , starow. , 7 żyd. . 2. Sz. , pow. wileński, ob. Szawle. 3. Sz. , żmujdzkie Szawlenaj, mko i dobra nad rz. Szuszwą, pow. szawelski, okr. pol. Szadowo, gm. i par. Szawlany, o 35 w. od Szawel, ma 61 dm. , 707 mk. w 1859 r. dm. , 224 mk. , kościół katol paraf, dom przytułku na 8 starców, dom modlitwy żydowski, wiatrak. Kośc. paraf. p. w. św. Anny, z muru wzniesiony w 1474 r, przez Butrymowicza a w XIX w. zupełnie przebudowany przez Jana Szemiota. Szemiot opatrzył kościół funduszem ziemnym 50 włók, 79 dusz męz. i kapitałem 5875 rs. Przy kościele altarya kollacyi Szemiota, mająca 2 mr. ziemi i 1200 rs. kapitału. Dwie kaplice Ukrzyżowanego J. Chr. Parafia katol, dekanatu szadowskiego, 6045 wiernych. Filia w Dowiatowie. Gmina Sz. należy do okr. pok. do spraw włośc, składa się z 3 okręgów starostw wiejskich, obejmujących 49 osad, 2493 mk. włośc. Własność Szemiotów. J. Krz, Szawle al Szawluk, jezioro, w pow. sejneńskim, leży śród lasów, na zach. od wsi Szawlany. Długość w kierunku od płn. ku płd. przeszło wiorstę, szerok. około pół wiorsty. Należy do dobr Poniemoń. W dobrach tych jest też drugie jezioro, Giedewardzis zwane. Szawle, wś, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny, odl. od Maryampola 36 w. , 2 dm. , 19 mk. W 1827 r. 2 dm. , 21 mk. Szawle, żmujdzkie Szawlej, mto powiat. gub. kowieńskiej, pod 55 56 płn. szer. a 41 0 wschd. dług. wieża kościoła św. Piotra i Pawła, o 171 w. na płn. zach. od Kowna, przy dr. żel lipawo romeńskiej i tr. poczt, ryskotaurogieńskim, wzn. 427 st. npm. , na prawym brzegu jeziora Szawelskiego, przerznięta ruczajem Rudawka. W 1880 r. było cerkiew par. , kościół katol, kościół ewangielicki wszystkie trzy murowane, synagoga drewniana, 14 domów modlitwy żydowskich 2 murow. , 754 dm. 72 murow. , 12 magazynów towar. 2 murow. , 320 sklepów. 56 murow. , 15901 mk, w tej liczbie 3093 katol. , 234 ewangiel, 16699. żydów 673 Ludność miasta, zwłaszcza po przeprowadzeniu drogi żelaznej, szybko wzrasta. Około 1848 r. było tu 318 dm. , 4253 mk. ; w 1861 r. 385 dm. , 5834 mk. ; w 1870 r. 846 dm. , 13343 mk. ; obecnie liczba mieszkańców wynosi przeszło 20000. W mieście znajduje się, oprócz zwykłych władz powiatowych, gimnazyum męzkie klasyczne przeniesione tu w 1851 r. ze Świsłoczy i mające w 1887 r. 508 uczniów 865 katol, 58 praw. , 65 żydów, 4klasowa szkoła prywatna żeństwa pod opieką hr. Zu bowa, szkoły początkowe dla chłopców i dziewcząt, początkowa szkoła żydowska, drukarnia, szpital dla starców przy kościele katol. , apteka, straż ogniowa ochotnicza, dwa kłuby cywilny i wojskowy, st. pocz. , telegr. i dr. żel. , bank miejski od 1879 r. , piękny park, prywatna własność hr. Zubowa, otwarty dla publiczności. Miasto, oprócz ulic i placów, zajmuje 148 dzies. 32 saż. kw. ; nadto do miasta należy przeszło 1223 dzies. 301 roli, 189 łąk, 659 1 2 pastw. i 74 pod osadami. Cerkiew paraf. p. w. św. Piotra i Pawła, wzniesiona z muru w 1867 r. Parafia prawosł. ma 505 dusz. Kościół katol. paraf. , również p. w. św. Piotra i Pawła, z muru wzniesiony w 1625 r. przez parafian. Na cmentarzu grzebalnym kaplica, drewniana, p. w. św. Juliana. Parafia katol. , dekanatu Janiszki, ma 9596 wiernych. Filia w Kużach, kaplice w Kajrach i Berżyniach. Kościół ewang. augsb. , z muru wzniesiony w 1854 r. ; parafia liczy 8588 dusz. Dochód miejski w 1881 r. wynosił około 27000 rs. Mieszkańcy zajmują się przeważnie drobnym handlem. Rzemiosła mało rozwinięte; w 1880 r. było tylko 269 rzemieślników, w tej liczbie 32 furmanów. Przemysł fabryczny również stoi na niskim stopniu i w 1881 r. ograniczał się na 28 fabrykach, zatrudniających 177 robotników i produkujących za 418850 rs. Ważniejsze z nich. 2 gorzelnie z produkcyą 139510 rs. , 1 fabryka tytuniu 134000 rs. , 4 młyny 85000 rs. , 9 browarów 25790 rs. , 2 mydlarnie 15100 rs. i in. Kupcy miejscowi, oprócz handlu drobnego, prowadzą hurtowy handel zbożem, lnem i siemieniem lnianym, które zbywają przeważnie w Lipawie. Targi odbywają się co poniedziałki i piątki, nieznaczne jarmarki zaś trzy razy do roku. St. dr. żel. lipaworomeńskiej, na przestrzeni MożejkiRadziwiliszki, pomiędzy st. Omole o 15 w. a Szylany o 8 w. , odl. jest o 73 w. od Możejek, 158 w. od Lipawy a 19 w. od Radziwiliszek. St. poczt. na trakcie bitym z Mitawy do Taurogen, między Meszkuciami a Bubijem o 13 3 4 w. . Niewiadomo kiedy miasto zostało załoźonem. Podług podania na wznoszącej się zaraz za miastem górze Salduwie żmujdzkie Sałduwes Kałnas stał niegdyś zamek, a podług innych tradycyi twierdza drewniana krzyżacka. Następnie Sz. były od 1589 r. naczelnem miastem rozległej ekonomii stołu królewskiego, która, podług lustracyi z 1619 r. w księgach metryki litew, w archiwum głównem w Warszawie, miała 8446 włók i 27 mr, przestrzeni, i przynosiła dochodu 74469 złp. 29 gr. , co według redukcyi na dzisiejszą monetę przedstawia sumę 75000 rs. Po nieszczęśliwych wojnach za Jana Kazimierza sejm z 1661 r. oddał ekonomia szawelską w zastaw Janowi Sapiezie, wwdzie wileńskiemu, hetman. w. lit, na 6 lat, za 800000 złp. , które on z własnego majątku na żołd zaległy dla wojska litew. zaliczył. Dla wynagrodzenia królowi za ten uszczerbek z własnych jego dochodów, Stany Rzpltej zapewniły mu, do wykupna zastawy, wypłatę corocznie po 40000 złp. z podatków w. ks. litew. W niedostatku skarbu sejm przedłużył kilkakrotnie zastawę Szawel, a Janowi Sobieskiemu pozwoliła Rzplta własnemi pieniędzmi ekonomię tę wykupić. Tyzenhauz, podskarbi nadworny litew. , objąwszy w zarząd ekonomie królewskie w Litwie, wprowadził do szawelskiej między 1770 a 1780 r. nowe porządki, założył w Sz, fabrykę płótna, i w ogóle podniósł to miasteczko, któremu przybyło dużo domów i mieszkańców. Podług repartycyi uczynionej na sejmie 1776 r. Sz. stały sie miastem. sadowem dla 13 powiatów żmujdzkich. Po przyłączeniu do Rossyi ekonomia szawelska została nadana hr. Zubowowi. Od 1795 r. Sz. były mtem powiat. gub. litewskiej, od 1796 r. namiestnictwa wileńskiego, zamienionego w 1797 r. w gub. litewską a od 1802 r. w gub. wileńską; od 1842 r. są mtem powiat, nowo utworzonej gub. kowieńskiej. D. 14 26 lipca 1872 r. wielki pożar zniszczył 144 dm. 6 murow. i 138 drew. , ocenionych na 377998 rs. W nowszych czasach staraniem hr. Zubowa, właściciela Szawel, odbywają się tu w początkach września wystawy rolnicze, wpływające dodatnio na podniesienie gospodarstwa rolnego w gubernii. Szawelski powiat, najrozleglejszy z powiatów gubernii, leży w północnej jej części i graniczy od północy z gub kurlandzką, od wschodu z pow. poniewieskim, od południa z kowieńskim i rossieńskim, od zachodu zaś z telszewskim. Podług obliczeń Strjelbickiego obejmuje 12564 mil al. 60793 w. kw. Podług danych z 1877 r. z ogólnej przestrzeni 596913 dzies. 310738 dzies. 526 naleźało do właścicieli posiadłości większej, 248637 dzies. 417 do włościan, 32545 do skarbu, 1580 do kościołów, 2258 do miast. średnio właściciele posiadłości większej w liczbie 926 posiadają po 3356 dzies, , mianowicie 61 mniej niż po 10 dzies. , 503 od 11 do 100 dzies. , 257 od 101 do 500 dzies. , 58 od 501 do 1000 dzies. , 39 od 1000 5500 dzies, i 8 przeszło po 5000 dzies. Średni nadział b. włościan prywatnych wynosi po 53 dzies. , skarbowych zaś po 7 dzies. Powierzchnia powiatu pochyla się od południa Szawlany pod 55 40 płn. szer. , 603 st. npm. , ku północy Stupury pod 56 8 płn. szer. , 279 st. npm. . Najwyższe wzniesienie w powiecie dochodzi w górze Szatryi do 746 st. W płd. zach. czę Szawle Szawle ści powiatu, na praw. brzegu rz. Wenty Windawy, rozrzucone są niewielkie pagórki, należące do formacyi jurajskiej, złożone z żółtego piasku, szarej lub czarnej gliny i białego wapienia ze skamieniałościami. Góra Popielańska, wznosząca się nad grupą pagórków w pobliżu mka Popielany, ciekawa jest pod względem geognostycznym przez liczne i charakterystyczne skamieniałości i stanowi najwybitniejszą przedstawicielkę formacyi jurajskiej w Rossyi. W północnej części powiatu ciągnie się kilka gałęzi nieznacznych wzgórków, rozdzielonych pomiędzy sobą rozległemi równinami albo dolinami. Pod wsią Żogi wapień stanowi wierzchnią warstwę formacyi syluryjskiej; pod wsią Liguty znajduje się zbity wapień żółtobiały, zawierający w sobie skamieniałości. W pobliżu mka Żagory śród wapienia spotykają się gniazda i cienkie żyły rudy żelaznej czerwonej. Glebę stanowi przeważnie czarnoziem, zalegający zwłaszcza okolicę Szawel i ciągnący się przez grunta Janiszek, Żagor i Gruźdź, prawie do rz. Wenty. Wyniosłe miejsca na tej przestrzeni pokryte są gliną. Okolice mta Szadowa uważane są za najurodzajniejsze w gubernii. Lasy zajmują 21 ogólnej przestrzeni. Do rządu należy 29, 112 dzies. lasów. Jakkolwiek cała powierzchnia powiatu leży w dorzeczu morza Baltyckiego, zraszające ją jadnak rzeki należą do różnych systematów wodnych. Główną arteryę stanowi rz. Wenta Windawa, zraszająca wraz ze swemi dopływami całą zachodnią część powiatu. W części wschodniej biorą początek Szwedt i Mussa. uchodzące do kurlandzkiej Aa; w części południowej płyną rzeczki, uchodzące poza granicami powiatu do Niemna, mianowicie Dubissa i niektóre lewoboczne dopływy Jury. W powiecie znajduje się zkoło 50 jezior, wszystkie one jednak nie są zbyt wielkie. Najważniejsze z nich Rekijowskie al. Karpiowskie 72 w. kw. , Szawelskie, Kajre, Gudele, Rajzgie, Enełajcie, Kamany, Majzgle, Dyrwiany in. . Powiat należy do najbardziej błotnistych w gubernii; błota zajmują przeszło 33, 000 dzies. Ważniejsze z nich błoto leżące na płn. od miasteczka Gruździe i Szakinowo, zajmujące przeszło 40 wiorst kwadr. , zarosłe lasem, z którego wypływa rz. Mussa; dalej błoto Kamany około 48 w. kw. , w pobliżu granic Kurlandyi, dostępne tylko w porze zimowej; na płn. zach. od niego znajduje się błoto Wodoksto Pelkija, do 21 2 w. długie. O 5 w. na płd. od Szawel znajduje się błoto Tiruie, długie do 30 w. , szerokie 3 w. , dostępno tylko zimą i oddzielone od zachodu wązką wyniosłością od błota zajmującego do 50 w, kw. , z którego wypływa rz. Szawsza, lewy dopł. Dubissy. Na wschód od błota Tirule, pomiędzy Szawlanami i Pałeczkami, ciągnie się błoto Sulinaj, mające do 36 w. kw. Wreszcie na wschód od mka Użwienty, na przestrzeni do 40 w. kw. rozrzucone są błota, towarzyszące zwłaszcza biegowi rzeczek, uchodzących do górnej Wenty. W 1880 r. było w powiecie, bez miast, 206, 913 mk. , w tej liczbie 2218 prawosł, 164, 841 katol. , 1076 rozkol, 8455 protest. i 30, 323 żyd. ; podług stanów zaś 9560 szlachty, 42, 983 mieszczan, 140, 188 włościan. Pod względem etnograficznym ma sę ludności stanowią Żmujdzini 69, dalej idą żydzi do 15, Litwini 11 i Łotysze 4. Podług danych z 1877 r, było w powiecie 3136 miejscowości zamieszkałych, a mianowicie 2 miasta Szawle i Szadów, 34 miasteczek Bejsagoła, Gruździe, Janiszki, Klikole, Kruki, Krupie, Kurtowiany, Kuże, Lacków, Ligumy, Łajżew, Łukniki, Mieszkucie, Okmiany, Pacunele, Podubiś al. Bazyliany, Pokopie, Poszuszwie, Poszwityń, Radziwiliszkl, Rawdziany, Skajzgiry, Szakinów, Szawkiany, Szawkoty, Szawlany, Tryszki, Ubiszki, Upino, Użwienty, Wajgowo, Wegiery, Wieksznie, Żagory Stare i Nowe, 1311 wsi włośc. Pamiat. kniżka z 1879 r. 1200, 377 dworów, 601 osad, 603 chutorów, 48 os. przy zakładach przemysłowych, 160 os. drobnych. Spis urzędowy z 1886 r. wymienia ogółem 2141 nomenklatur. W 1877 r. było w ogóle 24, 757 dm. 4280 w miasteczkach i 15, 157 w osadach włośc, w tej liczbie 248 murowanych i 276 bitych z gliny. Z ogólnej liczby dymów było 3114 krytych nie słomą 11 blachą, 93 dachówką i 3010 drzewem. Pod względem administracyjnym powiat dzieli się na 4 okręgi policyjne stany Słoboda, Popielany, Janiszki, Radziwiliszki oraz 21 gmin Błagowieszczeńsk, Kirianowo, Kurszany, Ligumy, Łukniki, Podubiś, Radziwiliszki, Skiemie, Szawkiany, Szawle należące do 1 okr pok. do spraw włośc; Gruździe, Janiszki, Kruki, Krupie, Okmiany, Popielany, Poszwityń, Tryszki, Wieksznie i Żagory do 2 okr. pok. do spraw włościań. . Gminy obejmują w ogóle 76 okręgów starostw wiejskich. Pod względem sądowym dzieli się powiat na 4 rewiry sądów pokoju 1 i 2 w Szawlach, Żagory i Gruździe; 3 okręgi inkwirentów sądowych sędziów śledczych Szawle, Żagory Nowe i Kurszany. Okręgi akcyzne znajdują się w Szawlach, Szadowie, Kurszanach i Wiekszniach w ogóle 22 gorzelnie, 30 browarów, 3 dystylarnie, okręgi konskrypcyjne w Szawlach, Janiszkach, Popielanach, Szawkianach i Radziwiliszkaoh. Pod względem oświaty, oprócz gimnazyum klasycznego oraz szkoły początkowej w Szawlach, w 1877 r. było w powiecie 1 szkoła 2klas. wiejska w Janiszkach 106 chłopców, 1klas. paraf. w Szadowie 149 chłopców i Bejsagole 34 chłopc, 5 dziewcząt, 24 szkółek gminnych 1373 chłopc, 29 dziewcząt. Nadto do hederów żydowskich uczęszczało w t. r. 207 chłopców. Pod względem kościelnym powiat szawelski obejmuje 5 parafii prawosł. Szawle, Szadów, Wiekszaie, Podubis i Błagowieszczeńsk 2207 wiernych, 1 parafię ewang, i 30 parafii katol. , należących do 6 dekanatów. Mianowicie do dekanatu janiskiego należą parafie Szawle filia Kuże i 3 kaplice, Janiszki filia Rudyszki i 9 kapl. , Gruździe filia Szypile i 2 kapl. , Poszwityń filie Łauksodzie i Żajmele, Żagory Nowe filia Skajgirz i 2 kapl. , Szakinów filia Łotwele al. Zorany i kapl. , Krupie 2 kapl. , Żagóry Stare, Kruki 1 kapl. i Mieszkucie; do dekan. wiekszniańskiego należą Wieksznie 2 kapl. , Kurszany filia Mieczajcie i Szekście i 3 kapl. , Szawkiany fil. Warpuciany, Kurtowiany filia Gordy i 1 kapl. , Okmiany filia Klikole i Wegiery i 1 kapł. , Rawdziany filia Józefów, Tryszki 1 kapł. , Łajzew filia Purple, Popielany filia Szawdynie i 1 kapl. , Lacków, Pokopie filia Rekijów i 2 kapl, ; do dekanatu szadowskiego Szadów. filia Szczodrobowo i 3 kapl. , Szawlany filia Dowiatowo i 2 kapł. , Radziwiliszki 3 kapł. i Ligumy filia Staszuny i 3 kapł. ; do dekanatu krokowskiego Bejsagoła filia Pacunele i Polany i 2 kapł. i Poszuszwie filia Szawkoty i 1 kapł. ; de dekanatu wornieńskiego Łukniki filia Upina i Ubiszki i 1 kapł. , Uźwienty 1 kapł. , w końcu do dekanatu szydłowskiego należy par. Wajgowo fil. Pokiewie i 2 kaplice; w ogóle 30 kościołów paraf. , 26 filial. i 50 kaplic. Nadto w powiecie znajdowało się 11 synagog żydowskich 15 mur. ;, 29 domów modlitwy 2 mur. . Pod względem komunikacyjnym powiat przerznięty jest w kierunku z płn. zach. na płd. wschód przez drogę żel. lipaworomeńską na przestrzeni 125 w. , od której ze st. Radziwiliszki oddziela się linia do Koszedar, należąca do powiatu na przestrzeni 19 w. Z drogą żel. lipaworomeńską na st. Możejki łączy się dr. żel. mitawska, mająca w granicach powiatu około 15 w. Droga żel. lipaworomeń ska ma w pow. stacye Możejki, Wieksznie, Dobikinia, Popielany, Kurszany, Omole, Szawle, Szyłany, Radziwiliszki, Bejsagoła i Michelmond; odnoga zaś do Koszedar st. Szadów. Z drogą żel. lipaworomeńską przecina się w Szawlach trakt poczt, ryskomitawo taurogieński, biegnący od płn. wschodu na płd. zach. , ze stacyami Janiszki, Mieszkucie, Szawle i Bubie, od którego w Janiszkach oddzieła się gałąź do mka Żagory, długa 26 w. Pod względem zajęcia mieszkańców powiat należy do czysto rolniczych. Oprócz zboża wszelkiego rodzaju kwitnie także uprawa lnu. W 1881 r. zasiano pszenicy ozimej 4600 czet. , jarej 1700, żyta 52, 700, owsa 42, 800, jęczmienia 26, 800, innych gatunków zbóż 3100 czet. , kartofli zasadzono 113, 200 czet. ; zebrano zaś pszenicy ozimej 20, 200 czet. , jarej 8800, żyta 214, 600, owsa 200, 900, jęcz mienia 188, 700, innych gatunków zbóż 6000, kartofli 341, 800. W tymże roku wyproduko wano 71, 800 pud. włókna i otrzymano 17, 600 czet. siemienia lnianego. Hodowla bydła z po wodu bogactwa łąk i pastwisk stoi na dość wysokim stopniu. W 1800 r. było w powie cie 49, 900 sztuk koni podług spisu z 1875 r. 54, 405 sztuk, 89, 400 bydła rogatego, 39, 700 owiec zwyczajnych, 34, 400 świń. Przemysł fabryczny, niezbyt zresztą rozwinięty, ogra nicza się przeważnie wyrobem napojów spi rytusowych. W 1881 r. było w powiecie 52 zakładów fabrycznych, produkujących za 488, 760 rs. , w tej liczbie 8 gorzelni 363, 210 rs. , 1 dystylarnia 58, 000 rs. , 19 browarów piwnych 33, 630 rs. , 10 garbarni 10, 300 rs. , 2 fabryki guzików 11, 720 rs. , 6 cegielni 8300 rs. i 6 wapielni 3600 rs. . Handel dość znaczny, zwłaszcza zbożem, lnem i sie mieniem lnianem, wywożonemi przeważnie do Lipawy. Niejakie pojęcie o obrocie handlo wym dają cyfry wywozu i przywozu towa rów przez stacye dróg żel. W 1888 r. przy wieziono 3, 617, 012 pud. 1, 279, 537 pud. od Lipawy, 1, 664, 850 pud. z drogi mitawskiej, wywieziono zaś 5, 632, 416 pud. 4, 614, 015 pud. ku Lipawie, 2, 313, 763 pud. na drogę mi tawska. Jarmarki odprawiają sio w Łuknikach 4 razy do roku, w Kurszanach, Szawkianach 4 razy, Janiszkach 4 razy i Żagorach. Marszałkami szlachty pow. szawelskiego byli w porządku alfabetycznym Burba Antoni h. Odyniec 1822 25, Górski Ty tus h. Nałęcz, Jucewicz Jan 1817, Kowna cki Eligiusz h. Ślepowron 1819, Kownacki Franciszek 1798 1800, Kownacki Tadeusz 1805, Lutkiewicz Onufry 1819. Lotrek de Tuluz hr. Aleksander, Nagórski Dominik h. Ostoja 1807, Szemiott Marek h. Łabędź, Szemiott Tadeusz 1820, Szemiott Józef 18551863, Steckiewicz Talwosz Michał h. Ła będź 1795, Witkiewicz Wiktor 1812, Zubow hr. Mikołaj od 1870, Żukowski Antoni h. Gryf 180914. J. Krz, Szawle 1. wś, pow. wileński, w 2 okr. pol, gm. Mejszagoła, okr. wiejski Izabelin, o 9 w. od gminy a 35 w. od Wilna, ma 6 dm. , 51 mk. kat. w 1865 r. 20 dusz rewiz, ; należała do dóbr Jody Januszewskich. 2. Sz. al. Szawlany, wś włośc, nad potokiem, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Giełwany, okr. wiejski Giełwanki, o 6. w. od gminy a 58 1 2 w. od Wilna, ma 13 dm. , 112 mk. kat. ; nale Szawle ży do dóbr skarb. Szeszole. Posiada kaplicę katol. , par. Bogusławiszki Bohusławiszki. 3. Si. 1, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , gm. Bachmaty, o 8 w. od Nowoaleksandrowska. 4. Sz. 2, wś tamże, o 17 w. od Nowoaleksandrowska. 5. Sz. 3, 4 i 5, trzy wsi, tamże, o 7 w. od Nowoaleksandrow ska; 6. Sz. , wś, pow. rossieński, gm. i par. Szweksznie, o 117 w. od Rossień. 7. Sz. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Owanta, o 44 w. od Wiłkomierza. J. Krz, Szawlis, dwór, pow. rossieński, gm. Szymkajcie, o 25 w. od Rossień. Szawliszki, wś, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny, odl. od Maryampola 37 w. , ma 50 dm. , 438 mk. W 1827 r. 20 dm. , 254 mk, Szawliszki, wś włośc, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Mejszagoła, okr. wiejski i dobra skarb. Dukszty, o 7 w. od gminy a 29 w. od Wilna, ma 6 dm. , 57 mk. kat. w 1865 r. 17 dusz rewiz. . Szawłaicie 1. wś, pow. rossieński, par. kroska. 2. Sz. , wś, pow. szawelski, gm. Szawlany, o 37 w. od Szawel. Szawłele, wś, pow. rossieński, gm. i par. Szydłów, o 14 w. od Rossień. Szawłowice, ob, Sadłowice i Szadłowice, Szawłowo, wś włośc. i folw. pryw. , pow. płocki, gm. Łubki, par. Daniszewo; 4 dm. , 3 osady, 27 mk. , 153 mr. gruntu 145 mr. ornego. W 1827 r. 3 dm. , 30 mk. Szawły 1. wś i folw. , pow. konstantynowski, gm. Olszanka, parafia Hadynów; ma 29 dm. , 266 mk. , 835 mr. W 1827 r. 30 dm. , 163 mk. 2. S. Źmijewo, pow. mławski, ob. Żmijewo. Szawnica al. Szewnica, uroczysko, bród na rz, Turyi, na gruntach wsi Borki, w pow. kowelskim. Szawniewo, wś, pow. borecki, gm. Szawniewo, ma 60 dm. , 320 mk. Gmina ma 5415 mk. włościan 2043 męż. , 2116 kob. i 1256 dzieci. W gminie znajduje się 7356 dzies. lasów prywatnych. Szawnik, Schavnik 1. wś, w ht. spiskiem Węg. , nad Hernadem; kościół kat. par. , letnie pomieszkanie biskupa spiskiego, urodzajny grunt, 1067 mk. 2. Sz. , wś, w hr. szaryskiem Węg. , kościół par. gr. kat. , kąpiele siarczane, zdrój szczawiowy. Leży w dolinie, otoczonej bezleśnemi górami; ma 216 mk Szawry, wś i folw. nad rzką t. n. , pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. Raduń o 4 w. , okr. wiejski Kiwańce, o 36 w. od Lidy a 16 w. od Ejszyszek. Wś ma 14 dm. , 93 mk. kat. 62 dusz rewiz. w 1865 r. ; folw. , dziedzictwo Narbutów, 13 mk. t. wyzn. Tu urodził się i umarł Teodor Narbutt, historyk Litwy 1784 1864 r. . Widok pomieścił Orda w swym Albumie. Szawryszki, wś, pow. rossieński, gm. Botoki, par. Gawry, o 58 w. od Rossień. Szawsza, rzka, w gub. kowieńskiej, lewy dopł. Dubissy. Bierze początek w pow. szawelskim z wielkiego błota, okrążającego jez. Rekijowskie al. Karpiowskie, płynie w kierunku płd. zach. koło mka Poszawsze i uchodzi do Dubissy pod Mejżami, prawie naprzeciw ujścia Krożenty. Szawtyszki, jezioro w dobrach Kroże, w pow. rossieńskim. Szawulicha, rzka w pow. melitopolskim gub. tauryckiej, dopływ Dniepru od lewego brzegu, uchodzi powyżej mka Kachówki. Szawulicha al. Szaulicha, mczko przy ujściu rzki Bierzynki od lew. brzegu do Uhorskiego Tykicza, pow humański, w 3 okr. pol. , gm. Szawulicha, o 40 w. od Humania. Na przeciwległym praw. brzegu Tykicza leży wś Papużyńce. Ma 1390 mk. ; podług Pochilewicza w 1863 r. było 786 mk. praw. i 50 żyd. Posiada cerkiew Michajłowską, z drzewa, niewiadomej erekcyi, uposażoną 34 dz. ziemi. Pierwotnie miejsce to zwanem było Rokoszwar. Nazwa ta zdaje się być śladem przechodu a nawet pobytu w tych stronach Ugrów, którzy w 884 i 888 r. pogromiwszy pod wodzą Arpada Rusinów, gościli tu do podboju Panonii. Zachodzi o tem wzmianka u Nestora, jak również u Anonima Węgierskiego Bielowski, Monum. , I, 563 i Fragments hist. et geogr. sur la Scythie par le cte Jean Potocki, 1796. Dlatego też imię narodu tego istniało i istnieje dotąd w rozlicznych nazwach miejscowości, jak Rokoszwar w Kijowskiem, Nesterwar Tulczyn na Podolu, Uhorski Tykicz, Uhorskoje uroczysko w Kijowie, Uhrynów w Galicyi. Rokoszwar od tego czasu przez długie wieki nie zatracił swojego nazwiska i w połowie XV w. widzimy tu nowo założoną, z tą samą nazwą, osadę. Za rozpostarciem się w Krymie Tatarów osada ta znika rychło, jak i wszystkie inne tutejsze osady. Straszliwe zagony Mendligireja 1482 r. zniosły je też ze szczętem. Następnie w pierwszej połowi XVI w. miejsce to wchodzi już w skład ststwa białocerkiewskiego, i należy do tak zwanych pustyń za Białącerkwią położonych, Białooerkiewszczyzna wówczas była odcięta rz. Tykiczem Uhorskim od innych posiadłości, ziemskiej już natury. Obok niej, po prawej stronie Tykicza, leżały obszary należące do wsi Sokołkowa dzisiejszej Sokołówki i Mytkowiec dzisiejszego Woronnego, które w 1546 r. były nadane Dymitrowi Bazanowiczowi, kozakowi zwinigrodzkiemu. Bazanowicz rozprzestrzeniając się coraz to dalej wokół siebie, zagarnął i szerokie biało Szawlis Szawulicha cerkiewskie pustki po lewej stronie Tykicza leżące, jako to Buki, Czarną Kamionkę i Rokoszwar. Przeciwko tym jego przywłaszczeniom ze strony Białej cerkwi nikt wtedy nie zaprotestował, tak, że nie tylko on ale i syn jogo Bogdan i wnuk Fedor w spokojnem trzymali je posiadaniu. Aż nareszcie Fedor Bazanowicz tak Mytkowce Woronne jak i Sokołków Sokołówkę razem z całym zaborem od Białejcerkwi sprzedał Jerzemu Strusiowi, kaszt. halickiemu, a ten znów w 1604 r. przelał te dobra na zięcia swego Aleks. Walentego Kalinowskiego, który następnie w 1609 r. otrzymał od króla i Rzpltej olbrzymią sąsiednią pustynię Umany. Kalinowski rozpoczyna nowonabyte dobra swoje kolonizować; jakoż około 1616 r. z jego ręki szlachcic Konstanty Szauła zostaje osadzcą Rokoszwaru, który od nazwiska swojego założyciela odtąd już Szanlichą zaczyna się nazywać. Ale i teraz ze strony Białejcerkwi nie podnoszono sporu o zabór Rokoszwaru. Aleks. Walenty Kalinowski zginął pod Cecorą 1630 r. a majętności jego przechodzą na syna Marcina, wwodę czernihowskiego. Wtedy Konstanty Lubomirski, ówczesny ststa białocerkiewski, postanowił przywrócić zagarnięte od ststwa ziemie i w tym celu uczynił zajazd do Rokoszwaru al. Szawulichy, i odzyskawszy ją, do ststwa wcielił. Tylko Buki i Czarna Kamionka pozostały i nadal w ręku Kalinowskich, o które pomiędzy sukcesorami tychże a Białącerkwią w 1775 r. jeszcze się proces toczył ob. Awulsa Humania, pamiętnik historyczny prawny do dziejów wewnętrznych Ukrainy, wydał Edmund Ostoja Solecki. Niedługo potem Sz. została zniszczoną przez Tatarów; wpadli tu oni w r. 1644, spalili osadę l ludzi wybrali. Hetman w. kor. Stanisław Koniecpolski następnie zbił ich w pobliżu pod Ochmatowem. Mieszczanie sauliscy tegoż jeszcze, roku zanieśli manifest do grodu kijowskiego, aby przez wzgląd na klęskę, jaką ponieśli, wolni byli od podatków Rzpltej Ksiąg grodzkich i ziemskich kijowskich i t. d. regestr. Widać, że Sz. długo jeszcze nie mogła się odrodzić, kiedy za Chmielniczyzny nie była nawet miastem sotniczem Bodianskij, Regestra wojska zaporozkiego. Stany Rzpltej na sejmie 1659 r. nadały Mlijowszczyznę i Sz. wraz z klejnotem szlacheckim Samuelowi Zarudnemu, sędziemu wojska zaporozkiego Vol. Leg. , IV, 303 360. Dzięki opiece nowego dziedzica osada ta zaludniła się rychło, do tego stopnia nawet, że w niej aż trzy rachowano cerkwie Pamiatn. kijew. wrem. komis. , IV, 109. Podług pewnej, niedośó zresztą wiarogodnej wieści, Jan Wyhowski, wojewoda kijowski, w Sz, miał jakoby do nowego przeciwko Rzpltej powstania Sulimenka i czerń zachęcić; za co też w Korsuniu następnie i życiem przepłacił tamże. Następnie opustoszała Sz. , podzielając losy całego tego kraju. Wówczas właściciel jej Jan Zaradny, sukcesor Samuela, zrobił cesyę tej pustki swojej w 1732 r. Felicyanowi Bierzyńskiemu, który nietylko w niedługim czasie zaludnił na nowo Sz. i Wesoły Kąt, ale nadto założył całkiem nową osadę, nazwawszy ją od swojego nazwiska Bierzynką. Felicyan Bierzyński służył wojskowo pod rozkazami Stanisławą Sługockiego, ówczesnego partyi ukraińskiej regimentarza. Mając główny swój posterunek w Smile, bił grasujących w tym czasie hajdamaków ob. o nim w Mater, istor, Andrejewskiego, zesz. 4, str. 115. Po śmierci Felicyana Bierzyńskiego objął lenność szawuliską syn jego Onufry. Jednocześnie Józef Aleks. ks. Jabłonowski, wwoda nowogródzki, wystąpił, choć bezskutecznie, z pretensyą do tych dóbrSojm z 1776 r. zatwierdził Onufremu Bierzyńskiemu posiadanie lenności szawuliskiej następującą konstytucyą Utwierdzenie prawa lennego na dobra mczko Sz. z przyległościami przez poprzednika naszego Jana Kazimierza Samuelowi Zarudnemu w 1659 r. , przez ur. Jana Zaradnego, naturalnego sukcesora w r. 1732 d. 20 wrześuia w grodzie kijowskim przez cesyę prawem sporządzoną ur. Felicyanowi Bierzyńskiemu ustąpione, w prawnej i spokojnej posesyi ur. Onufrego Bierzyńskiego będące, pułkownika w wojsku Naszym będącego, w naturze prawa nadawczego zostawując, toż prawo jemu służące, na rzeczone dobra Sz. z przyległościami, w wwdztwie kijow. leżące, utwierdzamy Vol. Leg. octavum, fol. 144. Lustracya starostwa szawuliskiego z 1765 r. mówi Poddani czynsz tu płacą podług mienia swojego, koszą po dniu jednym; osypy żytnie i jaglane dają według mienia i ciągła. Niemasz tu zamku i dworu dobrego, tylko budynek dla p. dyspozytora z dwiema izbami i alkierzem; stajnia na boku częstokołem ostawiona, słomą pokryta; żydów osiadłych w Sz. niemasz, tylko karczma jedna, w której arendarz siedzi. Chałup tu 5L Wsie Bierzynka, Wesoły Kąt. Intraty rocznej złp. 7253 i gr. 1. Kozaków w ststwie tym jest U; ci Kozacy są postawieni dla obrony gruntów tego ststwa, które w sporze cum collatoralibus zostaje. Słoboda Onufryówka i była wprzódy słoboda Józefówka, lecz ztąd ludzi Serby zabrali za granicę wszystkich. Gubernator szawuliski p. Antoni Kukliński żalił się, że wiele gruntów, lasów, sianożęci z jednej strony do Lisianki, z drugiej do Umania poodbierano. W 1771 r. ststwo opłacało 1722 złp. 9 gr. kwarty. W grudniu 1768 r. , już po uśmierzeniu buntu Gonty i Żeleźniaka, nowy Szczadrowsz Szczaki Szcz Szaz Vasar bunt wybuchł, wzniecony przez kozaka BuhaI ja, który w pień wyciąwszy Lisiankę, na Papużyńce do Humania się zwrócił, , gdzie się do niego przyłączyły gromady z Sz. i Bierzynki. Ale Rudzki, ówczesny komisarz Humańszczyzny, wysłał przeciwko Buhajowi oddział wojska nadwornego i Kozaków pod wodzą Magnuszewskiego, który wpadłszy z nienacka do Papużyniec, zbił i rozpędził hajdamaków. Poległ w tej walce porucznik Wład ob. Opisanie powtórnego buntu, wszczętego przez Buhaja w jesieni 1768 r. , zniesionego we wsi Papużyńcach przez wojska nadworne; rkpsm. Onufry Bierzyński założył tu od swego imienia chrzestnego wieś Onufryówkę. W 1775 r. zasiadłszy krzeszło nowokreowanej kasztelanii żytomierskiej, umarł w 1783 r. Dobra szawuliskie w 1789 r. przynosiły do chodu 24670 zł. i 9 gr. W dalszym czasie zasekwestrowano te dobra i zwrócono je do piero wnukowi Onufrego Adamowi Bierzyńskiemu. Dziś majętność ta przeszła w inne ręce. Gmina szawuliska składa się z 9 okrę gów starostw wiejskich, obejmuje 11 miej scowości mko Sz. i 2 hutory, mających 2149 dm. , 10994 mk. , 20, 135 dzies, ziemi 16, 253 włośc, 3517 dworskiej, 242 cerkiewnej, 123 rządowej. Edward Rulikowski. Szaz Vasar węg. , wś na Spiżu, zwana Hodermark. Sząstak, jezioro w pow. łeckim, ob. Orzechowo. Szćenica, niem. Steinitz, wś i dobra, pow. wojerecki, par. ew. Koenigswartha w Saksonii. W 1840 r. było 220 Serbów, 1860 r. 263, 1880 r. 245. W 1885 r. wś miała 362 ha 169 roli, 53 dm. , 238 mk. ew. ; dobra 476 ha 258 lasu, 2 dm. , 11 mk. 4 kat. . Szczabela, kol. , pow. turecki, gm. Niewiesz, par. Niemysłów, odl. od Turka 29 w. ; ma 18 dm. , 175 mk. Szczabli, pow. cieszanowski, ob. Nowawieś 1. . Szczabranów, potok, w pow. staromiej skim, dopływ Leniny lew. dopł. Dniestru. Szczadrowszczyzną, wś włościan. , pow. oszmiański, w 8 okr. pol, gm. Dziewieniszki o 5 w. , okr. wiejski Szudojnie, 10 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Traby. Szczajowa Wola, ob. Szczawno. Szczaki, wś i folw. , pow. grójecki, gm. Komorniki, par, Tarczyn, odl 16 w. od Grójca. W 1827 r. 12 dm. , 133 mk, W 1885 r. fol. Sz. z attyn. Henryków rozl. mr. 832 gr. or. i ogr. mr. 614, łąk mr. 64, past. mr. 127, nieuż. mr. 27; bud. mur. 10, drewn. 14. Wś Sz. os. 30, mr. 346. Br. Ch Szczakowa, wś, pow. chrzanowski, leży w okolicy piaszczystej i lesistej, nad strumieniem Kozibrodem, lewym dopł. Przemszy, na Słownik Geograficzny T. XI. Zeszyt 181. wznies. 307 mt. npm. Na gruntach wsi znajduje się st. kolei półn. cesarza Ferdynanda, od której odłącza się na płn. odnoga 5 klm. SzczakowaGranica, łącząca tę linię z drogą warsz. wiedeńską, na zach. odnoga do Mysło wic na granicy pruskiej 25 klm. , na płd. linia do kopalni węgla w Jaworznie. Stacya stoi śród obszarów pokrytych żółtym lotnym piaskiem, zupełnie nieurodzajnym. Widnokrąg zamykają wysokopienne sosnowe bory. Wieś, leżąca na płd. zach. od stacyi, ma 141 dm. i szkołę ludową. Z 1098 mk. jest 936 rz. kat. a 162 izr. Izraelici są przeważnie zatrudnieni przy kolei. Par. rz. kat. w Jaworznie. Pos. większa Gwarectwa jaworznickiego ma 2 karczmy i 1341 mr. 5 roli, 16 past. , 825 la su, 14 stawów i moczarów i 479 mr. piasków; pos. mn. wynosi 675 roli, 122 łąk, 257 past. i 29 mr. lasu. Sz. została założona na gruntach wsi Jaworzna, zapewne między 1490 a 1581 r. Spisy pobor, z 1490 r. wymieniają tylko Jaworzno, jako attyn. zamku Bobolice, w r. 1581 zaś Sz. jest attyn. zamku będziń skiego i ma 19 półłanków km. , 8 zagr. bez roli, piekarza, łan sołtysi i dudę. Graniczy na zach. z Długoszynem, na wschód z Ciężko wicami, na płd. z Jaworznem, na płn. z króle stwem polskiem. Mac. Szczalenka, karczma w pobliżu bezim. dopływu Brahinki, pow. rzeczycki, gm. Brahin, przy dr. ze wsi Szkuraty do wsi Komanowo. Szczałb al. Szczałbia al. Mikołajów, folw. , pow. łukowski, gm. i par. Wojcieszków, odl. 16 w. od Łukowa, ma 11 dm. , 85 mk. W 1827 r. 10 dm, , 90 mk. W 1886 r. fol. Szczałb, oddzielony od dóbr Burzecka Wola, rozl. mr. 239 gr. or. i ogr. mr. 115, łąk mr. 22, past. mr. 17, lasu mr. 76, nieuż. mr. 8; bud. drewn. 3; pokłady torfu. Ślady starożytnej rezydencyi i park zdziczały, w las zamieniony. Kaplica drewniana, cudami słynąca; odpusty przez wszystkie piątki w maju gromadzą tysiące pobożnych. W 1569 r. wś Szczalba, w pow. stęźyckim, oraz Burzec, były własnością Jana Radziejowskiego. Płaci on w Szczałbie od 1 łanu, 3 ogr. a Marcin Lyczenski od 2 półłan. i 2 zagr, Pawiń. , Małop. , 338. Br. Ch. Szczałoki, wś, pow. kobryński, w 1 okr, pol. , gm. Rohoźna, o 22 w. od Kobrynia. Szczan, nazwa Oźomli, lew. dopł. Szkła, w dolnym biegu, począwszy od Porudna. Szczani, wś włośc, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. , okr, wiejski i dobra skarbowe Wojstom o 1 2 w. , o 78 w. od Święcian, ma 10 dra. , 2 mk. praw. i 98 kat. w 1865 r. 46 dusz rewiz. . Szczaniec al. Sczaniec, Stans i Stansi w r. 1236, Stensz i Stern r. 1278, Szanzec i Scanzec r. 1293, Sthenz i Stancik r. 1322, Sczenitz r. 1440, Stentsch obecnie, wś z kościołem prot, 52 w Brandeburgii, przy granicy pow. międzyrzeokiegOj o 5 klm. na płd. od Brojec Braetz, ma 930 mk. i stacyę dr. żel. poznań. frank furtskiej, między Zbąszyniem Bentschen i Świebodzinem Schwiebus; jest gniazdem Sczanieckich. W r. 1236 występuje Mikołaj, pleban miejscowy, między świadkami nadania Rusinowa i Gostynia, w okolicy Świebodzina, na rzecz klasztoru paradyskiego przez komesa Przybigniewa; w r. 1250 komes Krystyn, syn Bodzanty z Szczańca, z zezwoleniem brata Stępoty, darował temuż klasztorowi puszczę Chołmem zwaną; odnośne nadanie zatwierdził Przemysław I w Gnieźnie d. 23 kwietnia t. r. W r. 1278 komes Wojciech z Sz. dał trzem sługom swoim 2 łany lenne; między świadkami występują Pielgrzym, karczmarz miejscowy, rządca Henryk i syn jego Gerlach. Ten sam prawdopodobnie Wojciech, kaszt. zbąszyński, piszący się także z Lubrzy, nadał r. 1293 słudze swemu Toedorykowi 4 wolne łany na Sz, wobec sołtysa miejscowego Bertrama i innych świadków, a w kilka tygodni potem dwa jeszcze łany na Sz. i 14 na Kręsku. Występujący pod r. 1311 jako świadek Henryk z Sz. mógł być wspomnianym powyżej rządcą, który może nabył część Sz. Kasztelan zbąszyński Wojciech pisał się w r. 1286 Albertus Krconoviz. Z takiem nazwiskiem bez tytułu spotykamy się pod r. 1322; z podobnem Albertus Kyrszonowiz dictus de Stancik pod r. 1312. Kyrszonoviz Krystynowicz, syn Krystyna nadał klasztorowi zemskiemu 5 wolnych łanów na Cieślach pyzdrskich, a Kreonoviz darował dziedzictwo swoje Lubrzę Liebenau z przyległościami cystersom paradyskim; tegoż r. 1222 w Sz. dziedzic lub współdziedzic miejscowy Teodoryk sprzedał im jezioro Likmich pod Lubrzą, na obszarze, gdzie się stykały granice miasta i zamku. W r. 1440 pisze się Baltazar Sczenitz Sczaniecki panem na Staropolu około 2 mil od Szańca; w r. 1544 cesarz Ferdynand zastawił na 5 lat Kacprowi z Sz. za 1000 złt. węgierskich należące do klasztoru paradyskiego posiadłości, które, oderwane niegdyś od Wielkopolski przez książąt szląskich, znajdowały się wówczas pod panowaniem austryackiem Kod. Wielkp. ; T. Warmiński, Paradies. Sz. jest gniazdem rodzinnem Sczanieckich herbu Osorya. Obszerny rodowód ich, spisany przez Stanisława Sczanieckiego, znajduje się w księgozbiorach Michała S. , dziedzica Nawry, w ziemi chełmińskiej por. Złota Księga, I, 259. Kościół kat. , budowy średniowiecznej, p. w. św. Anny, stał pustkami od r. 1758; w r. 1845 oddano go protestantom, w których ręku dotąd się znajduje; role plebańskie i legata pobożne przekazazano proboszczom w Świebodzinie, E, Cal, Szczanka, rzka, w pow. ihumeńskim, dopł. jeziora uformowanego z rozlewu rz. Żarnówki, pod wsią Żarnówką, w gm. Pohost; długa około 2 w. A. Jel. Szczanowo al. Szozonowo, wś i dwa folw. nad rzką Mczawną, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, gm. Rajcy, par. kat. Worończa, o 5 mil na płd. od Nowogród ka. Wś ma 17 osad; jeden z folw. , dość da wna własność Mikulskich, 22 włók, młyn wo dny, piękny dwór, park, sztuczne sadzawki; drugi folw. , nabyty w 1867 r. przez urzędni ka Zacharyna, ma 7 włók, młyn, karczmę. Grunta wyborne, pszenne, łąki dobre, miej scowość wzgórzysta, bezleśna. Niedaleko Sz. słynne jez. Świteź. Lud ubogi, więcej niż gdzieindziej na Litwie przechowujący trądycyę obrzędów pogańskich. A. Jel Szczaplewszczyzna. folw. w dobrach Gile, pow. sieński. Szczara, Szara, Szura, Szczura, rzeka w gub. mińskiej i grodzieńskiej, lewy dopł Niemna, wchodzący w system wodny kanału Ogińskiego. Początek bierze z błotnistego jeziora Kołdyczewo, w pow. nowogródzkim, w gminie Horodyszcze, z którego wypływa pod nazwę Szary al. Szury; początkowo płynie w kierunku południowym moczarami koło wsi Tarczyce, Zahorje; pod fol Soczewki zasiliwszy się od prawego brzegu rzką Kołpienicą młyn, zwraca się nieco na wschód ku mku Kraszyn młyn, pod którym przeciąwszy tor dr. żel. moskiewskobrzeskiej płynie znowu na płd. koło wsi Odachowszczyzna, Darewo młyn, fol. Darewo młyn, o 1 w. dalej przecina tor dr. żel. pińskobaranowickiej. O 3 w. poniżej, wkroczywszy w pow. słucki, Sz. rozlana w jezioro pod wsią Piotuchowicze obraca znaczne młyny i folusze; pod fol. Mołdowicze ma na rozlewie dwa duże młyny, poczem przybrawszy od lew. brzegu rz. Wiedźmę al. Wiedynę, płynie szeroką doliną pomiędzy wzgórzami koło wsi Popowce i Wańki; przed zaśc. Dubiszcze przecina dawną szosę brzeskobobrujską, o 3 w. poniżej, za fol. Minicze, płynie okolicą nizinną, poleską, pod wsią Chutor zasila się z prawej strony bezimienną rzeczką, a o 2 w. poniżej z lewej strony rzką Brodnicą; dalej płynie około wsi Cyganie, Chaciaż i oddzieliwszy prawe ramię za fol. Bereśniewicze, pod fol. Trubnica dociera do punktu zetknięcia się granic pow. słuckiego, nowogródzkiego i pińskiego; odtąd Sz. zatacza półkole na płd. zach. i stanowi granicę pomiędzy pow. nowogródzkim i pińskim i zasila się rz. Lipnicą. Płynie dalej odludną miejscowością pod wś Załuże, pod którą ma pierwszą przystań handlową. Za Załużem rozszerza koryto i ubiegłszy 12 w. zbliża się do granicy pow. Słonimskiego i w tem miej Szczanka Szczara Szcz ecu, przyjąwszy od lew. brzegu płn. cześć kanału Ogińskiego przekopanego od jez. Wyganowickiego al. Święcickiego, odległego ztąd o 2 w. i 150 sąż. , Sz. wkracza w pow. Słonimski i zwróciwszy się zrazu na zach. , płynie w ciągłych zakrętach przez lesiste niedostępne moczary; w okolicy wsi Sielce zasila się z praw. strony Myszanką; za wsią Czemla przecina po raz drugi szosę brzeską a pod wsią Domanowo przyjmuje od lew. brzegu rz. Grywdę Grzywdę al, Hrywdę i o 1 w. poniżej, przeciąwszy znowu tor drogi źel mosk. brzeskiej, płynie pod mko Byteń, kędy zasilona rzką Klimówką zatacza koło na płn. pod wś Podhorie; następnie od wsi Uhły kierując się znowu na zach. , zasila się ze strony prawej rzką Łachozwą; dalej płynie koło wsi DobryBór i Szyłowicze; pod Słonimem przyjmuje z praw. strony rz. Issę. Od Słonima aż do granicy pow. lidzkiego pod wsią WielkaWola Sz. przybiera, oprócz drobnych rzeczek, od lew. brzegu Wołabreńkę, Jaźwiec, Bierozę i Łukonicę, od prawego zaś Berezynę, Sohowasznię, Kopanice, Ozaryczankę, Chytre, Ściechówkę al. Ścienówkę i Ohworkę. Za wsią WielkaWola Sz. , przyjąwszy w siebie z prawej strony rz. Jawornę al. Jaworkę i stanowiąc odtąd aż do swego ujścia granicę pomiędzy guber. wileńską i grodzieńską, płynie koło wsi Krupicy, Kazibor i Moskale; przed okolicą Szczarą zasila się rz. Sipą z lewej strony i nareszcie za wsią Mosty, naprzeciwko wsi Nowosiółki, ma ujście. Długość biegu podług Stuckenberga wynosi około 350 w. , podług Zielińskiego zaś 298 w. ; z tego na gub. mińską przypada 86 w. , w tem spławną jest Sz, około 14 w. , mianowicie od wsi Załuże w pow. nowogródzkim do kanału Ogińskiego. O uspławnieniu Sz. a raczej zużytkowaniu jej dla połączenia Baltyku z morzem Czarnem przez wodozbiory Prypeci i Dniepru, pierwszy zdaje się pomyślał Mateusz Butrymowicz, a hetman Michał Ogiński łożył koszt na przekopanie kanałów od Jasiołdy do jez. Wyganowickiego i od tego do Sz. Roboty te rozpoczęto w 1760 r. , zaś w 1768 r. stany Rzpltej, pochwalając uspławnienie rzeki Sz. , postanowiły pewne wynagrodzenie hetmanowi Ogińskiemu ob, Vol. Leg. , VII, fol 846. Ztem wszystkiem ponieważ wykonane roboty nie odpowiadały przeznaczeniu i płytkość Sz. przeszkadzała bezpiecznej żegludze, zarządzono 1802 r. dalsze roboty, które przeciągnęły się aż po 1806 r. W tym czasie oczyszczono koryto i zbudowano na przestrzeni od północnego kanału Ogińskiego aż do Słonima pięć szluz, mianowicie przed ujściem do Sz. rz Myszanki, w okolicy uroczyska Pocieroby, naprzeciw wsi Czemli, za fol Złotowo obecnie przy linii dr. żel mosk. brzeskiej i za wsią Pahorje, Roboty te kosztowały przeszło 127, 000 IB. , w czem są policzone także wy datki na oczyszczenie Jasiołdy. W górnym biegu Sz. po zlaniu się z Wiedźmą ma szero kości 7 od kanału Ogińskiego do 16 sążni. Spadek wody od kanału Ogińskiego do ujścia wynosi 142 stóp na przestrzeni 212 w. Że gluga w ogóle bardzo utrudniona, zarówno w skutek ciągłych zakrętów jak i płytkości rzeki, nie przechodzącej średnio dwóch stóp głębokości, nawet przy pomocy tam szluzowych. Łąki nad Sz. obfitują w siano wybor ne. Opisywali Szczarę Stuckenberg, Zieliń ski Materyały dla geogr. i statys. mińskiej gub. , L 113114, 222 226; Korotyński Wincenty Wielka Encykl, XXIV, 566; Sy rokomla Niemen, 37; Encykl Rolnicza III, 300. Echard w Dykc. Geogr. mylnie twier dzi, iż Sz. wypływa z bagien brzeskich II, 91. Dużo wiadomości o Sz. podaje Bobrow ski w opisie gub. grodzieńskiej. Por, Ogiński Kanał. A. Jel, Szczara 1. sioło i dobra nad Szczarą, pow. słomiński, na pograniczu gub. wileńskiej, w 3 okr. pol, gm. Kuryłowicze, o 48 i 49 w. od Słonima. 2. Sz, Przewóz, pow. słonimski, ob. Przewóz 7. . Szczarbierz, rzeczka, ob. Łubianka. Szczarka 1. zaśc, pow. wilejski, w 1 okr. pol, gm. Chotenczyce o 7 w. , okr. wiejski Zaborze, 9 dusz rewiz. ; należy do dóbr Zaborze Hrehorowiczów. 2. Sz. , wś włośc, tamże, o 41 w. od Wilejki, przy b. drodze poczt. z Ilii do Radoszkowic; ma 3 dm. , 28 mk. 3. Sz, Wiazyń al Rojówka, zaśc. włośc, nad rzką Szczarka, pow. wilejski, w 1 okr. pol, o 50 w. od Wilejki, przy b. drodze poczt, z Ilii do Radoszkowic, 1 dm. , 7 mk. Szczasnówka, ob. Szczosnówka. Szczatały, wś, pow. oszmiański, w 1 okr. pol, gm. Soły o 5 w. , okr. wiejski i dobra Sulistrowskich Kuszlany, 49 dusz rewiz. Szczawa, wś, pow. limanowski, w okolicy górskiej i lesistej, 517 mt. npm, , nad pot. Kamienicą lew. dopł. Dunajca, na obszarze wsi Zabrzezia. Składa się z 132 dm. i kaplicy, zajmuje zwartą dolinę Kamienicy i jej praw. dopływu Gołębińca. Dolinę, opadającą ku płd. wsch, otaczają od zach. i płn. wzgórza lesiste, dochodzące w szczytach Magóry 881 mi, Polanki 1008 mt. ; od wsch. niższe wzgórza, tworzące dział wodny Kamienicy i jej lew. dopływu pot. Zbłudzkiego, dochodzące w szczycie Okręg do 747 mt. Z 970 mk. jest 954 rz. kat. par. w. Kamienicy i 16 izr. Obszar wiek. pos. , mający wr. 1886 Specielles Ortsrepertorium 6 dm. , nie jest wymieniony w Skorowidzu dóbr tabularnych z r. 1890 dra Pilata; według Skorowidza Orzechowskiego z r. 1872 ma się składać z 17 roli, Szcza 16 łąk, 4 past. i 1815 mr. lasu; pos. mn, podług Orzechowskiego ma 754 roli, 310 łąk, 917 past. i 242 mr. lasu. Wś została założona już po r. 1674, nie podają jej bowiem wcześniejsze spisy poborowe. Do par. należała tylko Zbłudza w 1581 r. , później więc posunęła się ludność wyżej w lasy za biegiem potoków. Sz. graniczy na zach. przez lasy z Lubomirzem, na płd. z Zasadnem, na wsch. z Zalesiem i Zbłudzą, na płn. zaś przez górę Mogilnicę 1171 mt. z Myszówkami. Mac. Szczawiana, szczyt górski w zach. ścianie doliny Krynicy, w pow. sądeckim, Wzn. 687 mt. npm. Ob. Krynica IV, 754. Szczawica, strumień pod Kucborkiem, w pow. niborskim. Szczawice, ob. Drohiczyn II, 150. Szczawin 1. Borowy al. Wielki, wś i folw. , pow. gostyński, gm. Szczawin Kościelny, par. Suserz, odl. 20 w. od Gostynina, ma 44 dm. , 268 mk. W 1827 r. 23 dm. , 326 mk. W 1886 r. fol. Sz. Wielki rozl. mr. 856 gr. or. i ogr. mr. 721, łąk mr. 102, nieuż. mr. 33; bud. mur. 13, drewn. 9; płodozm. 9pol. , pokłady torfu. Wś Sz. Wielki os. 34, mr. 188; wś Golas os. 8, mr. 147; wś Przychód os. 3, mr. 24. Fol. Sz, Mały został rozdzielony na kilka drobnych kolonii, od 20 do 30 mr. obejmujących. Mikołaj Oporowski, podkomorzy i ststa łęczycki, zastawia w r. 1419 część wójtowstwa w Sz. Albertowi z Glinnika za 18 grzywien Kod. dypl. pol. , I, 296. 2. Sz. Kościelny, wś, folw. i dobra, pow. gostyński, gm. Szczawin, par. Suserz, odl. 14 w. od Gostynina. Leży nad jeziorem mającem 60 mr. , zlewającem wody do poblizkiej Skrwy, posiada kościół poklasztorny, fil. par. Suserz, szkołę początkową, 43 dm. , 428 mk. , pałac, wiatrak. W 1827 r. 40 dm. , 404 mk. Fol Sz. Kościelny Mały lit. D rozl. mr. 231 gr. or. i ogr. mr. 172, łąk mr. 24, past. mr. 16, lasu mr. 18, nieuż. mr. 1; bud. drewn. 7; pokłady torfu. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś Sz. Kościelny os. 25, mr. 23; wś Nowy Młyn os. 2, mr, 14; wś Budy Kaleńskie os. 30, mr. 621; wś Kaleń os. 8, mr. 176; wś Lubieniek os. 17, mr. 302; wś Skoki os. 7, mr. 20; wś Łokietnica os. 10, mr. 38; wś Joanówek os. 10, mr. 30; wś Mościska os. 13, mr. 259; wś Sewerynów os. 8, mr. 190; os. Przychód mr. 20; os. Walentyna mr. 23. Klasztor reformatów założony został r. 1661 przez Jakuba Olbrachta Szczawińskiego, woj. inowrocławskiego, ststę łęczyckiego, gąbińskiego etc. W aktach klasztornych czytamy taki wyjątek ex additamentis ad chronicas ordinis editas a patre Alexio Korabiewicz, chronologo provinciae in parte 2, cap. 8, fol. 72 Roku 1661 d, 9 sierpnia odprawował ósmą kapitułę. .. w konwencie pakoskim. Na tej kapitule obecny będąc Jakub ze Sz. ponowił swoją intencyę, już przedtem na kongregacyi lutomierskiej i podgórskiej proponowaną, usilnie upraszając o przyjęcie miejsca na klasztor przy kościele, od rodziców swoich wystawionym, w dobrach swych dziedzicznych Sz. , obiecując pilne staranie i nakłady na murowanie klasztoru. Bacząc ojcowie nieodmienną uprzejmość afektu miłościwego fundatora ku ubogiemu zakonowi naszemu, wdzięcznie i zgodnie ofiarowaną przyjęli dobroczynność, i tego roku 1661 d. 8 listopada introdukowani są do tegoż kościoła od Wojciecha Tolibowskiego, bisk. pozn. ob. Przegląd katol. , Nr. 51, z r. 1887. 3. Sz. , wś, folw. i sześć osad leśnych rząd. , pow. brzeziński, gm. Dobre, par. Szczawin, leży na lewo od drogi bitej ze Zgierza do Strykowa, posiada kościół par. mur. , 66 dm. , 495. mk. , 627 mr. włośc, 6 os. kośc, 300 mr. folw. , 18 mr. przy osadzie młyn. i 1462 mr. lasu rząd. w tem 28 mr. roli. W 1827 r. 33 dm. , 240 mk. Kościół par. , p. w. św. Stanisława, dawniej patranatu królewskiego, powstał zapewne w XV w. Na początku XVI w. pleban utrzymywał kapelana. Był też plac na szkołę. Pleban pobierał od kmieci meszne po 3 kor. żyta i tyleż owsa z łanu, dziesięciny zaś dawano przez dwa lata prebendzie łęczyckiej, a co trzeci rok altaryi św. Katarzyny w Zgierzu należącej do prepozytury łęczyckiej. Z łanów folw. , wójtowstwa i karczmy dziesięcinę brał pleb. w Szczawinie. Po założeniu klasztoru franciszkanów w Łagiewnikach 1680 r. probostwo w Sz. zostało oddane temuż klasztorowi, który zarządzał niem aż do kasacyi Łaski, L. B. , II, 380 i przyp. . Według lustracyi z r. 1564 Sz. był w dzierżawie p. Piaskowskiego, podżupka wielickiego; było łanów 7, wójtowstwa 1 włóka Lustr. , V, 262. Według reg. pob. pow. brzezińskiego z r. 1576 wś król. Szczawin, dzierżawiona p. Krzysztofa Liasockiego, miała 7 łan. , 3 zagr. , karczmę, młyn, 1 2 łanu sołtysiego, 22 osad. Pawiń. , Wielkp. , II, 88. Sz. par. , dek. brzeziński, 1908 dusz. Szczawińskie ststwo niegrodowe, w wojew. łęczyckiem, podług spisów podskarbińskich z r. 1770 obejmowało wsie; Szczawiny i Szeligi z sołtystwem, które posiadał Franciszek Mączyński, a po nim Szymon. Dzierzbicki, kaszt. brzeziński, wraz z wsią Lucimierzem, opłacając kwarty złp. 376 gr. 19, a hyberny złp. 154 gr. 2. Na sejmie z r. 1773 75 stany Rzpltej nadały te dobra w posiadanie emfiteutyczne rzeczonemu kasztelanowi wraz z ststwem błońskiem. 4. Sz. , folw. i wś, pow. płoński, gm. Modzele, par. Nowemiasto, odl. 19 w. od Płońska, ma 25 dm. , 289 mk. W 1827 r. 13 dm. , 97 mk Fol. Sz. rozl mr. i 674 gr. or. i ogr. mr. 542, łąk mr. 54, past. Szczawiana Szcz Szcz Szczawina mr. 23, lasu mr. 36, nieuż. mr. 19; bud. drew. 13; płodozm. 4 i 7pol. , las nieurządzony, po kłady torfu. W r. 1299 Bolesław, ks. mazo wiecki, nadaje w Troszynie niejakiemu Jano wi, za usługi oddane servicia Joannis servitoris nostri, wsi książęce Schawin i Wloschonow na dziedziczną własność, z prawem sądownictwa wyższego, z uwolnieniem od posług i danin książęcych, prócz obowiązku naprawy zamków, służby wojennej, przewodu myśliwskiego i powodu wojennego Kodeks Maz. , 34. W jakim jednak Troszynie gostyń skim czy ostrołęckim akt sporządzono i do którego Szczawina się ściąga, trudno orzec. 5. Sz. , wś, folw. i dobra nad strumieniem b. n. , dopł. rzeki Orz, płynącej w stronie wschodniej od Goworowa, pow. ostrołęcki, gmina Szczawin, parafia Goworowo, odl. 21 wiorst od Ostrołęki, posiada urząd gminny, gorzelnię z zacierem dziennym 50 korcy, la sy urządzone, pokłady torfu, gospodarstwo staranna, chów bydła i owiec. W 1827 r. 21 dm. , 169 mk. Wspominany w dok. z XVI w. jako gniazdo Szczawińskich Gloger, Ziemia łomż, . Dobra Sz. składały się r. 1885 z fol. Sz. , Grodzisk, Ponikiew Wielka, Czarnów, rozl. mr. 7701 fol. Sz. gr. or. i ogr. mr. 456, łąk mr, 58, past. mr. 108, nieuż. mr. 25; bud, mur. 11, drewn. 15; płodozm. 16pol. ; fol. Grodzisk gr or. i ogr, mr. 372, łąk mr. 49, past. mr. 51, lasu mr. 13, nieuż. mr. 21; bud. mur. 6, drewn. 6; płodozm. 9pol. ; fol. Ponikiew Wielka gr. or. i ogr. mr. 501, łąk mr. 72, past. mr. 3, lasu mr. 18, nieuż. mr. 17; bud. mur. 8, drewn. 6; płodozm. 9pol. ; fol. Czarnów gr. or. i ogr. mr. 366, łąk mr. 113, past. mr. 71, lasu mr. 180, nieuż. mr. 19; bud. mur. 2, drewn. 6; płodozm. 9pol, Lasy od dzielne, urządzone, mają w osadach leśn. gr. or. i ogr. mr. 80, łąk mr. 32, past. mr. 106, lasu mr. 4802, nieuż. mr. 167; bud, drewn. 15. W skład dóbr poprzednio wchodziły wsi Sz. os. 32, mr. 131; Daniłowo os. 46, mr. 183; Czarnów os, 48, mr. 209; Jurgi os. 7, mr. 164; Smolnik os, 9, mr. 130; Dąbrowa os. 22, mr. 272; Ludwinowo os. 33, mr. 541; Gro dzisk os. 34, mr. 115; Kaszewiec os. 20, mr, 208; Józefów os. 22, mr. 248; Ponikiew Du ża os. 44, mr. 368. Szczawin poprzednio Go worowo gmina ma 13, 449 mr, i 4832 mk. , sąd gm. okr. III i st. p. w os. Czerwin o 15 1 2 w. W skład gminy wchodzą wś szlach. Chełsty, wś szlach, i włośc. Kunin, 12 wsi włośc Borki, Czarnowo, Daniłowo, Dąbrówka, Dzbądzek, Jurgi, Kaszewica, MichałowoNowe, M. Stare, Szarłat, Szczawin i Zaorze, i 4 ko lonie włośc; Jawory, Kruszewo, Ludwikowo i Wólka. Br. Ch. Szczawin al. Szczawino, Sczavynko, posiadłość niegdyś kapituły gnieźnieńskiej, w pobliżu Gniezna, zatwierdzona przez króla Kazimierza w r. 1357, istniała jeszcze około r, 1523 Kod. Wielkp. ; Łaski, L. B. , I, 14, 16; w r. 1510 rozgraniczono Sz. od nie istniejącej także Wolnicy. Szczawina 1. szczyt górski we wschod, połaci Beskidów zachodnich, na granicy Galicyi i Orawy, w grupie otaczającej szczyt Pilsko 1557 mt. . Wznies. 1356 mt. npm. 2. Sz. , szczyt górski, w pow. drohobyckim, na obszarze gm. Dołhe, w płd. kończynie powiatu, na praw. brzegu Stryja, nad pot. Rybnikiem Majdańskim, do którego uchodzi tu pot. Gliniec Wzn. 1020 mt. Szczawinek, wś, pow. gostyński, gmina Szczawin Kościelny, par. Suserz, ma 23 dm. , 88 mk. , 553 mr. Składa się z osad liczących po 20 do 40 mr. W 1661 r. fol. Sz. wchodził w skład ststwa guzowskiego, wydzielonego ze ststwa sochaczewskiego. Szczawinka al. Szczawinki, szczyt górski na obszarze gm. Jaworów, w pow. turczańskim, nad pot. Jaworówką lew. dopł. Ropy. Wznies. 953 mt. npm. Por. Odryt, Szczawińska Wola, folw. i kol. , pow. sieradzki, gm. Majaczowice, par. Burzenin, odl. 18 w, od Sieradza. Folw. ma 27 mk. , 200 mr. roli or. , 30 mr. lasu, 20 mr. łąk; kol. zaś 109 mk. samych ewang. , 36 mr. roli or. Por. Szczawno. Według reg. pob. pow. sieradzkiego z r. 1553 wś Sz. Wola miała 81 2 łan. , sołtys 11 2 łanu Pawiński, Wielkp, , II, . 215. J. K. Szczawińska Wólka, folw. , pow. płoński, gm. Modzele, par. Nowe Miasto, odl. o 20 w. od Płońska; ma 8 dm. , 112 mk. W 1887 r. Sz. Wólka i Łuszczewo rozl. mr. 628 gr. or. i ogr. mr. 363, łąk mr. 76, lasu mr. 161, nieuż, mr. 28; bud. drewn. 10, las nieurządzony. Szczawińskie, jezioro, w pow. gostyńskim, w okolicy wzn. około 300 st. npm. , ciągnie się wązkim pasem na długości około 2 w. , w kierunku od płd. wsch. ku płn. zach. , między wsiami Szczawin Borowy i Szczawin Kościelny. Na brzegu płn. wschodnim leży fol. Szczawinek. Obszar jeziora wynosi podobno około 240 mr. Wody jego łączą się z jez. Lubienieckiem i wraz z odpływem jez. Kiełpienieokiego łączą się koło wsi Skoki w rzkę Osetnicę Skrwę. Szczawna, szczyt górski w Beskidzie lesistym, w Karpatach wschodnich, na obszarze gm. Mizuń, w pow. dolińskim, na praw. brzegu pot. Mizuńki. Wzn. 1175 mt. npm. Szczawne, w dok. Scawne i Sczawne, wś, pow. sanocki, zbudowana w zwartej dolinie Osławicy, z lew. brzegu, przy kolei żel, przemyskołupkowskiej i gościńcu z Bukowska do Baligrodu. Na płn. znajduje się stacya kol. SzczawneKulaszne odl. 122 klm. od Przemyśla a 41 klm. od Mezo Laborcz. Górska wioska, ma parafię gr. kat. , urząd poczt, i tel przy stacyi kolei. Składa się z 116 dm. 9 na obszarze wiek. pos. , w dolinie gęsto zabu dowanych. Dolinę zamyka od zach. pasmo Bukowica, tworzące dział Wisłoka i Osławicy, tudzież Osławicy i Jej praw. dopływu Tarnawki. Góry te już na granicy obszaru wsi sięgają 589 mt. Z 691 mk. 349 męż. , 342 kob. jest 627 gr. kat. , 33 rz. kat. par. Bukowsko i 31 izr. Rz. katolicy i izraelici są narodowości polskiej. Na obszarze wiek. pos. Michała Groblewskiego znajdują się 2 karcz my, młyn, tartak i cegielnia. Pos. ta wynosi 253 roli, 47 łąk, 5 ogr. , 335 past. , 540 lasu, 2 nieuż. i 2 mr. parcel budowl, razem 1187mr. ; pos. mn. ma 1107 roli, 77 łąk i ogr. , 342 past. i 2 mr. lasu. Do pos. mn. wliczono upo sażenie probostwa gr. kat. , składające się z 89 roli i 6 mr. łąk. Z powodu biednej gle by pobiera proboszcz dodatek w kwocie 128 złr. rocznie. Cerkiew paraf, drewniana. Par. należy do dyec. przemyskiej, dek. jasielskie go i obejmuje Kulaszne z cerkwią drewnianą. O przeszłości wsi wiadomo, że istniała już w r. 1433 A. G. Z. , XI, 78. Była to już ludna osada, licząca więcej niż 13 kmieci i kniaziów, używająca prawa wołoskiego A. G. Z. , 28 wrześ. 1451, str. 375, zapis. 3039 i str. 405, zapis. 3256 z r. 1455, albowiem według tego prawa odpowiadają przed sądem grodzkim sanockim. Wchodziła w skład dóbr ststwa mrzygłodzkiego ob. Mrzygłód, Grani czy na zach. z Przybyszowem, na płd. z Rzepedziem, na płn. z Płonną a na zach. z Kulasznem. Mac. Szczawnica Niżna, Miedziuś i Sz, Wyzna, dwie wsi ze znanym zakładem zdrójowoką pielowym i klimatycznym, w pow. nowotarskim, pod 38 9 dług. geogr. od F. a 49 25 płn. szer. Sz. Niżna leży u ujścia Ruskiego pot. , zwanego też Grajcarkiem praw. dopł. Dunajca i nad pot. Skotnicą dopł. Ruskiego pot. . Najniższy punkt tej wioski wzn. 427 mt. npm. Droga bita, poprowadzona na zachód praw. brzegiem Ruskiego pot. , wiedzie w dolinę Miedziusia, w którym znajduje się dolny zakład kąpielowy. Około ogrodów i domów drewnianych, parterowych i piętrowych, w stylu szwajcarskim, dochodzi się tą drogą do górnego zakładu kąpielowego, dalej zaś ku wschodowi spuścić się można w kotlinkę Szczawnicy Wyżnej, mającej kościół paraf. drewniany i piękny pałacyk z zabudowaniami gospodarczemi wiek. posiadłości. Sz. Wyżna rozsiadła się u ujścia pot. Sopotnicy do Ruskiego pot. wzn. 470 mt. npm. . Dolinę obu wsi i zakładu kąpielowego otacza na zachód urocze pasmo Pienin, na płd. pasmo wysokiego Beskidu między Dunajcem a przełomem Popradu, tworzące granice między Galicyą i Węgrami; od płn. zasłaniają ją gniazda górskie bez zbiorowego nazwiska, pokryte świerkowymi borami. Gniazda te rozłożyły się między Dunajcem i Popradem, zamykając od południa kotlinę sądecką. Najwyższemi punktami w nich, idąc od zachodu ku wschodowi, są Blisur 833 mt. , Zwonkówka 984 mi, Obidzna 892 mt. , Skałki 1198 mt. , Prehyba Wielka 1195 mt. , Radowa 1265 mt. , Wielki Rogacz 1182 mt. , Niemkowa 1026 mt. . Szczyty te, wznoszące się w znaczniejszem oddaleniu 4 do 6 klm. od Sz. , zasłaniają to miejsce od wiatrów północnych i wpływają na złagodzenie klimatu. Na płd. od Sz. ciągną się ku wschodowi, od góry zwanej Siodełkiem, strome góry porośnięte świerkami, z pomiędzy których w niższych miejscach przeglądają jaśniejszą barwą lasy liściaste. Wzgórza te, zasłaniające Miedziuś od płd. , są zakończone kopulastą górą Polanicą, Z góry tej przedstawia się piękny widok ku północy na Szczawnicę i góry sądeckie, na płd. na wioski po stronie węgierskiej. Na wschód od Polanicy piętrzy się wyższa od niej Jarmuta 817 mt. , od niej zaś ku płd. wschodowi Rabsztyn 899 mt. , o kształtach przypominających ruiny zamczyska. Na wschód od Rabsztyna a na płd. od wsi Jaworki ciągną się wapienne góry Skałki 1052 mt. , nazywane przez lud okoliczny Małemi Pieninami. Bliższą górą w stronie płn. jest Bryj arka, pochodzenia wulkanicznego, ze szczytem wznoszącym się stromo, pokrytym złomami skały. Szczyt ten, z każdego punktu zakładu widzialny, uwieńczono staraniem kś. kan. Kazim. Skrzyńskiego olbrzymim żelaznym krzyżem w r. 1865. Widok na zachód zasłania Sokolica, wznosząca się po lew. brzegu Dunajca. Sz. Niżna miała w 1880 r. 132 dm. i 732 mk. 345 męż. , 369 kob. ; 692 rz. kat. a 21 żydów. Sz. Wyższa wraz z obszarem wiek, posiadłości 387 dm. , 1441 mk. 708 męż. , 733 kob. ; 1318 rz. kat. , 16gr. kat. i 106 izrael Ludność chrześciańska należy do szczepu góralskiego i nosi strój góralski, malowniczy, podobny do ubiorów w Szlachtowy. Obszar wiek. posiadłości Władysława i Tytusa Szalayów ma 1772 mr. Z tego jest 122 mr. roli, 161 mr. łąk, 3 mr. ogr. , 10 mr. past. , 1471 mr, lasu. Pałacyk murowany piętrowy, pawilon drewniany w stylu szwajcarskim i dwór wiejski otacza nie wielki ale starannie utrzymany ogród. Na małej przestrzeni znajduj się tu sadzawka z wodotryskiem, wodospad sztuczny i wiele pięknych i rzadkich w naszym klimacie drzew, doprowadzonych do znacznych rozmiarów jawor platanus occidentalis, tulipanowiec liriodondron tulpifera, życiodrzew thuja occidentalis wielkości sosny, sumak perukowaty rhus cotinus, buk Szczawnica Szcz Szczawnica krwawy, sosna amerykańska, jesiony płaczące. Dalej za dworcem jest kościół, plebania i chaty włościańskie, zbudowane z drzewa i kryte deskami lub gontami, dzielące się zwykle na świetlicę, dużą, oknami Wielkiemi oświeconą izbę, i mieszkanie gospodarza. Czasami jest w tych chatach po kilka izb, które włościanie wynajmują gościom kąpielowym, jeżeli w zakładzie zabraknie pomieszkań. Włościanie mają 1337 mr. roli, 682 mr. łąk, po większej części na równinach w górach, zwanymi polanami, 738 mr. pastwisk na stokach czyli działach górskich i 2278 mr. lasu. Gleba jest tu owsianą, wydaje jednak przy starannej uprawie żyto i jęczmień, natomiast pszenica rzadko się udaje. We wsi jest szko ła ludowa, młyn, tartak i cegielnia; w zakładzie kąpielowym urz. poczt. i telegr. Oprócz kościoła paraf. , erygowanego w 1550 r. , stoją tu trzy kaplice na Miedziusiu, w górnym zakładzie i na cmentarzu a nadto wkrótce ma być ukończony kościół murowany między wsią, zakładem górnym i Miedziusiem. Dawniej istniała w Sz. kuźnica, w której wykonywano rożne grubsze przedmioty z żelaza, teraz jednak zamknięto ją. Do r. 1870 była ta parafia filią Krościenka. W ciekawym dokumencie polskim i łacińskim z XIV, w którym miał niejaki Wyszga Wydźga h. Janina, posiadacz Czorsztyna, Rytra i zamku Lyemyansz, opisać odkryte w Pieninach kopalnie złota, mowa jest o Sz. a Crosczenko interrogare ad Szczawnicza Magna. Długosz jednakże nie podaje w innym miejscu opisu Sz. ob. Lib. Ben. , III, 355. W r. 1550 powstała parafia w Sz. W spisie pobor, z r. 1581 Pawiński, Małopolska, 145 Sz. ma zaledwie 5 półłanków km. i 4 zagr. bez roli. Należała do r. 1811 do dóbr zamku i starostwa czorsztyńskiego. Oddalenie Sz. od Krościenka wynosi 7 klm. , od Piwnicznej 16 klm. w linii prostej, dotąd jednak niema dobrej drogi z powodu stromych gór; wytknięta już droga będzie wynosić 20 klm. ; od Starego Sącza odległość w linii prostej 20 klm. , droga jednak z względu na wysokie i strome góry jest przeprowadzona doliną Dunajca i wynosi w skutek silnych zagięć tej rzeki 412 klm. Bliższa droga przez Kadczę i Obidzą ma 30 klm. długości, jest kamienistą, stromą i niewygodną. Zakład kąpielowy powstał w r. 1828, znano jednak zdroje tutejsze oddawna, jak o tem świadczy nazwa wsi. Teraz jest siedm źródeł Józefiny, Szczepana, odkryty w r. 1838 przez Józefa Szalaya 1878, właściciela wsi i założyciela zakładu, zdrój Magdaleny od 1838 i Waleryi, urządzony w r. 1840. Cztery te zdroje znajdują się w górnym zakładzie, u podnóża góry Światkówki. Jest to góra formacyi wulkanicznej, trahitowa. Trahit ten składa się z ciemnobrunatne go, niekiedy czarnego amfibolu i z szklistego feldszpatu. Zdrój Szymona, znany od r. 1840, i zdrój Wandy, urządzony dopiero w r. 1866s w miejsce dwóch dawniej odkrytych a dziś nieistniejących zdrojów Heleny i Anieli, znajduje się w dolnym zakładzie, t. j. na Miedziusiu. Prócz tych sześciu zdrojów jest jeszcze na stoku Bryjarki wytryskający zdrój Jana. Odkopano go w r. 1889 i zabezpieczono od przypływu wody słodkiej cembrzyną betonową, 750 mt. głęboką a 150 mt. w średnicy, wody jego jednak nie rozebrano dotąd i dla tego nie bywa jeszcze używaną. Chociaż woda wszystkich zdrojów należy do jednego działu wód szczawosłono alkalicznych, to jednak wody poszczególnych źródeł różnią się od siebie pod względem części składowych. Najbardziej uderza ta różnica w wodzie zdroju Szymona, którą ze względu na znaczniejszą ilość żelaza zaliczają do szczaw żelazistych. Woda wszystkich zdrojów jest bezbarwna, czysta i przezroczysta, trzymana w naczyniu na wolnem powietrzu burzy się, wydając mnóstwo baniek gazowych; to kwas węglowy zawarty w wodzie ulatnia się. Smak wody zdrojów Józefiny i Waleryi jest słonawoal kalicznokwąskowaty; woda ze zdrojów Magdaleny i Wandy ma smak mocniej słonoal kaliczny; smak wody zdroju Szymona jest ściągającokwaskowaty. Najmniej przyjemna jest woda ze zdroju Waleryi. Woni nieposiadają te wody żadnej, jedynie w czasie słotnym czuć się daje nieco w wodzie zdroju Szymona i Waleryi, a niekiedy i Szczepana, woń jakoby jaj nieświeżych, pochodząca z rozkładu części organicznych. Ciężar gatunkowy tych wód wynosi 10025 do 10182, ciepłota 9 11 C. Wody zdrojów Józefiny i Szczepana należą do najsilniejszych w Europie wód szczawosodowo solnych. W porównaniu z innemi wodami jest woda ze zdroju Szczepana najpodobniejszą do wody z Fachingen i selterskiej, woda Józefiny zbliża się do wody Gleichenburskiej i Vichy. Zdrój Magdaleny jest bardzo podobny do wód luchaczowickich, chociaż bowiem te mają więcej węglanu sodowego, to mniej mają chlorku sodu. Rozcieńczona słodką wodą, woda ze źródła Waleryi zastąpić może zupełnie wodę emską a po dodaniu 4 ziarn soli glauberskiej wodę salzbruńską. Rozbiór chemiczny dokonany przez prof. Dr. Stopozańskiego 5 zdrojów i przez prof. Dr. Radziszewskiego zdroju Wandy, wykazał iż głównemi składnikami są chlorek sodu, węglan sodowy, wapniowy i magnowy i kwas węglowy. Wód szczawnickich używa się do picia i do kąpieli. Do ogrzewania w razie potrzeby znajdują się przy źródłach stosowne przyrządy. Z wody Szczawnica zdrojów Magdaleny i Wandy wyrabiają na wiosnę, po oczyszczeniu źródeł a przed napełnianiem flaszek wodą, sól szczawnicką. Uzyskuje się ją przez wyparowanie wody do suchości. Soli szcz. używa się do kąpieli jako dodatku, mało jednak jest rozpowszechniona z powodu dość wysokiej ceny 2 złr. za funt, spowodowanej kosztownością otrzymywania. Więcej rozpowszechnione są kołaczyki szczawnickie, wyrabiane na wzór pastylek bilińskich, emskich i Vichy, używane tam z dobrym skutkiem, gdzie są wskazane wody szczawnickie w małej ilości. Oprócz wód walnym środkiem leczniczym jest klimat Szczawnicy. Zasłonięty od wiatrów, nie bardzo wiele nad poziom morza wzniesiony, otoczony szpilkowymi lasami a w końcu mający teren przepuszczalny i dobrze nawodniony, ma zakład szczawnicki klimat bardzo przyjemny. Gorąco w czerwcu i lipcu nie bywa tam tak przykre jak w równinach i miastach a chociaż w czerwcu zdarzają się częste deszcze, różnica temperatury dnia i nocy nie bywa większą nad 6 do 8 C. Najpiękniejszą cześcią roku są miesiące czerwiec, lipiec, sierpień i wrzesień. Zmniejszenie ciśnienia atmosferycznego jest nieznaczne, natomiast znaczną jest wilgotność powietrza z powodu częstych deszczów, Dunajca, licznych potoków i źródeł. To też i roślinność jest tu bujną. Burze bywają rzadkie, tworzenie się ozonu obfite. Powietrze jest nadzwyczaj czyste, posiada wszystkie cechy klimatu podalpejskiego. Wpływa ono zbawiennie na ustrój ludzki. To też lekarze polecają Sz. szczególniej tym osobom, u których choroba jeszcze daleko nie postąpiła, a którzy po skończeniu kuracyi muszą powracać do zajęć w miastach i narażać się w późnej jesieni na działanie powietrza. Według spostrzeżeń meteorologicznych było w r. 1890 w maju od 21 do 31 2 dni deszczowe, w czerwcu 21 dni, w lipcu 14, w sierpniu 12, od 1 do 20 września 15, opad jednak nie przekraczał 3 mm. dziennie. Najwyższa ciepłota wynosiła 4 i 25 sierpnia 32 C. , najniższa 18 września 15 C. Średnia temperatura w czerwcu była 132 C. , w lipcu 163 C. , w sierpniu 186 C. , we wrześniu 1 20 113 C. ; trafiają się jednak i cieplejsze lata. Prócz wód mineralnych i powietrza służą jako środki lecznicze kąpiele dunajcowe, zakład hydropatyczny dra Kołaczkowskiego na Miedziusiu, zakład inhalacyjny, mleko, żentyca, kumys. W cza sie kąpielowym przebywa stale U lekarzy, jest otwarta apteka i zakład bakteryologiczny. Obecnie ma zakład szczawnicki dwóch właścicieli Miedziuś, dawniej własność spółki krajowej zdrojowej, teraz Franc, Tomanka, wydzierżawił na lat 20 dr. Kołaczkowski, i zakład górny, zapisany akademii urn. w Krakowie przez Józefa Szalaya, z obowiązkiem wypłacania synom zmarłego połowy czystego dochodu. W obydwóch częściach jest 22 domów zakładowych i 23 domów większych prywatnych, z 500 pokojami. Nadto na wsi jest kilkanaście umyślnie dla gości urządzonych domów, tak że w porze kąpielowej jest do 800 pokojów. We wszystkich zakładowych domach i niektórych prywatnych zaprowadzono w dwóch ostatnich latach różne ulepszenia, jak np. sprężynowe materace. Po wyjeździe gości poddają mieszkania dezinfekcyi. Ceny pokoi wynoszą od 80 ot. do 2 złr. dziennie. W r. 1890 bawiło w Sz. od 20 maja do 20 września 1992 rodzin, złożonych z 3408 osób, między którymi było 1616 mężczyzn, 1444 kobiet i 348 dzieci niżej 14 lat. Pożywienia dostarczało 11 restauraoyi, z których 3 były połączone z cukierniami; stołujący się zaś w domach mogli nabywać wiktuałów w jatkach i kilku sklepach. Dla zarobku przybyło do zakładu w tym czasie 302 osoby. Ponieważ kuracya wymaga swobody umysłu, przeto zakład stara się o uprzyjemnienie gościom pobytu. Do rozrywki służą pięknie urządzone parki i spacery, orkiestra grywająca dwa razy dziennie, przedstawienia trupy krakowskiej, odczyty, koncerta i gry towarzyskie. Dla zajęcia umysłu służy wypożyczalnia książek i czytelnia około 30 czasopism. W celach humanitarnych urządzono szpitalik, w którym ubodzy chorzy znajdują bezpłatne umieszczenie, i ochronkę, utrzymywaną przez siostry służebniczki, zajmująco się w czasie kąpielowym pielęgnowaniem osób ciężko chorych po domach. Do najważniejszych przyjemności, zwłaszcza dla osób przybywających w celu wypoczynku, należą wycieczki, jak np. przez Niższą Szczawnicę nad Dunajec do mostu pod Krościenkiem, albo na wzgórza nad Dunajcem położone. Najczęstszem celem bywają góry Bryjarka, Światkówka, Polanica i Jarmuta, z których piękne przedstawiają się widoki. Wycieczki te wymagają 3 do 4 godzin czasu. Do dalszych wycieczek, wymagających dłuższego czasu, należą wycieczki łódkami po Dunajcu do ruin starożytnego, od r. 1765 rozsypującego się w gruzy zamczyska Czorsztynu, do zamku Niedzicy na Węgrzech, do Pienin, na górę Koronę, do zameczku św. Kunegundy, zbudowanego na skale prawie niedostępnej, na Siodełko, Sewerynowkę, do Lubowli, Szmeksu a w końcu w Tatry. Zazwyczaj z wycieczką do Czerwonego Klasztoru i Smierdziączki, zakładu siarczanych kąpieli na Spiżu, łączy się powrót do Szczawnicy czółnami. , Szczegóły bliższe mieści dziełko dra Wł. Ściborowskiego Przewodnik do zdrojów Szcz Szczawnica lekarskich w Szczawnicy, Kraków, 1877, i Sprawozdania przedstawiane akademii um. w Krakowie. Prócz luźnych sprawozdań i opisów lekarskich dr. Trembeckiego, Ściborowskiego, Zieleniewskiego, wymieniamy tu ważniejszo prace i opisy tyczące się Sz. L. Zejszner Geognostische Beschreibung von Szczawnica und Szlachtowa in Polen Leonhard s Jahrbuch, 1835; Wypadki rozbioru chem. zdroju Wandy w Szczawnicy przez prof. Bron. Radziszewskiego w r. 1876. Rozprawy komisyi fizyograf. ; Album Szczawnickie Szalay a z tekstem Szczęsnego Morawskiego. Liczne opisy z rysunkami po dawał Tyg. Illustr. r. 1864, t. X, 243; 1870, t. V, 232; 1872, t. IX, 313, 334 tudzież Kłosy t. III i Tygod. Powszechny z r. 1880, Nr. 27. Mac. Szczawnica. Stjawnica, szczyt i hala w dziale górskim Dżumbiru, w Tatrach Niżnich. Z działu tego wypływa potok Szczawnicki, który na obszarze wsi Szczawniczki łączy się z pot. Ludrowianką i uchodzi z nią do Wagu z lew. brzegu. Szczawnickie góry, dział Rudaw węgierskich, ob. Karpaty t. III, 867. Szczawnicki potok, ob. Szczawnicaszczyt górski. Szczawniczek, potok, ob. Szczawniczny. Szczawniczka, węgier. KisSelmec, wś, w pow. liptowskim, nad pot. Ludrowianką. Szczawniczny al. Szczawniczek, potok, lewy dopływ pot. Krynica, w pow. sądeckim. Potok Krynica nosi niekiedy nazwę Szczawnicznego i uchodzi wraz z Muszynką do Popradu z praw. brzegu. Szczawnik, potok, prawy dopł. Łomnicy dopł. Dniestru, w pow. kałuskim. Wypływa z lasu tego nazwiska, leżącego na stokach Gorganu łomnickiego. Szczawnik, wś, pow. nowosądecki, w okolicy górzystej, nad pot. i n. lew. dopł. Popradu. Większa część chat i cerkiew gr. kat. , przyłączona do par, w Złockiem, leży po lewej, mniejsza część po prawej stronie potoku. Dolina wsi koło cerkwi wzn. 549 mt. npm. , opada jednak u ujścia pot. Szczawniczka, oddzielającego obszar tej wsi od Złockiego, na 509 mt. Granicę płd. od Milika tworzy częściowo potok Milik. Na płn. oddziela Sz. od Wierzchomli lasem pokryta góra Jaworzynka Wielka 1002 mt. , od Łosiego pasmo górskie ze szczytami, idąc od płd. ku północy Kotylniczny Wierch 1110 mt. , Czubałówka 1077 mt. , Groniek 1082 mt. . Wioska, odl. 4 3 klm. na płn. od Muszyny, liczy 106 chat drewnianych, deszczkami pokrytych, i 600 mk. 292 męż. , 308 kob. , 587 gr. kat. , 13 izrael Pos. wiek. funduszu religijnego ma 2 mr. roli, 17 mr. łąk, 896 mr. lasu, ogółem 917 mr. Pos. mn. wynosi 969 mr. roli, 509 mr. łąk i ogr. , 228 mr. past, i 481 mr. lasu. Gleba nieurodzajna, kamienista, wydaje owies i kartofle; lasy świerkowe. Nazwę tej wsi spotykamy w spisach pobor. Pawiński, Małopolska w r. 1674. W spisie z r. 1581 niepodano wsi należących do par. w Muszy nie, lecz zaznaczono ogólnie; Muszyńskie państwo Krynica i do tego państwa inszych wsi należących ten Stan. Kempiński, władarii Sandecensis, 63 pótdworzyszcz wołoskich, 2 piły traczne, 2 huty szklane, 2 towarzysze. Pozwala ta notatka przypuszczać, że Sz. był założony na prawie wołoskiem. Wś ta wraz z państwem muszyńskiem należała do biskup stwa krakowskiego a po zajęciu Galicyi przez rząd austryacki została wcieloną do funduszu religijnego. Mac. Szczawnik, wś na Spiżu, własność Łaskiego w XVI w. , ob. Niedzica, Szczawnki, szczyt w Karpatach lesistych, między Sanem a Stryjem, wzn. 946 mt. Szczawno 1. w XVI w. Sczawno, wś włośc, pow. sieradzki, gm. Majaczęwice, par. Burzenin, odl. 17 w. na płd. od Sieradza. Ma 22 dm. , 258 mk. , 118 mr. roli or. , 25 mr. łąk. W 1827 r. 12 dm. , 132 mk. Sz. wraz z Wolą Szczawińską należało 1554 r. do kś. Stan. Szczawińskiego, sekr. J. Kr. M. , poźniej wła sność Porajów Burzeńskich, następnie Pora jów Pstrokońskich, a od r. 1771 Korabitów Kobierzyckich. Na początku XVI w. dziesię cinę z łan. dwor. pobiera pleban w Burzeni nie, łany kmiece dają kanonii gnieźn. Łaski, L. B. , I, 427. Według reg. pob. pow. sie radzkiego było w 1553 r. 10 łan. , a w 1576 r. 9 łan. Pawiński, Wielkp, , II, 215. 2. Sz. Rożdżałowskie, dwie o. , pow. sieradzki, gm. Zadzim. , par. Rossoszyca, odl. od Sieradza na płn. wsch. o 21 w. , mają 3 dm. , 42 mk. 3. Sz. Rzeczyckie, os. nad strum. b, n. , pow. sie radzki, gm. i par. Zadzim, odl. od Sieradza w. 21. 4. Sz. , wś i fol. nad jez. Skrwilno, pow. rypiński, gm. i par, Skrwilno, odl. o 20 w. od Rypina, ma 19 dm. , 38 osad, 314 mk. , 263 mr. włośc. Fol. należy do dóbr Skrwilno, ma 859 mr. W 1827 r. było 6 dm. , 49 mk. Zdaje się, że dzisiejsze Sz. jest wsią, która w XVI w. zwana była Szczajowa Wola. We dług reg. pob. pow. rypińskiego z r. 1564 wś Szczajowa Wola miała 6 kmieci, poddanych Jana Rościszewskiego; jeden płacił z całego łanu, pozostali, świeżo osadzeni, używali jesz cze wolności; 6 poddanych Pawła i Andrzeja Rościszewskich, wszyscy nowo osadzeni. Pła cono poboru 16 gr. i 1 sold Pawiń. , Wielkp. , I, 310. W końcu zeszłego wieku Sz. stanowiło jedną całość dóbr ze Skrwilnem i Okalewem. Br. Ch. Szczebior Szczebra Szczaworyż Szczaworyż, w XV w. Schczeworzysz, wś, pow. stopnicki, gm. Pęczelice, par. Szczawo ryż, przy drodze bitej ze Stopnicy do Buska, posiada kościół par. murowany, szkołę po czątkową, urząd gm. W 1827 r. było 21 dm. , 183 mk. Na polach wsi znajdują się staroży tne okopy, odnowione w czasie wojen szwedz kich przez Szmigielskiego. W połowie XV w. istniał tu już kościół par. , drewniany, p. w. św. Jakuba i Leonarda. Wś miała łany km. , karczmy, zagr. z rolą, folwarki rycerskie, z których dziesięcinę snopową i konopną, wartości 15 grzyw, , płacono proboszczowi w Szczaworyżu. Pleban miał swoje role i łąki. W drugim opisie podaje Długosz, iż dziesięci nę pobierał klasztor w Busku może tak było przed założeniem parafii; Długosz, L. B. , II, 381, 454, 459, 460, III, 85, 96, 97. Według reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1579 Swichowski miał tu 1 2 łan. , Hieronim Szczaworzyski 3 osad. , 1 1 2 łan. , Słopiecki pleban 2 zagr. , Swichowski 1 2 łan. , Jakub Kostecki 2 osad. , 1 2 łan. , 1 zagr. Pawiń. , Małop. , 211. Kiedy stanął dzisiejszy kościół murowany niewiadomo; kaplicę przybudowano r. 1722. Sz. par. , dekanat stopnicki dawniej wiślicki, 1757 dusz. Br. Ch. Szczawry, wś, pow. sieński, gm. Bóbr, obszerne dawne dziedzictwo Roszkowskich. Ziemi używalnej 1370, nieużyt. 1333 dzies. Na gruntach tego majątku, niedaleko st. dr. żel. Krupki, istnieje zakład fabryczny rozmaitych wyrobów z drzewa, którego liczne lasy w okolicy dostarczają obficie. Pod wsią Sz. i Chapanowszczyzna kończy się szereg wyniosłości, ciągnących się przez północną część gub. mohylewskiej, do której wchodzą z gub. smoleńskiej pomiędzy mkami Rudnią i Mikulinem w pow. orszańskim. A. Ch. Szczawy Sławkowskie, ob. Szmeks. Szcząb, szczyt górski w Beskidzie, nad doliną rz. Kamienicy z lew. brzegu, dopł. Dunajca. Wzn. 632 mt. Ob. Kamienica 2. Szczebel, góra z pieczarami, na obszarze gm. Kasiny Małej, w pow. limanowskim; ob. Strzebel. Szczeberka al. Szczebra al. Blizna, rzeczka, bierze początek o 2 w. na płd. od jez. Jemieliste Rospuda, w pow. suwalskim, z wyniosłego terenu wyżyny pojezierza, płynie przez Podgórze, Kropiwno, Niemcowiznę, Bakaniuk, Stoki, Kurzanki, Cisówek, Sokolne, Gatne, Szczeberkę, Szczebrę i przyjąwszy tu Długankę wpada z lew. brzegu do Rospudy. Szczeberka, wś nad rzką t. n. , pow. augustowski, gm. Szczebro Olszanka, par. Szczebra, odl. od Augustowa 8 w. , ma 25 dm. , 206 mk. Szczebiebiszcza al. Skarbnica Wojskowa, wysepka na Bazułuku, na wprost ujścia Czartomeliku. Szczebiłowszczyzna, zaśc. pryw. , pow. wilejski, w 1 okr. pol, o 49 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Ilii do Radoszkowicz, 1 dm. , 7 mk. katol; w 1806 r. własność Wańkowiczowej, Szczebiory, zaśc. szl, pow. dzisieński, w 3 okr. pol, o 31 w. od Dzisny, 2 dm. , 16 mk. katol. Szczebirat, jezioro, w pow. dzisieńskim, pod fol Kopciówka. Szczebiwilki al Szczybiwilki, , grupa domów w Wólce Zapałowskiej, pow. cieszanowski. Szczeble, pow. cieszanowski, ob. Nowa Wiek 1, Szczebiotowo, r. 1557 Szczebiotowo, wś i dobra, pow. nieszawski, gm. Sędzin, par. Byczyna. W 1827 r. było 8 dm. , 59 mk. Por. Dobre 2. Według reg. pob. pow. radziejowskiego z r. 1557 wś Sz. , w par. Byczyna, własność Wacława Tchórzewskiego, miała 3 łany Pawiński, Wielkp. , II, 28. Szczebra, rzeczka, ob. Szczeberka, Szczebra, dwie wsi i fol, i Sz. Mała, wś, pow, augustowski, gm. Szczebro Olszanka, par. Szczebra, odl od Augustowa 20 w. , od Suwałk 22 w. Leży przy drodze bitej z Warszawy do Suwałk, na wzgórzach, śród lasów i błot rozległych, ciągnących się po brzegach rzeki Rospudy, Szczeberki, Długanki. Posiada kościół par. drewniany, szkołę początkową; wś pierwsza ma 24 dm. , 195 mk. ; druga 8 dm. , 58 mk. ; fol 2 dm. , 23 mk. ; Sz. Mała 13 dm. , 58 mk. W 1827 r. było 18 dm. , 123 mk Kościół wystawiony w 1793 r. z drzewa, fundacyi króla Stanisława Augusta, erygowany na paraf. przez ks. Dawida Pilchowskiego, sofragana wileńskiego, a poświęcony przez ks. Massalskiego, bisk. wileńskiego, 21 stycznia 1794 r. Król nadał 24 lipca 1793 r. na utrzymanie proboszcza 6 włók i 8 mr. pustoszy, lasem zarosłej. Pierwszym proboszczem był ks. Stefan Bajer. Prezentę nadał mu król 18 marca 1794 r. Sz. paraf. , dek. augustowski, 2695 dusz. Filia w Studzieniczny. SzczebroOlszanka gmina ma 13, 826 mr. obszaru i 6427 mk; sąd gm. okr. I i st. poczt. w Augustowie. W gminie istnieje przemysł leśny wyrób terpentyny, smoły i dziegciu. Szkół początkowych dwie. W skład gm. wchodzą Atteny wś i folw. , BarszczowaGóra, Blizna, Bryzgiel, Cisówek wś i fol, Czarnybród, Danowskie, DolnyLas, Dora, Gatne, Gorczyca, Juryzdyka, Józefowo fol, J. poduchowne, Kąt, Klonownica, Kopanica, Krusznik, Kujawy, Nowinka, Olszanka wś i fol, OsińskaBuchta, Pijawnie, P. Małe, P. Polskie, P. Ruskie, Podjózefowo, Podkopanica, Podkrólówek, Podnowinka, Podserwy, Szczeb Szcz Szczebiłow Szczebir Szczebrachcice Szczebrze Podsokolnie, Podwalnie, Poniatowizna, Płaska, Sery, Sokolnie, Strękowizna, Studzieniczna, SuchaRzeczka wś, leśn. i młyn, Swo boda, Szczebra folw. , Szczebra dwie wsi, SzczebraMała, Szczeberka, Szczepki, Ślepsk, Upustek kol. i leśnicz. , Walnie, Walnie Małe, Wojciech i Żyliny. Br. Ch Szczebrachcice, niem. Seifersdorf, dobra i wś, pow. niemodliński, par. ew. Niemodlin, kat. Prądy Brande. W r. 1885 dobra miały 5 dm. , 106 mk. 15 ew. , 564 ha; wś 46 dm. , 272 mk. 11 ew. , 223 ha. Szczebrzeszyn, w dok. Scebresinum, miasto nad rz. Wieprzem z lew. brzegu, pow. zamojski, pod 50 41 szer. płn. i 40 37 dłg. wsch. , przy trakcie bitym ZawichostUściług, w nadrzecznej nizinie, zamkniętej od zachodu stromym stokiem t. z. gór szczebrzeskich, a właściwie poszarpanego głębokiemi jarami płaskowzgórza lubelskiego, dochodzącego na obszarze między Gorajem a Sz. od 1000 do 1500 st. npm. Dolina Wieprza wzn. około 700 stóp. Rzeka ta dopiero pod Krasnymstawem spławną być zaczyna. Wieprz pod Sz. ma do 7 sążni szerokości; w czasie wylewów pokrywa woda łąki na 1 2 w. szerokości. Są tu na nim dwa mosty na grobli łączącej Sz. ze wsią Brody. Sz. odległy od Zamościa na płd. zach. o 20 w. , od Janowa ordynackiego 423 4, Biłgoraja 32 1 2 Krasnegostawu 40, st. dr. żel. nadwiślańskiej w Rejowcu o 591 2, Lublina 105 i od Zwierzyńca o 12 w. Posiada kościół par. kat. mur. , kościołek mur. św. Leonarda na cmentarzu, dwie cerkwie, synagogę i dwa domy modlitwy, szpital św. Katarzyny ogólny, ze stałym lekarzem, dom schronienia, szkołę począt. 2klas. , urz. miejski, st. poczt. a od r. 1887 i tel. , notaryusza, aptekę i 38 sklepików. Z zakładów fabrycznych jest młyn wodny o 8 kamieniach, cylindrowo amerykański, z produkcyą na 27, 000 rs. , folusz i fabryka sukna czarnego i siwego dla włościan, z prod. 900 rs. rocznie. Mieszczanie zajmują się przeważnie rolnictwem, żydzi zaś handlem i faktorstwem. Szewców jest 18, kowali 8, serwetników 2, stolarzy 2, rymarz 1 i po kilku krawców, ślusarzy, tkaczy, bednarzy, garncarzy i garbarzy, produkcya których zaledwo zaspakaja miejscowe potrzeby. W malowniczem położeniu, pełne zieleni mto Sz. , składa się przeważnie z parterowych, drewnianych, w części murowanych dworków, z ogródkami, zabudowanych w rynek i tworzących kilka wazkich ulic Szkolna, Turobińska, Klasztorna, Cerkiewna, Parkowa, Zatylna i Biłgorajska, niezabrukowanych, prócz ulicy Zamojskiej, przez którą przeprowadzona szosa łącząca Sz. z Zamościem i Zwierzyńcem. Pośród rynku stoi obszerny dom piętrowy mur. , zwany Oberżą, w części którego do r. 1876 mieścił się sąd pokoju okr. zamojskiego. Z zamku, spalonego w 1583 r. , i dawnych murów miejskich pozostały tylko małoznaczne ruiny. Resztki pozostałej bramy miejskiej użyte zostały r. 1840 przy budowie nowego ratusza, a z zamku została tylko jedna baszta. Miasto otoczone było wałami. Sz. , z trzema przedmieściami Błonie, Zamojskie, ciągnące się wzdłuż Wieprza po fol. Bodaczów, i Zarzecze al. Szperówka, z fol. t. n. , od r. 1876 należy do sądu pokoju okr. I w Zamościu. Obszar miejski zajmuje 4565 mr. 236 pręt. , w tem ziemi or. 3319 mr. , łąk 588 mr. , nieuż. 104 mr. , pod budyn. 548 mr. i wody 5 mr. Dawne jurydyki Sz. są Pofranciszkańska, składa się z części dworskiej dziś własność L. Sajkiewicza, ma 109 mr. i części B włośc. 18 osad, 81 mr. . Popro boszczowska, na prawach włośc, część lit. A ma 5 os. , 30 mr. i lit. C 63 os. , 132 mr. Gleba ziemi gliniasta, na pokładzie opoki i kredy. Łąki obfite; lasu miasto nie posiada. W 1827 r. Sz. miał 499 dm. , 3233 mk. ; 1832 r. było 3453 mk. ; 1860 r. 4018 mk. 2162 rz. kat. , 1683 żyd. ; 1875 r. 4753 mk. ; 1878 r. 433 dm. 66 mur. i 4750 mk. ; 1881 r. 463 dm. 42 mur. , 5064 mk. 2667 izrael. ; 1885 r. 433 dm. 39 mur. , 5129 mk. 2381 izrael. ; 1888 r. 448 dm. 54 mur. , 5264 mk. 2398 izrael. ; 1890 r. było 5418 mk. 912 prawosł. , 2429 żyd. . Dochód kassy miejskiej wynosił w 1878 r. 2544 rs. 461 2 kop. a 1887 r. 2191 rs. Sz. należy do rzędu starszych osad w dawnej ziemi chełmskiej. Należał on prawdopodobnie do rzędu zameczków, broniących osad zajmujących dolinę Wieprza. Sięga zapewne czasów Kazimierza W. W akcie nadania Kraśnika i Goraja r. 1377 przez króla Ludwika Dymitrowi i Iwanowi Kod. Małop. , III, 310 nie ma mowy o Szczebrzeszynie. Władysław Jagiełło, potwierdzając nadanie poprzednika, przywilejem w Krakowie 1388 r. wydanym, Dymitrowi z Goraja, uczynił wieczyste nadanie całego okręgu szczebrzeszyńskiego, z juryzdykcyą nad mieszkańcami super vassallos districtum ejusdem. Paprocki podaje, iż widział dokument wydany 1399 r. przez tegoż Dymitra, zaczynający się tak Nos Demetrius de Goraj et in Szczebrzeszyn haeres. Aktem tym nadawał niejakiemu Cedzikowi Próchańskiemu wsi Gruszkę i Zaporze ratione servitii in terra Chelmensi obie wsi w okolicy Szczebrzeszyna. Po wygaśnięciu potomstwa Dymitra dobra przeszły, drogą wiana, w dom Leliwitów z Tarnowa, Różyców z Krzepic i Toporczyków z Tęczyna. Sz. dostał się Janowi Amorowi Tarnowskiemu. Podobno prawo miejskie nadał Sz. Władysław, ks. opolski, w czasie swych rządów na Rusi. Jagiełło w potwierdzeniu nadania dla Dymitra, udzielił miastu pewne swobody. Tarnowski Jan ustanowił w Sz. r. 1472 jarmark na św. Agnieszkę, uwalniając kupczących od cła i myta. Przywilej ten potwierdzili r. 1520 ówcześni dziedzice Sz. Piotr i Stanisław Kmitowie h. Szreniawa. Po nich Górkowie stali się panami Sz. Oni to wznieśli cerkiew, zapewne na miejscu dawniejszej, tudzież przekształcili kościół par. rz. kat. na zbór kalwiński, przy którym urządzili szkołę. Przebywali tu wtedy czasowo Stankar i Cruciger. Andrzej Górka przywilejem z r. 1560 w piątek przed św. Maciejem danym, przedmieszczanom Błonia i Zarzecza zapewnił używanie prawa magdeb, , na wzór miasta, które oddawna tem się rządziło, oraz pobór dochodów miejskich uporządkował. Ten Andrzej z Górki, kaszt. międzyrzecki, ststa gnieźnieński, wałecki i jaworowski, był prawdziwym feudalnym baronem na całą okolicę. Na zamku w Sz. odprawiały się sądy lenne dla powiatu, tak ziemskie jako i grodzkie, p. t. dziedziców Sz. a szlachta, mająca w nim swoje posiadłości, była ich wazalami. Feudalizm ten trwał jeszcze w całej mocy w końcu XVI w. Gdy bowiem Jan Zamoyski nabył pewną wieś w pow. szczebrzeskim od Anny Niedźwiedzkiej, hrabia z Górki, przez wzgląd na powagę jaką nabywca miał w kraju, uwolnił go od swej juryzdykcyi. Pierwszych dni września 1583 r. w zamku Sz. wybuchł w nocy pożar, tak gwałtowny, że ststa zamkowy z rodziną ledwo się uratował. Zgorzały wtenczas wszystkie akty i dokumenty. Prosił więc Górka króla Stefana o odnowienie przywilejów z juryzdykcyą nad wazalami, co wsparł dowodami i prejudykatami z różnych akt sądowych. Przekonawszy się o słuszności żądań i prawdziwości przedstawionych dowodów, król 12 grudnia 1583 r. dał w Lublinie przywilej konfirmacyjny i odnawiający dawne. Przezeń Andrzej Górka i prawi jego sukcesorowie otrzymali uznanie na wieczne czasy dziedzictwa zamku, miasta i całego powiatu, z wolnością wykonywania juryzdykcyi nad wazalami sobie podległymi, oraz odprawowania sądów lennych, podług dawnego zwyczaju, jako był dotąd zachowywany, z terminami in utroque foro, tam Terrestri quam Castrensi i utrzymywania akt autentycznych, wyłączając Sz. od wpływu wszelkich sądów krajowych i urzędów, a nawet trybunału. Z akt magistratu mamy wiadomości o następujących jeszcze przywilejach 1 Przywilej Andrzeja Górki, dziedzica Sz. , wydany 1586 r. przed św. Mateuszem, którym ponawia nadanie mstu prawa magdeb. , w miejsce oryginału spalonego na zamku w 1583 r. , a zarazem uwalnia mieszkańców od reparacyi grobli i transportu zboża, za co czynsz podnosi i zobowiązuje przedmieszczan do odbywania powinności w naturze, t. j. do bronowania 6 dni i zwożenia po 10 kóp zboża do stodół dworskich z połowy każdego łanu. Jednocześnie zabrania żydom wykupywania po wsiach towarów, nadaje moc radnemu sądzić żydów wrazie nieprzybycia do ratunku ognia i za długi. Wreszcie zobowiązuje starszych zgromadzeń do zdawania rachunków z młyna, z którego trzecią część dochodu przeznaczył dla kasy miejskiej, jak niemniej dochód z mostowego, miar, wag i kramów. Urzędników miejskich od wszelkich ciężarów w naturze zwolnił i oddał radnym do wykarczowania łąkę zwaną Radziecką, 2 mr. przestrzeni mającą, w miejsce zajętej na dwór innej łąki przy młynie. Stanisław Górka, syn Andrzeja, przywilejem swym z d. 9 stycznia 1595 r, poprzedni przywilej zatwierdził, z dodatkiem, aby przedmieszczanie z każdego półłanka bronowali po 6 dni i po 10 kóp zboża zwozili, przy opłacie czynszu po 12 groszy z półłanka, a mieszczanie po 20 gr. z półłanka, którzy to ostatni od tych robót w naturze zwolnieni zostali. Przywilej Zygmunta III z d. 25 marca 1597 r. , mocą którego wzbroniono żydom pobieranie podatków i dzierżawę czopowego. Przywilej Jana Zamoyskiego, hetmana i kancl. w. kor. , z d. 27 sierp. 1598 r. , zatwierdzający te wszystkie poprzednie przywileje msta Sz. oraz dozwalający wolnego wrębu w lasach dziedzica Sz. na budowle i opał; znoszący opłatę od sycenia miodu, oraz dozwalający zamienić przez opłatę po 10 gr. zamiast korca osepu owsa, o ile dwór owsa w naturze potrzebować nie będzie. 5 Przywilej Tomasza Zamoyskiego z d. 26 sierpnia 1629 r. , zatwierdzający miastu Sz. wszystkie dawniejsze przywileje. 6 Przywilej tegoż Tomasza Zamoyskiego z d. 26 czerwca 1643 r. , dozwalający mieszkańcom budować się na pustych placach. . 7 Przywilej króla Michała Korybuta z d. 25 sierpnia 1673 r. , dozwalający mieszkańcom kurzenia i sprzedaży wódki, za opłatą od bani po złp. jednemu i gr. 3, oraz zatwierdzający dawne przywileje miasta Sz. 8 Przywilej Jana Zamoyskiego z d. 21 maja 1700 r. , dozwalający mieszkańcom prowadzić szynki w domach własnych i kurzyć wódkę, za opłatą po trzy złp. od kadki. 9 Przywilej króla Augusta II z d. 12 lipca 1729 r. , ustanawiający trzy nowe jarmarki; na św. Jan Chrzciciel, na Wniebowzięcie N. M. Panny i na św. Mikołaj. Cechy Sz. posiadają oryginalne przywileje, nadane przez Jana Zamoyskiego 1661 i 1694 r. sukiennikom, szewcom i bednarzom, które wyrażają jednobrzmiące obowiązki uczniów, czeladzi, majstrów, przepisują obchody wyzwolin, przyjęcia majstrowstwa, opłatę od tychże, wymiar kar za Szczebrzeszyn nieposłuszeństwo, niemniej za przekupstwo; pozwalają w czasie jarmarków od przyjezdnych rękodzielników z podobnemi towarami małą kwotę do skarbonki pobierać, jako też od partaczów, wreszcie zabraniają na jedną milę od Sz. obcym towary zakupiono i rękodzieła prowadzić. Miasto Sz. , jako rządzące się prawem niemieckiem, miało swoje sądy miejskie, złożone z wybieralnych land wójta i ławników oraz jus gladii, lecz akta tychże sądów zaginęły. Od Górków Sz. przeszedł między 1595 a 1598 r. w posiadanie kanclerza Jana Zamoyskiego, który go wcielił do swej ordynacyi. Szczebrzeszyn i roztaczająca się u jego podnóża płaszczyzna, w której nikną zasłaniające go od zach. płd. ramiona góry, pamiętnemi są z następnego dziejowego faktu. Gdy konfederacyę gołąbską potwierdził reces lubelski 10 listop. , zawieszający jej obrady do Warszawy 4 stycznia 1673 r. , zwycięzkie nad Tatarami wojsko hetmana Sobieskiego, z królem na czele, zawiązało przeciw konfederacyi gołąbskiej konfederacyę szczebrzeszyńską 23 24 listop. 1672 r. w obronie władzy hetmańskiej i wolności tamtą zachwianych. Podpisali ją hetman polny a stryj króla i chorągwie królewskie. Przy pierwszym rozbiorze Rzpltej Sz. przeszedł pod panowanie Austryi i wtedy zabrano przywileje miejskie i przewieziono do Lwowa. Kościół i par. rz. kat. założył tu podobno Dymitr z Goraja r. 1397. Zabrany na zbór, został zwrócony katolikom za staraniem Zamoyskiego r. 1593. Obecny kościół murowany, z wieżą nad przysionkiem, p. w. św. Mikołaja, wzniesiony został w latach 1610 1620 przez Mikołaja Kiślickiego, pierwszego dziekanainfułata kollegiaty zamojskiej, proboszcza szczebrzeszyńskiego; konsekracyi dopełnił Jerzy Zamoyski, bisk. chełmski, 1620 r. trzeciej niedzieli po Zielen. Świątkach. Niewielki rozmiarem, przez dodanie kilku skarp, jakiemi został wzmocniony na zewnątrz, zmienił nieco pierwotną strukturę. W zewnętrznej, podkowiastej ścianie presbiteryum, zwróconej frontem do ulicy Zamojskiej, jest nisza, z obrazem św. Mikołaja alfresko. Na umieszozonej niżej obrazu płycie kamiennej, z kilkoma herbami, jest napia łaciński, bardzo zatarty. W kilku ołtarzach nowe obrazy pendzla Rafała Hadziewicza. Dzwonnica osobna. Na cmentarzu, za miastem na górze, stoi kościołek p. w. św. Leonarda, wzniesiony w 1812 r. Obraz św. Leonarda uważa lud za cudowny. Do par. kat. , dekan. zamojskiego, należy msto Sz. z przedmieściami Błonie, Zamojskie i Zarzecze, oraz wsi Brody, Czarnystok, Deszkowice, Kawęczyn, Kawęczynek, Kulików, Lipowiec, Michałów, Obrocz, Rudka, Sułów, Sułówek, Topólcza, Trzęsiny, Wywłoczka, Zwierzyniec z kapelanią, Żurawnica, Źrebce, fol. Bodaczów, razem 9307 dusz; 1874 r. było 8234 a 1879 r. 8511 dusz. Cerkiew Uspenja Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, murowana, fundacyi Górków, których zwłoki przechowały się dotąd w grobach podkościelnych, została odnowioną kosztem rządu w r. 1868 i później w r. 1876. Parafia r. gr. do r. 1867 należała do dekanatu t. n. Proboszcz i dziekan ostatni Al. Górski mieszkał w poblizkiej cerkiewnej wsi Rozłopy. Obecnie należy do dek. zamojskiego. W r. 1869 liczono 242 męż. i 238 kob. , razem 480 dusz. Druga cerkiew przerobioną została w r. 1888 z kościoła św. Trójcy przy klasztorze sióstr miłosierdzia św. Wincentego a Paulo. Kościół ten, z wyniosłą wieżą nad przysionkiem, do którego wchodzi się po kilkunastu stopniach z ciosowego kamienia, fundował pierwotnie dla klasztoru franciszkanek Jan Zamoyski, nadając łan pola i obszerny ogród, który jednocześnie z budową klasztoru opasany został po rz. Wieprz wysokim murem. Data wzniesienia i konsekracyi nie dała się odszukać. Po kasacyi franciszkanek kościół i klasztor oddano franciszkanom z Zamościa a ich wspaniałą świątynię, za rządów austryackich, zabrano na koszary. Klasztor ten krótko istniał, bo r. 1783 był już opustoszałym. Chylący się tym sposobem ku upadkowi gmach obrócono na szpital i takowy wraz z kościołem w r. 1812 oddano siostrom miłosierdzia, sprowadzonym z Zamościa, które przybyły tu 1784 r. i zajęły gmach i kośc. po bonifratrach obecnie klub miejski, dziedzicząc zarazem 31, 000 zł. pol. lokowanych na państwie łabuńskiem, które wypłacało im rocznego procentu po zł. pol. 800. Siostry miłosierdzia posiadały do r. 1864 dominium Wólka Panieńska, Kalinowice i inne odziedziczone po bonifratrach, franciszkankach i franciszkanach. Utrzymując się odtąd z ofiarności publicznej, zmniejszały stopniowo personal zakonny, tak iż w r. 1874 było 5 sióstr, a przy zamknięciu kościoła i klasztoru w r. 1883 tylko trzy. Szpital św. Katarzyny dla 30 chorych, pierwotnie 1812 r. nie był tak obszernym. Dopiero Andrzej hr. Zamoyski, ówczesny prezes rzeczonej instytucyi, mając sobie powierzony znaczny fundusz, w r. 1845 rozszerzył go przez urządzenie w gmachu klasztornym obszernych sal, jednej na dole i dwóch na piętrze. Z mocy prawa 1870 r. o zakładach dobroczynnych szpital ten w r. 1870 przeszedł pod zarząd rady opiekuńczej pow. zamojskiego, z ramienia której ustano wiono intendenta, przy szarytkach zaś pozostał tylko obowiązek dozorowania chorych, powierzony od 10 maja 1883 r. elżbietankom. W r. 1879 urządzono tu ambulans dla przy Szczebrzeszyn chodzących chorych, z wydawaniem biedniejszym bezpłatnych lekarstw. Oprócz 3 mr. 150 pręt. ogrodu owocowego nad Wieprzem, szpital posiada 1887 r. kapitały w warszawskim kantorze banku państwa rs. 39, 990 kop. 3 na 4 proc. , na hipotekach rs. 11517 i u skarbu ma rs. 1981 kop. 99, razem rs. 53, 489 kop. 2. Według budżetu za 1887 r. dochód wynosił rs. 6233, zaległość rs. 4551, wydatki rs. 5969. Jednocześnie z rozszerzeniem szpitala 1845 r. hr. Zamoyski założył przy nim szkołę w dwóch salach z pokoikiem, obecnie mieszkanie intendenta. Egzystujący tu od r. 1845 dom schronienia dla 6 ubogich starców i kalek, również fundacyi Andrzeja hr. Zamoyskiego, posiada 1888 r. 38 mr. 76 pr. ziemi ornej i łąk i 792 rs. kapitału. Z dzierżawy pola i łąk ma rocznego dochodu rs. 137 a z domu rs. 50. Według sprawozdania za r. 1887 dochód wynosił rs. 250, wydatki rs. 130. Biedni izraelici mają tu sklepik pod Nr. 14, zapisany 1880 r. przez Ic. i Berka Feldmanów, przynoszący rs. 50 rocznego czynszu. Na urządzenie ochrony dla dzieci rada opiekuńcza powiatu posiada fundusz rs. 4819. Głośne swojego czasu szkoły szczebrzeskie były niejako dalszym ciągiem akademii zamojskiej. Gdy bowiem w r. 1809 Zamość zamieniono na twierdzę a gmachy akademickie, później liceum, ostatecznie szkoły wojewódzkiej, zajęto na użytek wojskowy, Stanisław hr. Zamoyski urządził w Sz. szkołę, która przechodząc różne fazy i zmiany nazwy liceum, szkoła wyższa wydziałowa, potem wojewódzka i ostatecznie gimnazyum imienia Zamoyskich, przetrwała do r. 1852. Za gmachy szkół zamojskich, z mocy układu pod d. 11 maja 1819 r. zawartego, ordynacya dostała Gruszkę Zaporską, Podlesie, Zaporze i Gaj oraz Branewkę, wartości rs. 75, 000, które, jako dobra allodyalne hr. Zamoyskiego, wydzielone były na własność gimnazyum imienia Zamoyskich. Układ ten, tyczący się utrzymania szkół, przestał zobowiązywać, ponieważ nowym układem z kuratorem okręgu nauk. warszawskiego z dnia 1 13 maja 1848 r. , objętym ukazem cesarza Mikołaja I z d. 6 18 lipca t. r. , ordynacya Zamoyskich hipotecznie zabezpieczyła wieczystą opłatę po rs. 6000 rocznie na wspomnianą szkołę, ustępując zarazem główny gmach, dwie boczne przeciwległe oficyny i 30 mr. gruntu na rzecz takowej, pozbywając się praw kuratoryi i nadzoru, dotąd ordynatowi służących, z pozostawieniem tylko kuratoryi honorowej dziedzicznej. Szkoła sama została wkrótce zamkniętą. Uiszczane dotąd owe 6000 rs. rocznie pomieszczane są w budżecie państwa jako dochód głównego zarządu zakładów wojenno naukowych pod pozycyą zasiłków ze specyalnych źródeł. Kapitał szkoły, lokowany na ordynacyi a częścią w banku, wynosił rs. 10935. Gmach główny z oficynami i ogrodem stanowią własność rządu i służą za koszary. Należą do zarządu gmachów wojskowych okręgu warszawskiego i mają stałego intendenta. Z profesorów szkoły wyróżnili się Kowalski Franc, wierszopis i prozaika Kudasiewicz Adolf, gramatyk, Kukolnik Bazyli, Rychter Ignacy, bibliograf, Sierociński Teodozy, gramatyk i pedagog, Zienkowski Jan, agronom, Żochowski Józef, naturalista. Szkoły tutejsze dzięki niskiej opłacie 24 zł. rocznie, taniości utrzymania i doborowi nauczycieli były zawsze przepełnione uczniami. Gimnazyum tutejsze ogłaszało drukiem w Warszawie od 1834 do 1844 r, Akta uroczyste zamknięcia roku szkolnego. Jednocześnie istniała 4klas. pensya żeńska prywatna Teofili Reder. Zwinięcie tych zakładów podkopało dawniejszy dobrobyt miasteczka. Sz. jest miejscem urodzenia wielu uczonych, między któremi celniejszym był Bazeusz Wojciech, gram. łaciński XVI w. , Brandt Józef, artysta malarz, Kohen Isachar Ber. , uczony talmudzista XVI w. i Siestrzyński Jan, lekarz filantrop, pedagog i jeden z pierwszych polskich litografów. Szczebrzeski dekanat dyec. chełmskiej dzielił się poprzednio na 13 parafii Biłgoraj, Branew, Kossobudy, Lipsko, Otrocz z filią w Tarnowie, Potoczek z filią w Szewni, Siedliska z filią w Bortatyczach. Sól z filią w Majdanie Księźopolskim, Suchowola z filią w Krasnobrodzie, Szczebrzeszyn, Terespol, Topólcza i Złojec. T. Żuk E. Przeg. Szczebrzusz, w XV w. Sczebrzusch, wś w pobliżu Wisły, pow. stopnicki, gm. i par. Pacanów. Posiada szkołę początkową. W 1827 r. było 26 dm. , 165 mk. , par. Zborówek. . Długosz wymienia tę wieś w opisie par. Zborówek lecz nie podaje żadnych szczegółów L. B. , II, 422. Według reg. pob. pow, wiślickiego z r. 1579 Sz. , w par. Zborówek, własność Jakuba Chlewickiego, miała U osad. , 2 3 łana, 6 zagr. z rolą, 6 kom. , 4 biednych, 2 hultajów Pawiński, Małop. , 231. Br. Ok Szczechowo, wś i kol. nad jez, Orszulawskim, pow. rypiński, gm. Szczutowo, paraf. Gujsk, odl. o 23 w. od Rypina, ma 36 dm. , 317 mk. W 1827 r. 3 dm. , 54 mk, W 1866 r. fol. Sz. i Blizne rozl. mr. 247 gr. or. i ogr. mr. 116, łąk mr. 60, pastw, mr, 40, zarośli mr, 6, nieuż. mr. 25. Wś Sz. os. 23, mr. 796. Szczecin 1. wś, pow, włocławski, gm. i par. . Chodecz; 6 dm. , 32 mk. , 40 mr. gruntu. W 1827 r. 10 dm. , 128 mk. Według reg. pob. pow. przedeckiego z r. 1557 wś Szczecino, w par. Chodecz, miała 4 łany, 3 zagr. Pawiński, Wielk. , II, 22. 2. Sz. , w XVI w. Sczeczyn, wś i fol. , pow. brzeziński, gm. i par. Szczebrzusz Szczebrzu Szcz Szczecin Dmosin, odl. 14 w. od Brzezin. Wś ma 9 dm. , 192 mk. ; fol. 4 dm. , 19 mk. W 1827 r. było 14 dm. , 92 mk. W 1886 r. fol. Sz. rozl. mr. 448 gr. or. i ogr. mr. 413, łąk mr. 13, past. mr. 6, lasu mr. 5, nieuż. mr. 11; bud. mur. 3, z drzewa 10; płodozm. 5 i 11pol. Wś Sz. os. 9, mr. 224. Fol. Sz. wchodził w skład dóbr Osiny. Na początku XVI w. były tu same tylko łany kmiece, które dawały dziesięcinę kanonii łęczyckiej a pleb. w Dmosinie jedy nie meszne, po groszu z łanu, i za kolędę pół grosza Łaski, L. B. , II, 343. 3. Sz. , wś i fol. na stokach wyżyny lubelskiej wzn. do 900 st. npm. , opadającej kn rozległej nizinie schodzących się dolin Sanu i Wisły, pow. ja nowski, gm. i par. Gościeradów, odl. 4 mile od Janowa a około 6 w. na płd od Gościera dowa. Fol. Sz. 417 mr. należy do dóbr Go ścieradów. Wś ma 72 osad, 632 mk. rz. kat. i 1140 mr. Gleba piaszczysta; kamień wapien ny. W 1827 r. było 48 dm. , 313 mk. Wy dawcy Kod. dypl. pol. t. I, 79 objaśniają mylnie wieś Tczcino w akcie uposażenia klasztoru w Zawichoście przez ks. Bolesława Wstydliwego r. 1257 za dzisiejszy Szcze cin, kiedy jest to niewątpliwie Tuczyno, wś której nazwę nosi rzka Tuczyn, płynąca pod Gościeradowem. Wieś sama, jak to zresztą objaśnia Długosz L. B. , III, 329, zmieniła nazwę na Mniszek w sąsiedztwie Szczecina Inne nazwy wsi poblizkich, nieodgadnione przez wydawców Kodeksu, dadzą się łatwo objaśnić Kostrów jestto Ostrów, Postrusnicy Pstrągi dziś nie istniejące, znane w XVI w. a Hośno jestto Kosin. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1581 wsi Szczecin i Kliczkowice, w par, Opole, miały 2 łany i młyn. W r. 1676 Sz. , w par. Gościera dów, należy do Wacława Góreckiego i Koseckiego, którzy płacą od 101 poddanych, 8 służ by dwor. i 5 osób szlach. Pawiński, Małop. , 356 i 22a. Br. Ch. Szczecin, niem. Stettin, ,, totius Pomeraniae metropolia jak się wyraża stary kronikarz, miasto stołeczne Pomeranii i szczecińskiego obwodu regiencyjnego, oraz powiatu t. n. , leży pod 53 25 płn. szer. i 32 13 wsch. dług. od F. , nad Odrą, dzielącą się tu na 5 ramion, właściwą Odrę, Parnicę, M. i W. Reglicę i Duńczycę, wpadającą do jez Damskiego. Schodzą się tu trzy koleje szczecińskoham burska, berlińskoszczecińsko gdańska i szczecińskokostrzyńsko wrocławska. Główne ramię Odry dzieli miasto na 2 części, z których każda składa się z starej i nowej dzielnicy. Na lew. brzegu Odry leży na północ stare miasto Altstadt, na południe nowe Neustadt; prawy brzeg zajmuje stara część miasta Lastadie od lastadium, miejsce, gdzie towary ładują i nowa Silberwiese zwana, przedzielone zielonym rowem Gruener Graben al. Pladrin, który łączy Odrę z Parnicą. Sz. ma 6 przedmieści Unterwiek, Oberwiek, Sommerensdorf, fort Prusy Fort Pręussen, Neutorney i Gruenhof; siódme Westend powstaje między Neutorney a Gruenhof. Ulice, do których są zwrócone szczyty domów, biegną w części po pagórkach. Mimo urządzeń sanitarnych błotnista gleba, wązkie ulice, ciasne podwórza, przepełnione ludnością wysokie domy, przyczyniają się do rozszerzania chorób epidemicznych, to też cholera panowała tu już 14 razy. Obszar miasta wynosi 6039 ha 711 roli orn. , 3047 łąk, 1072 lasu; 1871 r. było tu 76149 mk; 1885 r. 3712 dra. , 21657 dym. , 99543 mk. , między niemi 3954 żołnierzy, 93233 ew. , 2881 kat. , 923 żyd, 2501 dyssyd. W 1890 r. liczył Sz. 116, 139 mk; zajmował 22ie miejsce między miastami rzeszy niemieckiej. Paraf. katol. misyjna, należąca do dyecezyi wrocławskiej, liczyła 1888 r. 4450 dusz i obejmowała miasto Sz. i powiaty Randow, Greifenhagen i WolinUse dom. R. . 1888 przy ulicy św. Elżbiety założony został kamień węgielny pod nowy kościół katol. Herb miasta przedstawia tarczę przedzieloną, po prawej stronie niebieskie i srebrne pole, po lewej mieści się w niebieskiem polu głowa gryfa w koronie. Sz. odl. 8 mil od Baltyku a 18 mil od Berlina, którego jest portem. Wzrost olbrzymi tego miasta oddziaływa na Sz. Handel Sz. już w średnich wiekach był dosyć znaczny a od r. 1720, t. j. od zajęcia przez Prusy Sz. liczył 6081 mk. , powiększał się coraz więcej. R. 1740, kiedy Fryderyk W. wstąpił na tron, było tu 85 kupców i 12740 mk. Dopiero przez odnowienie kanału Finowskiego 1742 46, przez zniesienie lub zniżenie cła na Odrze, podniósł się znacznie handel spedycyjny. R. 1754 założono giełdę, r. 1768 kommandytę berlińskiego banku pożyczkowego i poręczającego, dzisiejszy główny bank państwowy. Po r. 1772 Wisła z Odrą została połączona kanałem bydgoskim, co ułatwiło wywóz drzewa i zboża polskiego. Płody naturalne i fabryczne Szląska i Brandenburgii idą głównie do Szczecina. Pod tym względem Sz. znajduje się w daleko korzystniej szem położeniu niż Gdańsk i Królewiec, którym przez podział Polski odcięto główne źródła dowozu. Handel morski Sz. obejmuje Hollandyą, Anglią, Francyą, Hiszpanią, Portugalią, Włochy i większą część Ameryki. Statków handlowych posiadało miasto 1872 r. 215, o 49777 tonach, a 1876 r. 206, o 45253 tonach. Do portu przybyło 1872 r. 2882 okrętów, o 507 793 tonach, w 1876 r. 2889, o 560320 tonach. Wypłynęło zaś z portu 1872 r. 2911 okrętów, o 512720 tonach, a 1876 r. 2838, o 557723 tonach. Szczecin Przywóz drogą wodną wynosił 1875 r. 13, 755, 829 ctn. , koleją 6884990 ctn. , razem 20640819 ctn. ; r. 1876 wodą 14359898 ctn. , koleją 7056648, razem 21416546 ctn. Wywóz drogą wodną wynosił 1875 r. 6287978 ctn. , koleją 8765520 ctn. , razem 15053498 ctn. ; r. 1876 wodą 6400093 ctn. , koleją 8925656, razem 15325749. Głównemi artykułami dowozu są towary kolonialne, surowiec, węgle kamienne, śledzie, nafta, wina. Główne artykuły wywozu stanowią zboże; spirytus, drzewo i olej. R. 1876 liczono tu 1082 firm handlowych wpisanych do rejestru; r. 1874 było 200 składów towarów kolonialnych, 134 handli zbożowych, 82 handli drzewa i węgla kamiennego, 37 spirytusu, 62 wina, 140 towarzystw i agentur dla zabezpieczenia, 14 księgarni. Zakładów przemysłowych na większą skalę było w 1874 r. 149, zatrudniających 9223 robotn. ; surowego materyału przerobiono 6207970 ctn. Znajdują się tu fabryki machin i warsztaty okrętowe, gisernie żelazne, fabryki cementu, młyny parowe i tartaki, fabryki chemikaliów, gorzelnie, 14 browarów, cukrownie, fabryki cykoryi, mydła, skór, tytuniu, sukna, kapeluszy, pończoch, kartonów, likierów, nici i wstążek, płótna żaglowego itp. Największemi fabrykami są Vulkan 1876 r. 2405 robot. i Szczecińskie akcyjne towarzystwo dla budowli machin i okrętów około 350 robot. . Państwowy bank główny miał 1876 r. obrotu 634, 877, 500 mrk. Konsulaty utrzymuje tu Anglia, Austrya, Belgia, Brazylia, Dania, Francya, Hiszpania, Hollandya, Portugalia, Rossya, San Salvador, Szwecya i Norwegia, Stany Zjednoczone półn. Ameryki. Dwa razy w tygodniu odchodzi parowiec do Kopenhagi, raz w tydzień do Goeteborg w Szwecyi. Między gmachami publicznemi zasługują na uwagę zamek królewski, 1575 r. zbudowany, dawniej rezydencya książąt pomorskich, dziś pałac regencyjny, o którym stary kronikarz Jansson pisze tanta arte et sumptu extructum, ut ne Italicia quidem praestantissimis cedat. Jestto gmach obszerny, ale brak mu symetryi. Z nim łączy się kościół św. Ottona, apostoła Pomorza, zawierający groby książąt pomorskich. R. 1666 przebywał w zamku tutejszym przez kilka miesięcy zdetronizowany elektor heski. Kościół św. Jakuba pochodzi z XIII w. Kościół św. Piotra i Pawła, najstarszy w całej Pomeranii, został r. 1124 zbudowany i roku 1816 odnowiony. Najpiękniejszą świątynią był kościół Maryi Panny, z wieżą 108 mt. wysoką, który zburzył piorun tak, że cały musiał być rozebrany. Z innych budowli zasługują na wzmiankę poczta, teatr, giełda z czasów hanzeatyckich, brama berlińska i królewska, gmach prowincyonalny z biblioteką, ratusz nowy i stary z r. 1245; tu przechowują się wszystkie monety i medale rossyjskie, które miasto dostaje dlatego, że w Sz. urodziła się 9 maja 1729 r. cesarzowa Katarzyna II. Na placu królewskim, najpiękniejszym w całem mieście, stoi posąg Fryderyka Wielkiego z bronzu a przed nowym teatrem marmurowa statua Fryderyka Wilhelma III. Z zakładów naukowych ważniejsze są gimnazyum królewskie i miejskie, szkoła realna I i II klasy, prowincyonalna szkoła dla przemysłowców i seminaryum nauczycielskie. Oprócz tego Sz. jest siedzibą naczelnego prezesa prowincyi pomerańskiej, głównego dowodzącego II korpusem, generalnego towarzystwa kredytowego dla Pomeranii, regencyi, sądu apellacyjnego, urzędu poczt. i telegr. I klasy, dyrekcyi policyi, głó0 wnego urzędu pobor. i wielu innych władz i urzędów. Historya. Początki Sz. sięgają dalekiej przeszłości. Założony został przez Słowian; nazwa oznaczać ma colluvies aquarum ob. Die Bedeutung der Pommerschen Staedtenamen Ton Th. Schmidt, w programie z r. 1865. R. 1121 w lutym dotarł Bolesław Krzywousty po lodach aż do Szczecina, gdzie śród bagien, w miejscu niedobytem, siedział najznakomitszy z przywódzców pomorskich, Warcisław, podobno syn Swatybora. Zagrożony w ostatnim przytułku, musiał przyjąć chrzest i uznać się hołdownikiem ob. Dzieje narodu pols. , Morawskiego, I, str. 90. Kiedy bisk. bamborski Otto r. 1124 za staraniem Bolesława głosił na Pomorzu chrześciaństwo, oświadczyli mieszkańcy Julina, że pójdą w tej ważnej sprawie za przykładem Szczecina Hanc enim civitatem, mówi Anonymus str. 672, antiquissimam et nobilissimam dicebant in terra Pomeranorum matremque civitatum. Szczecinianie oświadczyli, że wyprawią wprzód posłów do Bolesława, którzy mu mieli oświadczyć, że gotowi są przyjąć chrzest, jeżeli im zapewni pokój stały i dań zmniejszy. Król polski oświadczył, że przestanie na daninie rocznej 800 grzyw. srebra na całe Pomorza i na obowiązku dostarczania dziesiątego mieszkańca z rynsztunkiem i płacą do służby wojennej, zaręczając za to opiekę wszystkim. Zniszczył tedy Otton i jego towarzysze 4 drewniane gontyny, przy czem im w końcu pomagali sami mieszczanie. Runął także sławny posąg Trygława, którego potrójną głowę biskup posłał w pobożnym darze papieżowi tamże, str. 92; por. Gesch, von Ruegen u. Pommern von Barthold, II, 50 54. R. . 1345 powołał tu ks. pomorski Barnim I kartuzów, którzy przy mieście założyli klasztor, po niem. Gottes Gnade zwany ob. Zeitsch. d. Vestpreuss. Gesch. Ver. , VI, 84. W średnich wiekach należał Sz. do związku hanzeatyckiego i był rezydencją I książąt pomorskich. Tu r. 1570 zawarty zo stał pokój między Danią a Szwecyą. R. 1630 zajął to miasto skutkiem traktu z ostatnim księciem Pomorza Bogusławem XIV Gustaw Adolf, król szwedzki, aby sobie odwrót za bezpieczyć. Kiedy r. 1637 z Bogusławem wymarli książęta pomorscy, elektor branden burski Fryderyk Wilhelm usiłował na mocy starych traktatów familijnych zająć Pomera nię i wysłał w tym celu herolda z patentem okupacyjnym do Szczecina. Ale Steno Bjelke, komendant szwedzkiej załogi w mieście, groził posłowi, że mu każe przybić ów patent do głowy. Ponieważ elektor nie był w stanie prawa swego orężem poprzeć, dlatego pozo stał Sz. w ręku Szwedów, którym też r. 1648 pokojem westfalskim stanowczo przyznany został. Korzyści, wypływające z handlu z poblizką Szwecyą, wytworzyły u mieszkańców z czasem sympatye szwedzkie, tak że r. 1677 miasto silny stawiało opór wielkiemu elektoro wi brandenburskiemu. R. 1713 w wojnie pół nocnej zdobyli je sprzymierzeńcy i król pruski Fryderyk I obłożył sekwestrem, aż mu r. 1720 pokojem sztokholmskim stanowczo od stąpione zostało. R. 1806 d. 29 paźdz. wydał komendant y. Romberg fortecę tę bez oporu Francuzom, którzy ją zajmowali bez przerwy aż do 5 grudnia 1813. Mocą ustawy państwo wej 1873 r. przestał Sz. być fortecą, przez co miasto znacznie się powiększyło ob Encykl. powsz. Orge, XXIV, 578 i Daniel, , Handb. der Geographie, IV, 189. Kś. Fr. Szczecin Nowy, ob. Szczecinek. Szczecina wś, pow. rzeczycki, w 1 okr. pol. i gm. Brahin, odl. 2 w. na płn. wschód od Ostrohladowicz, 14 osad; gleba urodzajna, pszenna. A. Jel. Szczecinek al. Nowy Szczecin, niem. Neustettin, msto powiatowe w Pomeranii, w obw. regencyi koszalińskiej, pod 53 43 płn. szer. a 34 22 wsch. dłg. , między jez. Vilm i Streitzig, wzn. około 230 mt. npm. , śród wyżyny pojezierza, w płd. części tylnego Pomorza Hinterpommern, niedaleko źródła Prośnicy; punkt zbiegu kolei pozn. białogrodzkiej, poznań. dzierzłowskiej Ruegenwalde, względnie ujskiej Stolpmuende i chojnickowęgo borskiej. Gleba piaszczysta, nieprzepuszczalna, dlatego zimna i nieurodzajna. Klimat ostry i zmienny, dochodzi przeciętnie 573 R. Woda do picia zawiera przymieszki wapienne i jest dlatego niezdrowa. Obszaru obejmuje miasto z przyległościami 4647 ha 2619 roli orn. , 719 łąk, 537 lasu; 1885 r. 678 dm. , 1702 dym. , 8389 mk. , 116 kat. , 7751 ew. , 139 dyssyd. , 383 żyd. Głownem zatrudnieniem jest rolnictwo, hodowla bydła i owiec. Handel ogranicza się na zbożu, wełnie i spiSłownik Geograficzny T. XI. Zeszyt 131. rytusie, które wywożą do Szczecina, zresztą istnieje tu tylko drobny przemysł. Kościół par. kat. w Czaplinku Tempelburg, ewangielicy mają tu swego superintendenta. Oprócz tego jest tu urząd poczt. I kl. , nadleśn. , sąd okr. , urząd pobor. , katastrowy, ziemski, gimnazyum i t. d. Miasto założone zostało r. 1313, według planu Szczecina, przez ks. Wracisława IV. R. 1321 przeszło w ręce bisk. kamieńskich, wróciło jednak znów pod rządy Bogusława V i Barnima V. R. 1653, po śmierci ostatniego księcia pomor. Bogusława XIV, odziedziczył je elektor brandenburski Fryderyk Wilhelm. W XVI w. został Sz. wyludniony przez powietrze morowe i inne epidemie, r. zaś 1540 zgorzał do szczętu. Roku 1628 było tylko 244 dym. i 1545 mk. Do wzrostu miasta przyczyniła się księżna Jadwiga, córka Juliusza z Brunświku i siostra sławnego w dziejach wojny 30letniej Chrystyana z Brunświku, która, jako wdowa, mieszkała tu przez 28 lat. Ona to założyła gimnazyum, nazwane od jej imienia, i szpital dla ubogich. R. 1807 zaszła tu utarczka między oddziałem wojska polskiego a mieszczanami, którzy pobici zostali. Powiat szczecinkowski obejmuje 361 2 mil kw. W 1871 r. było 72, 952 mk. ; 1880 r. 77, 933; 1885 r. 74, 463 mk. Ma 4 miasta Szczecinek 1885 r. 8389, Czaplinek 4510, Baerwalde 2159, Okonek Ratzebuhr, 2327, 118 gmin, 144 obwodów domin. Powiat na płn. graniczy z pow. białogrodzkim i bobolickim, na wschód z człuchowskim, na płd. z wałeckim i drawenburskim, na zach. z drawenburskim i białogrodzkim. Główną rzeką jest Prośnica Persante. Pod względem archeologicznym opisał powiat Kasiski w dziele p. t. ,, Beschreibung der vaterlaend. Alterthuemer im Neustettiner und Schlochauer Kreise, Danzig, 1881. Przy regulacyi majątków było w powiecie 2402 posiadeł włośc. R. 1878 było tylko 1031 posiadeł; 1306 było rozdrobnionych, 65 zaś nabyły graniczące z niemi majątki rycerskie. Kś. Fr. Szczecinka, Szczelinka, wś, pow. czerykowaki, gm. Łobanówka, ma 42 dm. , 269 mk. Szczecinki, niem, Szczeczinken, wś, pow. olecki, st. p. Margrabowa. Szczecinówka, rzka, prawy dopł. Dunajca, uchodzi poniżej Nowego Sącza. Szczecinowo, niem. Szczeczinowen, wś, powiat łecki, st. p. NeuJucha. Szczecińska Zatoka, niem. Stettiner Haff ob. Odra, Słow. Geogr. , VII, 387 i 389. Jej rozległość od wschodu do zach. wynosi 7 mil, od płd. do płn. 3 mile. Omawiano już projekt osuszenia zatoki, przynajmniej w części, zwłaszcza że jej głębokość dochodzi przeważnie tylko 1 mt. , a miejscami jeszcze mniej. Zyskanoby przez to około 12 mil kw. urodzajnej 53 Szczecin Nowy Szcz Szczecinó ziemi, któraby była w stanie wyżywić około 50, 000 ludzi, podczas kiedy dziś tylko mała liczba rybaków mierne tam znajduje utrzy manie ob. ,, Handbuch der Geographie, von Daniel, III, 10. Kś. Fr. SzczeckaWólka, wś, pow. janowski, gm. i par. Gościeradów; przylega do wsi Szczecin na płd. , ma 24 dm. , 537 mr. Szciecno, wś i folw. nad rzką Pierzchnianką, pow. kielecki, gm. Szczecno, par. Pierzch; nica, odl. 15 w. od Kielc, przy drodze z Daleszyc do Chmielnika, posiada szkołę począt. , wielki piec, dwie fryszerki, trzy tartaki, młyn wodny, pokłady rudy żelaznej, wapienia i torfu. W 1875 r. wyrobiono żelaza surowcu 26126 pud. i kutego 2795 pud. W 1827 r. 45 dm. , 330 mk. Dobra Sz. składały się w r. 1879 z fol. Sz. , Pierzchnianka, Trzemeszna i Ujny, nomenkl Wojciechów, Kaczyn, Borków, Czarna i Skrzetle, rozl. mr. 9993 fol. Sz. gr. or. i ogr. mr. 399, łąk mr. 82, past. mr. nieuż. mr. 36; płodoz. 10pol. ; fol. Pierzchnianka gr. or. i ogr. mr. 206, łąk mr. 37, past. mr. 40, nieuż. mr. 12; płodoz. 10pol; fol. Trzemoszna gr. or. i ogr. mr. 96, łąk mr. 20, past. mr. 128, nieuż. mr. 4; fol. Ujny gr. or. i ogr. mr. 69, łąk mr. 16, past, mr. 22; przyległosci Wojciechów gr. or. i ogr. mr. 15, łąk mr. 5, past. mr. 4, nieuż. mr. 21; Kaczyn gr. or. i ogr. mr. 20, łąk mr. 46, past. mr. 5, nieuż. mr. 12; Borków gr, or. i ogr. mr. 12, łąk mr. 11, past. mr. 14, nieuż. mr. 85; Czarna gr. or. i ogr. mr. 15, łąk mr. 8, past. mr. 28, nieuż. mr. 22; w lasach gr. or. i ogr. mr. łąk mr. 78, lasu mr. 7962, nieuż. mr. 363; bud. w ogóle mur. 20, drewn. 62; lasy urządzone. W skład dóbr poprzednio wchodziły wsi Sz. os. 66, mr. 472; Ujny os. 21, mr. 207; Pierzchnianka os. 26, mr. 185; Leonów os. 4, mr. 53; Holendry os. 10, mr. 126; Trzemoszna os. 9, mr. 123; Huta Szklana os. 5, mr. 49, Borków os. 5, mr. 110; Kaczyn os. 7, mr. 110; Słopiec os. 32, mr. 231; os. Czarna mr. 20. Długosz w opisie par. Pierzchnica nie wymienia Sz. ; widocznie wś jeszcze nie istniała. Według reg. pob. pow. chęcińskiego z r. 1508 wś Sz. , własność Borka, płaciła poboru gr. 43. W r. 1579 wś w pow. wiślickim, par. Pierśnicza Pierzchnica, własność Stanisława Borka, miała 8 os. , 4 łany, 2 łany puste, 3 zagr. z rolą, 1 kom. , 1 biedny Pawiński, Małop. , 484, 225. Szczeczno gmina należy do sądu gm. okr. III w os. Daleszyce, st. p. w Kielcach, ma 16938 mr. obszaru, 4353 mk. W gminie jest kilka młynów, tartaków, zakłady żelazne i łomy marmuru w Słopcu. Szczeczyce, wś, pow. grodzieński, w 3 okr. pol. , gm. Hudziewicze, o 461 2 w. od Grodna. Szczedroje al. Bogdanowka, mko prywatne nad stawem, pow. tyraspolski gub. chersońskiej, o 60 w. na płn. wschód od Tyraspola, ma 58 dm. , 198 mk. Prawo miejskie otrzymało w 1831 r. Szczedrowa, mylnie Szczodrowa, w dokum. Sczodrowa, wś przy ujściu rz. Wolku do Bohu, który tworzy tu duży staw, pow. latyczowski, okr. pol. Międzyboż, gm. Susłowce, par. kat. i sąd Latyczów, ma 77 os. , 420 mk. , 607 dz. ziemi włośc, 782 dwors. , 55 cerkiewnej. Cerkiew p. w, św. Jana, wzniesiona w 1650 r, , ma 597 parafian. Wś bezleśna, posiada kamień na toczydła i żarna, 5 młynów. Znajduje się tu akcyjna fabryka cukru, założona w 1873 r. , o 11 dyfuzorach, mieszczących 1650 wiader; zatrudnia 270 robotników, przerabia przeszło 120, 000 berkowców buraków. W 1886 7 r. wyprodukowała 118, 991 pudów cukru. Jest to stara osada. Należała początkowo do Choteckich, którzy następnie, na mocy zamiany z Rzplitą, otrzymali za nią Kumanów, w pow. proskurowskim. Ponieważ jednak do Kumanowa okazali swoje prawa Odrowążowie, powstał więc proces i dopiero dekret trybunału w 1636 r. przyznał Kumanów Stanisławowi Choteckiemu. Sz. przyłączoną została początkowo do ststwa barskiego, następnie do latyczowskiego. W 1530 r. płaciła od 5 pługów; od tyluż równie w 1542 r. razem ze Susłowcami. W 1565 r. należy już do ststwa barskiego; opłaca z niej Wierzejski od 7 pługów. W 1578 r. należy również do Baru, płaci od 10 pługów, popa, od 9 ogrod. 1 fl. 6 gr. , od 2 kół młyńskich 12 gr. , od koła stępnego 15 gr. , od gorzałki 12 gr, od szynkowania O gr. , od 1 rzemieślnika 4 gr. , od 1 włóczęgi 24 gr. W 1583 r. płaci od 8 pługów i komornika ob. Jabłonowski Wołyń i Podole, 169, 187, 296. W czasie lustracyi Humieckiego, kasztal. kamien, , w 1616 r. posesorami byli Potoccy, za przywilejem sławnej pamięci JMP. Janowi Potockiemu, wwodzie bracławskiemu, ad extenuationem annorum 50 danym, z robociznami, czynszem, daninami wszelkiemi. Summa facit 88 fl. 22 gr. 9 den. Przeciwko prawu Potockich wystąpił przed lustratorami Maciej Libuski imieniem Stanisława z Brzezia Lanckorońskiego, wojewody ziem podolskich, ukazując przywilej królewski na te dobra. Prawa Potockich poparł Mikołaj Małuja okazując dwa przywileje, wydano na sejmach 1609 r. i konstytucyami tychże sejmów potwierdzone. Potoccy utrzymali się przy dzierżawie, lustracya bowiem z 1636 r. głosi dzierżawa Szczodrowa ze wsiami Popowce, Husłowiec Susłowce, Kipityńce i Wysiołek słoboda, której posesorem JMP. Stefan Potocki, wwoda bracławski, kamieniecki, lityński eto. ststa, fl. 519 gr. 24 Jabłonowski, Lustracye, 8, 13, 17, 192. Szczecka-Wólka Szczedro Szczecz Szczeck Szczedrz Szczefojnie Szczedrowszczyzna W 1795 r. cesarzowa Katarzyna darowała ststwo latyczowskie ze Szczodrową hr. Morkowowi, dziś w posiadaniu jego spadkobierców. Szczedrowszczyzna, zaśc, pow. miński, należy od 1835 r. do Wroczyńskich, razem z zaśc. Lisowszczyzną ma około 14 włók. Szciedryno al. Szczedryn, Szczodrzyn, mko i dobra rząd. , niegdyś królewszczyzna, pow. bobrujski, przy drodze z Parycz do Stepów, w 1 okr. pol. dobryckim, gra. NoweStepy, o 15 w. od toru dr. żel. lipaworomeńskiej. Mczko około 1844 r. rozparcelowane przez rząd pomiędzy żydów rolników, opłacających czynsz wieczysty, ma 127 osad; st. poczt. i tel. ; folw. , około 45 włók, nabyty w 1844 r. przez izraelitę Szneersona, do dziś pozostaje w ręku jego spadkobierców. A. Jel. Szczedryszki, wś, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , o 40 w. od Telsz. Szczedrzyk, Sczedrzyk, 1400 r. Scedrzikh, wś, pow. opolski. Posiada kościół par. kat. , szkołę kat. , 244 dm. , 1455 mk. 13 ew. , 1948 ha. W czasie pożaru w r. 1753 spłonęły wszystkie dokumenty i księgi kościelne. Do Sz. należy park Dieloken, młyny Gołąb i Mazur. Podlesnictwo królewskie. Par. Sz. , dek. opolskiego, 1869 r. miała 2753 kat. , 6 ewang. , 2 izrael. Szczefaniszki, pow. rossieński, ob. Szczepaniszki. Szczefojnie al. Szczefajnie 1 okolica, pow. szawelski, gm. Krupie, o 39 w. od Szawel. 2. Sz. , dobra, pow. szawelski, gm. Kruki, o 60 w. od Szawel. Szczeglacin al. Szczeglatyn, wś nad rzką Jeziorną, pow. sokołowski, gm. Korczew, par. Knychówek, ma 30 dm. , 369 mk. , 681 mr. W 1827 r. było 34 dm. , 256 mk. Wchodziła w skład dóbr Korczew. Szczeglice, w XV w. Sczeglycze, wś i folw. , pow. sandomierski, gm. Górki, par. Szczcglice, odl. od Sandomierza 30 w. , posiada kościół par. mur. , szkołę początkową, 30 dm. , 232 mk. Sz. poduchowne, os. włośc, 1 dm. . 5 mk. , 26 mr. W 1827 r. 21 dm. , 135 mk W 1885 r. fol Sz. rozl mr. 357 gr. or. i ogr. mr. 268, łąk mr. 21, past, mr. 3, lasu mr. 4, w odpad. mr. 3, nieuż. mr. 58; bud. mur. 1, drewn. 15; płodozm. 11pol W skład dóbr wchodziły poprzednio wś Sz. os. 23, mr. 206; wś Wysoka os. 31, mr. 207; wś Wólka Łasicka os. 7, mr. 68; os. Moszyny mr. 1. W połowie XV w. istniał tu kościół par. murowany, p. w. św. Jerzego, wzniesiony wedle tradycyi w r. 1328 przez Jana Grota h. Rawa, kantora krak. Dziedzicem Sz. był Jakub Jugoszowski h. Habdank. Wś miała 7 łan. km. , 2 karczmy, 2 zagr. , którzy dawali dziesięcinę konopną i snopową kolejno to kościołowi w Szczyglicach, to znów w Ujaździe. Folw. rycerski dawał dziesięcinę plebanowi w Szczyglicach. Proboszcz miał folw. z łąką, karczmę z rolą wolną, zagr. z rolą; karczma przy drodze publicznej dawała dziesięcinę bisk. krakowskiemu Długosz, L. B. , II, 330, 343. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1508, część Sz. , Rybitwy, Wysokie, własność Mikołaja Jugoszowskiego, płaciły pob. 1 grzyw. gr. 18. W r. 1578 Bystrowski w dzierżawie Mroczka miał 3 osad. , 1 1 4 łan. , zagr. z rolą, 2 kom. , 2 biednych; Jaźwiecki osad. , 1 łan, 2 biedn. , 2 rzemieśl. , 1 rybak Pawiński, Małop. , 175, 459, 460. Sz. par. , dekanat sandomierski dawniej staszowski, 1909 dusz. Br. Ch. Szczeglice, ob. Szczyglice. Szczeglickie Łaziska, pow. sandomierski, ob. Łaziska 9. . Szczegliki, wś, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Rohoźna, o 19 w. od Kobrynia. Szczeglin 1. wś i folw. , pow. stopnicki, gm. Stopnica, par. Pacanów, odl. 5 w. od Sto pnicy. W 1827 r. 11 dm. , 85 mk. W 1885 r. fol. Sz. , w r. 1873 oddzielony od dóbr Zabiec, rozl. mr. 304 gr. or. i ogr. mr. 265, łąk mr. 12, past. mr. 19, nieuż. mr. 8; bud. mur. 2, drewn. 5; płodozm. 10 pol. W połowie XV w. Sz. , wś w par. Pacanów, była własnością w połowie Piotra i Floryana z Pacanowa, a w drugiej połowie plebana z Pacanowa. Było tam 8 łan. kra. , 2 folw. rycer, i proboszcza. Ze wszystkich ról dawano dziesięcinę pleb. w Pacanowie. Było też jezioro należące do dziedzica i proboszcza Długosz, L. B. , II, 423, 424. Według reg. pob. z r. 1579 Sz, należy do par. Zborówek. Stanisław Karwicki płaci tu od 5 os. , 21 2 łan. , pleban od 2 os. , 1 2 łanu, 1 ubog. Pawiński, Małop. , 231. Por. Pacanów. 2. Sz. , kol. i os. pokościelna, pow. makowski, gm. Sypniewo, par. Gąsewo. W 1827 r. 17 dm. , 136 mk. Br. Ch. Szczeglin al Szczyglin, dawniej Sceglino, Sczeglino, posiadłość, w pow. mogilnickim, o 4 klm. na wschód od Mogilna par. , poczta i st. dr. żel; ma 4 dym. , 88 mk. 71 kat. , 17 prot. i 167 ha 144 roli; chów i tucz bydła, nabiał i owczarnia Rambouillet. Sz. był odwieczną własnością klasztoru mogilnickiego, nadaną w r. 1065 i zatwierdzoną w r. 1193 Kod. Wielkop. , n. 3, 33; zabrana przez rząd pru ski i wcielona do domeny Mogilno, przeszła w ręce prywatne, niemieckie. E. Cal Szczegło, w XV w. Sczegel, kol, folw. i os. , pow. opatowski, gm. Modliborzyce, par. Momina, odl. od Opatowa 14 w. Os. włośc. ma 1 dm. , 9 mk. , 37 mr. ; kol 16 dm. , 60 mk, 115 mr. dwor. ; folw. 2 dm. , 5 mk. , 58 mr. W r. 1827 były dwie cześci lsza miała 3 dm. , 21 mk. ; 2ga 4 dm. , 7 mk. W połowie XV w. Sz. , w par. Momina, łącznie z Truskolasami Szczeglac Szczedrow Szcz Szczek Szcz Szczegna należało w części do bisk. lubuskiego, który miał karczmę, płacącą jeden seksagen, pół na św. Trójcę a drugą połowę na św. Marcin. Dziesięcina należała do bisk. krakowskiego. Były tam 2 karczmy z rolą, należące do klasztoru św. krzyzkiego, dawały czynszu 21 2 grzyw, i 4 gr. Długosz, L. B. , I, 640 i III, 236. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 wójtowstwo Sztemberkowe miało 2 os. , 1 łau, 6 zagr. z rolą, 1 kom. , 1 biedn. , 2 rzem, Pawiński, Małop. , 187. Br. Ch. Szczegna, ściegna, cześć gminy Garki, w pow. odolanowskim, ku płd. od Odolanowa; 10 dym. , 80 mk. Szczegniajów, wś na wsch, granicy pow. żytomierskiego, na płd. od rz. Bystryjówkl. Szczehlice, Szczehlicy, sioło, pow. mohylewski, gm, Kniażyce, ma 33 dm. , 217 mk. , z których 33 zajmuje się wyrobem przędzy lnianej i płótna. Szczehlijówka, wś nad rz. Wilią, pow. radomyski, w pobliżu granicy pow. skwirskiego, w 1 okr. pol. , gm. Wodotyje, par. praw. Wilna al. Wilia o 6 w. , odl. o 30 w. od Ra domyśla, ma 210 mk. podług Pochilewicza 283 mk. ; włościanie, w liczbie 30 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 233 dzies. , ocenionych na 4564 rs. , ze spłatą po 248 rs. 11 kop. ro cznie. Własn. większą stanowi 273 dz. ziemi użytkowej, 1237 lasu, 607 nieuż. Wś ta, śród starego lasu położona, otoczona jest wałem, mającym do 4 w. długości, w wielu miejscach rozkopanym, na którym rosną stare dęby. We wsi była poprzednio cerkiew par. , p. w. św. Dymitra, affiliowana w 1814 r. do Wilny a w 1836 r. z powodu starości rozebrana. Sz. należała do Katarzyny z Olizarów Bielke, po jej zaś śmierci w 1860 r. przeszła na jej sio strzeńca Zygmunta Olizara. . Ob. Chodorków t. I, 610, gdzie mylnie nazwana Szczygiowce i Hrubsk. J. Krz, Szczeka, wś i folw. , pow. sandomierski, gm. Rytwiany, par. Połaniec, odl. od Sandomierza 42 w. , ma szkołę początkową, 94 dm. , 533 mk. , 271 mr. dwor. , 791 mr. włośc. Spytko z Krobielić część swą w tej wsi sprzedał za 12 grzyw. Spytkowi de Szczeca quae praedicta haereditas sita est in hereditate dicta Crobelicze Kod. dypl. pol. , III, 316. W połowie XV w. Sz. , w par. Połaniec, własność Rytwiańskiego, kaszt. krakowskiego, miała 7 łan. km. , z których dziesięcinę snopową i konopną, wartości 3 grzyw. , płacono bisk. krakow. Fol. rycerski dawał dziesięcinę plebanowi w Połańcu Długosz, L. B. , II, 450, 451. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 było tu 14 osad. , 6 łan. , 2 zagr. z rolą, 3 kom. Wś należała do dóbr Rytwiany Pawiński, Małop. , I, 169. Br. CK Szczekanica, przedmieście w Piotrkowi trybunalskim. Szczekarków 1. wś, folw. i dobra nad Wisłą, pow. nowoaleksandryjski Puławy, gm. Szczekarków, par. Wilków, odl. 24 w. od Puław, posiada fabrykę sera na sposób szwajcarski, wyrabiającą za 4000 rs. rocznie, młyn wodny. Na obszarze wsi jezioro, którego wody spływają do rzki Chodel. W 1827 r. 40 dm. , 267 mk. , par. Opole. Dobra Sz. , dawniej wchodzące w skład dobr opolskich, składały się w r. 1888 z fol. Sz. i Wilków, attyn. Sosnowa i Brzozowa, rozl. mr. 1697 fol. Sz. gr. or. i ogr. mr. 528, łąk mr. 265, past. mr. 530, w odpad. mr. 6, nieuż. mr. 70; bud. mur. 8, drewn. 29; płodozm. 9pol; fol Wilków gr. or. i ogr. mr. 233, łąk mr. 8, w odpad. mr. 8, nieuż. mr. 49; bud. mur. 1, drewn. 5; płodozm. 10pol. W skład dóbr poprzednio wchodziły wsi Sz. os. 39, mr. 300; Kłodnica os. 34, mr. 356; Kąty os. 22, mr. 126; Szkuciska os. 9, mr. 60; Czarna os. 4, mr. 17; Zarudki al. Siedlisko os. 20, mr. 90; Drągi os. 4, mr. 30; Urządków os. 11, mr. 87; Wilków os. 25, mr. 152; Machów Stary i Nowy os. 28, mr. 156. W połowie XV w. Sz, , w par. Wilków, własność Choteckich h. Nabra, miała 4 łany km. , z których dziesięcinę snopową i konopną, wartości 3 grzyw. , dawano klasztorowi św. krzyzkiemu. Była także karczma, zagrodnicy i folwark, który dawał dziesięcinę snopową Długosz, L. B. , II, 554; III, 243. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 wsi Sz. i Wrzątków Urządków, w par, Wilków, miały 11 2 łanu. W r. 1676 kasztelan połoniecki płacił tu pogłówne od 118 poddanych, 11 dworskich, 2 szlach. służby, 5 osób z rodziny Pawiński, Małop. , 357 i 48a. Sz. gmina ma 8862 mr. obszaru, 4208 mk. 56 żyd. . Należy do sądu gm, okr. IV w Polanówce, st. poczt. w Kazimierzu, urz. gm. w Urzędkowie. W skład gminy wchodzą Brzozowa, Czarna, Czarna Kościelna, Dratów, Drągi, Kąty, Kępa Chotecka, Kłodnica, Kosiorów, Lubomirka, Machów Stary i Nowy, Majdany, Niedźwiada, Nieciecz, Rybaki, Szczekarków, Szkucisko, Wilków Opolski, Wilków Polanowski, Trzcinice, Urzędków, Wrzelów, Zarudki, Żmijowiska, Żuławie. 2. Sz. , wś i folw. nad rz. Wieprzem, pow. lubartowski, gm. Łucka, par. Lubartów odl. 4 w. . W 1827 r. 27 dm. , 201 mk. W 1876 r. fol. Sz. , oddzielony od dóbr Lubartów, rozl. mr. 1127 gr. or. i ogr. mr. 354, łąk mr. 269, past. mr. 140, lasu mr. 281, nieuż. mr. 83; bud. mur. 4, drewn. 13, las nieurządzony, młyn wodny. Wś Sz. ma 32 os. , 582 mr. Długosz wymienia tę wś w par. Bystrzyca, nie podając opisu L. B. , II, 575. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 wś Sz. , w par. Bystrzyca, miała 41 2 łan. , 1 Szczerakowskie Szczek młyn. W r. 1676 Sz. , w par. Lewartów Lu bartów, ma 55 poddanych Pawiński, Małop. , 350 i 28 a. Br. Ch. Szczekarkowskie, jezioro, ob. Chodel i Szczeharków, Szczekarzewo. wś nad jez. t. n. , pow. lipnowski, gm. i par. Skępe, odl o 18 w. od Lipna, ma 14 dm. , 142 mk. , 425 nar. , w tem 180 mr. włośc, a 245 mr. lasu dworskiego. W 1827 r. 7 dm. , 43 mk. Na obszarze wsi jezioro, mające 28 mr. Wś wchodziła w skład dóbr Lubin. Szczekarzów 1. w XV w. Sczekarzów wś i folw. , pow. pińczowski, gm. Boszczynek, par. Skalbmierz, odl. 23 w. od Pińczowa. W 1827 r. 14 dm. , 68 mk. W 1888 r. folw. Sz. rozl. mr. 197 gr. or. i ogr. mr. 178, łąk mr. 14, nieuż. mr. 5; bud. mur. 2, drewn. 8; płodozm. 8pol. Wś Sz. os. 13, mr. 66. W po łowie XV w. Sz. , wś w par. Skalbmierz, wła sność Jana Rzeszowskiego h. Półkoza, miała 6 łan. km. , karczmę, zagrodn. ; dziesięcinę po bierali mansyonarze krakowscy, wartości do 8 grzyw; dworskie role dawały kościołowi w Nagłowicach Długosz, L. B, I, 266. We dług reg. pob. pow. krakowskiego wr. 1581, Piotr Gliński płacił tu od 1 łanu km. , 2 zagr. bez roli Pawiński, Małop. , 18, 441. 2. Sz. wś, na której obszarze powstało przy końcu XIV w. miasto Krasnystaw. Br, Ch, Szczekarzowce, dziś Czekarzowice, wś i folw. nad rz. Kamienną, pow. iłżecki, gm. Ciszyca Górna, par. Tarłów. Jestto dawna siedziba jednej gałęzi Toporczyków, którzy przybrali nazwisko Tarłów i pisali się ze Sz. Król Władysław nadaje r. 1420 Zaklice ze Sz. obszary leśne i pustkowia w ziemi sandomirskiej, pow. radomskim, położone nad rzeczkami Sworzina, Cimna struga et Camyonca, dla zakładania tam wsi na prawie niemieckiem Kod. dypl pol. , III, 380. Według Paprockiego siedzą oni w Sz. już w XIV w. Długosz nie opisuje tej wsi. Zapewne należała pierwotnie do par. w sąsiednim Zemborzynie. Na akcie z 1440 r. podpisał się Jan Tarło ze Sz. incisor Regni Kod. dypl. pol. , III, 418. W 1480 r. przychodzi na świat w Sz. Tarło Stanisław, późniejszy bisk. przemyski. W 1508 r. Barbara Tarłowa płaci ze Sz. i Okołu 1 grz. , 36 gr. , Stanisław Tarło z części Sz. i Okołu, Bodzechowa i Gozdzielina 2 grzyw. 39 gr. W 1550 r. Jędrzej Tarło założył na obszarze wyżyny lesistej, o 4 w. na płd. od Sz. , miasteczko, które nazwał Tarłów. Założył on tu zbór kalwiński, który jednakże krótko istniał, gdyż jeszcze w XVI w. Małgorzata Tarłowa funduje tu parafię kat. i uposaża kościół. W 1578 r. Sz. należą do tejże Małgorzaty, która płaci tu od 30 osad. , 6 łau. , 6 zagr. z rolą, 4 komor, biedn. , 1 rzem. Pa1 wiński, Małop. , 196. Sz. należą wtedy do par. Waśniów. Widocznie kościół w Zemborzynie uległ zniszczeniu a w Tarłowie jeszcze nie było parafii. W r. 1592 pisze się ze Sz. Jan Amor Tarło ststa pilzneński Lustr. , IV 427. Por. Czekarzowice. Szczekoty 1. w spisie z 1865 r. Szczohoty, wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. i dobra ks. Druckich Lubeckich w 1865 r. Mańkowiczo o 10 w. , okr. wiejski Radźki, 26 dusz rewiz, 2. Sz. , fol. , tamże, o 56 w. od Wilejki, przy b. dr. pocz. połockiej, ma 1 dm. , 12 mk. 4 prawosł, 8 katol. , młyn wbdny. Szczekiczyn, w dokum, także Sczikiczyn, wś, pow. rówieński, na płn. od mka Międzyrzecza. Podług reg. pob. pow. łuckiego z 1577 r. należała do Międzyrzecza kn. Koreckiego i płaciła od 4 dym. , 4 ogr. W 1583 r. należy do Tuczyna p. Aleksandra Siemaszki, kaszt. bracławskiego, który płaci z 5 ogr. , 2 kół Jabłonowski, Wołyń, 45, 87. Szczekielno, Szczkyolno, Szeczkyelno, błota niegdyś, w pow. gnieźnieńskim, między Imielnem i Wierzycami, ku wschodowi od Pobiedzisk Łaski, Lib, Ben. , I, 46. Szczekociny, 1361 r. Scecoczyn, w XV w. Sczekoczyny, os. miejska, dawniej miasteczko i dobra nad rz. Pilicą, pow. włoszczowski, gm, i par. Szczekociny, odl. 29 w. od Włoszczowy na płd. zach. , 36 w, na zach. od Jędrzejowa, około 10 w. na wsoh. płd. od Lelowa, posiadają kościół paraf. murowany, szkołę początkową, dom przytułku dla starców, st. poczt. , około 200 dm. i 4428 mk. 3078 żyd. . W 1827 r. , było 146 dm. , 1209 mk. ; 1869 r. było 187 dm. 6 mur. i 2864 mk. 2003 żyd. . W 1869 r. istniała tu fabryka płótna i dystylarnia. Odbywa się 12 jarmarków do roku. Dobra Sz. składały się r. 1885 z fol. Nawsie, rozl. mr. 1069 gr. or. i ogr. mr. 380, łąk mr. 126, pastw. mr. 53, lasu mr. 381, nieuż. mr. 129; bud. mur. 18, z drzewa 18; płodozm. 6 i 7pol. ; las urządzony, dwa młyny i tartak. W skład dóbr poprzednio wchodziły os. Szczekociny os. 391, mr. 918; wś Bógdał os. 17, mr. 218; wś Zarzecze os. 255, mr. 714; wś Nawsie os. 12, mr. 60. Jest to starożytna siedziba Odrowążów. Piotr ze Sz. , starosta sandecki, występuje w aktach z r. 1356 i 1361. Piotr Woda ze Sz. , podkanclerzy królewski, podpisuje dokum, z 1438, 1440 i 1443 Kod. dypl. pol, I, 219, 321, 328; III, 268, 417. Zapewne tenże Piotr uzyskał dla swej wsi przywilej miejski. W połowie XV w. Sz. są już miastem, mają kościół par. murowany p. w. św. Bartłomieja, fundacyi podobno tegoż Piotra, podkanclerzego. Dziesięcinę z łanów miejskich wartości do 4 grzyw. i z folwarku pobierał pleban miejscowy Długosz, L, B. , II, 213. Jeszcze w r. 1581 Sz. są ubogiem Szczekot Szczekoc Szczekielno Szczekiczyn Szczeko Szczekotowo miasteczkiem. Płacą 4 fl. szosu; od 1 łanu miejskiego, 12 rzemieśln. , 4 komorn. Ogółem 11 fl 24 gr. gdy Lelów płaci 136 fl. a Ję drzejów 169 fl. . Sz. należały już wówczas do Szczepanowskich, którzy zmienili kościół parafialny na zbór kalwiński około r. 1560 i ogołocili z funduszów. Podobno jednak przy końcu XVI w. zwrócony został katolikom. Według innych relacyi posiadali go kalwini do 1660 r. Dopiero Koryciński zwrócił kato likom i dobudował r. 1669 kaplicę św. Różań ca. Na początku XVII w. dobra te przeszły do Oleśnickich a z kolei do Jordanów i Korycińskich, od których je nabył r. 1709 Franci szek z Dębian Dębiński, kaszt, wojnicki. Ro dzina Rawiczów Dębińskich należała do za możniejszych domów w ziemi krakowskiej. Wnuk Franciszka, także Franciszek, pojął w 1762 r. za żonę Urszulę Morsztynówną, słyn ną z urody, rozumu i niepospolitej energii. Jeszcze jako panna słynęła ze swych upodo bań do konnej jazdy i łowów, nawet na grub szego zwierza. Jako mężatka tym gorliwiej uprawiała ten sport a jednocześnie żywo się interesowała sprawami publicznemi. Gdy po niedługim pożyciu z mężem owdowiała, nie tylko że umiała wybornie administrować zna cznym majątkiem i wychowywać dzieci, ale wywierała przeważny wpływ na wszystkie sejmiki ziemi krakowskiej i sandomierskiej i dokonywane na nich wybory. Stanisław Au gust, dbając o życzliwość pani starościny wolbromskiej, nawiedził ją, wracając z Kra kowa, r. 1787 i dwa dni bawił u niej w Sz Po 1794 r. starościna stale osiadła w Sz. ; zbudowała tu okazały pałac, z wielkim dwupiętrowym salonem, wspaniale umeblowany, z rzeźbionemi sufitami. Adamaszki i makaty okrywały ściany. Córkę wydała za Tadeusza Czackiego, który tu częstym bywał gościem. Kościół w Sz. odnowiła r. 1782 i przyozdobi ła dwoma wieżami. Zmarła jako 84letnia staruszka w 1824 r. por. kś. Chołoniewski, Dwa wieczory u pani starościny wolbromskiej, Wilno 1843. Miasteczko zniszczone pożarem w 1656 w czasie wojny szwedzkiej, ucierpiało wielo za drugiej wojny ze Szweda mi. W 1794 r. 6 czerwca Kościuszko stoczył pod Sz. niepomyślną walkę, w której polegli generałowie Grochowski i Wodzicki. Z 14000 ludzi w tem do 4000 nieregularnego wojska stracił w poległych i jeńcach około 2000 ludzi i 17 dział. W ostatnich czasach dobra Sz. na leżały do Łubieńskich. Sz. par. , dek. włosz czowski dawniej lelowski, 3500 dusz. Sz. gmina należy do sądu gm. okr. III w Dzierz gowie, ma 1210 mr, i 4428 mk. W skład jej wchodzi os. Sz. i folwark. Br. Ch. Szczekock, sioło, pow. kobryński, w 5 okr. pol. , gm. Drużyłowicze, o 78 w. od Kobrynia. Szczekotowo, wś nad rzką Prudok, pow. mozyrski, w 1 okr. pol. skryhałowskim, gm. Skryhałowska Słoboda, o 12 w. ku zachodo wi od Mozyrza, ma 14 osad. A. Jel. Szczekowica al. Szczekawica, uroczysko na praw. brzegu Dniepru, poniżej Kijowa, w pobliżu monasteru wydubieckiego. Według podania jeden z trzech braci Szczek założył tu miasto, Kij powyżej a Chorew jeszcze dałej, w miejscu dzisiejszego Wyszhorodu. Porów. Kijów t. IV, 62. Szczelatyn Kołomyje, wś, pow. hrubieszowski, gm. i par. Grabowiec, posiada gorzelnię, z produkcyana 28, 000 rs. , 9 os. , 81 mr. Wchodziła w skład dóbr Grabowiec. Szczelipówka, fol, pow. piński, w 4 okr. pol łohiszyńskim, gm. Porzecze o 3 w. . Szczełbinica, rzeczka w pow. siebieskim, dopływ Niszczy, przepływa przez jez. Osyń. Szczełkany, wś, pow. oszmiański, w 4 okr. pol, gm. Wołożyn, okr. wiejski Czertowiocze, o 53 w. od Oszmiany, ma 4 dra. , 30 mk. prawosł, i 8 katol w 1865 r. 21 dusz rewiz. . Szczelkowo, wś nad rz. Klaźmą, pow. bogorodzki gub. moskiewskiej, o 27 w. na płd. zach. od Bogorodzka, ma 70 dm. , 512 mk, , fabrykę wyrobów jedwabnych z produkcya od 15 20000 rs. i sukna, założoną w 1852 r. roczna produkcya wynosi do 200000 rs. . W czterdziestych latach były tu jeszcze dwie fabryki wyrobów jedwabnych produk. za 28515 i 283800 rs. Szczelkuny, wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol, gm. Plissa o 14 w. , okr. wiejski i dobra, dawniej Biegańskich, następnie Nornickich Bohuszewicze, o 31 w. od Dzisny, 12 dm. , 102 mk. w 1865 r. 41 dusz rewiz. . Szczemiaty, zaśc, pow. borysowski, w 2 okr. pol łohojskim, gm. Pleszczewice; miej scowość mocno wzgórzysta. A. Jel. Szczeminka, wś, pow. czerykowski, gm. Łobanówka, ma 42 dm. , 269 mk. Szczeniacze al Wołoska Bałaklejka, słoboda nad rzką Bałaklejką, pow. kupiański gub. charkowskiej, o 85 w. na płd. zach. od Kupiańska, przy krzyżujących się drogach pocz. . z Kupiańska do Charkowa i z Charkowa do Starobielska, ma 180 dm. , 1454 mk. , cerkiew. Pod Sz. znajduje się kurhan, znany pod nazwą Szczeniaczego już w 1647 r. Szczeniec, wś, pow. grodzieński, w 5 okr. pol, gm. Berszty, o 44 w. od Grodna, przy drodze ze Skidla do Ostryna. Szczeniów, wś nad rzką Myką, pow. żytomierski, na pograniczu pow. radomyskiego, par. praw. Humieniki w pow. radomyskim, o 1 w. odległa, par. kat. Żytomierz, ma 473 mk. Posiada kaplicę katol, z obrazami N. M. P. i św. Mikołaja, uważanemi przez lud okoliczny za cudowne. Podług rewizyi zamku ży Szczen Szczelko Szczel Szczelkuny Szcz Szczekock Szczen Szcz tomierskiego z 1545 r. wś Szczenejewo była ojcowizną Senki i Zdana Czernijewskich, opustoszała w owe czasy ob. Jabłonowski, Rewizya, 131. W końcu XVI w. Sz. Mały al. Zabrodzie należał do Aleksandra Zbigniewa Jakubowskiego, następnie wraz z Humienikami do dóbr korostyszewskich Olizarów, obecnie wraz ze wsią Saki właściwie zachodnia część wsi do Podgórskich. J. Krz. Szczeniówka, rzka, w pow. ihumeńskim, błotnisty drobny dopływ Czernicy, w obrę bie gminy Wierchmień, długa 2 w. , płynie w kierunku północnym. A. Jel Szczeniuczyn, Szczsniutyn, w dok. Szczeniutyn 1545 i 1583 r. , Sczuczin, Sczuthin 1570 r. , Szczenniczin 1577 r. Szczeniuczin 1577 r. , Mały i Wielki, dwie sąsiednie wsi nad rz. Łuhą, pow. włodzimierski, na płn. zach. od Po rycka a na płd. od wsi Janiewicze, której właściwie stanowią przysiołki. Podług rewizyi zamku włodzimierskiego z 1545 r. wraz z Lachową należy do Lachowskiej i jej pasierba, którzy zobowiązani byli do utrzymy wania jednej horodni w zamku włodzimierskim ob. Jabłonowski, Rewizya, U. Podług reg, pob. pow. włodzimierskiego z 1570 r. Iwan Lachowski z Liachowa i Sczuthina pła ci z 32 dym. , 19 ogr. po 4 gr. , 8 ogr. po 2 gr, , 1 bojara, 2 kołmłyńsk. , fo w. 24 gr. ; p. Obuchowa z imienia Sczuczina z 7 dym. , 4 ogr. po 2 gr. ; część należy do dóbr władykówwłodzimierskich. W 1577 r. sielce bojarskie Szczenniczia należy do dóbr władyków, któ rzy płacą od 9 ogr. , Iwan Lachowski zaś pła ci od 6 dym. , 15 ogr. po 4 gr. , 3 ogr. po 2 gr. , od 2 kół po 12 gr. , od karczmy 12 gr. W 1583 r. tenże Iwan Lachowski płaci z Lachowa i Szczeniutyna z 24 dym. , 28 ogr. , 2 komorn. , 2 popowych, 2 kół waln, Jabłonowski, Wołyń, 22, 23, 69, 72, 117. J Krz. Szczenki, wś, pow. miński, pomiędzy mkiem Wołma i wsią Łukasze, ma 5 osad; grunta szczerkowe, miejscowość mocno fali sta. A. Jel. Szczepańcowa, w 1406 Szczepańcowa Wola, wś, pow. krośnieński, o 5 klm. na płd. zach. od Krosna, na praw. brzegu Jasiela, wzn. 276 mt. npm. , w okolicy falistej, gęsto i schludnie zabudowana. Składa się z 121 dm. i 609 mk. , 601 rz. kat. i 8 izrael. Pos, wiek. , nie wymieniona w Skorowidzu dóbr tabularnych Pilata z r. 1890, ma według Skorowidza St. Orzechowskiego z r. 1873 roli 32 mr. i 6 mr. past. i była własnością gminy m. Krosna; pos. mn. ma wynosić 430 mr. roli, 66 mr. łąk i 185 mr. pastwisk. Par. w Wrocance. Graniczy na zach. z Zręcinem na lew. brzegu Jasiela, na płd. z Wrocanką, na wsch. z Głowienką, na płn, z Świerkową i Guzikówka pod Krosnem. W 1406 król Władysław potwierdza kupno wsi Szczepańcowa Wola przez miasto Krosno. Mac. Szczepanek, wś i fol. , pow. radzymiński, gm. Międzyleś, par. Klembów, odl. 18 w. od Radzymina, ma 98 mk. W 1827 r. było 11 dm. , 72 mk. W 1886 r. fol. Sz. rozl. mr. 363 gr. or. or. i ogr. 219, łąk mr. 51, pastw. mr. 43, lasu mr. 13, nieuż. mr. 37; bud. z drzewa 9. Wś Sz. os. 21, mr. 239. Szczepanek, niem. Stephanshain, wś, pow. wielkostrzelecki, par. kat. Jemielnica; 19 dm. , 133 mk. katol. Powstała na obszarze Gąsiorowic. Szczepaniec, fol. , pow. garwoliński, gm. Kłoczew, par. Okrzeja, 3 dm. , 30 mk. , 191 mr. Szczepaniszki al. Stefaniszki, wś, pow. rossienski, par. Botoki. Szczepanki 1. fol, pow. łukowski, gm. Jakusze, par. Trzebieszów, 3 dm. , 9 mk. , 168 mr. ziemi. W 1827 r. było 3 dm. , 25 mk. Według reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1531 płacono we wsi Sz. , par. Trzebieszów, od 1 2 łanu W r. 1552 płacił Leonard od 1 2 łanu, Walenty z 1 4, łanu. R. 1580 Stanisław Głuchowski z połowicy wsi od 2 włók, co sami orzą, fl. 1, od zagrody bez roli gr. 4; Bartosz Lenartowicz od drugiej połowy wsi od 2 włók, co sami orzą, fl. 1. Suma fi. 2 gr. 4 Pawiński, 386, 399, 421. 2. Sz. , folw. , pow. sierpecki, gm. Białyszewo, par. Goleszyn, odl. o 91 2 w. od Sierpca, 1 dm. , 12 mk, 346 mr. 3. Sz. Starawieś, Sz, Nowiny i Sz. Pychy, wś, pow. przasnyski, gm. Chojnowo, par. Koziczynek, odl. o 9 w. od Przasnysza. Sz. Starawieś mają 10 dm. , 75 mk. , 144 mr. ; Sz. Nowiny 1 dm. , 15 mk, 50 mr. ; Sz. Pychy 5 dm. , 41 mk. , 142 mr. W 1827 r. Sz. Starawieś 8 dm. , 27 mk. ; Sz. Nowiny 3 dm. , 11 mk. ; Sz. Pychy 9 dm. , 97 mk. . 4. Sz. , pow. przasnyski, ob. Kobylaki Sz, 5. Sz. , pow. ciechanowski, ob. Rutki 2. 6. Sz. , 08. , pow. mławski, gm. Dąbrowa, par. Bogurzyn, odl. o 12 w. od Mławy, 1 dm. , 15 mk, 38 mr. 7. Sz. Male i Sz. Wielkie, wś i kol. , pow. lipnowski, gm. Kłokock, par. Ostrowite, odl. o 7 w. od Lipna, ma 16 dm. , 122 mk, 466 mr. Wś Sz. Małe i Wielkie wchodziły w skład dóbr Ostrowite i miały w 1876 r 31 os. , 79 mr. Kolonia Sz. powstała na obszarze folwarku. W 1827 r. było 11 dm, , 81 mk. Według reg, pob. pow. lipnowskiego z r. 1564 od 4 łanów kmiecych, 2 zagr. i karczmy płacił Feliks Ostrowicki Pawiń. , Wielk. , I, 328 Br. Ch. Szczepanki 1 niem. Szczepanken, w dok. z 1293 Villa Theodorici, Dietrichsdorf, 1495 Sczhepanke, wś kośc. katol. , pow. grudziądzki, paraf. kat. i st. p. Łasin, 4 klm. odl, st. kol. Mełno 9 5 klm. odl Leży niedaleko Ossy i jej dopł. Łasinki, w pagórkowatej, żyznej okolicy; jedne część wsi nazywa lud szarym Szczenki Szczeniówka Szczep kątem, druga zowie się wieś. Włościanie I mieszkają na wybudowaniach wśród pól, we wsi mieszkają przeważnie tylko chałupnicy. Obszaru ma 639 ha 548 roli orn. , 34 łąk, 15 lasu; 1880 r. liczono 37 dm. , 57 dym. , 301 mk. , 223 kat. , 67 ew. , 1 dyssyd. ; szkoła 1klas. katol. Kościół katol. filialny, p. w. św. Wawrzyńca. Do filii należą Sz. wś i dobra, Szczepanki M. , Hermanowo, Lipowiec, Lencwałd, Pęsławice i Słupski Młyn. Kościół murowany z czasów krzyżackich; plebanka obejmuje 335 mr. roli, 6 mr. ogrodu. 2. Sz. , niem. Rittershausen, dobra ryc, tamże, razem z folw. Lencwałdem i Hermanowem obejmują 735 ha 608 roli or. , 24 łąk, 40 lasu; 1885 r. 12 dm. , 51 dym. , 295 mk. , 218 kat. , 77 w. na Lencwałd przypada 49 mk, i 3 dm. , na Hermanowo 11 mk. , 1 dm. ; 60 krów holend. rasy; mleko wysyłają do Berlina; 2500 owiec rasy Rambouillet do strzyży, rasy Southdown do tuczy. Sz. należały za czasów krzyżackich do wójtowstwa rogozińskiego. Mistrz ziemski Meinhard v. Querfurt podaje do wiadomości, źe jego poprzednik Konrad v. Thierberg przez komtura radzyńskiego Henryka v. Vaternrode nadał Teodorykowi we wsi, po nim villa Theodorici zwanej, 92 włók celem ich osiedlenia, których granice rozpoczynają się od granic zamku rogozińskiego, ztamtąd wzdłuż Ossy aż do rzeki przy Pęsławicach płynącej, a ztąd wprost ku jez. Łasińskiemu Leszyn. Udzielamy z tych włók Teodorykowi 7 wolnych, sołectwo i karczmę, którą tam wystawi na prawie dzied. , nadto trzecią część kar sądowych, podczas kiedy 1 3 do nas należeć będą. Za to będzie nam przeciw nieprzyjaciołom służył w zbroi cum thorace na każde zawołanie. Dla prob. wyznaczamy 6 wł a 2 dla wspólnego pastwiska. Od reszty 77 wł. będą Teodoryk i jego spadkobiercy płacić pół grzywny i 4 kury od włóki na św. Marcin, gdyż lata wolne już upłynęły. Oprócz tego będzie nam dawał, także na św. Marcin, od każdego pługa jednę miarę pszenicy i żyta, a od każdego radła jedne3 miarę pszenicy. Zboże to odstawiać będzie do Radzyna. Do wsi będą należały dwa jez. dicti Pribenitz, gdzie gospodarze będą mieli wspólną rybitwę. Także w rzece Ossie wolno im ryby łowić, ale jaz urządzać im tam zakazujemy. Dan w Radzynie r. 1293. W r. 1386 posiada tu sołtys już 8 włók. Po bitwie pod Grunwaldem poniosła wś szkodę wynoszącą 3350 grzyw. ; dwóch ludzi zostało zabitych. Rogozińskie regestry czynszowe z r. 1435 wykazują tu 7 włók sołeckich, 6 proboszcz. wolnych, 3 lasem zarosłe, 3 puste, zresztą czynszowe. R. 1442 było 7 wł pustych, ale i osiadłe nic nie czynszowały, bo grad wszystko zniszczył. Podczas 13letniej wojny 1454 66 wś spustoszała, tylko część roli sołeckiej była pod pługiem R. 1495 napotykamy tu Hanusza ze Szczepanek. R. 1510 posiada Jakub ze Sz. 3 włóki, 1518 r. Jakub Szczepański ma dobra Miliszewy, Szczepanki, Kuligi i Tomki, R. 1523 występuje w dok. Marcin Szczepański ob. Kętrz. O ludności pol, str. 137. R. 1593 potwierdza Zygmunt III powyższy przywilej krzyżacki. R. 1596 parafia tutej sza została wcieloną przez bisk. chełmińskie go Tylickiego jako filia do Łasina, z tym wa runkiem, aby proboszcz utrzymywał wikare go, któryby co niedzielę i święto dojeżdżał tu z nabożeństwem. Włóki plebańskie już sobie przywłaszczyli starostowie rogozińscy, ale prob. łasiński Walenty Kutkowski odzy skał je znów r. 1609; on też kościół napra wił. Wizytacya Strzesza z r. 1667 72 opi suje kościół jako podupadły. Włościan cmethones było 18; mesznego dawali z włóki osiadłej półćwiertnię żyta i tyleż owsa. Nabo żeństwo odprawiało się tylko w uroczystość św. Wawrzyńca ob. str. 480 481. W lustracyi z r. 1686 czytamy, że było 2 półgburów, każdy na 1 włóce; płacili po 20 fl. rocz nie. Oprócz nich były we wsi tylko 4 chału py; w jednej z nich karczma. Według taryfy na symplę płacił folw. w 1682 r. 8 gr. R. 1727 wydaje administrator zamku rogozińskiego wś na lat 40 w dzierżawę. Dzierżawcami byli Andrzej Kręczewski, Jakub Schlag, Jan Kepka, Jan Rafiński, Bartł. Plebański i Jan Pawski. Znaczna część roli wiejskiej została do fol. przyłączona. R. 1779 nadaje Fryderyk Wielki folw. , obejmujący 42 włók 24 mr. , wraz z 437 mr. , które przedtem mniejszym posiedzicielom były wydzierżawione, Jerze mu Albrechtowi Sosnowskiemu na zamku rogozińskim, w wieczystą dzierżawę. Po jego śmierci nabyła dobra r. 1798 córka Wilhelmi na Zofia Holzheimer za 14, 000 tal. R. 1848 nabyła Sz. majorowa Lenz za 48267 tal. R. 1867 zostały Sz. wyniesione do rzędu dóbr rycerskich i na życzenie dziedzica Ritters hausen nazwane. We wsi nastąpiło uwłasz czenie 8 włościan posiadających 13 wł. w r. 1831; wolne sołectwo rozpadło się na 4 działy; lemaństw liczy wś 2 ob. Froehlich Gesch. d. Graudenzer Kr. , str. 325 328. Przed kilku laty kupił dobra wraz z 2 do nich należącemi folw. na subhaście p. Zimmermann z pod Su sza za 705000 mrk. 3. Sz. , niem. Dietrichsdorf, dawniej Dt. Szczepanken, wś, pow. bro dnicki, st. p. i kol. i paraf. kat. Jabłonowo, o 3 4 mili odl. ; 519 ha 446 roli orn. , 13 łąk, 10 lasu; 1885 r. 73 dm. , 102 dym. , 479 mk. , 48 kat. , 431 ew. ; szkoła ew. 1887 r. 92 dz. , 1 naucz. . Wizyt. Strzesza z r. 1667 72 opie wa, że wś zamieszkała była przez Olędrów str. 465. Kś. Fr. Szczepanki Szczepanki, niem. Szepanken, wś, pow. lecki, st. p. Milken. Szczepankowicze, niem. Sczepankowitz, wś i dobra, pow. raciborski, posiada kościół katol. , filią par. Kobierzyce. W 1885 r. dobra miały 5 dm. , 194 mk. 7 ew. , 507 ha; wś 212 dm. , 1230 mk. katol, 600 ha. Szczepankowo 1. pow. ciechanowski, ob. Stefankowo. 2. Sz. , wś i fol, pow. łomżyński, gm. i par. Szczepankowo, odl. 10 w. od Łomży w stroniepłd. zach. , posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, urząd gm. , gorzelnią. W 1827 r. było 36 dm. , 258 mk. Dobra Sz. składały się w r. 1886 z folw. Sz. i Młynik, rozl. mr. 2318 fol. Sz. gr. or. i ogr. mr. 606, łąk mr. 18, past. mr. 10, lasu mr. 976, w odpadk. mr. 23, sporne mr. 23, nieuż. mr. 45; bud. mur. 8, z drzewa 18; płodozm. 10pol; fol. Młynik gr. or. i ogr. mr. 331, łąk mr. 5, pastw. mr. 132, lasu mr. 36, nieuż. mr. 13; bud. z drzewa 6; płodozm. 6pol. , lasy urządzone. Wś Sz. os. 30, mr. 250; wś Mikołajew os. 9, mr. 445; wś Uśnik os. 50, mr. 1077; wś Wszerzecz os. 10, mr. 61; wś Młynik os. 6, mr. 69. Wedle tradycyi, niepopartej świadectwami, bisk. płocki Werner f 1172 miał nadać tę wieś w r. 1169 benedyktynom w Płocku a jakiś kanclerz książąt mazowieckich założył tu podobno kościół parafialny w r. 1242. W każdym razie wś ta była własnością benedyktynów płockich. Na miejscu dawnego drewnianego kościołka rozpoczął opat Łukasz w r. 1540 budowę murowanej ostrołukowej świątyni, którą ukończył opat Jan Dziedzicki około 1550 r. Prawo kollacyi należało do klasztoru. Tomasz Ujejski, bisk płocki, opat kijowski, jezuita, wprowadził tu r. 1677 bractwo rożańcowe i uposażył funduszami. W r. 1775 opat Kulpiński uzyskał u króla przywilej na zaprowadzenie w Sz. 12 jarmarków rocznie. Prawa miejskiego nie posiadało Sz. , było tylko wsią targową, Za rządu pruskiego dobra przeszły na własność rządu a zarząd parafii objęli księża świeccy. Dobra Sz. przeszły następnie na własność gen, Milberga. Kościół, jeden z najokazalszych w dyecezyi, stawiany z cegły, nieotynkowany, przedstawia cechy ostrołuku ceglanego, baltyckiego. W ołtarzach niezłe rzeźby. Sz. par. , dek. łomżyński, 3198 dusz. Sz. gm, ma 15, 913 mr. obszaru, 5675 mk 137 żydów. Sąd gm. okr. II w Miastkowie, st. pocz. w Łomży. W skład gm. wchodzą Andrzejki, Bogusze Stare, Chojny, Czaplice, Dębowo, Dłużniewo, Gałązki, GrzymałyNowogrodzki, GrzymałyZa lesie, Jarnuty, Konopki, Kraski, Kisiołki, Leopoldów, Mikołajki, Młynik, Naruszczki, Podosie, Sierzputy, Sławiec, Sulki, Szczepankowo, Usznik, Wierzbowo, Wszerzecz, Zagroby i Żebry. W 10 wsiach zamieszkuje drobna szlachta, 6 zaś posiada ludność mieszaną, po zostałe są czysto włościańskie. Br. CA. Szczepankowo L Nowe, wś, pow. kościański Szmigiel g o 7 klm. na płd. zach. od Szmigla poczta i st. dr. żel. ; par. Dłużyna; 15 dym. , 99 mk. katol. i 82 ha 76 roli. 2. Sz. Stare, fol. do Mórownicy, tamże, nad Żeleżnicą, dopł. jez. Trzebież; ma 6 dym. , 94 mk. W r. 1580 było na Sz. i 1 1 2 łan. os. ; dziedzicami byli od r. 1793 Małachowscy, Kwileccy i Niegolewscy. Na obszarze tego Sz. wykopano trzy grosze pragskie i mnóstwo szelążków z czasów Jana Kazimierza. Wykazane w regest. pobor, z r. 1566 Pawiński, Wielk. , I, 101 Sz, własność Drzewieckich, osiadłych w pobliżu Wschowy, mogłoby też wyrażać inną, nieznaną nam bliżej osadę. 3. Sz. al. Szczepanówko, Szczepankowo Młode w r. 1361, wś, pow. mogilnicki, o 7 klm. na płd. od Barcina poczta, na trakcie miogilnickim, między Szczepauowem parafia i Sławoszówkiem, w okolicy lesistej, st. dr. żel, na Janikowie Amsee o 14 klm; ma 24 dym. , 228 mk. 185 kat. , 43 prot. i 400 ha 290 roli. Sz. było własnością kapituły gnieźnieńskiej; powstało na obszarze Szczepanowa, zwanego pierwotnie także Szczepankowem. W r. 1361 kanonik gnieźn. Jan, syn Chwała Białego, oddał Sz. Młode sołtysowi Przeźmirzowi do osadzania na prawie niemieckiem Kod. Wielk. , n. 1459; w r. 1577 było tu 5 łanów os. i 1 zagr. ; co do lasów ob. Szczepankowskie leśnictwo. Sz. zabrane przez rząd pruski, wcielone było do domeny Mogilno. 4. Sz. , dawniej Szczepankowice, fol. do Kobylegopola, pow. poznański, o 6 klm. na płd. zachód od Swarzędza st. dr. żel. ; par. Spławie, poczta i st. dr. żel. w Poznaniu; ma 8 dym. , 193 mk. Juz przed r. 1793 należał do Mycielskich. Między r. 1391 i 1399 pisali się z Sz. Wacław, Dobrosława, Jadwiga i Jarosław Akta gr. wielkp. , II; w r. 1580 Benedykt Spławski dziedziczył Sz. ; było tu wówczas 5 łanów os. , 2 zagr. i komornik. Około r. 1773 dziedziczyła Sz. , Spławie i Kobylepole Lipska, kasztelanowa łęczycka, która wiodła spory graniczne z wojewodzicem kaliskim Teodorem Ko źmińskim, dziedzicem Swarzędza, Tulc, Garb i Zalatowa Konstyt. , II, 143. 5. Sz. , wś i dwór, pow. szamotulski, o 5 klm. na zach. od Szamotuł poczta i st. dr. żel. ; par. Ostroróg, szkoła w miejscu. W r. 1397 pisał się z Sz. Przezdrzew Szczepankowski Akta gr. wielkp. , I; w r. 1580 należało Sz. do dwóch Bobrownickich, z których Łukasz miał 3 łany 08. , 1 zagr. i 1 komor. a Marcin 5 łan. os. i 1 komornika; przy schyłku zeszłego wieku dziedziczył je Ignacy Kowalski, w nowszych czasach Święcicki. Na obszarze Sz. wykopa Szczepankowo Szczepankowicze Szczepanki Szczepanki Szczepanów Szczepankowo Szczepankowo no 2 bronzowe naramienniki. Wś ma 5 dym. , 51 mk. 47 katol. , 4 prot. i 78 ha 71 roli, 3 łąk. Dwór z folw. Wygoda tworzy okrąg dworski, mający 11 dym. , 177 mk. 145 kat. , 32 Prot. i 530 ha 404 roli, 33 łąk, 27 lasu. Szczepankowo, niem. Stephansdorf, wś, pow. lubawski, par. kat. Prątnica, agentura pocz. w miejscu od r. 1889; 732 ha 650 roli or. , 21 łąk; 1885 r, 71 dm. , 84 dym. , 414 mk. , 372 kat, 41 ew; , 1 dyssyd. ; posiada 1klas. szkołę kat. 1887 r. 83 dz. . Wizytą Strzesza z r. 1667 72 donosi Villa Szczepankowo olim Schepsdorff nobilitaris. Mansos 38 possidet. Ex quolibet manso unus coretus et una quarta siliginis et totidem avenae pag. 136. Później było Sz. własnością bisk. chełmińskich. W inwentarzu biskupstwa z r. 1733 czytamy Villa Szczepankowo produxit Privilegium Tydemani, Ep. Culmensis, a. 1549, d. 17 Jan. super mansos 40. Obligati ad stationem ad latus Illmi unius militis cum uno spadone et levibus armis. In casu vero hostilitatis et belli tumultus vel incursionis quoties requisiti fuerint, in castro Lubaviensi armati contra adversarios fidelem agere custodiam et defensionem nostris quidem sub alimentis str. 43. Na innem miej scu inwentarza czytamy, że Sz. obejmowało 15 posiadeł, 40 włók, dawało żyta 15 korcy, tyleż pszenicy, 1 funt wosku i 5 pieniążków str. 73. Kś. Fr. Szczepankowskie nadleśnictwo, urzęd. Stephanswalde, pow. szubiński, powstało z la sów szczepankowskich i innych, zabranych przez rząd kapitule gnieźnieńskiej; około r. 1884 obejmowało 3670, 72 ha 3373, 50 lasu, 158, 07 wody, 11014 pastwisk, 14, 50 łąk i 14, 51 nieuż. ; czysty dochód gruntowy 11507 mrk; lasy przeważnie sosnowe. W skutek ostatniego podziału w. ks. poznańskiego do stała się część nadleśnictwa do pow. mogilnickiego, a druga do żnińskiego. Najnowsza statystyka z r. 1888 wykazuje tylko 3508 ha obszaru, t. j. w pow. mogilnickim 2077 ha 66 roli, 2 łąk, 1985 lasu, a w pow. żnińskim 1431 ha 25 roli, 9 łąk, 1246 lasu; czy sty doch. z ha lasu w pow. mogilnickim wy nosi 5, 87, a w pow. żnińskim 3, 30 mrk. Całe nadleśnictwo ma 7 dym. , 72 mk. 15 katol. , 57 prot. . W granicach pow. mogilnickiego znajdują się 4 dymy. i 48 mk. 7 kat. , 41 prot. , t. j. nadleśnictwo Stephanswalde pod Szczepankowem, leśniczówki Ruhwalde pod Mierucinem, Baerwalde i Stephanswalde pod Szczepanowem; do pow. żnińskiego przydzie lono 3 dymy, 24 mk. 8 kat. , 16 prot. , t. j. leśniczówki Balczewo, Blumenthal i Kiebitz bruch. E. Cal, Szczepanów 1. kol. , pow. kolski, gm. Drzewce, par. Umień, odl. od Koła w. 13; ma 8 dm. , 53 mk. Nadany klasztorowi sulejow skiemu przez Kazimierza, ks. Polski, r. 1176 Kod. dypl. pol, I, 12. Spisy pobor, z 1576 r. nie podają tej wsi w par. Umienie. 2. Sz. , folw. , pow. sieradzki, ob. Maryanów 21. . 3. Sz. , os. młyn. nad rz. Kamienną, przy ujściu Szynkarki, pow. iłżecki, gm. Skarzysko Kościelne, par. Wąchock, odl. od Iłży 27 w. , 1 dm. , U mk. , 18 mr. włośc. W 1827 r. 5 dm. , 35 mk. , par. Skarzysko. 4. Sz. , wś, pow. jędrzejowski, gm. Brzegi, par. Mnichów Mi chów, ma 19 os. , 81 mr. Wchodziła w skład dóbr Mnichów. 5. Sz, , wś, pow. węgrowski, gm. Ossowno, ma 8 dm. , 62 mk. , 102 mr. 6. Sz, , wś nieistniejąca obecnie. Graniczyła z Popowem i Wałowicami, w pow. janowskim. Była własnością klasztoru braci szpitalnych św. Ducha w Sandomierzu. Podarował ją kla sztorowi Zaklika de Myedzigorze wobec królowej Jadwigi Długosz, L. B. , III, 53. W połowie XV w. wieś ta miała 7 łan, kmie cych braci szpitalnych św. Ducha w Sando mierzu, któro płaciły czynszu po fertonie a kmiecie mieli obowiązek siać, orać i sprzątać na polu klasztornem. Folw. płacił dziesięcinę pleb. w Świeciechowie. Z łanu dawali czynszu 15 jaj, 1 koguta, 1 ser. Karczma z rolą płaciła czynszu pół grzywny; 1 zagr. z rolą i łąką płacił fertona. Wszystkie role kmiece dawały dziesięcinę, wartości 6 grzyw. , pleb. w świeciechowie Długosz, L. B. , III, 54. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 wś Sz. i Wałowice, w parafii Swiecziechów dziś Sieciechów, miała 4 łany Pawiński, Małop. , 356. Br. Ch. Szczepanów, wś, pow. brzeski, w piaszczystej równinie, wzn. 245 mt. npm. Od płn. otacza ją las Habot Chobot, od płd. las Jadownicki. Odl. 5, 3 klm. od stacyi dr. żel. arcyks. Karola Ludwika w Słotwinie. Liczy 102 dm. i 562 mk. 258 męż. , 304 kob. , 529 rz. kat. i 33 izr. Lud wymawia sz, cz jak s, c, zachowuje a pochylone, ubiera się w długie białe sukmany, wyszyte na szwach czarnemi taśmami i nosi wysokie, ku górze zwężone kapelusze Kobiety noszą czerwone gorsety i lubują się w jaskrawych chustach. Strój ten jednak, szczególniej u mężczyzn, ustępuje coraz więcej ubraniu małomiejskiemu, t. j. długim, szarym kapotom. Wieś ta jest miejscem urodzenia św. Stanisława, biskupa krakow. Był on synem Wojsława i Benigny, dziedziców wsi z rodu Prusów, urodził się 26 lipca 1030 r. Objął biskupstwo w 1071 r. a zabity został w kościołku na Skałce d. 21 kwietnia 1079 r. W miejsce starożytnego, drewnianego kościoła, założonego podobno przez rodziców biskupa, wymurował Jan Długosz, kanonik krak. i proboszcz szczepanowski, historyk, obszerny kościół w stylu ostrołukowym, po Szczepankowskie Szczepanów kryty dachówką. Uposażywszy kościół kielichem, kapami, ornatami i innemi potrzebami według możności L. B. , II, 268, otoczył cmentarz murem w r. 1470. Do tego kościoła dobudował w r. 1610 niejaki Czerny od płn. strony kaplicę, w której urządził grobowiec swej rodziny. W r. 1855 kościół z gruntu został odnowiony. Prócz tego kościoła wybudowano już po Długoszu drewniany kościołek w miejscuc gdzie stał dom rodziców św. Stanisława. Kościół ten zniósł Stanisław Lubomirski w r. 1781 a na jego miejsce wymurował nowy, dotąd stojący. W pobliżu tego kościoła wybudował w r. 1862 proboszcz Wojciech Bobek kaplicę, w miejscu gdzie stał stary dąb, pod którym według podania urodził się święty. Pierwszy kościół paraf. był p. w. św. Maryi Magdaleny, później poświęcono go także św. Stanisławowi. Za Długosza odprawiano trzy odpusty na św. Maryę Magdalenę, d. 8 maja i 21 kwietnia. Opowiada ten historyk, że Władysław II odprawiał tu corocznie nabożeństwo i zwykle, opuściw, szy dworzan, oddawał się do późnej nocy modłom. Zapisał on kościołowi 10 grzywien na królewszczyźnie Uście, ale Klemens Wątróbka ze Strzelec h. Oksza skorzystawszy z tego, że proboszcz akt donacyjny zatracił, zabrał darowiznę. Za czasów Długosza należało do parafii Uście i wsi Wokowice i Mokrzyska. Wś dziedziczył Spytek z Melsztyna Leliwita, proboszczem zaś był Jan Żabka h. Prus. Kościół miał własne role, łąki i karczmę. Z karczmy pobierał proboszcz grzywnę czynszu, trzech zagrod, płaciło po ferfconie i robiło dzień w tygodniu na gruntach proboszcza. Jak za dawnych czasów tak i teraz odbywają się tu trzy odpusty w roku, które gromadzą lud okoliczny. We wsi utrzymują się legendy o św. Stanisławie, które widocznie przeszły do ludu z żywota św. Stanisława Jana Długosza za pośrednictwem duchowieństwa. Po Melsztyńskich posiadali Sczopanów Czernowie Pawiński, Małop. , 67. Wś miała w 1581 r. 1 1 2 łan. km. i 7 zagr. z rolą. Do par. należały Przyborów, Łęki, Dziekanów, Styrkowiec i Mokrzyska. Potem była ta wieś attyn. klucza wiśnickiego ks. Lubomirskich. Po śmierci Izabeli z ks, Czartoryskich Lubomirskiej przeszły dobra w dom hr. Potockich, następnie wianem na hr. Zamoyskich, od których nabył je dr. Maurycy Straszewski. Obszar więk. pos. wynosi 16 roli, 366 mr. lasu; pos. mn. ma 242 roli, 59 łąk, 25 pastw. i 2 mr. lasu. Par. dyec. tarnowskiej, dek. wojnickiego obejmuje, prócz wymienionych u Długosza i w 1581 r. , jeszcze później powstałe wólki Busze, Rysie i Rudy, część Grąd, część Borka, część Jodłowki i część Cerekwi. Graniczy na płd. z Jadownikami i Sterkowcem, na zachód z Mokrzyskami, na wschód z Wokowicami a na płn. z Przyborowem. Mac. Szczepanów, wś, pow. podhajecki, 14 klm. na płn. od Podhajec sąd pow. , 5 klm. od urz. poczt. w Litiatynie. Na płd. leżą Telacze, na zach. Litiatyn, na płn. Krzywe, na wschód Kalne 3 ostatnie w pow. brzeżańskim. Na płn. zach. powstaje pot. Masłówka, dopł. Koropca i płynie na płd. wschód do Kalnego. Nad potokiem stoi młyn. Zabudo wania wiejskie leżą w środku obszaru wzn. 381 mt. . Na płn. niwy Bordunki, na płd. zach. wzgórze Szczepanów do 406 mt. . Płd. zach. kraniec wsi przebiega gościniec brzeżańsko podhajecki. Własn. więk. ma roli or. 747, łąk i ogr. 28, past. 9 mr. ; wł. mn. roli or. 791, łąk i ogr. 51, past. 14 mr. W r. 1880 było 71 dm. , 472 mk. w gminie, 6 dm. , 70 mk. na obsz. dwor. 450 gr. kat. , 67 rz. kat. , 25 izr. ; 439 Rusinów, 103 Polaków. Par. rz. kat. w Kozowej, gr. kat. w Kainem. We wsi jest cerkiew i kasa pożyczkowa gminna z kapit. 1456 złr. Lu. Dz. Szczepanowice 1. wś i folw. nad rz. Luciążną, pow. piotrkowski, gm. Gorzkowice, par. Mierzyn, odl. 18 w. od. Piotrkowa. Wś ma 23 dm. , 222 mk. ; folw. 8 dra. , 29 mk. ; os. 1 dm. , 8 mk. W 1827 r. 18 dm. , 163 mk. Dobra Sz. składały się r. . 1888 z fol. Sz. i Bujnice, rozl. mr. 1181 fol. Sz. gr. or. i ogr. mr. 346, łąk mr. 79, past. mr. 6, nieuż. mr. 14; bud. mur. 7, drewn. 20; płodozm. 12pol. ; fol. Bujnice gr. or. i ogr. mr. 331, łąk mr. 58, past. mr. 47, lasu mr. 285, nieuż. mr. 15; bud. mur. 2, drewn. 6; płodozm. 12pol. , las nieurządzony. Wś Sz. os. 32, mr. 331; wś Bujnice os. 23, mr. 258. Na początku XVI w. łany km. i folw. dawały dziesięcinę plebanowi w Mierzynie; kmiecie prócz tego kolędę po groszu z łanu Łaski, L. B. , II, 193. Według reg. pob. pow. piotrkowskiego z r. 1552 wś Sz. miała w części Mateusza Giedły 1 łan, Jan Guńcerz 1 łan, Niedopierutko 1 łan, Miskowski 6 osad. , Zorniczko 1 łan Pawiński, Wielkop. , II, 254. 2. Sz. , wś, pow. miechowski, gm. i par. Miechów. W 1827 r. 26 dm. , 228 mk. Sbroslaus, kanonik krakow. i wrocławski, nadaje po swej śmierci za zezwoleniem braci comitum Wincencii, Pelce et Janussii wieś Sofcepanovich sitam super Goscham in castellania Cracoviensi klasztorowi miechowskiemu. Dziad tegoż, także Zbrosław, nadał klasztorowi pewien obszar we wsi Kolanowice pow. opolski na Górnym Szląsku, widocznie więc tam była pierwotna siedziba tego rodu Kod. Małop. , II, 141. Mieszka tu w r. 1349 prokurator klasztorny, zarządzający wsią, która posiada prawo niemieckie nadane przed 1376 r. Kod. Małop. , III, 62, 77, 93, 301. W połowie XV w. Sz. , Szcz Szczepanowice wś w par. Miechów, własność klasztoru mie chowskiego, miała 19 łan. km. , z których płacono po 14 skotów i odrabiano jutrzyny. Dawano po 30 jaj, 4 koguty, 2 sery; 4 kmieci z łanów swych obowiązani byli do robót i płacili po 1 seksagenie. Dwie karczmy z rola, z których jedna płaciła 2 grzyw. , druga 1 seksagenę. Było 5 zagr. , z których dwóch pła ciło po 1 seksanie a 3 po grzywnie i odrabiali jutrzyny. Wszyscy kmiecie dawali osep i odbywali powabę. Folw. duchowny płacił dziesięcinę klasztorowi. Wszystkie role da wały dziesięcinę klasztorowi miechowskiemu, wartości piętnastu grzyw. Młyn płacił 2 seksageny. Drugi młyn na rzece Szreniawie płacił 6 grzyw. Dwaj kmiecie, trzymający łany sołtysie, po 3 grzyw. dawali i jeździli konno na posyłki Długosz, L. B. , III, 22. Według reg. pob. pow. ksiąskiego z r. 1581 wś Sz. , własność prepozytury miechowskiej, miała 7 1 2 łan. , 5 zagr. z rolą, 2 komor. bez bydła Pawiń. , Małop. , 92. 3 Sz. , wś, pow. miechowski, gm. i par. Niedźwiedź. W 1827 r. były dwie części jedna miała 13 dm. , 131 mk. , 2ga zaś 26 dm. , 228 mk. Pierwotnie była to wieś królewska. Dziesięcinę ze zna cznej części wsi nadał Kazimierz Wielki altaryi Wniebowzięcia P. Maryi, którą fundował w katedrze krakowskiej. Jan z Tarnowa, wo jewoda sandomierski, zapisuje r. 1393 w Korczynie żonie swej Katarzynie 800 grzw. gro szy pragskich na wsiach Krzyszowice i Sz. Kod. dypl. pol. , III, 353. W połowie XV w. Sz. , w par. Niedźwiedź, własność Tarnow skiego h. Leliwa, miały 8 łan. km. , 2 kar czmy, 3 zagr. , od których dawano dziesięci nę, wartości 10 grzyw. , dla altaryi św. Marty. Folw. rycerski dawał rozmaicie z większej części altaryi Wniebowzięcia w katedrze kra kowskiej, z mniejszej zaś części kantory i tarnowskiej Długosz, L. B. , I, 211, 612; II, 47. Według reg. pob. pow. proszowskiego z r. 1490 wś Sz. , w par. Radziemicze, miała 8 łan. W r. 1581 wś Sz. , w par. Niedźwiedź, własność ducis Constantini, miała 7 1 2 łan. km. , 3 zagr. z rolą, 3 kom. z bydł, 4 kom. bez bydła, 1 4 roli Pawiński, Małop. , 22, 441. 4. Sz. Białe, folw. , pow, ostrowski, par. Czyżewo, odl. 28 w. od Ostrowia, rozl. 375 mr. 290 mr roli. Ob. Białe 2. . Br. Ch. Szczepanowice, wś, pow. tarnowski, składa się z trzech części właściwa wieś na prawym brzegu Dunajca, nad pot. Lasowym, na wzgórzu wzn. 311 mt. npm. ; wólka Jodłówka, leżąca ku płd. , na wzn. 373 mt. npm. , z folw. Nakle nad Dunajcem; wólka Zawodzie z Isopem, na lew. brzegu Dunajca, 8, 3 klm. na płd. wsohód od Wojnicza. Wszystkie te osady razem mają 132 dm. 8 na obsz. więk. pos. i 862 mk. 426 męż. , 436 kob. ; 815 rz. kat, 14 prot. i 33 izr. . Z tego przypada na Sz. 97 dm. i 645 mk. , na Jodłówkę 24 dm, i 134 mk. , na Zawodzie i Isep 11 dm. i 83 mk. Posiadł. więk. tworzy dwa korpusy tabularne Szczepanowice z Jodłówką Lejby Buttermanna mają 446 mr. obszaru, mianowicie 305 roli, 9 łąk, 10 ogr. , 94 past. , 20 lasu, 5 mr. nieuż. ; Zawodzie z Isepem i Naklem Maryi Żaba obejmuje 436 mr. obszaru sam las. Gleba żytnia, urodzajna, lasy bukowe. Par. w Pleśny st. kolei tarnowskoleluchowskiej. Zdaje się, że Sz. istniały za Długosza choć w L. B. nie wymienione, gdyż i wieś par. jest tylko zapisana lecz nieopisana. W 1508 r. Pawiński, Małop. , 467 była to już znaczna wieś, skoro dziedzic Hieronim Chrząstowski zapłacił z niej 3 grzyv. 13 gr. ; w 1536 r. ibid. , 496 znajduje się przy wsi przewóz na Dunajcu, z dokładnego zaś oszacowania w tymże roku ibid. , 546 dowiadujemy się, że w Sz. siedziało 9 kmieci na nierównych rolach, którzy płacili dziedzicowi 9 1 2 grzyw. 10 gr. , karczmarz płacił 2 1 2 grzyw, , przewoźnik 1 grzyw. 12 gr. , inne dochody szacowano na 9 grzyw. ; nadto dawali kmiecie kury, jaja i t. p. We wsi były 2 sadzawki i młyn, dworzec i obszar szlachecki. Wieś wpisano wtedy do par. w Jodłówce, o której istnieniu nic nie wiadomo. W 1581 r. ibid. , 262 należą Sz. do par. w Wojniczu; dziedziczy je Cyryl Chrząstowski; było 10 kmieci na 31 2 łan. , 10 zagr. z rolami, 8 komor. z bydł. , 4 komor. bez bydła, 2 rzeraieśln. i kijak. Zawodzie graniczy na płn. z Łukanowicami, na zach. z gościńcem z Wojnicza do Zakluczyna, który wś dzieli od Rudki, na płd. z Wielką Wsią; Sz. graniczą na płn. z Błoniem, na zach. z Rzuchową i Pleśną, na płd. z Lubczą. Mac. Szczepanowice 1. niem. Scheppamwitz, Czeppanowitz, wś i dobra, pow. niemodliński, tuż pod Niemodlinem na płd. , par. kat. i ew. Niemodlin. Wś ma 133 ha 96 ha roli, 37 dm. , 268 mk. 135 ew. i 133 kat. ; dobra mają 319 ha 256 ha roli, 8 dm. , 126 mk. 86 kat. , 40 ew. . 2. Sz. , 1295 r. Schepanowitz, 1532 Stczepanowitz, Stczepanowitz, wś i dobra, pow, opolski, odl. 1 4 mili od Opola par, kat. i ew. . Wś ma 152 ha 117 roli, 32 dm. , 324 mk. i ew. ; dobra 272 ha 108 roli, 6 dm. , 77 mk. 11 ew. . Na obszarze Sz. istniał klasztor sióstr miłosierdzia. Knie w swym Słowniku podaje, iż w 1843 r. ludność była ewangielicka i szkoła ew. istniała od 1778 r. Na obszarze folwarku wielkie stawy i gospodarstwo rybne. Szczepanowicze, folw. i wś, podług spisu z 1866 r. okolica szlach. , pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Graużyszki o 3 w. , okr. wiejski Wojsznaryszki, o 13 w. od Oszmiany. Okolica ma 22 dm. , 184 mk. kat. podług spi Szcz Szczepany su z 1865 r. wś miała 21 dusz rewiz. ; własność Świebodowskich. Folw. nosi także nazwę Helenpol. Szczepanówka, grupa domów w Wiśniewczyku, pow. przemyślański. Szczepanowo, dawniej Szczepankowo, Scepancewo r. 1339, Sczepancowo r. 1345, ScepanCOVO r. 1357, wś kośc. i os. , pow. mogilnicki, dek. żniński, o 5 klm. na płd. od Barcina poczta, nad jeziorkiem, na trakcie mogilnickim. Graniczy z Szczepankowem i Wojcinem, par. i szkoła w miejscu, st. dr. żel. na Janikowie Amsee o 15 klm. Wś 46 dm. , 547 mk. z os. 31 dm. , 155 mk. tworzy okrąg wiejski, mający 77 dym. , 702 mk. 439 kat. , 255 Prot. , 8 żyd. i 578 ha 547 roli. W r. 1331 zburzyli Krzyżacy kościół szczepanowski; r. 1345 dziekangnieźn. Wincenty oddał Sz. do osadzania na prawie niemieckiem sołtysowi Witalisowi synowi Zbiluta. Sz. było odwieczną własnością kapituły gnieźn. , potwierdzoną w r. 1357 przez króla Kazimierza; około r. 1361 powstała na obszarze Sz. druga osada, Szczepankowem Młodem zwana Kod. Wielkp. ; w r. 1577 było na Sz. 10 śladów osiadł. i 2 zagr. W pobliżu wsi odkopano cmentarzysko z popielnicami. Według podania miało tu niegdyś siedzieć stu kmieci, między którymi wielu bartników; ludność miejscowa wspomina pochody wojsk francuzkich i polskich. Kościół p. w. św. Bartłomieja istniał tu już przed r. 1331; nowy kościół, z cegły palonej, więżą ozdobiony, stanął w r. 1848. Uposażenie plebana opisuje Łaski L. B. , I, 182 3. Parafię, liczącą 2935, dusz składają Annowo, Białe Błoto, Bielawy, Bielawki, Chomiąża Księża, Kierzkowo, Krotoszyn, Krzekotowo, Krzekotówko, Mikołajkowo, Radłowo, Rydzek, Sławoszewo, Sławoszewko, Stary Dwór, Szczepankowo, Szczepanowo, Szeroki Kamień, Wiktorowo, Wójcin i Wolica. Kościół fil. znajduje się w Wójcinie; kościół niegdyś paraf. w Kierzkowie już nie istnieje. Szkoły paraf. są w Sławoszewie i Szczepanowie. Sz. zabrano przez rząd pruski, wcielone było do domeny Mogilno. E. Cal Szczepawowo, ob. Stefamwo, Szczepanowszczyzna, folw. , pow. słucki. Tu urodził się d. 27 lutego 1842 r. filolog i publicysta Ludomir SzczerbowiczWieczor. Szczepany, pustka, pow. wieluński, gm. Mierzyce, par. Działoszyn, odl. 22 w. od Wielunia, ma 9 dm. , stanowi część wsi Bobrowniki nad rz. Wartą. W 1827 r. 8 dm. , 37 mk. Szczepany 1. os. karcz. , pow. oszraiański, w 1 okr. pol, o 14 w. od Oszmiany, 1 dm. , 7 mk. kat. 2. Sz. , wś, pow. oszmiański, w 1 okr. pol, o 14 w. od Oszmiany, 11 dm. , 99 mk. kat. 3. Sz, , wś, pow. bielski gub, grodzieńskiej, w 2 okr. poi, gm. Malesze, o 13 w. od Bielska. Szczepiatyn, wś, pow. Rawa Ruska, 30 klm. na płn. wschód od Kawy, 10 klm. na płn. wsch. od Uhnowa sąd pow. , tuż na płn. od urz. poczt. w Korczowie. Na wsch. leży Korczmin, na płd. Korczów, na zach. Tarnoszyn, na płn. zach. Ulhuwek, na płn. wsch. Krzewica. Przez wieś płynie pot. Rzeczyca, dopł. Sołokii. W dolinie jej leżą zabudowania 203 mt. wzn. . Na płn. wzgórze Szczepiatyn 232 mt. . Własn. więk. ma roli or. 403, łąk i ogr. 101, past. 2, lasu 311 mr. ; wł mn. roli or. 589, łąk i ogr. 170, past. 2 mr. W 1880 r. było 81 dm. , 537 mk. w gminie, 7 dm. , 48 mk. na obsz. dwor. 469 gr. kat. , 101 rz. kat. , 15 izr. ; 550 Rusinów, 14 Polaków, 21 Niemców. Par. rz. kąt. w Uhnowie, gr. kat. w Korczowie. We wsi jest cerkiew p. w. św. Trójcy i szkoła filialna. Szczepice, urzęd. Schepitz, majętność, pow. szubiński, o 5 klm. na płn. od Kcyni par. , poczta i st. dr. żel, nad strumykiem, który ginie w Lasowinach, błotach ściekających do Gąsawki dopł. Noteci, w okolicy wzgórzyśtej, wzn. 101 107 mt. npm. ; szkoła w miej scu. W skład majętności tej wchodzą dwór 17 dm. , 177 mk. ; folw. tan. 2 dm. , 45 mk, o 3 klm. na płn. od dworu, młyn Zdrojek 3 dm. , 6 mk. i karczma Studzienki 1 dm. , 2 mk. , które tworzą okrąg dwor. , mający 23 dym. , 230 mk 179 kat. , 51 prot. i 1216 ha 599 roli, 88 łąk, 449 lasu; cegielnia, gorzel nia parowa, młyn wodny o 2 kołach; nabiał, chów bydła fryzyjskiego. Przy schyłku XIV w. pisali się ztąd Szczepiccy Akta grodz, wielkop. , II; w r. 1521 odbył się urzędowy pomiar łąk Akta grodz, kcyńskie; między r. 1577 i 1620 było w Sz. 1 1 2 ślad. os, i 3 zagr. Około r. 1793 posiadał Sz. z Roztrębowem Mikołaj Bojanowski, a w nowszych czasach Zabłocki. E. Cal Szczepidło, wś i os. młyn. nad rz. Wartą, pow. koniński, gm. Brzeźno, par. Morzysław, odl od Konina 7 w. ; wś ma 39 dm, , 228 mk; os. młyn, . 1 dm. , 4 mk. W 1827 r. 23 dm. , 196 mk Na początku XVI w. łany km. i sołtysie dawały pleb. w Morzyslawiu tylko kolędę, po groszu z łanu Łaski, L. B. , I, 238. Według reg. pob. pow. konińskiego z r. 1564 Jan Luboński płacił od 3 łan. , 6 zagr. z rolą, 31 kom. , 8 rybaków Pawiński, Wielkop. , I, 234. Br. Ch. Szczepiec, rzka, w gub. pskowskiej, prawy dopł. rz. Wielkiej. Wypływa z błot w pobliżu źródeł rz. Mnogi, pomiędzy os. Rokitno i Pogostiszcze pow ostrowski, płynie w kierunku zachodnim. Długa do 40 w. , szeroka w dolnym biegu do 10 saż. , głęb. od 23 arszynów. Na wiosnę rozlewa. Brzegi ma po Szczepawowo Szczepanówka Szczepanówka Szczepanowo Szczepiec Szczepidło Szczepice Szczepiatyn Szczepko czątkowo niskie, w dolnym biegu wyniosłe i urwiste. Przybiera niewielkie ruczaje Szczepinkę i Różankę. Szczepiekowicze, okolica szlach. , pow. sokólski, w 1 okr. pol. , gm. Zubryca, o 12 w. od Sokółki. Szczepielówka, mylnie, ob. Szepiłówka. Szczepieniszki, okolica, pow. szawelski, gm. Szawkiany, o 40 w. od Szawel. Szczepiernia, rzką, w gub. witebskiej, lewy dopływ Dryssy, bierze początek błota Łonnica, uchodzi pod wsią Szczepiernią. Bieg ma powolny, w czasie przyboru wód ma do 30 saż. szerokości i do 7 st. głębokości, w zwykłym zaś czasie szerokość nie przechodzi 2 sażeni, głębokość w ogóle nieznaczna. Znajduje się na niej kilka mostów, z których ważniejsze pod fol. Michnie i przy karczmie Mostowucha, na drodze z Połocka do Newlu. W pobliżu tego mostu znajduje się grobla przez błota, długa przeszło 1 w. , podług podania usypana z polecenia Stefana Batorego, nosząca nazwę mostu królewskiego. Szczepinka, wś nad rzką Niemiją, pow. mohylowski. Szczepki i Sz. Kujawy, wś i os. , pow. augustowski, gm. SzczebroOlszanka, par. Szczebra, odl. od Augustowa 14 w. , 18 dm. , 139 mk. Istniała tu dawniej st. p. między Augustowem a Suwałkami, na trakcie warszawskokowieńskim, odl. 37 1 4 mil od Warszawy. Szczepkowice, niem. Zipkow, wś i dobra ryc. w Pomeranii, pow. słupski, st. p. Stójcino, par. kat. Słupsk; w 1885 r. liczyła wś 93 mk. , dobra zaś z 2 folw. 326 mk. ew. Kś. Fr. Szczepkowo 1. wś i folw. , pow. sierpecki, gm. Gutkowo, par. Unieck, odl. o 36 w. od Sierpca, ma 42 dm. , 330 mk. W 1827 r. 23 dm. , 155 mk. Po rozparcelowania znacznej części folwarku, obejmującego do 1000 mr. , pozostały dwa większe folwarki. W 1875 r. fol. Sz. lit. A rozl. mr. 195 gr. or, i ogr. mr. 105, łąk mr. 11, past. mr. 41, lasu mr. 34, nieuż. mr. 4; bud. mur. 1, drewn. 5; fol. Sz. lit. B rozl. mr. 116 gr. or. i ogr. mr. 91, łąk mr. 15, past. mr. 6, nieuż. mr. 5; bud. drewn. 3. Wś Sz. miała w 1867 r. 34 os. i 193 mr. Następnie od folw. odłączono na kolonie około 700 mr. 2 Sz, okolica szlach. , w pow. mławskim, gm. Szczepkowo, par. Janowiec, odl. 20 do 25 w. od Mławy, o 4 w. od granicy pruskiej, na wyniosłości panującej nad błotnistą doliną rzki Orzyc. Pierwotna osada obejmowała obszerne terytorym na brzegu rz. Orzyc, mające około 6 w. szerokości a do 4 w. długości. Na tej przestrzeni powstało z czasem kilkanaście wiosek i osad, które obok odrębnej nazwy zatrzymały i ogólną. Znajdują tu się obecnie a Sz. Borowe, wś, ma 44 dm. , 359 mk. , wiatrak, 1060 mr. 626 mr. roli or. . W 1827 r. 33 dm. , 176 mk. Mieszka tu drobna szlachta. b Sz. Giewarty, wś nad rzką Orzyc, ma 12 dm. , 90 mk. , 223 mr. Drobna szlachta. c Sz. Iwany, wś, ma 9 dm. , 70 mk. , 226 mr. 34 nieużytków. Drobnaszlachta. d Sz. Kukiełkis folw. , ma 4 dm. , 20 mk. , 98 mr. e Sz. Pawelki, folw. , ma 3 dm. , 43 mk. , 79 mr. W 1885 r. folw. SzPawelki, Kukiełki B D AC i Rutki B, rozl. mr. 275 gr. or. i ogr. mr. 207, łąk mr. 36, lasu mr. 27, nieużyt. mr. 5; bud. drewn. 9. f Sz. Skrody, wś nad rz. Orzyc, ma 12 dm. , 109 mk. , 170 mr. Drobna szlachta. g Sz. Soldany, wś, 3 dm. , 11 mk. , 133 mr. W 1885 r. fol. Sz. Sołdany rozl. mr. 179 gr. or. i ogr. mr. 157, łąk mr. 9, past. mr. 11, lasu mr. 1, nieuż. mr. 2; bud. drewn. 6. h Sz. Zalesie, wś nad strum. b. n. , ma 8 dm, , 101 mk. W r. 1887 fol. Sz. Zalesie lit. B rozl. mr. 330 gr. or. i ogr. mr. 169, łąk mr. 106, past. mr. 8, lasu mr. 45, nieuż. mr. 2; bud. mur. 1, drewn. 5. Folw. ten należał do dóbr Zaborowo. Prócz tego Sz. Zalesie ma 333 mr. drobnej szlachty i 12 mr. włośc. Sz. gmina należy do sądu gm. IV okr. , ma 437 dm. , 4588 mk. 40 żyd. , 12, 170 mr. obszaru w tem 1184 mr. nieuż. . W gminie mieszka przeważnie drobna szlachta; do włościan należy 567 mr. W gm, znajdują się 2 kościoły, 2 stacye dr. żel. nadwiślańskiej w Mławie i Konopkach, 3 młyny wodne, 3 wiatraki. W skład gminy wchodzą BukowiecWielki, Grzebsk, GurowoTrzęski, JanowiecBoruta, J. Kościelny, J. Leśniki, J. Szlachecki, JJastrząbki, J. Zdzięty, Kownat kiFalencino, KrajewoWielkie, K. Mało, K. Kawęczyno, Krusze, LeśniowoWielkie, Majki Zagrody, MiecznikowoGohębie, M. Kołaki, M. Miąchy, M. Siwe, M. Sowy, M. Cygany, MszczonyPołcie Stare, M. Połcie Młode, Nowawieś Dmochy, Piotrkowo, PokrzywnicaWielka, P. Kuce, Smolany, Szypułki Zagorze, Sz. Zaskóry, SzczepkowoBorowe, Sz. Giewarty, Sz. Iwany, Sz. Kukiełki, Sz. Pa wełki, Sz. Skrody, Sz. Sołdany, Sz. Zalesie, WaśniewoGrabowo, W. Gwoździe, Zaborowo, Żabino, Ż. Arguly, Ż. Gąsiory. Szczepkowo, niem. Louisenhof, dok. 1438 Schczepken al. Szepkau, folw. do Szymbarka, w Pomezanii, pow. suski, st. p. Ząbrowo, par. kat. Iława; 1885 r. 6 dm. , 96 mk. W polowie XVI w. były dobra te bez właściciela ob. Kętrz. , O ludności pols. , 194. Kś. Fr. Szczepłoty, wś, pow. jaworowski, 16 klm. na płn. płn. zach. od Jaworowa, 21 klm. od Krakowca sąd pow. , 4 klm. od urz. poczt. w Hruszowie. Na płd. wsch. płd. leży Zawadów, na zach. Kłonice, na płn. zach. Hruszów, na płn. wsch. Niemirów pow. Rawa Ruska. Płd. część wsi przepływa Zawadówka i przyjmuje tu pot. Smordech, nadpływający z Nie Szczepiekowicze Szczepi Szczep Szczepink Szcz Szczepnik Szcz mirowa. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie Żawadówki. Na płn. niwy Stadniczyna 249 mt. wzn. . Część wsi zwie się Monaster. Wł. więk. ma roli or. 65, łąk i ogr. 103, past. 3, lasu 459 mr. ; wł. mn. roli or. 211, łąk i ogr. 150, past. 98, lasu 2 mr. W r. 1880 było 60 dm. , 352 mk. w gm. , 3 dm. , 16 mk. na obsz. dwor. 343 gr. kat. , 12 rz. kat. , 10 izr. , 3 in. wyzn. ; 343 Rusinów, 20 Polaków, 5 Niemców. Par. rz. kat. w Niemirowie, gr. kat. w Hruszowie. Niegdyś stał tu klasztor bazyliański, założony w r. 1626 przez Adama Lityńskiego. W akcie fundacyjnym oświadcza on iż fundu jąc monaster na czernce wyzn, religii greckiej, na gruncie swym dziedzicznym we wsi Hruszowie, na przysiołku rzeczonym Szczepłoty, gdzie się już począł fundować celo dwie i ka plica zbudowana nad grobem przewielebnego świętobliwej pamięci ojca Chrystofora Wołkowieckiego, protosingela wielk. patryarchy konstantynopolskiego, ten grunt jako jest znak uczyniony, na którym się budować ma ją, cerkiew ma być założenia N. P. Maryi, grunt wiecznie zapisuje do tego monastyru, począwszy od dołu, nad którym się sadzi, ja ko znak przekopem jest uczyniony, prosto przez pole poprzek aż do drugiego potoku, rze czonego Głębokiego, to pole i łąki przytem do rzeki Hodwiszki, i wszystko póki staw zalał, i staw na którym młyn jest, i ten staw i młyn do tego monastyru wiecznymi czasy, daje na 12 świaszczenników, żeby odprawa zawsze była wedle porządku cerkwi świętej wschod niej. Pierwszym ihumenem był tu Awramij 1653 r. . Cerkiew zbudował ihumen Józef Wołk, urodzony w Drohomyślu 1708 r. . Na soborze w Przemyślu w r. 1693 uchwalono, aby w Sz. założyć nowicyat. W r. 1774 założono w monasterskiej cerkwi bractwo św. Onufrego, a starszym był dziedzic Hruszowa Rozwadowski. Od r. 1772 utrzymywano tu szkołę retoryki. W r. 1788 zniesiono klasztor. W bibliotece klasztoru w Krechowie znajdu je się pamiętnik szczepłockiego monastyru Szematyzm prowincyi św. Spasylela czyna św. Wasylia Wełykoho w Hałycyi, Lwow, 1867, str. 193. Lu. Dz. Szczepnik, potok, lewy dopł. Stryja, w powiecie drohobyckim. Szczepnik, grupa domów Dołhem, w pow. drohobyckim. Szczepocice 1. w XVI w. Sczepoczycze, wś nad rz. Wartą, pow. noworadomski, gm. i par. Radomsk. . Wś ma 16 dm. , 122 mk. , 387 mr. ; os. karcz. 2 dm. , 2 mk. , 12 mr. W 1827 r. 24 dm. , 147 mk. Według reg. pob. pow. radomskiego Radomsk z r. 1652 część kaszt, sieradzkiego miała 3 osad. , w 1553 r. 4 1 2 łan. ; była też karczma z rolą. Część Marcina Rusieckiego z karczmą 3 os. Pawiń. , Wielkp. , II, 272. 2 Sz. Rządowe, kol. , pow. nowora domski, gm. Radziechowice, par. Radomsk, na prawo od linii dr. żel. warsz. wiedeńskiej, między Radomskiem a Kłomnicami, ma 38 dm. , 322 mk. , 1060 mr. włośc. W 1827 r. 23 dm. , 170 mk. Wchodziły w skład dóbr rząd. Gidle. Na początku XVI w. Sz. dają dziesięciny kościołowi gnieźn. , zaś plebanowi w Radomsku tylko kolędę, po groszu z łanu Łaski, L. B. , I, 496. Br. Ch, Szczepowice, niem. Porthof, dwór i st. poczt. , w pow. kościańskim, o U klm. na płn. zach. od Kościana st. dr. żel. i 3 1 2 klm. od kanału obrzańskiego; par. Konojad, poczta w miejscu; ma 13 dym. , 213 mk. 167 kat. , 46 protest. , i 373 ha obszaru 333 roli, 21 łąk, 11 lasu; gorzelnia parowa. W r. 1580 było w Sz. 2 zagr. i 1 osadnik; około r. 1793 dziedziczył je Benon Skórzewski. Na obszarze Sz. wykopano topór kamienny z jasnego ser pentynu. E. Cal. Szczepowszczyzna, białoruskie Szczapuszczyna, wś poradziwiłlowska i folw. nad bezim. dopł. Łani, do 1874 r. ordyn. kleckiej, odtąd nieświeskiej ks. Radziwiłłów, pow. słucki, w 2 okr. pol. , par. praw. i katol, i gm. Kleck o 4 w. . Wś ma 14 osad; folw. 26 1 2 włók; miejscowość lekko falista, bezle śna, grunta urodzajne, szczerkowe, łąk dosta tek. A. Jel. Szczepy, fol. do Rudek, pow. szamotulski, o 3 1 2 klm. na płd. od Ostroroga Scharfenort, gdzie par. i poczta; st. dr. żel. w Szamotułach Sarater o 9 klm. ; 3 dym. , 47 mk. ; należał przy końcu zeszłego wieku do Cieleckich. Szczerba, ob. Szczyrba. Szczerbacka kolonia, pow. konecki, gm. i par. Gowarczów, odl. od Końskich 14 w. , ma 20 dm. , 152 mk. , 208 mr. Szczerbacze, dobra, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Rohoźna, o 22 w. od Kobrynia. Szczerbaezyńce, w spisie urzęd. Szczerbaszczyńce wś nad ruczajem Chorobrą, pow. zwinogródzki, na pograniczu pow. kaniowskiego, w 3 okr. pol. , gm. Źurzyńce, par. kat. Lisianka, odl. o 30 w. od Zwinogródki, o 5 w. od Medwina, ma 1360 mk. W 1741, było tu 30 sadyb. Posiada cerkiew murowaną, p. wez. św. Mikołaja, wzniesioną w 1823 r. przez Protopopowa, na miejsce dawniejszej z 1722 r. , i uposażoną 40 dzies. Do par. należy wś Huta Steblowska. Wś wchodziła dawniej w skład sstwa korsuńskiego, obecnie należy do Protopopowych. Szczerbaki, wś, pow. wasylkowski, w 1 okr, pol. , gm. Jeziorna, par. praw. Jabłonówka o 8 w. , o 73 w. od Wasylkowa, ma 395 mk. w 1863 r. 188 mk. . Należy do klucza białocerkiewskiego dóbr hr. Branickich. Szczerbanie Szczerbanówka Szczerbasze Szczerbatowka Szczerbena Szczerbiec Szczerbickie Szczerbin Szczerbaków, wś w pobliżu Wiślicy, pow. stopnicki, gm, Grotniki, par. Stróżyska. Posiada zródło słonosiarczane. Poszukiwania soli dokonywane tu przez kilka lat między 1820 a 1840 r. dostarczyły materyału do pracy Beckera p. t. Ueber die Floetzgebirge im suedlicben Polen, besonders in Hinsicht auf Steinsalz, Freiburg 1830. Wywiercono tu szyb głęboki około 200 sążni. W połowie XV w. było tu 6 łan. km. , z których dziesięcinę, wartości 4 grzyw. , dawano pleb. w Bolesławie Długosz, L. B. , II, 435. Według reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1579 wś Sczobakoff, w par. Stroziska, własność Piotra Tylickiego, miała 9 osad. , 3 łany, 3 zagr. z rolą, 2 kom. Pawiń, , Małop. , 213. Br. Ch. Szczerbakówkut, uroczysko ńa obszarze wsi Chodosówki, w pow. kijowskim. Szczerbanie, wś, pow. lityński, okr, pol. , gm. i paraf. katol. Stara Sieniawa, sąd w Chmielniku, o 42 w. od Lityna, ma 66 osad, 334 mk. , 380 dzies. ziemi włośc. , 739 dworskiej, 69 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Paraski, wzniesiona w 1775 r. , ma 405 parafian. Własność dawniej Borejków, dziś Hanów. Szczerbanie, sioło nad rzką Zgniłym Jełańcem, pow. elizawetgradzki gub. chersońskiej, o 59 w. na płd. zach. od Elizawetgradu, ma 356 dm. , 1563 mk. W pobliżu sioła odkryto pokłady węgla kamiennego. Szczerbanówka al. Szczerhaniewka, wś nad rz. Krasną, pow. kijowski, w 4 okr. pol, , gm. i par. praw. Trypol o 3 w. , odl. o 50 w. od Kijowa, ma 602 mk. podług Pochilewicza 677 mk. . Włościanie, w liczbie 210 tusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 864 dzies. , ze spłatą po 1128 rs. 76 kop. Glebę stanowi wyborny czarnoziem. W ś ta należała do dóbr trypolskich metropolitów kijowskich, Szczerbanówka, wś, pow. liski, w kotlinie wzn. 600 mt. npm. , u źródeł Osławicy lew. dopł. Sanu. Ku zach. kotlina rozszerza się i opada na 569 mt. ; od wschodu, południa i północy otoczyły ją lesiste góry, stanowiące dział wodny Osławicy i Solinki. Górami temi ciągnie się granica wsi. Na płd. najwyżej sięga Matragora 991 mt. , na północ od niej są wzniesienia 749 i 797 mt. . Wielki Prysłop 1007 mt. , na płn. Wielki Dilec 937 mi. Wszystkie te góry pokrywa nieprzerwany las świerkowy. We wsi jest cerkiew drewniana, filia parafii w Maniowie. Od Maniowa oddziela Sz. drugi potok, będący źródłowiskiem Osławicy. Chat, nad potokiem zbudowanych, jest 21, mk. 125, a to 122 gr. kat. i 3 izrael. Pos. większa T. hr. Kaster i Ern. hr. d 011one ma 820 mr. 810 mr. lasu. Grunta są zimne, owsiane, lasy przetrzebione lub niedostępne i dlatego z tak znacznego obszaru wynosi podatek gruntowy tylko 6, 52 złr. , domowy 3, 20 złr. Posiadłość mniejsza ma 225 mr. roli, 117 mr. łąk, 179 mr. past. i 3 mr. lasu. Sz. graniczy na zach. z Maniowom, na płd. z Balnicą lasami, na wschód z Żubraczem a na płn. z Rabem. Mac. Szczerbasze al. Szczerbacze, wś, pow. czerykowski, gm. Malatycze, ma 33 dm. , 192 mk. ; należały niegdyś do dóbr Malatycze. Szczerbatowka, wś nad rz. Irszą, właściwie przedmieście mka Malin, pow. radomyski, w 3 okr. pol, gm. i par. praw. Malin, odl. o 33 w. od Radomyśla, ma 162 mk, Szczerbena Dolina, os, koło Baranówki, na obszarze Brzeżan. Szczerbiec, niem. Sczyrbitz, wś i dobra, pow. rybnicki, par. kat Lisek. Wś ma 166 ha 116 ha roli, 47 dm. , 332 mk. katol. Dobra mają 275 ha 178 roli, 5 dm. , 97 mk. 1 ew. . Szczerbickie, wś, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski dobra Korsaków w 1865 r. Jazno, o 17 w. od Dzisny, 8 dm. , 69 mk. w 1865 r. 32 dusz rewiz. . Szczerbiącin, 1710 Szczerbięcino, 1780 Scierbięcin, niem. Czerbienschin, dobra ryc, pow. tczewski, st. pocz. i paraf. kat. Godzi szewo 7, 5 klm. odl. , st. kol. Pszczółki 7 klm. odl. Razem z folw. Altonah obejmuje 517 ha 378 roli orn. ; 44 łąk, 60 lasu; 1885 r. 17 dm. , 33 dym. , 196 mk. , 118 kat. , 78 ew. na folw. przypada 5 mk, . Szkoła lklas. ew. li czyła 1889 r. 40 dz. kat. i 33 ew. ; fabryka sera. Według taryfy pobor, z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podw. a akcyzę potrójną, płacił tu Wagner od 3 osiad. włók ogr. , 6 ratajów ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 170. Sympla wynosiła 1717 r. 16 groszy ob. Cod. Belnensis w Peplinie, str 83. Mesznego pobierał prob. godziszewski ztąd 9 kor. żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Szaniaw skiego z r. 1710, str. 173. R. 1780 liczył Sz. 111 kat. , 13 akatol; dziedzicem był Szy mon Kicki, ssta sobowidzki ob. Wizyt. Ry bińskiego, str. 76. Kś. Fr. Szczerbin, wś, pow. jelniański gub. smoleńskiej; ob. Smol eparch. Wied. 1874. Szczerbin al Szczerbyn, wzgórze nad Stryjem, w pow. drohobyckim, na płn. wsch. granicy gm. Łastówki i Kropiwnika. Wznies. 824 mt. Szczerbin al. Szczerbinek, Szczerbinko, mylnie Czerbin, wś i dwór, pow. wyrzyski, o 3 1 2 klm. na płd. od Łobżenicy, na praw, brzegu Łobżanki dopł Noteci, wprost Małego Kościerzyna, wzn. 109 mt. npm. ; par. Gromadno, poczta w Łobżenicy Lobsens, st. dr. żel. w Osieku Netzthal o 12 1 2 klm. W r. 1578 było na Sz. 3 łany os. i 10 zagr. z rolą, ławr. 1618 1620 karczma, 4 zagr. i 4 łany I osiadłe; około 1793 r. posiadali Łakińscy Sz. Szczerbaków Szczerbaków Szczerbinó i Wyrzę. Wś ma 14 dym. , 109 mk. 108 kat. , 1 prot. i 155 ha 121 roli, 24 łąk. Dwór ma 5 dym. , 90 mk. katol. i 328 ha 275 roli, 25 łąk; olejarnia i piła parowa; właścicielem jest Władysław Radoj. E. Cal. Szczerbina, wś włośc, pow. szawelski, okr, wiejski Karolin Karulin. Szczerbinek, jezioro pod Płochocinem, pow. świecki. Szczerbinkowo, wś, pow. drysieński, w 2 okr. pok. do spraw, włośc, gm. Ziabki, w 1863 r. 20 dusz rewiz. Posiada kaplicę katolicką parafii Zabiały. W 1811 r. własność Róży Cześnickiejj dziś Andrzeja Bitnera, ma 489 dzies, ziemi dworskiej. Szczerbino wś nieistniejąca obecnie. Według reg. pob. pow. lipnowskiego z r. 1564 wś Szczerbino leżała w par. Ciechocino. Franciszek Szczerbiński miał tu 1 łan i jedno koło korzeczne Pawiński, Wielkp. , 1, 332. Szczerbino, dobra, pow. witebski, w 2 okr. pok. do spraw włośc, z zarządem gminy, mającej w 1863 r. 694 dusz rewiz. Szczerbinówka, wś wymieniona w XVIII w. jako należąca do klucza antonowskiego na Ukrainie, t. j. w dzisiejszym powiecie skwirskim, w gm. Worobijówka. Dziś pod tą nazwą nieistnieje. Szczerbinowka, kol. polska, pow. bachmucki gub. ekaterynosławskiej, 40 dusz. Szczerbinowo, wś i fol. w pobliżu rz. Lipnicy, dopł. z prawej strony odnogi Szczary, zw. Jabłonówka, pow. nowogródzki, w 3 okr. pol. i par. katol. NowaMysz, gm. Krzywoszyn. Wś ma 20 osad; miejscowość lesista i wzgórzysta ponad okolicznemi moczarami. Szczerbinowskie, chutory nad rzką Krzywym Torcem, pow. bachmucki gub. ekaterynosławskiej, o 25 w. na płd. zach. od Bachmutu, ma 318 dm. , 1751 mk. O 4 w. od osady znajdują się pokłady węgla kamiennego. Szczerbiny 1. własność ziemska, pow. miński, około 1 1 2 włóki, należy do Iwana Bołonina. 2. Sz. , mylnie Szerbiny, wś nad rz. Moczyną, pow. miński, w 2 okr. pol rakówskim, gm. Zaslaw, przy drodze ze wsi Dojnarowicze do wsi Kryczki, o 4 w. od st. dr. żel. lipaworomeńskiej Radoszkowicze, ma 14 osad; miejscowość mocno falista, grunta szczer kowe A. Jel. Szczerbiny, wś, pow. żytomierski. Była tu kaplica katol. par. Puliny. Szczerbiszki, wś, pow. święciański, w 1 okr. pol, gm. Łyntupy, okr. wiejski i dobra dawniej Hrehorowiczów, następnie Zdziechowskich Podjelniaki, o 11 w. od Łyntup, ma 133 mk. katol, 7 mahomet w 1865 r. 49 dusz rewiz. . Szczerbnica, rzka, w pow. włoszczowskim, ob. Białka 2. Słownik Geograficzny T. XI. Zeszyt 131. Szczerbowa, os. młyn. , pow. będziński, gm. Żarki, 1 dm. , 4 mk. , 80 mr. Szczerbowce, wś nad rzką Żwanem Zamiechówką, dopł. Dniestru, pow. uszycki, okr. pol. Wierzbowiec, gm. Struga Wielka, par. kat. Zamiechów, sąd w Nowej Uszycy o 8 w. , ma 90 osad, 522 mk. 40 jednodworców, 150 dzies. ziemi włośc, 275 dworskiej w części Maksymowa, oprócz tego 18 dro bnych Części, 38 dzies. ziemi cerkiewnej. Po siada cerkiew p. w. św. Trójcy, wzniesioną w 1807 r. , z 739 parafianami. Wś należała dawniej do Potockich, w 1762 r. nabył ją Ignacy Potocki, ssta czorsztyński, późniejszy ssta kaniowski, dalej Newelskich, Stępowskich, Krzyżanowskich, Szujskiej, Karaszewicza, Urbanowskich, dziś Maksymowa, Dziewanowskiego, Laszkowa i in. Obok Szczerbowiecka słoboda. Dr. M. Szczerbowicze 1. wś, pow. grodzieński, w 3 okr. pol. , gm. Łunna, o 28 w. od Grodna. 2. Sz. , wś nad rzeką Dzwieją, pow. nowogródzki, w 4 okr. pol. mirskim, gm; Cyryn, ma 24 osad; grunta i łąki wyborne, miejscowość wzgórzysta, bezleśna. A, Jel. Szczerbowiecka słobódka, wś nad rz. Zwanem Zamiechówką, dopł. Dniestru, pow. uszycki, okr. pol. Wierzbowiec, gm. Struga Wielka, par. praw. Szczerbowce, katol. Zamiechów, ma 20 dm. , 125 dusz męż. , 305 dzies. ziemi włośc, 315 dworskiej Korsaka dziś zięcia jego Biesiadowskiego i 92 Hulanickiego. Dawniej Stępowskich. Szczerbowo, wś, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Kamieniec Litewski, o 35 w. od Brześcia. Szczerby, wś, pow. rypiński, gm. Szczutowo, par. Gujsk, odl. o 13 w. od Rypina, 14 dm. , 104 mk. , 115 mr. Szczerby 1. wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Plissa o 6 w. , okr. wiejski i dobra Kurowskich Sielce, o 49 w. od Dzisny, 15 dm. , 168 mk. w 1865 r. 69 dusz rewiz. . 2. Sz, wś, pow. prżański, w 3 okr. pol. , gm. Horodeczna, o 28 w. od Prużany. Szczerce, doły, na Szczepanowie, w pow. mogilnickim, ku płd. od Barcina. Szczerców 1. r. 1387 Sczirczow, w XVI w. Sczyrczow, os. miejsljia, dawniej miasteczko, nad rz. Widawką, o 17 w. na płd. wschód od Widawy, pow. łaski, gm. Dzbanki, paraf. Szczerców. Leży śród piaszczystej równiny, pokrytej w części lasami, w części zaś przedstawiającej obszary lotnego piasku i bagnistych łąk. Posiada kościół murowany, szkołę początkową, st. pocz. , aptekę, lekarza, 221 dm. , 1529 mk. , 1932 mr. ziemi należącej do mieszczan i 6 mr. probostwa. W 1827 r. było 181 dm, , 1195 mk. ; 1864 r. 239 dm. , 1907 mk. 572 żydów. Domy drewniane. Ludność 54 Szczerbina Szczerbino Szczerb Szcz Szczercowska uboga. Zawiązkiem osady były zapewne karczmy przydrożne, na trakcie z Kielc do Sieradza, i kuźnica założona w lasach królewskich, przy ujściu rzeczki Pisi do Widawki, około 4 w. na płn. zach. od osady dzisiejszej. Obecni jest w tem miejscu osada zwana Fryszerka. Przy kuźnicy powstała wś Szczerców dziś Szczercowska Wieś. Przemysł leśny i położenie w punkcie wypoczynku dla koni po przebyciu piaszczystej drogi, stały się podstawą bytu i rozwoju drobnej osady. Należała ona pierwotnie do par. w Widawie jak o tem świadczy oddawanie dziesięcin do Widawy jeszcze w XVI w. . Po utworzeniu w XIII w. parafii w pobliskim Restarzewie, przyłączono tam osadę. Założenie miasta na obszarze przyległych do wsi lasów nastąpiło zapewne za Kazimierza W. , jak o tem świadczy, współczesne zwykle, utworzenie parafii i uposażenie jej przez króla aktem z 8 września 1367 r. , w Szczerowie wydanym. Aktem tym nadał król kościołowi dziesięciny z ról dworów królewskich we wsiach Strzałków par. Radomsk, Piekary par. Sulmierzyce, Uszczanowice dziś Łuszczanowice w par. Sulmierzyce i we wsi Stary Szczerców Szczercowska wieś, w par. Restarzew; z łanów miejskich osiadłych dziesięcinę pieniężną po 6 gr. z łanu, a z pustych, o ile będą uprawiane, snopową, też z ogrodów. Place miejskie mają dawać po groszu księdzu a kościelnemu po pół grosza. Ksiądz może założyć w mieście jedną lub dwie jatki rzeźnicze i stawiać jazy na Widawie dla połowu ryb. Posiadać będzie trzy łany roli i 4 łąki. Prócz tego pobierać będzie dwa cła jedno na trakcie do Krakowa, z tego dziesięcinę tygodniową, drugie na trakcie do Wrocławia i drodze do Sieradza z Opoczna, Piotrkowa, Wolborza, Inowłodza, tak zwane przeczne cło. Od bydlęcia każdego, pędzonego przez miasto, po 2 denary, od wozu ładownego pół grosza. Nadanie to spisał obecny przy królu Jan, archidyakon gnieźn. , podkanclerzy Janko z Czarnkowa kronikarz. Erekcyą parafii wydał Jarosław Skotnicki, arcyb. gnieźn. Łaski, . B. , I, 456, 457. Zygmunt I potwierdził to nadanie r. 1511. W 1564 r. Sz. z przyległym obszarem trzymają w dzierżawie Piwowie. Miasto daje owsa kor. 91, piwa beczck 6. Za wołu płacą co rok fl. 2. Mieszczanic mają obowiązek blankow oprawować w Sieradzu koło zamku, tych przęsł, które mają wymierzone i z basztami a teraz nie oprawują Lustr. , Y, 132. Szosu płaci Sz. fl. 22 gr. 12, ma 7 rzemieśln. Pawiński, Wielkp. , II, 309. Szczerczowskie starostwo niegrodowe, w pow. piotrkowskim, podług lustracyi z r. 1662 powstało z dawniejszego sstwa piotrkowskiego, przez wydzielenie zeń mczka Szczerczów i wsi Stary Szczerców z fol. i Chrząstowa z wójtowstwem. W r. 1771 posiadał je Aleksander Szembek, wojewodzie inflancki, opłacając kwarty złp. 932 gr. 9, a hyberny złp. 383 gr. 9. Na sejmie z r. 1773 75 Stany Rzpltej nadały te dobra w posiadanie emfiteutyczne Tymowskiemu, stolnikowi piotrkowskiemu. W 1642 r. spło nął kościół drewniany, p. w. św. Piotra i Pa wła wzniesiony. Przy nowo wzniesionym za łożył r. 1737 ks. Aleks. Pilszecki, kanonik chełmski, rektor akademii zamojskiej, rodem ze Szczercowa, bractwo rożańcowe i uposażył je kapitałem 6000 złp. Na początku obecnego wieku wzniesiono kościół murowany, który w r. 1868 zgorzał. W r. 1880 pożar zniszczył prawie całe miasteczko. Po spaleniu kościół został odbudowany w r. 1870 do 1872. Sz. parafia dek. łaski ma do 2000 dusz. 2. Sz. Poduchowny, wś włośc. na obszarze dawnego folw. proboszczowskiego, ma 3 dm. , 29 mk. , 45 mr. Br. CL Szczercowska Wieś, kol, folw. , donacya rząd. nad rz. Widawką, przy ujściu strumie nia zwanego Pisia al. Rudzisko, pow. łaski, gm. Dzbanki, par. Restarzów, leży o 4 w. na płn. od Szczercowa, przy trakcie do Widawy; kol ma 23 dm. , 315 mk. , 479 mr. włośc; fol 8 dm. , 88 mk. , 286 mr. ; karcz. 1 dm. , 3 mk. , 1 mr. W 1827 r. było 18 dm. , 167 mk. Na początku XVI w. Scyerczowska wyesz, w par. Restarzew, daje dziesięciny kościołowi w Widawie a pleb, w Restarzewie tylko ko lędę, po groszu z łanu Łaski, L, B. , I, 463. Zdaje się że ta wieś a może tylko sam fol wark królewski z fryszerką nosił nazwę Sta rego Szczercowa w XVI w. W r. 1564 wraz ze Szczercowem w dzierżawie Piwów, którzy z 4 zrebij płacą po gr. 3, owsa po kor. 4, kurow po 3, jajec po 12, dranic albo desk po 30 Lustr. , V, 133. Br. Ch. Szczercz, właściwie Szczereu lub Szczorez, 1280 scezer, 1293 Sceres, 1581 Sczerisz, wś, pow. nowosądecki, w okolicy podgórskiej, 3 7 klm. na płn. wschód od Łącka paraf. rz. kat. a na zach. od Olszany. Ma 37 dm. , 231 mk. ; 226 rz. kat. i 5 izrael. Osada powstała przed r. 1280; wymienia ją pod nazwą Scezer akt fundacyi klasztoru klarysek w Sączu Kod. małop. , II, 145 i potwierdzanie posiadłości klasztoru przez Marcina IV z 5 lipca 1283 r ibid. , 154, tudzież w dyplomie ks. Gryfiny, wdowy po Leszku, ksieni sandeckiej, z 2 Listop. 1293 Sceser super Olsanam ibid. , 192. W tym czasie był młyn na Olszanie, który Gryfina darowała swemu kapelanowi Maciejowi W 1581 zapisano tę wś klasztor ną jako należącą do paraf. w Podegrodziu. Miała 2 łany kmiece i łan sołtysi. Teraz na leży do paraf. w Łącku. Mac. Szczerczewo, wś, pow. prużański, w 3 Szczercowska Wieś Szczerczewo Szczercz Szczerki Szczerków Szczerkowo Szczeroslugi Szczerzec Szczerek Szcierczyk al Szczerczyk okr. pol. , gm. Horodeczna, o 28 w. od Pm źany. Szcierczyk al. Szczyrczyh część Ulicka Seredkiewicz, pow. Rawa Ruska. Szczerek, potok, powstaje na obszarze gm. Basiówki, w płd. części pow. lwowskiego, ze wzgórz wznoszących się śród zalegającej ten obszar wyżyny. Plynie on na płd. przez Nagórzany, gdzie przyjmuje z lew. brzegu pot. Kower i Sołonecki, skręca od Winiawy na zach. do Siemianowki, gdzie od praw. brzegu przyjmuje Bartatówkę i pot. Niemiecki, potem na płd. zach. do Szczerca, gdzie z lew. brzegu przyjmuje Przyrwę. Tunad doliną Sz. wznoszą się charakterystyczne ekały gipsowe. Dalej zwraca się znowu ku płd, , wchodzi na obszar pow. sandeckiogo, płynie przez Honiatyczo, Kahujów, Czerkasy, następnie na obszarze pow. żydaczowskiego, w okolicy Drohowyża, uchodzi do Dniestru z lew. brzegu. Szczerepel, wś, pow. prużański, w 3 okr. pol. , gm. murawiewska, o 44 w. od Prużany. Szczerki 1. jeziorko, w pow. czarnkowskim, o 9 1 2 klm. na płd. wschód od Wielenia, pod Miała, utworzono przez Rudnik czyli Niedźwiadkę, dopł. Noteci. 2. Sz. , Stirkenbruch na Mapie sztab. , błota, w pow. międzychodzkim, o 11 klm. na wschódpłd. od Skwirzyny, między Rokitnem i Przytocznią, na wschod, krawędzi lasu rokicińskiego. E. Cal Szczerków, Sczrkowo r. 1397, Sczerkowot. 1398, później Sczyrkowo i Szczyrkowo folw. , pow. krotoszyński, o 3 klm. na zach. płd. od Krotoszyna poczta i st. dr. żel. Graniczy z Konarzewem; par. Baszków, okr. dworaki Konarzewo; ma 3 dym. , 74 mk. W r, 1397 pisał się Michał z Sz. Akta gr. wielkop. , II, 585, mylnie objaśn. Żerkowem, a następnego roku Jan, altarzysta przy kościele św. MaryiMagdaleny w Poznaniu Kod. Wielk. n. 1986. W r. 1521 rozgraniczono Sz. z Konarzewem i Lutogniewem, a w r. 1562 licowano kopiec narożny, usypany między Sz. i Lutogniewem. Sz. dziedziczyli Piotr Potulicki, kaszt. przemęcki, około r. 1578, Zofia Lipska około r. 1618, Zalescy w r. 1644, Dobrsoy w r. 1793, Morawscy w nowszych czasach. W r 1578 było tu 1 1 2 ślada ob. , 2 komorn. i 30 owiec. Szczerkowo 1. kol, pow. nieszawski, gm. Wierzbie, par. Sompolno 2. Sz, os. młyń. , pow. włocławski, gm. i par. Chodecz; 1 dm. , 4 mk. , 30 mr. gruntu. Wchodziła w skład dóbr Kobylałąka. X M. Szczeroslugi al. Wronki, niem. Szeroslugi, wś, pow. wąbrzeski, dawniej należała do pow. chełmińskiego; st, p. Wąbrzeźno, paraf. kat. Nowawieś, 92 ha 81 roli orn. , 5 łąk; 1885 r. 7 dm. , 12 dym. , 7 mk. kat. , 34 ew. Kś. Fr. Szczerzec 1 al. Szczyrzec, rus. Szczyreć, miasto, pow. lwowski, 29 klm. na płd. zach. od Lwowa, pod 49 39 płn. szer. a 4 31 wsch. dług. od F. Posiada st. dr. żel, urząd poczt. , tel. i sąd powiatowy. Na płn. leży Siemianówka, na wsch. Piaski, na płd. Łany, na zach. Ostrów. Płn. i zach. część obszaru przepływa pot. Szczerek, a część płd. dopł. Szczerka, pot. Pryrwa. Zabudowania miejskie leżą na zach. Na płd. wschód od nich wzgórze wzn. , 313 mt. znak triang. . Zwą je cerkiewnem, gdyż stoi tu cerkiewka, przebudowana ze starożytnego zameczku, po którym pozostał jeszcze mur obronny z basztą i strzelnicami. Pod stromo spadającem zboczem tej góry znajduje się gipsołom. Zbocze to, stanowiące lewą ścianę obszernej doliny Szczerka, uwydatnia się już zdala. Naprzeciw grobli, tuż, za młynem i gipsarką, piętrzą się skały gipsu, do 16 mt. wysokie, tak popod cerkwią, jak i przyległym cmentarzem. Pomiędzy cerkwią a laskiem Zbudowem o rs klm. ku wsch. występują liczne lejki, zwykle regularnie koliste, o średnicy kilkunastu do kilkudziesięciu metrów, napełnione stale wodą. Całą tę wierzchowinę zajmuje glina dyluwialna, piaskowata, albo przechodząca w czysty piasek dyluwialny, żółty, lub ciemnordzawy, bezpośrednio miejscami leżący na gipsie. Skała gipsowa składa się głównie z trzech odmian gipsu tabliczkowego, ziarnistego i włóknistego. Górne warstwy do 4 mt. pokładu tworzą gips wykrystalizowany w bliźniacze tabliczki. Dolną część do 8 mt. tego pokładu tworzy gips ziarnisty szary lub biały, z szarymi żyłkami, często także śnieżnobiały, ze znaczną ilością wpryśniętej siarki, brunatnawo lub siarkowożółtej Łomnicki Formacya gipsu na zach. płd. krawędzi płaskowzgórza podolskiego, Kosmos, 1881, t. VI, 194 do 198. Według Gwagnina wydobywano tu siarkę już w XVI wieku. Tutejsza fabryka gipsu wyrabia 3 gatunki 1 gips zupełnie miałki na figury i sztukaterye; 2 zwyczajny gips murarski i 3 gips nawozowy. Własność większa w mieście i wsiajch Łany, Ostrów, Piaski, Rosenberg i Zagródki ma roli or. 5, łąk i ogr. 5 mr. ; wł. mn. roli or. 303, łąk i ogr. 109, past. 15 mr. W r. 1880 było 169 dm. , 1754 mk. w Szczercu 152 gr. kat. , 114. rz. kat. , 1385 izr. , 103 innych wyznań; 183 Polaków, 112 Rusinów, 1459 Niemców. Par. rz. kat. i dekanat w miejscu. Rok fundacyi parafii nic znany. Z przywileju miasta okazuje się, że istniała już w r. 1391 i że ją fundował Jan z Tarnowa. Fundacyą, odnowił Zygmunt August w r. 1556. Kościół par. murowany p. w. św. Stanisława. Do par. należą wsie Łany, Ostrów i Piaski, uważane jako przedmieścia szczerzeckie, Dmytrze, Efnsiedl, Falkenstein, Horbaoze, Humieniec, Jastrzębków, Nikon kowice, Popielany, Rosenberg, SerdycaWola, Sroki i Zagródki. Do łacińsk. dek. szczerzeckiego należą parafie Dawidów, Hodowica, Nawarya, Obroszyn, Rakowiec, Siemianówka, Szczerzecę Wołków i kapelania Krotoszyn. Par. i dek. gr. kat, w miejscu. Należą do parafii Piaski, Siemianówka i Serdyca. Cerkiew p. w. św. Trójcy. Bo dekanatu należą parafie Brodki, Chrusno, Czerepin, Dmytrze, Dobrzany, Humieniec, Krassów, Miło, szowice, Mostki, Nawarya, Obroszyn, Polana, Porozna, Pustomyty, Siechów, Solonka, Sroki, Stawczany, Szczerzec, Tołszczów, Wołków i Żyrawka. W Sz. osiedliło się za Józefa II kilkanaście rodzin mennonitów; potomkowie ich wyemigrowali w ostatnich latach do Ameryki. W mieście jest szkoła etat. czteroklasowa. Herb miasta w niebieskiem polu brama z trzema wieżami, z których każda zakończona spiczastym dachem. W bramie drzwi roztwarte, zielone, z kratą czarną u góry, w otworze bramy na tle niebieskiem srebrna litera, , S. Istnieje w Sz. fundusz ubogich, założony w r. 1805 przez Ignacego An. Zaglińskiego, miejscowego proboszcza rz. kat. Jako gród warowny istniał Sz. podobno już w XII w. W czasie napadów tatarskich uległ zniszczeniu. Dokumentem, wydanym w Przeworsku dnia 4 stycz. 1397 r. Jan Tarnowski, woj. sandomierski i ststa ziemi ruskiej, króla i swojem imieniem pozwala wójtowi Maciejowi założyć miasto Szczerzec na stu łanach, przeznacza z tych 2 łany na pastwiska a jeden pod plebanią; wykarczowane łany uwalnia od czynszów na lat 6, zaroślami okryte na 12, lasami zaś na lat 20; mieszkańców na lat 10 od wszelkich opłat z wystawionych domów, żaś po wyjściu wolności dawać mają na św. Marcin po 8 skojców z łanu, po 2 kapłony, 12 jaj i 2 miary owsa, a nadto dziesięciny po 6 groszy biskupowi. Wójta uposaża połową czynszu z młyna, jatek szewckich, piekarskich i rzoźniczych; przeznacza mu szósty denar z łanów i ogrodów, a trzeci od spraw i kar zasądzonych; pozwala na użytek stołu w stawie poławiać, mieć łaźnią, zastrzegając, iż król i starosta mogą jej używać bezpłatnie; na każdą wyprawę wojenną wójt ma się stawić z dwoma jeźdźcami, których konie po 3 grzywny warte być mają, i z łucznikiem A. G. Z. , t. IX, str. 6, 7. We Lwowie d. 1 paździer. 1397 r. zatwierdza Władysław Jagiełło powyższy dokument i rozszerza go nadaniom miastu prawa magdeburskiego i urządzeniem targów tygodniowych w poniedziałki a rocznych w dniu 27 września A. G. Z. , t. IX, str. 8, 9. Dnia 4 paźdz. 1399 r. bawił w Sz. Władysław Jagiełło i wystawił dokument nadający dominikanom lwowskim dwa dworzyska w Krotoszynie i Kościejowie A. G. Z. , t. III, str. 140. W skutek zniszczenia przywilejów nadał Zygmunt I we Lwowie d. 13 listop. 1509 r, ponownie miastu prawo magdeburskie i dotacyą Arch. miasta Lwowa, III, oddz. A, Nr. 222, str. 107. W r. 1516 uwalnia Zygmunt I Sz. , spalony przez Tata rów, na lat 8 od danin i poborów Rkp. Os. , Nr 2836, str. 32. Lustratorowie w z miankując w r. 1572 o morowem powietrzu przed 2 laty, zastali w mieście szewców 7, jatek rzeźniczych 4, piekarsk. 10. O nowej klęsce miasta donosi lustracya z r. 1621 miasto Sz. jest funditus zniesione i popalone przoz Tatary, zaczem prowiant żaden nie idzie. W r. 1638 uległo Sz. zniszczeniu przez pożar Rk. Os. , Nr 2410, t. I, str. 113. W lustracyizr. 1661 i 1662 Rkp. Ossol, Nr 2834, fol. 145 nn. czytamy Wezwani przez nas mieszczanie dla pokazania praw swoich, prezentowali prawa i przywileje różne, od królów onym nadane, także pośledniejsze dekreta i komisye między dzierżawcami. i wójtami a mieszczanami ferowane i odprawione, których, iż niemały poczet, niektóre tu w te naszą lustracya wpisaliśmy. A najprzód przywilej locationis miasta z r. 1397 podana treść, a dalej przywilej króla Zygmunta III z r. 1589, w którym jest inserowany przywilej króla Władysława z r, 1397 i konfirmacya króla Stefana. Przy których prawach, fundacyach, lokacyach i wszystkich innych dekretach, komisyach w niczem onych nie derogując, i owszem one utwierdzając, iż nie są prawu i zwyczajom innych miast przeciwne, i my na affeklacyą i prośbę teraz zubożałych i znędznionych przez ustawiczne leże i Przechody żołnierskie mieszczan i my powagą naszą lustratorską zachowujemy. Prowent z miasta Sz. do zamku należący To miasto Sz. juxta privilegia et posteriora decreta tum et commiasiones ma pod sobą łanów 106, oprócz wójtowskich i plebańskich, które to łany podług przeszłych lustracyj osiadł były i czynsze także i osep należyta JMci panu dzierżawcy dochodziła. Ale teraz niemal t wszystkie łany puste leżą. Z przedmieść jednak Łanów, Piasków i Ostrowa powinność według komisyi a dekretu króla JMci należy panu dzierżawcy. Po wojnie jednak kozackiej znajdowało się osiadłych łanów 16, z których dotąd płacić musieli mieszczanie, lubo przez wojny, a osobliwi związkowy obóz, który tam swój początek brał i zaczynał, funditus byli zniesieni i zniszczeni tak dalece, iż nietylko szesnastu, al czterech albo pięciu nie siali łanów i nieużywali, a przecie z łanów 16 czynsze i osep owsową płacili do zamku, o co żałosną i płaczliwą supplikę do nas wnieśli i uczynili. Na którą to supplikę ich żałobliwą, Szczerzec tak z prawa pospolitego i funkcyi naszej, jako też commiseratione ducti, pilną o dezolacyi i spustoszeniu miasta tego, in fundo oppidi Szczerzec zjechawszy, tam praesenter inkwizycyą czyniliśmy, et post multas inquisitiones doszliśmy tego, że teraz 16 łanów nie zasiewają, bo na pobór sine abjuratis uchwalony tylko z półtora łanów zasiew odprzysięgli, któremu mniej wiary dając, kazaliśmy im zeznać sub juramento, z jak wielu łanów meszne kościołowi ex antiqua fundatione należyte płacą i oddawają, dowiedli tego, że tylko z półsiódma łanów meszne na ten rok oddali i zapłacili. Na co się plenipotent pana dzierżawcy odezwał i przytem stawał, aby z 16 łanów podatki płacili. Atoli my lustratorowie uważając w teraźaiejszej lustracyi ujmę nietylko panu dzierżawcy ale i skarbowi prowentu za spustoszeniem takowych łanów konsyderując, oraz quasi in equilibrio ucisnienie mieszczan, którzy się deklarowali i ten ostatek co ich jest kilkanaście odejść, jeśliby folgi jakiej w tych łanach od nas mieć nie mogli, ponieważ tak wiele łanów nie sicją, z jak wielu im każą płacić i przymuszają ospy do zamku i czynszu, jaka z samcgo prawa i świętej sprawiedliwości, która reddere jubet, quod suum est, a alienum vindicare zabrania, a tu contra justitiam est, tak i z samej słuszności, która przeciw mizernym i zniszczonym ludziom propensią swoją oświadczać zwykła, skłoniliśmy się do tego i tę naszą decyzyą postanowili, aby mieszczanie szczerzeccy od daty tej lustracyi naszej czynszu i ospy owsowej do zamku nie płacili tylko z łanów ośmiu. Z takową jednak deklaracyą, iż gdy mniej będą nad te łany ośm zasiewać, tedy też czynsz, osep, kapłony i jajca nie z 8, ale z tak wielu, jako zasiewać będą, powinni do zamku płacić i oddawać. Gdy zaś za nastąpieniem pokoju w Koronie i szczęśliwszych czasów będzie większa osiadłośó miasta tak, że będą nad te 8 łanów zasiewać i zarabiać, tedy już nie z 8, ale z tak wielu łanów, jako ich zasiewać będą, mają mieszczanie czynsz, osep, kapłony i kury do zamku podług praw dawnych i zwyczajów płacić i oddawać, o których łanach, jako ich wiele zasiewać będą, wolno panu dzierżawcy szczereokiemu teraz i na potem będącemu przez substytuta swego albo podstarościego rewizyą, tą decyzyą naszą zostawujemy i pozwalamy. Wygony jednak, z których żadnych podatków i osepów nie dawali mieszczanie według dawnych praw i lustracyi, na teraz nie będą i nie mają dawać, bo nie powinni, i my ich na teraz i na potem cale uwalniamy. Należy tedy z łanów 8 czynszu, z łanu rachując po gr. 16, wytrąciwszy na wójta szósty grosz Owsa juxta lustrationes a. 1616 et 1627 szczerzeckiej miary wierzchowatej z każdego łanu po dwie kłodzie, co uczyni z łanów 8 kłod 16. Kapłonów łanu po 2, przychodzi 16; jajec z łanu po 10, przychodzi 80. Szewców juxta lustrationem a. 1616 i 1627 było 10; każdy z nich dawał po gr. 12; wytraciwszy szósty grosz na wójta, czyniło 2 złp. Teraz żadnego nie masz. Rzeźniczych jatek było 4, z każdej dawano łoju niesmelcowanego po kamieni 3, wytrąciwszy na wójta połowę, restabat kamieni 6; kamień rachując po gr. 40 faciebat zł. 8. Piekarzów tylko 10; czynszu dawali po gr. 6; połowę na wójta wytrąciwszy, czyniło 1 zł. Teraz i rzemieślników i szewców i piekarzów i rzeźników cale nie masz. Jednak gdy się miasto osadzi i ci rzemieślnicy będą, ten podatek ginąć nie ma, ale go powinni będą płacić do zamku szczerzeckiego. Mostowe mieszczanie wybierają ab omnibus mercatoribus por praefatum oppidum, per medium grossum, za to most i drogę naprawować powinni, czego p. dzierżawca i wójt sub poenis publicis doglądać ma. Podwodne pieniądze Juxta lustrationem a. 1627 na każdy rok podwodnych pieniędzy, na pocztę należących, mieszczanie płacić powinni, o czem kwity z zapłacenia z podpisem szlachetnego Sebastyana Walmiciskiego, agenta poczty J. Kr. Mości i exaktora przed nami produkowali. Suma prowentu z Szczerca facit zł. 71 gr. 16. Deklaracya ratione podatków Wnieśli do nas mieszczanie i o to suplikę, iż wiele osób stanu szlacheckiego dobra i grunty miejskie trzymając, także i osoby stanu duchownego per legata od mieszczan grunty i domy w posesyi swojej mając, podatków należytych i składek na przechodzącego żołnierza, pobory i inne kontrybucye płacić nie chcą i wzbraniają, o które tak decydujemy Iż dawne prawa obloquuntur, statuta i konstytucye stare i nowe, że wolno szlachcie dwory i grunty miejskie trzymać i zażywać, ale podatki miejskie wszelakie równo z mieszczany płacić i oddawać, i jurysdykcyi miejskiej podlegać. Za czem też, aby każdy takowe po datki płacił, nakazujemy. Do czego ma i zamek miastu dopomódz, aby każdy, lubo z stanu szlacheckiego będzie, wszelakie podatki i składki na żołnierza płacił. Co się tyczy ludzi stanu duchownego, tedy nie ma władzy mieszczanin legować dóbr i gruntów Króla Jmci i Rzeczypospolitej, ale ma i wolno mu oddać bona mobilia, to jest suknie, pieniądze, i takowych zapisów urząd miejski przyjmować nie ma pod winami w prawie opisanymi, a ponieważ już niektóre dobra i grunty miejskie por legata privata do kościoła szczerzeckiego w posesyą są wzięte, tedy to osoby, które tych dóbr zażywać będą i one trzymać, lubo duchowne, mają wszelakie podatki, tak Szczerzec pobory, jako i na żołnierza przechodzącego składki zupełnie płacić i oddawać, do czego im pomocy ma dodawać zamek. Toż się ma rozumieć wszystko i o cerkwiach. Suplikacya mieszczan Cum manifestatione supplikowali mieszczanie do nas na księdza Sebastyana Filkiewicza, plebana sokolnickiego a przeszłego komendarza szczerzeckiego, iż mając dekret sądu duchownego lwowskiego na zapłacenie 300 zł. względem podatków z ról jego w Szczercu leżących, onych im zapłacić nie chce i wzbrania się, o co się i manifestowali przed nami, którą my ich manifestacyą jako słuszną przyjmujemy. Także i do Króla Jmci i Rzpltej za nimi prośbę wnosimy, aby Król i Rzplita w podatkach i poborach onym folgę jaką uczynił, żeby się to miasto z gruntu spustoszałę mogło jakokolwiek poprawić i restaurować. O wójtowstwie szczerzeckiem czytamy Jest w tem mieście wójtowstwo, którego posessorem urodzony Michał Morzkowski, za przywilejem Króla z r. 1657, z wsiami nazwanymi Siemianówką, Chorosno i Ostrów, także z sołtystwami, jurysdykcyą wójtowską, z budynkami folwarkowymi, młynami, karczmami, gruntami, paleniem i szynkiem gorzałki na którą produkował dekret i innymi przynależnościami tak juxta fundationem predictae advocatiae et oppidi Sz. per Joannem haeredem de Tarnow de data in Przeworsko a. 1397 factam, na którą to fundacyą zaszły aprobacye Najjaśniejszych Królów Władysława, Stefana i Zygmunta III o czem szerzej pomieniony opiewa przywilej na pergaminie, z podpisem Naj. Zygmunta III i pieczęcią zawiesistą koronną, z d. 22 marca 1589 r. jako i antiquos usus, consuetudines et decreta Serenissimorum, której to posesyi pomieniony pan Morzkowski intromissyą w przerzeczone wójtowstwo i wsi do niego należące przed nami juxta relationem ministerialis in castro inferiori Leopoliensi feria secunda post Dominicam Misericordiae proxim 1657 a. recognitam. Także i dekret Sigismundl Augusti cum confirmatione Vladislai IV produkował, którym generoso Petro Boratyński, advocato szczerzecensi et ejus successoribus przysądzono młyn i staw miejski, ze wszystkimi pożytkami z tego młyna i stawu. W tymże dekrecie wyrażono, aby wszyscy mieszczanie i przedmieszczanie w pomienionym młynie, a nie gdzie indziej słody i różne zboża mełły, ani p. dzierżawca nie powinien do swoich młynów tychże mieszczan i przedmieszczan obracać. A za spustoszeniem albo rozerwaniem tego stawu pomienieni mieszczanie i przedmieszczanie powinni do zastawiania i naprawiania grobli wysyłać, do czego i p. dzierżawca powinien ich przymuszać. Tenże staw wójtom szczerzeckim wolno spuszczać i ryby łowić w nim, kiedy się podoba, według tegoż dekretu, sine quovis impedimento p. dzierżawcy. A jeżeliby pomieniony staw był spuszczony albo rozerwany tak, żeby młyn stanął, tedy wszystkie przecie miary tak słodowe jako i różnego zboża od pomienionych mieszczan i przedmieszczan wójtów przerzeczonych szczerzeckich powinny dochodzić aż do zastawicnia tego stawu. W r. 1671 potwierdza król Michał mieszczanom wybór członków magistratu, szynk napojów, kurzenie gorzałki i pobór targowego, a nadto pozwala im większe pobierać mostowe, targ zaś dla dogodności na czwartek przenosi. Lustracya z r. 1765 podaje Posiadaczka starostwa jest Pelagia z Potockich Potocka, wdowa po Józefie, kasztelanio lwowskim. Znajdują się w Szczercu kościół paraf. , cerkwi murow. 2; cechy tkacki, w którym cechmistrzów 2, majstrów stołowych 4, młodszych 14, partaczów 10; czynszu nie płacą, dla wygody jednak starościńskiej i wójtowskiej, za proporcyonalną zapłatą, półsetki robić powinni; cech szewski, w którym cechmistrzów 2, majstrów 30; stołkowego płacą po gr. 12; cech piekarski, 7 piekarzy, płacą stołkowego po gr. 6; cech rzeźniczy, katolików 14, żydów 4, płacą klocowe po gr, 6 i łoju topionego po półtora kamienia; połowę czynszu od 3 ostatnich cechów wójt pobiera. W rynku domów katolickich 5, żydowskich 21; w ulicach domów katol. 46, żydow. 30; na przedmieściu Ostrowie chałup 211, na Łańskiem 200. Dochód miejski czjynil 876 zł. 10 gr. , wydatek zaś wynosi 616 zł. 10 gr. Baliński, Star. Polska, II, 576. Do ststwa szczerzeckiego należały, prócz miasta, wsie Wola Seredycka, Humieniec, Popielany, Dmytrze dawniej Miechuńczyce zwane, Dobrzany, Brodki, Krasów, Polana, Hucisko z Nową Polaną, Łubiana, Nagórzany, Porsznia. Starostwo to zajęte w r. 1785. Wsie Seredycka Wola, Popielany, Dmytrze, Humienicc, Stoki z wójt. Jastrzembków, osady Einsiedel i. Falkenstein nabył przy licytacyi w r. 1828 Jędrzej Skulimowski za 46, 100 złr. Miasto Sz. z przedmieściami Łany, Piaski i Ostrów, wsie Chrusno, Porszna, Dobrzany, Krasów, Nowosiółki, z osadami Rosenberg, Dornfeld, NouObrusno i Rcichenbach nabył w r. 1828 Kriegshaber za 103, 200 złr. Wsie Polana z Nową Polaną, Hutą lub Huciskiem, Lubiana z Lubianką, Nagórzany, Brodki, Głuchowiec i os. Lindelfold nabył w r. . 1828 Wacław Chudetz za 39, 000 złr. 2. Sz. , wś, pow. Rawa Ruska, 16 klm. na płd. zach. od Rawy Ruskiej st. kol. , 9 klm. na płd. od sądu pow. i urz. pocz. w Niemirowie. Na płn. zach. leżą Parypsy, na płn. wsch. UlickoSeredkiewicz, na płd. wschód Wiszenka Mała pow. gródecki, na Szczerzec Szczęście Szcz Szczęśl płd. zachód Trościaniec pow. jaworowski. Przez wieś płynie pot. Smerdech. Część wsi zwie się Jasionówką, druga część Kleparów. Własn. więk. ma roli or. 716, łąk i ogr. 25, past. 186, lasu 292 mr. ; wł. mn. roli or. 2023, łąk i ogr. 50, past. 371, lasu 56 mr. W 1880 r. było 180 dm. , 953 mk. w gm. , 10 dm. , 63 mk. na obsz, dwor. 616 rz. kat. , 363 gr. kat. , 29 izr, 8 in. wyzn. ; 623 Polaków, 363 Rusi nów, 27 Niemców. Par. rz. kat. w Niemirowie, gr. kat. w miejscu, dek. lubaczowski. Do par. należy wś Parypsy. We wsi jest cerkiew p. w. Podwyższenia św. Krzyża. Na dania gruniów parafialnych sięgają r. 1661. Cerkiew stała niegdyś w części wsi Kleparów. Według podania cerkiew tę kupiono w Werchracie i przeniesiono na grunt plebański. W r. 1752 powtórnie przeniesiono ją do Szczerca na życzenie kolatora, który kazał pokryć gon tami a wnętrze przyozdobić. Lu. Dz. Szcześ, os. , pow. sieradzki, należy do Godynic. Ob. Jonczyki. Szcześniki, ob. Szczęśniki. Szczetinskoje, sioło ze st. poczt. , pow. poszecbiński gub. jarosławskiej, o 32 w. na płn. zach. od st. Jermakowa. Szczetowszczyzna al. Hrebielka, okolica szlach. nad bezim. dopł. Świsłoczy, pow. miński, o 6 w. od Mińska, ma 14 osad. A. Jel. Szczewica, pow. Rawa Ruska, ob. Krzewica. Szczewka, szczyt górski, w Beskidzie wschodnim, pow. nadworniański, nad pot. Kamionką lew. dopł. Prutu. Wzn. 1238 mt. W pobliżu szczyty Czarnohorzec i Czarnohorczyk. Szczezery, wś, pow. czauski, gm. Helenie, ma 89 dm. , 585 mk. Szczęście, wś włośc, pow. kozienicki, gm. Grabów nad Wisłą, par. Radom, odl. od Kozienic 33 w. , ma 15 dm. , 91 mk. , 258 mr. Wchodziła w skład dóbr Grabów. Szczęśliwa, b. st. poczt. , pow. wiłkomierski, gm. Rogowo, o 38 w. od Wilkomierza, na trakcie poczt. z Poniewieża do Wilkomierza, między Maliną a Poniowieżem, o 23 1 2 w. od Poniewieża a 107 3 4 w. od Kowna. Dziś st. poczt. w. Rogowie. Szczęśliwa, wś, pow. bracławski, gm. Obodne, par. kat. Niemirów o 30 w. , ma 112 osad, 646 mk. , 679 dz. ziemi włośc, 463 dz. Hanickiej 2 voto Ważyńskiej, 349 dz. skar bowej, dawniej Aleksego Hanickiego i 19 dz. Fryziuka. Poprzednio w całości Zofii hr. Potockiej. Dr. M. Szczęśliwiec, wś i os. fabr. cegielnie, pow. warszawski, gm. Pruszków, par. Służew, leży o 5 w. na płd. od Warszawy, na prawo od dr. bitej warsz. radomskiej, posiada szkołę począt. ogólną, kilka większych cegielni, tudzicz zakłady ogrodnicze Wilmana, z hodowlą jarzyn i owoców. W 1827 r. było tu 7 dm. , 54 mk. Dzisiejszy stan ludności zmienny bardzo, zależy od czynności tutejszych cegielni i innych zakładów. Szczęsna Dolina, dok. Felix Vallis, w r. 1288, pow. bydgoski, w okolicy Koronowa i Byszewa Kod. Dypl. Pol, II, 628. Szczęsne al. Cyborowa Wola, folw. dóbr Jordanowice, pow. błoński. Szczęśniki al. Szcześniki, wś nad jez. Lawskiera, pow. włodawski, gm. Hańsk, par. Sawin, ma 23 dm. , 129 mk. , 675 mr. W 1827 r. 11 dm. , 98 mk. Wchodziła w skład dóbr Hańsk. Szczęsno, ob. Szesno. Szczęsnopol, dawniej Poddubie, dobra nad Dźwiną, pow. drysieński, przy linii dr. żel. dyneburskowitebskiej, w pobliżu st. Drysa; własność Szczyttów. Dziedzictwo niegdyś Rymków, jako wiano córki ostatniego z rodu Iwana, Maciuty Rymkówny, przechodzi Poddubie w dom Węcławowiczów. Sukcesorowie jej w 1602 r. sprzedają Poddubie Janowi i Eufemii Rohozom za sumę 200 kóp gr. lit. W 1616 r. własność Dymitra Rohozy, syn którego Mirosław 1643 r. zrzeka się na rzecz Jana Kossarzewskiego, land wójta połockiego. Ten zakłada nad Dźwiną mczko, nazwane od jego nazwiska Kossarzewo, przyczem otrzymuje od Jana Kazimierza przywilej na prawo magdeburskie. Mko to spalone w czasie wojny z Rossyą, nie powstało już więcej, pomimo powtórnego przywileju erekcyjnego Jana Kazimierza z d. 22 sierpnia 1662 r. , potwierdzającego prawo magdeburskie oraz nadającego targi tygodniowe i jarmarki a także prawo przewozu na Dźwinie i Drysie, z poborem myta i mostowego, dalej z wolnem erygowaniem kościołów i cerkwi por. Kosarzewo, IV, 439. W 1697 r. Jan Bolesław Kossarzewski, imieniem swojem oraz małoletniego brata Jerzego, Władysław i Bogdan Kossarzewscy zbywają Poddubie Konstantemu Szczyttowi, podsędkowi połockiemu, za 8000 złp. Następnie własność syna jego Antoniego, dalej brata Jana, kasztel, inflanckiego, który ustępuje synowi swemu Justynianowi, pisarzowi lit. Ten od imienia syna swego Feliksa nazywa Poddubie Szczęsnopolem, dziś własność prawnuka jego Michała Szczytta. Obecny dziedzic wzniósł tu pałac piętrowy oraz wszystkie budowle gospodarskie z muru i w ogóle doprowadził gospodarstwo do wzorowego porządku, tak że obecnie Sz. może się liczyć do najlepiej urządzonych majątków w pow. drysieńskim. W d. 21 i 22 lipca 1882 r. na gruntach dóbr odbyła się wystawa rolnicza kosztem i staraniem dziedzica, który i nie szczędził pracy i trudów, ażeby zewnętrz Szcześ Szcześn Szczęsnowiszki Szczęsnów ną jej stronę przedstawić jak najokazalej. W zaimprowizowanym parku, o kilkaset kro ków od dworca dr. żel. , urządzono zagrody dla zwierząt domowych i niewielkiej ilości wystawionych narzędzi i machin rolniczych, w środku placu wzniesiono kryty pawilon dla ekspertów i gości, oraz drugi mniejszy dla orkiestry. W ciągu dwu dni zwiedziło wystawę przeszło 3000 osób, w tej liczbie około 2000 włościan. A. K. Ł. Szczęsnów al. Szczęsnowo, dobra, pow. szawelski, gm. Kurszany, o 31 w. od Szawel, w 1859 r. i dm. , 26 mk. , wiatrak. Szczęsnowiszki, folw. , pow. nowoaleksandrowski, gm. Dusiaty, po exdywizyi z dóbr wanusowskich przysądzony Waneckim, następnie nabył Wołłodzko, obecnie rozkolonizowany. Szcząsnówka 1. folw. , pow. uszycki, ob. Zręby. 2. Sz. al. Czesnówka, wś, pow. zwinogródzki, w 3 okr. pol, gm. Bojarka, par. praw. Pisarzówka o 2 w. , odl. o 30 w. od Zwinogródki, ma 580 mk. w 1863 r. 680 mk. . Należy do dóbr Lisianka ks. Radziwiłłów. Szczkówko al. Szczkówek, wś, folw. i os. młyn, , pow. kolski, gm. i par. Izbica, odl. od Koła w. 26; wś ma 10 dm. , 115 mk. ; folw. 6 dm. , 26 mk. ; os. młyn. 1 dm. , 10 mk. W 1827 r. 13 dm. , 102 mk. W 1887 r. fol. Sz. rozl mr. 598 gr. or. i ogr. mr. 396, łąk mr. 100, past. mr. 55, w osad. mr. 6, nieuż. mr. 4; bud. mur. 10, drewn. 7; płodozm. 10pol. Wś Sz. os. 21, mr. 39. Szczkowo, wś, folw. i os. młyn. , pow. kolski, gm. i par. Izbica, odl. od Koła w. 28; wś ma 6 dra. , 110 mk. ; folw. 3 dm. . 12 mk. ; os. młyn. wiatrak 1 dm. , 7 mk. W 1827 r. 11 dm. 101 mk. W 1873 r. fol. Sz. rozl mr. 403 gr. or. i ogr. mr. 338, łąk mr. 4, lasu mr. 3, os. młyn. mr. 2, nieuż. mr. 20; bud. mur. 7, drewn. 7; pokłady torfu. Wś Sz. os. 15, mr. 17. Król Władysław zastawia r. 1411 wieś swą Boguszyce Stanisławowi de Sczkowo za 150 grzyw. Kod. dypl pol, I, 286. Według reg. pob. z 1557 r. we wsi Sz. major Grochowicki za Jerzego Rozińskiego płaci od 2 łan. kmiec, i 2 zagr. ; we wsi Sz. minor Jerzmanowski za Alberta Szczkownkiego od 2 łan. , 2 zagr. Prócz togo siedzi tu częściowa szlachta, nie mająca kmieci Szkowscy mają 2 łany, Wiszczelski 1 2 łanu, Albert Szczkowski 1 łan, Andrzej Szczkowski 2 łany i 3 zagr. Pawiń. , Wlkp. , II, 21, 25. Br. Ch. Szczmielów, dawniejsza forma nazwy os. Ćmielów. Szczob 1. szczyt górski nad ujściem Przysłopu do Oporu, na obszarze gm. Klimkówki, w pow. gorlickim. Wzn. 669 mk. 2. Sz. , szczyt górski kończący pasmo zwane Bauszki, na obszarze gm. Pławie, w pow. stryjskim. 3. Sz, szczyt górski na obszarze gm. Kozłowej, w pow. stryjskim, na praw. brzegu Orawy dopł. Oporu. Wzn. 905 mt. 4. Sz. , wzgórze na obszarze gm. Boryni, w pow. turczańskim, nad pot. Łokieć lew. dopł. Stryja. Wzn. 744 mt. 5. Sz. , wzgórze, w pow. turczańskim, na obszarze gm. Łosiniec, nad potokiem dopł. Stryja. Wzn. 813 mt. Szczodrak, os. fabr. na obszarze Goszczy, w pow. sycowskim. Szczodrkowice 1. wś i folw. , pow. olkuski, gm. Cianowice, par. Smardzewice, odl 28 w. od Olkusza, posiada pokłady wapienia i piec wapienny, 357 mk, , z tych 317 nie umie czytać. W 1827 r. 24 dm. , 156 mk. W 1885 r. fol. Sz. rozl. mr. 521 gr. or. i ogr. mr. 357, łąk mr. 8, past. mr. 5, lasu mr. 145, niouż. mr. 6; bud. mur. 9, drewn. 14; płodozm. 13pol, las nieurządzony. Wś Sz. os. 22, mr. 154; wś Niebyła os. 8, mr. 56. W połowic XV w. Sz. miały 4 właścicieli; prócz łanów kra. były 4 folw. rycerskie, z których dziesięcinę snopową i konopną dawano plebanowi w Smardzewicach Długosz, L. B. , II, 54. Według reg. pob. pow. proszowskiego z 1581 r. we wsi Sz. , w par. Smarzowice, Przyłęoki miał 1 łan km. , 1 zagr. bez roli; Morawicki 1 łan ziem. , 1 zagr. bez roli; Paweł Szidłowski 1 2 łanu km. , 2 zagr. bez roli Pawiński, Małop. , 25. 2. Sz. , ob. Szczotkowice. Br. Ch Szczodrobów, wś, pow. poniewieski, w 2 okr. pol, o 30 w. od Poniewieża, posiada kościół kat. , filialny par. Szadów. Szczodrochowo 1. Scodrochov r. 1258, Zcodrochovo r. 1293, Scodrochovo r. 1300, wś i folw. , pow. szremski, o 6 klm. na płn. od Gostynia st. dr. żel, 7 klm. na płd. zach. od Dolska, na trakcie kościańskim, między Kunowem i Stężycą, na praw. brzegu Obry dopł. Warty; par. Kunowo, poczta w Bielowie. W r. 1258 ks. Bolesław, syn Odonicza, zatwierdzając przywilej Laskonogiego, dany benedyktynom lubińskim, wymienia Sz. między posiadłościami klasztoru; r. 1277 Przemysław II uwalnia Sz. od ciężarów opola, a w r. 1294, potwierdzając posiadłości, pozwala mnichom lubińskim osadzać je dowolnie na prawie niemieckiem. W r. 1300 woj. kaliski Mikołaj zamienił wś swoją Daleszyn na Sz. , która wkrótce potom wróciła znów do klasztoru; r. 1311 układał się opat Wincenty z kanon poznań. Michałem o dziesięciny z Sz. a w r. 1358 opat Jan odnawiając przywilej na sołtystwo miejscowe, różno czyni ustępstwa na rzecz sołtysa Pawła i braci jego, synów Jacha. W r. 1376 występuje Janusz, dziedzic Sz. Kod. Wielkp. . Chcąc pogodzić to dziedzictwo z własnością klasztorną, winniśmy domyślić się, że część dworska tej osady zostawała jeszcze w ręku następców woj. kali Szczkowo Szczkówko Szczmielów Szczodrak Szczodrkowice Szczodrobów Szczodrochowo Szczęsnów Szcząsnówka Szczodrohoszcze Szczodrów Szczodró Szczodrowa Szczodrowo skiego Mikołaja. W r. 1580 było na Sz. 5 łan. os. , 3 sołtysie i młyn. Sz. nie przestało własnością benedyktynów lubińskich, aż do chwili gdy je zabrał rząd pruski i wcielił do domeny Szrem. Wś ma obecnie 12 dym. , 92 mk. 78 kat. , 14 prot. i 134 ha 108 roli, 16 łąk, 3 lasu. Folw. ma 8 dym. , 66 mk. 56 kat. , 10 Prot. i 169 ha 131 roli, 17 łąk. 2. Sz. , Scodrowo w r. 1253, niem. Deutschfeld, wś, w pow. wągrowieckim, o 3 klm. na płd. od Skok, graniczy z Rojewcem; par. kat. Dą brówka, prot. Rojewiec, poczta w Skokach, st. dr. żel. w Rogoźnie Rogasen o 18 klm. i nieco dalej w Pobiedziskach Pudewitz; ma 8 dym. , 74 mk. 2 kat. , 72 prot. i 295 ha 185 roli, 20 łąk, 31 lasu. W r. 1253 ks. Przemysław I wziął od cystersów łekneńskich wś Łoekuń wzamian za połowę Sienna i połowę innej osady z przyległom Sz. Kod. Wielkp. , n. 315; w r. 1416 zachodziły zatar gi o dziesięcinę szczodroehowską z probo szczem. Reg. pob. z r. 1580 1620 nie wy kazują Sz. W r. 1793 należała do Wincentego Świnarskiego na Skokach. 3. Sz. , w pow. kościańskim, ob. Szczodrowo. E. Cal. Szczodrohoszcze, Sczodrohośó, Szczodrohost, wś nad Prypecią, pow. kowelski, na płn. wschód od Ratna; należy do dóbr Lelikowo Bykowskich. Podług lustracyi z 1628 r, należała do ststwa Ratno i czyniła 203 fl. 28 gr. ; następnie wchodziła w skład ststwa lubomelskiego. Szczodrów, wś, w par. Bcbelno dziś pow. włoszczowski. Stała pustką już na początku XVI w. , obecnie nie istnieje. Leżała na drodze z Bebelna do Konieczna, w sąsiedztwie Rogienic i Krasowa Łaski, L. B. , I, 551 i 571. Szczodrów 1. al. Nazarówka, karczma na obszarze dwor. Przyłbic, pow. jaworowski 2. Sz. , ob. Terpentyna. Szczodrów, niem. Schollendorf Nieder i Ober, wś i dobra, pow. sycowaki, par. ew. Poniatowice, kościół kat. w miejscu, filia par. Ostrowinę. Wś ma 632 ha 458 roli, 65 łąk, 45 lasu, 87 dm. , 564 mk. 70 kat. ; dobra mają 1018 ha 457 roli, 50 łąk, 427 lasu, 9 dm. , 137 mk. 31 kat. Szkoła ew. , 2 młyny, cegielnia, browar, zamek i 2 folw. Par. filialna, dek. sycowskiego, 1879 r. miała 864 kat. , 5000 ewang. , 6 dysyd. Szczodrowa, mylnie, ob. Szaedrowa. Szczodrowo 1. mylnie Szczodrochowo, wś i dwór, pow. kościański, o 3 1 2 klm. na zach. płn. od Kościana par. , poczta i st, dz. żel. , na praw. brzegu Obry dopł. Warty, graniczy z Sierakowem i Kokorzynem. Około r. 1393 pisali się Szczodrowscy z Sz. Akta gr. wiclkop. , II; w r. 1580 było tu 5 półłanków os. , jeden pusty, pół ćwierci karczmarskiej, 7 zagrod. , młyn, wiatrak i 7 owiec; około 1793 r. dziedziczyli Sz. Żychlińscy, którzy tu jeszcze siedzieli po r. 1843. Na łąkach znajduje się t. z. okop szwedzki. Wś ma 6 dym. , 37 mk. kat. i 53 ha 45 roli, 4 łąk. Dwór ma 9 dym. , 161 mk. 136 kat, 25 prot. i 346 ha 204 roli, 69 łąk, 62 lasu; chów i tucz bydła; cegielnia, młyn parowy, fabr, krochmalu i maszyna do czesania lnu. 2. Sz. , os. niegdyś, pod Kostrzynem, w pow. średzkim, graniczyła w r. 1424 z Strumiauarai, własnością franciszkanek gnieźn. Ak. grodz, gnieźń. . E. Cal Szczodrowo 1. niem. Schadrau, dok. 1198 Scedrou, wś włośc, pow. kościerski, posiada kościół kat, , fil. par. skarszewskiej, agent, poczt. od 1890 r. i szkołę 2klas. 1887 r. 14 dz. , 2 naucz. ; z folw. i młyn. obejmuje 1234 ha 837 roli or. , 51 łąk, 108 lasu; 1885 r. 80 dm. , 137 dym, 507 mk. kat. , 216 ew. , 8 żyd. , razem 731 mk. na fol. przypada 11 dm. , 132 mk. . Sz. leży nad strugą, dopł. Wietcisy i jest jedną z najstarszych osad w okolicy. Już w dok. Grzymisława, ks. pomorskiego, który nadaje Sz. joanitom w Skarszewach, zowie się ta wś dosolata ob. Perlbach P, U. B. , str. 7. Natrafiano tu często na groby skrzynkowe ob. Objaśn. do mapy archeol. p. Ossowskiego, str. 48. Komisya katastrowa zdała r. 1772 następną relacyą Sz. otrzymał r. 1. 748 szambelan Narzymski od ojca, ststy skarszewskiego, na lat 30 jura emphiteutico. Mieszkańcy są po większej części ewang. Sz. jest na 3 lata wydzierżawione, arendarz płaci pierwszy rok 650 fl. , drugie lata 720 fl. Oprócz tego są tu 1 sołtys wolny, posiadający przywilej z r. 1428; dalej 12 gburów i 4 gburzy na kościelnej roli, 5 ogrodników do folw. należących i 10 zagrodników Instleute, między nimi 1 karczmarz, 1 owczarz i 1 strażnik leśny. Włók jest w ogóle 64, z których folw. posiada 23 1 4 sołtys 6, gburzy 14, młyn 2 1 2, prob. 4, Przerębska Huta, do wsi należąca, 1 1 2 Prob, zadzierźawił swoją rolę czterem gburom za 80 fl. Wysiew na folw. wynosi 100 korcy żyta, 10 jęcz. , 50 owsa, 6 grochu, 2 tatarki. Plon przynosi trzecie ziarno. Sołtys i gburzy wysiewają na włókę 10 kor. żyta, 1 jęczm. , 6 owsa, pół grochu i tyleż tatarki. Posiadacz emfiteutyczny płaci kanonu 40 tal, kwarty 116 tal. 65 gr. ; sołtys kwarty 4 tal 60 gr. Gburzy płacą do dworu 20 fl od włóki i czynią tłokę i to 1 dzień z podwodą, 6 dni ręczną pracą. Zagłówno wynosi 58 fl, hiberna 51 fl 10 gr. Sołtys płaci 14 fl 6 gr. hiberny, 14 fl 15 gr. zagłównego. Młyn posiada prawem dziedzicznem Jerzy Henning; ma nadto 2 1 2 włóki roli i płaci 33 tal 30 gr. kanonu, ale zresztą ani zagłównego ani od chleba Brodgeld. Potem podaje lustracya przywilej następny. My Paweł v. Rusdorf, w. mistrz, podajemy do Szczodrohoszcze Szczodrowszczyzna Szczodrowszczyzna wiadomości, że przybyli do nas proboszcz, sołtys i mieszkańcy wsi czynszowej w wójtowstwie tczewskiem, z prośbą o odnowienie rzywileju, który im się spalił. Znalazłszy w księdze przywilejów w Sobowidzu przechowanej łaciński tekst, odnawiamy im ich list nadawczy po niemiecku. Nadajemy im więc 64 wł. w starych granicach na prawie chełm. Proboszcz będzie posiadał 4 wolne wł. , sołtys 6 wolnych; nadto użyczamy mu 4 szelągi sądu i mniejsze sądownictwo i wszystkie kary pieniężne z niego; większe sądownictwo atoli sobie zastrzegamy, a z kar pieniężnych ztąd płynących będą 2 3 nam należały, 1 3 sotłysowi; oprócz tego udzielamy mu pół grz. czynszu karczemnego, reszta zaś nam należeć będzie. Od reszty 54 włók będą mieszkańcy rocznie na Boże Narodzenie nam dawali po 3 wiardunki od włóki i po 2 kury. Granice są następujące Zaczynają się pod górą Wilgor, ciągną się do Wietcisy, potem wzdłuż rzeki aż do drogi Grzymysława, dalej wzdłuż tej drogi aż do Kamiennego mostu i ztąd znów aż do góry Wilgor. Dan w Malborku r. 1428. Przywilej ten przedłożył sołtys Albert Sulewski ze Szczodrowa r. 1741 sądowi w Skarszewach w oryginale; był na pergaminie pisany i nieuszkodzony. Jerzy Bażyński, ststa skarszewski i sobowidzki, potwierdza r. 1580, że do młyna tutejszego od niepamiętnych czasów należy ogród i łąki; posiadacz płaci panu rocznie 10 grz. a 20 groszy i tuczy mu 2 świnie. R. 1580 nabył młyn ten Bartel Willemann od Jana Bażyńskiego za 550 grz. , ale bez konsensu Jerzego Bażyńskiego i bez oznaczenia granic nie chciał go przejąć. Ponieważ stary przywilej zaginął, dlatego sołłys Walenty Lindenberg i ławnicy Bartłomiej Dumrath i Maciej Dellike zostali zapozwani, którzy oświadczyli, że młyn ten posiaidany bywał oddawna prawem dziedzicznem że do niego należała 1 włóka roli, 3 łąki i ogród i prawo paszenia bydła na granicy szczodrowskiej. Drzewo na swojem polu niech młynarz tnie, ale poza jego obrębem tylko za zezwoleniem zwierzchności. Tu B. Willemannowi i jego potomkom na nowo potwierdzamy. Później powstały między młynem a wsią spory o granicę. Tedy zostali jak do publicznej wiadomości podaje Gerhard Doenhof, woj. pomorski i ststa skarszewski, burgrabia pomorski, p. Niewierski, podstarosta Adam Pietrzywolski i burmistrz Rutz ze Skarszew powołani na komisarzy, celem oznaczenia granic. Im tedy przedłożył młynarz Jan Meller różne przywileje, jako to Jerzego Bażyńskiego, ststy skarszewskiego, Ludwika Mertens, woj. pomorskiego i ststy skarszewskiego, Pawła Działyńskiego, woj. pomorskiego, w któych granice były opisane, dostawił nadto jako świadków Bartłomieja Wybickiego, przeszło 70 lat mającego, dawniejszego podstarostę Ludwika Mertens, Jana Sławickiego i Jerzego Feist, mieszczan skarszewskich, przeszło 80 lat mających, którzy zeznali, że woj. Paweł Działyński nadał młyn tutejszy w oznaczonych granicach Janowi Meller, przy czem sami byli obecni. Folw. szczodrowski nabył r. 1779 dotychczasowy dzierżawca Józef de Rembiliński bez zakupnego, za opłatą 80 tal. 49 gr. rocznie, po 5 lalach wolnych. Obszar wynosił 393 mr. roli or. , 576 nieuż. , 358 bagien, 751 zarośli; wysiew wynosił 153 kor. żyta, 40 jęcz. , 105 owsa, 7 3 4 gryki; budynki były w lichym stanie ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ter. , XV, XV, str. 157 159. R. 1886 młyn i folw. razem 400 mr. na subhaście sprzedano za 36, 000 mrk. Kościół p. w. św. Szymona i Jady, patronatu rządowego, był już r. 1686 filialnym. Do filii należą Sz. , Szczodrowski młyn i Szczodr. leśn. i Nowy Wietc. Wizyta Rybińskiego z r. 1780 powiada; Kościół z drzewa wystawiony, nad wyższym chórem jest dach z gontów, nad niższym z dachówki, na którym jest wieżyczka z sygnarkiera. Od zachodu słońca ma z sobą złączoną dzwonnicę z wieżą, z drzewa, gontami pokrytą, w której się znajdują 2 dzwony. Ściany wewnątrz tarcicami obitc. Od strony połudn, jest przysionek drewniany, dachówką pokryty, przez który drzwi do kościoła prowadzą. Posadzka w wyższym chórze z cegieł, w niższym tarcicami wyłożona, ściany, sufit, chór są malowane. Ołtarzy jest 3. Ołtarz wielki św. Szymona i Judy, drugi Najśw. M. P, , trzeci św. Kazimierza. O poświęceniu kościoła żadnej nie ma pewności, nie ma też kościół żadnych dochodów na reparacyą. Do prob. należą 4 włóki, przez prob. skarszewskiego 4 gburom wydzierżawione, z których bierze rocznie arendy fl. 120 i usługi niejakie. Mesznego dawał fol. szczodrowski 10 kor. żyta i tyleż owsa, wieś 6 kor. żyta i tyleż owsa, młyn 3 kor. żyta, sołtys 3 kor. żyta i tyleż owsa. Nauczyciel pobierał ód rządu 15 fl co kwartał. Sz. liczyło cum attinentiis 173 mk kat, 49 ew. ob. str. 9 13. Dawniej był kościół parafialnym; jako taki zachodzi w przywileju wsi z r. 1428 ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , XV, 182. 2. Sz. , leśn. król, należy do nadl. Białego Błota, pow. kościerski. Kś. Fr. Szczodrowszczyzna, wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Radoszkowicze o 7 w. , okr. wiejski Hołowacze, o 58 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt, z Wilna do Mińska, ma 10 dm. , 67 mk. w 1865 r. 26 dusz rewiz. ; należała do dóbr Nowy Dwór Wołodkowiczów. Szczodruchy 1. wś i folw. , pow. suwalski, gm. Wólka, par. Raczki, odl. od Suwałk Szczojno Szczokotowo Szczorse Szczoroczycha Szczonowo Szczomyślnica Szczołup Szczołbowo Szczokowszczyzna Szczolniszki Szczodrzejewo 22 w. ; folw. ma 3 dm. , 18 mk. ; wś 7 dm. , 271 mk. W 1827 r. 1 dm. , 5 mk. Wchodziła dawniej w skład dóbr Raczki. 2. Sz. Wypychy i Sz. Zalesie, dwie wsi, pow. łomżyński, gm. Kossaki, par. Kołaki. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. Sz. Wypychy miały 3 dm. , 14 mk. ; Sz. Zalesie 13 dm. , 93 mk. Szczodrzejewo 1. niekiedy Szczedrzejewo, wś, pow. wrzesiński, o 8 kim. na płd. wschód od Miłosławia, na praw. brzegu Warty, par. Czeszewo, poczta w Pogorzelicy, st. dr. żel w Chrzanie pod Żerkowem o 9 kim. ; z komorą celną pogorzelicką, dawniej Szczodrzejewkiem zwaną 6 dm. , 86 mk. , tworzy okrąg wiejski, mający 25 dm. , 230 mk. 178 kai, 52 prot. i 194 ha 113 roli, 13 łąk. W r. 1390 prawował się Mikołaj Tarnowski z pannami Szczo drzejewskiemi, córkami Żegociny z Sz. Akta gr. wielkp. , II, n. 56; r. 1469 Piotr i Magda lena Miłosławscy sprzedali Sz. Jakubowi Ke towi, dziekanowi; r. 1531 istniał tu młyn; około tego czasu zachodziły spory graniczne z dziedzicami Czeszewa. Między r. 1578 i 1620 należało Sz. do Jana Roszkowskiego, kaszt, przemyskiego, a około r. 1793 do Ję drzeja Gorzeńskiego; w r. 1578 było tu ly śladu osiadł. , 7 komor, i 2 rybaków, a około r. 1620 tyleż śl. os. , 3 koła walne, 3 komorn. bez bydła, 2 rybaków i 2 rzemieśln. 2. Sz. , leśnis. do Czeszewa, tamże, obejmuje 306 38 ba 270 64 lasu; czysty doch. gruntowy wy nosi około 1200 mrk. E. Cal Szczodrzykowo, dawniej Szczedrzykowo Szczedrzykowice, folw. do Kurnika, pow. średzki, o 5 klm. na płn. od Kurnika, nad Maskawą, dopŁ Warty; par. Kurnik dawniej Pierzchno, poczta w Kurniku, st. dr. żel. na Gadkach Gondek o 5 klm. ; 4 dym. i 40 mk. ; właścicielem jest Wład. hr. Zamoyski. Sz. zdaje się być siedzibą Teodoryka Szczedrzyka, kanonika pozn. , i Mroczka, synów Jaracza, którzy w r. 1287 wzięli od bisk. pozn. wsie Borek i Skrzynki, leżące w pobliżu Pierzchną, wzamian za Orkowo Kod. Wielkp. , nr. 579; wr. 1352 pisał się Stefan, a w r. 1396 Flory an z Szczedrzykowic, kanonik pozn. Imię Szczedrzyk spotykamy w aktach grodz, poznań. Szczojno, jezioro, pow. dzisieński, na obszarze wsi Góra al. Alksieje i Kamionka al Rokitka. Szczokotowo, wś, pow. czauski, gm. Radoml, ma 48 dm. , 364 mk, Szczokowszczyzna 1. wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol. gm, Chotenczyce o 3 w. , okr. wiejski Karpowicze, o 37 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt, z liii do Radoszkowicz, ma 4 dno. , 39 mk. w 1865 r. 19 dusz rewiz; należała do dóbr Zaborze Hrehorowiczów. 2. Sz. , zaśc, tamże, o 38 w. od Wilejki, 1 dm. , 7 mk. kat. Szczolniszki, zaśc. szlach, nad Wilią, pow. wileński, w 4 okr. pol, o 30 w. od Wilna, 1 dm. , 7 mk. kat. Szczołbowo, dehra, pow. suraski, w 3 okr. pok. do spraw włośc, w 1862 r. 86 dusz rew. Szczołby, folw. nad rz. Studzienicą Studenicą, dopł. Dniestru, pow. uszycki, 1 okr. pol Dunaj owce, leży między Demiankowcami a Muszkutyócami. Należy do klucza holozubinieckiego Wiktora Skibniewskiego. X M. O. Szczołno, dobra, pow. dzisieński, w 3 okr. pol, gm. Miory, okr. wiejski, Szczołno, o 8 w. od Mior, własność Doręgowskich. Okrąg wiejski składa wś Ruskie Sioło 70 dusz re wiz. . Dziedzictwo niegdyś Zenowiczów. Mi kołaj Deszpot z Bratoszyna Zenowicz sprze daje w 1522 r. Piotrowi Massalskiemu, który przyłacza je do Drui. Do Sz. należały wów czas Idołta i Krylenicze. Od sukcesorów kn. Massalskich przechodzi Sz. do Rudominów, od których nabywa je w 1727 r. Franciszek Felicyan Niewęgłowski, wojski brasławski, dalej syna jego Michała, dalej wnuka Justy na, sędziego grodz, brasławskiego, ten zaś w 1823 r. sprzedaje Emerykowi i Ksawerze z Walickich Doręgowskim, dziś własność wnu ka ich Stanisława. A. K. Ł. Szczołup al. Żołob wzgórze w paśmie Woroniaków, na obszarze wsi Pobocz, w pow. złoczowskim, nad doliną Buźka. Wzn. 367 mt. Szczomyślnica, osada wiejska, pow. miń ski, przy drodze z Mińska do wsi Wołożkowicze, w 1 okr. pol. mińskim. Należy do dóbr Przyłuki. A. Jel Szczonowo, Stanowo w r. 1578 1620, wś, pow. wrzesiński Jarocin, o 6 1 2 klm. na płn. od Żerkowa, nad łachą, którą tam z lew. brzegu tworzy Warta, graniczy z Po gorzelicą, Śraiłowem i Gąsiorowem; parafia i poczta w Pogorzelicy, st. dr. żel w Chrzenie pod Żerkowem o 9 klm. ; ma 28 dm. , 214 mk. 213 kat. , 1 prot. i 215 ha 148 roli, 7 łąk, 7 lasu. Posiadłość klasztoru lędzkiego VczonoYo w r. 1305, Wszonowo w r. 1324 i Usczonowo w r. 1357, którą cystersi zamienili na trzecią część Wrąbczyna Kod. Wielkop. ni jest Sz. lecz Łuszczanowem o 5 klm. na płd. od Zerkowa. Po r. 1357 pisali się z Ł. Łuszczanowscy Wsczonowski, Uszczonowski, Ak ta gr. wielkop. , I, II. Między r. 1578 i 1620 należało Szczonowo Stanowo do Roszkow skich, później do Gorzeńskich; w r. 1578 był tu jeden ślad os. i 5 zagr. , a w r. 1620 za grodnik z rolą i pięciu co się żywią z wymłotu. E. Cal Szczoroczycha, wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol, gm. Chotenczyce o 11 w. , okr. wiejski Zalesie, 12 dusz rewiz, ; należy do dóbr Skobierzec Lipskich. Szczorse al Szczorsy, wś i dobra nad Niemnem, pow. nowogródzki, w 1 okr. wsielub Szczodrzykowo Szczorse skim, gm. Szczorse, o 3 mile od Nowogródka, własność starodawnej rodziny Litawor Chreptowiczów h. Odrowąż. Wś ma 156 osad. Cerkiew paraf. murowana p. w. św. Dymitra, zbudowana na miejsce starej zniszczonej przez pożar w 1758 r. , w 1776 r. przez Joachima Chreptowicza, kanclerza, przechowuje kilka pamiątek po Chreptowiczach i dwa wielkie obrazy pędzla Marcellego Baciarellego, około 4000 parafian; fundusz cerkwi składa się z 2 włók ziemi nadanej przez dawnych kollatorów. Podług podania już w XIV w. istniała tu świątynia obrządku słowiańskiego, a któryś z Chreptowiczów, potwierdzając dokument cerkwi w 1627 r. , wspomina, iż takowa oddawna istnieje; na srebrnej zaś szacie św. Dymitra wybity jest rok 1386, Sz. posiadają szpital wiejski na kilkanaście łóżek, zarząd gminy, szkołę wiejską oraz szkółkę dla dziewcząt, założoną na mocy uchwały gminnej w 1888 r. na pamiątkę bytności ks. Włodzimierza Aleksandrowicza z małżonką. Gmina Szczorse składa się z 3 okręgów starostw wiejskich, ma 559 osad, 2637 dusz męzkich włościan, uwłaszczonymi na 4373 dzies. Włościanie w Sz. oddawna odznaczają się wyższym rozwojem umysłowym i dobrobytem, kilka bowiem pokoleń Chreptowiczów dbało o to starannie. Ztąd pochodzą najlepsi i najbardziej poszukiwani flisacy. Kanclerz Joachim Chreptowicz oczynszował i rozkolonizował poddanych w 1790 r. ; syn jego Adam założył 1811 r. szkółkę paraf. w niezbyt odległych Niehniewiczach, a w kilka lat później na większą skalę w Sz. , którą zaopatrzył w biblioteczkę odpowiednią. Odrazu uczęszczało do niej 50 uczniów wiejskich ob. J. Giżyckiego O szkołach grodzieńskiej gubernii, 1885 r. , str. 30. Po 1839 r. szkółka w Sz. została zamkniętą i dopiero około 1866 r. założono nową. W Sz. urodził się w 1729 r. Joachim Chreptowicz, syn Maryana, ststy werbelskiego, i Reginy Wojnianki. Zbudował on tu wspaniały pałac w stylu Ludwika XV do dziś dnia starannie utrzymany, a w nim zgromadził szacowną bibliotekę, obfitującą w rzadkości bibliograficzne i cenne rękopisy, oraz olbrzymie archiwum, starannie później dopełnione przez synów Adama i Ireneusza. Wiadomość o tych zbiorach podał piszący w Gazecie Warszawskiej 1880 r. , Nr. 208 215. W otaczającym pałac parku znajduje się pomnik Joachima Chreptowicza, wystawiony niedawno przez wnuka jego po kądzieli Brzostowskiego. W Sz. przebywali często uczeni i inne osoby, między innemi Stanisław August, powracając z Nieświeża na sejm grodzieński w 1784 r. , z całym dworem bawił tu i nocował d. 23 września; przez dłuższy czas przebywał tu astronom Marcin Poczobut; również bawił tu Joachim Lelewel w 1830 r. dla studyów historycznych ob. t. XII, 177 i VI, 319; przebywali tu też z kolei Adam Mickiewicz, Ignacy Daniłowicz, Mikołaj Malinowski, historyk Jaroszewicz, Syrokomla, Jan Czeczot i in. Obecny właściciel Sz. Michał Chreptowicz, wnuk Joachima po Ireneuszu, ostatni z rodu, podniósł gospodarstwo rolne w Szczorsach. Szczegółowy opis gospodarstwa w Sz. podał piszący w Gazecie Rolniczej za rok 1880 Nr. 40 48. Klucz ekonomiczny szczorsowski składa się z 6 folw. Sz. , Marysiu, Murowanka, Niehniewicze, Kosy Dwór i Adampol; tudzież z 2 awulsów Goraba i Prześliska. Pod pługiem znajduje sie 2500 mr. , w znacznej części drenowanych drenami wyrobionemi w cegielni w Kolczycach. Łąk miernej dobroci około 2300 mr. ; lasu do 8000 mr. obciążonego serwitutem pastwiskowym, co uniemożebniło gospodarstwo leśne, i ta jedynie gałęź gospadarstwa leży odłogiem. We wszystkich folwarkach istnieje zaprowadzony płodozmian, a hodowla inwentarzy znakomita. Znajduje się 200 roboczych wołów, 450 krów dojnych; piękna serowarnia na folw. Murowanka, wyrabiająca sery na sposób szwajcarski; przeszło 3000 owiec rasy Negretti i Rambouillet. Sercem całego gospodarstwa jest fol. Adampol, posiadający olbrzymią parową gorzelnię, młyn parowy mielący 3000 beczek pszenicy i olejarnię. Wszystkie produkta surowe tu się przerabiają na wywóz, do czego służy mała flotylla na Niemnie, w miejscu zwanem Poniemunie, składająca się z kilkunastu wicin, ładujących do 12, 000 pudów. W stanie nieprzerobionym wywozi się tylko owies. W pobliżu Adampola istnieje młyn wodny dla mielenia kości, któremi bez dodania mierzwy nawozi się całe pole w awulaach Goraba i Prześliska. Nadmienić wypada, iż całe to wzorowe gospodarstwo w dobrach szczorsowskich urządził w ciągu trzydziestu lat i dziś tam pracujący uzdolniony inżynieragronom Ferdynand Fischer, rodem Saksończyk. On to z ruiny dźwigając mienie Chreptowiczów, bez nakładowego kapitału zdołał wszystko doprowadzić do stanu kwitnącego i olbrzymie środki obrotowe wytworzyć, a przytem zorganizować wzorową administraoyę, złożoną całkiem z oficyalistów miejscowych, tudzież wytworzyć żywioł fabrycznegospodarski, posiadający znaczne zarobki. Karol Adolf de Mehlig opisał pod względem ekonomicznym wyborne gospodastwo w dobrach Sz. w Zabawach przyjemnych i pożytecznych 1777 r. . Teofila Glińska zamieściła w Magazynie Warszawskim 1785 r. t. I, ks. 91 wiersz p. t. Szczorse, opis majętn. Chreptowicza. Najlepszy życiorys Joachima Chreptowicza Szczotki Szczotkowice Szczotkowo Szczubielec Szczwbranów Szczuchnia Szczucice Szczucin Szciosnówka Szczorsowskie Szczorsówka skreślił Julian Bartoszewicz w Wiel. Enc. Orgel. V, 505 512. Syrokomla pisze o Sz. w dziełku Niemen str. 29 30. A. Jel. Szczorsówka, rzka, pow. nowogródzki. SzczorsowskieŁozki al. Loski, pow. nowogródzki, ob. Łozki Szczorsowskie. Szciosnówka al. Szczsnówka, wś nad stawem, przez który przepływa rz. Zbrucz, pow. krzemieniecki, par Białozórka, o 1 w. od granicy Galicyi, ma 170 dm. Należała do dóbr czechowieckich Michała Serwacego Wiszniowieckiego. Powyżej Sz. Zbrucz bierze początek. Szczotka, pustkowie, w pow. krotoszyńskim, o 8 klm. na wschód od Krotoszyna, pod Jasnopolem; nie jest wykazane w Spisie gmin i okręgów; w r. 1843 miało 2 dym. i 25 mk. katol. Szczotki 1. wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol, gm, Łuck o 3 w. , okr. wiejski Kozłowo, o 62 w. od Dzisny, 20 dm. , 222 mk. różnych wyznań. 2. Sz. , wś, tamże, gm. Leon pol, ob. Zamoszie, Szczotki 1. pow. bialski Galicya, stano wi część gminy Brzeszcze, składa się z 17 dm. i 97 mk. rzym. katol. Leży na płn. od Brzeszcz, w pobliżu lasu i przy drodze z Oświecima 15 klm. do Biały. 2. Sz. al. Szczotka, grupa domów w Arłamowskiej Woli, pow. mościski. Mac, Szczotki, część dóbr Gorzów, w pow. olesińskim. Szczotków, część wsi Kamesznica, w pow. żywieckim. Szczotkowice, w XVI w. Szczodrkowice, folw. i os. młyn. , pow. pińczowski, gm. Sancygniów, par. Działoszyce, odl. 21 w. od Piń czowa, posiadają kopalnię gipsu, młyn ame rykański na stawie. Fol. Sz. , oddzielony od dóbr Chmielów, rozl. mr. 187 gr. or. i ogr. mr. 136, łąk mr. 23, past. mr. 17, nieuż. mr. 11; bud. mur. 3, drewn. 4. Wś ma 12 os. , 31 mr. W połowie XV w. Sz. , w par. Działoszy ce, własność Ciszewskiego Czyżowskiego h. Pólkoza, miały 4 łany km. , zagr. z rolą, od których dziesięcinę snopową i konopną, war tości 6 grzyw. , dawano kanonii skalbmierskiej. Były też drobne części szlacheckie; folwarku nie było. Wś należała do dóbr działoszyckich Dłngosz, L. B. , I, 528 530 i II, 456. Według reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1490 wś Sczodrkowice miała 2 1 2 W r. 1581 Oczieska miała ta 4 łany km. Pawiński, Małop, , 19, 441. Br. CL Szczotkowo, posiadłość, pow. szremski, pod Dusiną, ku płn. od Gostynia. Szczubielec, Jezioro pod Koniecwałdem, pow. sztumski. Szczwbranów, potok, lewy dopł. Leniny, w pow. staromiejskim, na obszarze gm. Leniny Wielkiej. Szczuchnia, folw, , pow. lubartowski, ob. Chuda Wola. Szczucice, wś włośc, pow. opatowski, gm. Sadowie, par. Wszechświęte, odl. od Opatowa 5 w. , ma 13 dm. , 107 mk. , 265 mr. włośc. W 1827 r. było 15 dm. , 54 mk. Należały do dóbr bisk. lubuskiego. Wymienia je w r. 1328 akt Władysława Łokietka, potwierdzający posiadłości biskupie Kod. Wielk. , 1088. Według domysłu wydawcy Kod. Wielk. Vitaszco de Stimnicze, podpisany na akcie z 1380 r. wydanym w Opatowie ib. , 1770, ma oznaczać dziedzica Szczucic. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 wś Sczucice, własność Mikołaja Radziwiłła, miała 8 osad. , 4 łan. , 1 komor. Pawiń. , Małop. , 184. Szczucin, mtko na praw. brzegu Wisły, w pow, dąbrowskim, w równinie wzn. 173 mt. npm. , zabudowane nieregularnie, przeważnie drewniane, składa się z rynku i trzech ulic. Nieznaczna wyniosłość na płd. wschód od miasteczka nosi nazwę Babiej góry 179 mt. npm. . Gleba piaszczysta, na płd. od Sz, ciągną się znaczne lasy sosnowe, na płn, zaś podmokłe łąki. Miasteczko zajmuje 453 30 ha i liczy według Szematyzmu Galicyi z 1891 r. 1244 mk. ; 663 rz. kat. , 4 gr. kat. , 4 ewang. i 573 izrael. Podług spisu ludności z r. 1880 było 129 dm. i 1154 mk. ; 583 rzym. kat. , 4 gr. kat. , 4 ewang, i 566 Izrael, podniosła się przeto nieznacznie liczba rzym. kat. , ubyło zaś izraelitów. Zarząd miasta sprawuje urząd gminny, złożony z burmistrza, zastępcy, sekretarza i lekarza; służbę stanowi policyant i stróż nocny. Jest tu parafia rzym. kat. , urząd pocz. , szkoła ludowa czteroklasowa mieszana, apteka i kilka sklepików. Mieszkańcy trudnią się uprawą roli, rzemiosłami i drobnym handlem. Parafia została założoną przed r. 1326, wymienia bowiem Theiner Monumenta Tetera, 1860 w spisie kościołów dyec. krakowskiej Mikołaja plebana de Sucin, Za Długosza L. B. , II, 129 Sz. był własnością Pacanowskich h. Jelita. Do kościoła należały grunta po obu stronach drogi do Słupca, błoto nad Wisłą zwane Gadką i trzy wątoki czyli wyschnięte koryta Wisły, W 1579 r. Pawiński, Małop, , 234 należały do par. Wola Szczucińska, Słupiec, Delastowice, Odmęt, Wojczyna i Laskowa Wola czyli Laskówka a nadto na lew. brzegu Wisły dziś w królestwie polskiem Rataje i Obleków Oblieków. Stanisław Niedowicki miał tu 14 kmieci, 6 łanów, 4 zagrody, 21 komorn. z bydłem, U komorn. bez bydła, 2 hultai i 3 rzemieśl. Kościół paraf. był drewniany. Dzisiejszy murowany postawił proboszcz Adam Miklaszew Szczorsówka Szczotka Szczotków Szczuck ski a poświęcony został przez sufragana krak. Mich. Kunickiego w r. 1748. Kiedy wieś zo stała zamienioną na miasteczko nic wiadomo. Teraz odbywają się targi co środę, a targowe stanowi główny dochód urzędu miejskiego. Miasteczko jest prywatne, t. j. prawo propinacyi należało do Heleny hr. Hussarzewskiej, dziedziczki więk. posiadłości, która wynosi 344 mr. roli, 27 mr. łąk, 13 mr. ogrodu, 16 mr. pastw. , 26 mr. lasu, 1 mr. moczarów, 2 mr. nieuż. , 4 mr. parcel budowl, ogółem 438 mr. Należy tu karczma, młyn, cegielnia i folw. Posiadłość mn. ma 186 mr. roli, 53 mr. łąk i 23 mr. past. Do paraf. dyec. tarnow ska, dekan. dąbrowski należą Łęka Szczucińska, Kępa Żabiecka, Świdrówka, Borki, Dąbrowice, Lubacz, Maniów, Skrzynka, Zalużo, Brzozówka, Radwan, Wola Międzychowska, Zabrnie i Suchy Grunt, prócz wymienio nych w r. 1579 a leżących na praw. brzegu Wisły. Krzyżują się tu drogi z Dąbrowy odl. 18 klm. do Łęki Szczucińskiej i z Lubacza do Słupca, nadto na płd. wschód pro wadzi droga z Sz. do Brzozówki. Z powodu braku kamienia są te drogi gminnemi. Sz. graniczy na płn. z Wolą Żabiecką i Lubaczem, na zach. z Delastowicami, na płd. ze Skrzynką i Zabrniem, na wschód ze Świ drówką. Mac. Szczucińska Wola, wś, pow. dąbrowski, w równinie nadwiślańskiej, 2 klm. na płn. wsch. od Szczucina, par. rzym. kat. w Szczacinie. Graniczy na płn. z Wolą Żabiecką, na wschód z Borkami, na płd. z Świdrówką a na zachód z Lubaczem i Szczucinem. Ma na obszarze gmin. 26 dm. i 168 mk. , na obsz. wiek. pos. 10 dm. , 67 mk. , razem 36 dm. , 235 mk. ; 220 rzym. kat. i 15 izrael. Pos. większa A. Sękowskiej wynosi 581 nar. , mianowicie 484 mr. roli, 8 mr. łąk, 1 mr. ogrodu, 56 mr, past. , 13 mr. lasu, 2 mr. stawow, 12 mr. nieuż. i 3 mr. parcel budowl, na których stoi folwark i karczma. Pos. mn. ma 187 mr. obszaru, jako to 130 mr. roli, 39 mr. łąk i 28 mr. pastwisk, Długosz milczy o tej wsi; w r. 1579 Pawiu. , Małop. , 234 miała 8 km. i 2 łany. Mac. Szczuck, wś, pow. rzeżycki, w dobrach Warklany, zaludniona wyłącznie przez włościan pochodzenia polskiego, w liczbie 40 osóbpłci obojej. Szczucze, jezioro, w płn. części pow. grodzieńskiego, między Kotrą a Pyrrą. Szczucze, jezioro, w pow. porzeckim gub. smoleńskiej, bardzo rybne, największe z jezior tej guberni, ma do 15 w. dł. , 1 do 3 w. szer. i podług wymiarów Strjelbickiego zajmuje 9 w. kw. . Do jez. Sz. wpada z płn. rz. Ogniwiec a z płd. rzeczki Pława, Szamsza i Dołżyca. Rybołówstwo od prywatnych właścicieli okolicznych wynajmują najczęściej t. zw. Ostasze z Ostaszkowa w gub. twerskiej. Lód na jez. Sz. trzyma się bardzo długo i puściwszy wydobywa się z szumem na brzegi, bo jez. nic ma upływu. Dołżyca łączy je przez jez. Dgo z całą grupą jeziór, zajmujących przestrzeń do 90 w. długości a do 40 w. szerokości. Brzegi jeziora niskie, pokryte lasami. Szczwczki, wś i fol. , pow. nowoaleksandryjski, gm. Karczmiska, par. Wojciechów, odl. 36 w. od Puław. W 1885 r. folw. Sz. rozl. mr. 1145 gr. or. i ogr. mr. 629, łąk mr. 30, past. mr. 9, lasu mr. 455, nieuż. mr. 22; bud. mur. 5, 5 z drzewa 12; płodozm. 9pol; las urządzony, młyn wodny. Wś Sz. os. 17, mr. 246. Szczuczno, ob. Stoczno, Szczuczno, jezioro, w pow. kartuskim, na obszarze wsi Kiełpina. Szczuczyn, Mzaoweickim zwany, miasto powiatowe gub, łomżyńskiej, nad rz. Winsą z praw. brzegu, pod 53 33 4 szer. płn. i 39 57 6 dług. wschod, od F. Odl. 186 w. od Warszawy, 4 1 2 w. od granicy Prus Wschodnich, 4 1 2 w. na pln. zach. od os. Wąsosza. Szosa wartizawskokowieuska, przecinająca powiat, łączy Sz. z Grajewem, Augustowem, Suwałkami, Kolnem i Łomżą. Najbliższa st. dr. żel. w Grajewie o 14 w. na płn. wschód. Miasto posiada kościół par. murowany popijarski, szpital św. Stanisława na 30 łóżek w dawnem kolegium pijarów, szkołę miejską 4klasową, sąd pokoju okr. U, sąd gm. okr. I, urząd powiat. i kasę, magistrat, urząd gm. , urząd pocz. i telegr. , resursę miejską od 1875 r. . W mieście stoi pułk kozaków. Ludność zapisana do ksiąg stałych wynosi obecnie 4897, lecz po strąceniu nieobecnych 1253 rzeczywiście znajduje się na miejsca 3644, do czego dodawszy 356 niestałych, otrzymamy 4000 ogólnej ludności bez wojska. Śród stałej ludności z nieobecnymi było 3968 żydów, 908 katol, 17 prot. i 4 prawosł; 1827 r. było 277 dm. , 3084 mk. . Dochody miasta wynosiły r. 1890 rs. 5163, rozchody rs. 4946. Miasto położone dość wysoko ponad doliną Wissy. Miasto powitało na obszarze okolicy zaludnionej przez rodzinę Szczuko w, którzy porozglądali się tu w licznych wioskach, które z czasem utraciły pierwotną ogólną nazwę. Władysław, ks. mazowiecki, potwierdza r. 1437 w Wąsoszu Wąsoszach sprzedaż 10 włók nadanych przez księcia Grzegorzowi z Gumowa w ziemi wiznieńskiej za 9 seksagen Falislao et Martine dictis Szczuki. W r. 1461 w Wiźnie ks. Ziemowit stwierdza, iż według akt sądu ziemskiego wąsoskiego z r. 1456 Jan Chey może Skaj, bo jest wieś Skaje pod Szczuczynem wszystkie, residuitates sive sortes terrae a Szczucińska Wola Szczucińska Szczuczyn Szczuczno Szczwczki Szczucze Szczuczyn Has Zbytki in districtu Visnensi inter granities Karwowska et Mazowska Mazewo i Czarnowo chyba, bo Karwowo loży dość daleko pod Radziłowem, inter Dołęga et Woysław Dołęgi i Wojsławy, ac inter Mieczywieczski Niedźwiedzkiej, Audream, Martinum Szczuka, Choynowskie Chojnowo, Danowskie Danowo, Mathiam Guty Guty i Gutki, Rekowskie Raków et Pruthenorum, nec non inter Bolestam, Falislaum Szczuka, a granitiebes Choynowska usque ad granities Pruthenicales, et inter Chejewo dziś Skajc et Choynowo protensas et extensas in longum et latum consistentes oddał w zastaw Andrzejowi Szczuce, który zapłacił za to ks. Władysławowi ojcu Ziemowita 5 seksagen i dał 500 robora alias Wanczosu Herbarz Kapicy, str. 410. Wymienione w tym akcie wioski leżą dokoła Szczuczyna. Z pomiędzy osiadłych tu Szczukow wyróżniał się widocznie zdolnościami wspominany tu Andrzej, który, pozyskawszy względy książęce, doszedł do zamożności i dał początek znaczeniu swej rodziny. Na obszarze przez tę rodzinę zamieszkiwanym powstały wsi Pawełki, Jambrzyki, Barany, Skaje i trzy inne, na których obszarze Stanisław Szczuka, podkanclerzy w. ks. litewskiego, za przywilejem Jana III z 9 paźdz. 1690 r. utworzył miasto Szczuczyn. Przywilej ten nakazywał mieszczanom płacić podatki do skarbu królewskiego, czynsze zaś i placowe dziedzicowi, który nie mógł nakładać żadnych ciężarów. Podobno wskutek ślubu uczynionego przed wyprawą wiedeńską Jan III po zwycięztwie dał 200, 000 złp. na wzniesienie kościoła w Sz. , należącym do par. w Wąsoszu. Szczuka osadził przy kościele pijarów, którym wybudował kollegium r. 1700 i dał w uposażeniu wioski ŚwidryAwiasa i Miętuszewo oraz zapisał sumy na dobrach na utrzymania szkół. Król Jan III przeznaczył dla tych szkół fundusz stypondyalny z zapisu Katarzyny Jagiellonki, matki Zygmunta III. Funduszem tym rozporządzało po 1836 r. gimnazyum w Suwałkach. Po śmierci Szczuki miasto i dobra przeszły za córką jego w dom Potockich papiery po Szczuce mieszczą się w zbiorach wilanowskich. W końcu XVIII w. posiada dobra generał Łączyński. Pomyślny rozwój Sz. zawdzięczał głównie szkołom pijarskim a następnie położeniu na trakcie Królewca do Białegostoku. Około r. 1800 wedle Holache go było tu 261 dm. , 1849 mk. wiele żydów. Miasto, położone przy granicy litewskiej, było porządnie zabudowane, miało obszerny rynek, szerokie brukowane ulice, znaczno przedmieście, dobrze zabudowane. Przy mieście stała w ruinie już niedokończona rezydencya dziedziców przez Szczukę zaczęta. W kolegium pijarskim pobierało bezpłatnie naukę 150 uczniów. Siostry miłosierdzia mieszkały w domu prywatnym, oczekując na wzniesienie klasztoru. W mieście znajdował się urząd celny, podatkowy i konsumcyjny, zajmujące część budowli pijarskich. Stał też szwadron dragonów. Rząd praski zamierzył odkupić miasto od właściciela. Po 1815 r. Sz. wchodzi w skład obwodu augustowskiego. Żydzi wznoszą tu wielką synagogę. Miasto zaczyna upadać, zapewne z powodu tego, iż ruch handlowy na trakcie z Królewca do Białegostoku zmniejszył się po przeprowadzeniu nowych granic politycznych. Z władz istnieje tu tylko sąd pokoju. Szkoła zostawała pod zarządem pijarów jeszcze jakiś czas po 1831 r. Z nauczycieli ważniejszymi byli kś. Jakub Falkowski, założyciel instytutu głuchoniemych w Warszawie, Bronisław Trentowski, Witwieki. Uczniami szkoły byli dwaj Wagowie Jakub i Antoni, rodem z poblizkiego Grabowa. W 1836 r. inspektorem szkoły jest M. Szumkowski, nauczycielami kś. W. Żukowski, Zajcew, Paweł Adamski, Konwicki, Rzeczniowski i Królikowski. Akty uroczyste zamknięcia roku szkolnego szkoły obwodowej w Sz. wychodziły w r. 1834 i 1836 w Suwałkach. Wielki pożar w r. 1858 zniszczył w mieście 186 domów, ocalało tylko 59. Z zabytków przeszłości najważniejszym jest piękny kościół z grobami pijarów i okolicznej szlachty. W zakrystyi portrety podkanclerzego Szczuki i jego żony. Z zamku Szczukow został tylko wał i piwnica obszerna. W mieście, w pobliżu poczty, stał murowany pomnik, wzniesiony jakiemuś Samuelowi Szpielowskiemu, zmarłemu z morowego powietrza 20 maja 1710 r. Dobra Sz. składały się w r. 1880 z fol. Sz. Gubernia, rozl. mr. 1058 gr. or. i ogr. mr. 810, łąk mr. 117, pastw. mr. 67, lasu mr. 14, obszar sporny mr. 6, nieuż. mr. 44; bud. mur. 7, z drzewa 27; płodozm. 15 pol. , pokłady torfu, wiatrak. W skład dóbr wchodziły poprzednio miasto Sz. os, 249, mr. 998; wś Skaje os. 22, mr. 836; wś Wólka os. 6, mr. 272; wś Jambrzyki os. 14, mr. 353; wś Barany os. 23, mr. 61. Sz. par. , dekanat t. n. , 1300 dusz. Sz. gmina, ma 11694 mr. obszaru, 4724 mk. 162 żyd. , s. gm. okr. I, urz. gra. i st. poczt, w mieście Szczuczynie. W gminie istieją 2 browary, gorzelnia, kopalnie wapienia do wypalania wapna, 2 młyny i wiatraki, szkoła. W skład gm. wchodzą Barany, Będzkowo, Brzeźno, Bzury, Chojnowo, Czarnowo, Czarnówek, Danowo, Dołęgi, Grędy, IlurtyStarawieśj Jambrzyki, Koniecki, Kurki, Lipnik, Łępice, Mazewo, Milcwo, Nieckowe, Niedźwiedzkie, Niedźwiadna, Obrytki, Rakowe, Skaje, SokołyGutkowo, ŚwidryAwyssa, Wojsławy, Wólka, Zacieczki i Za Szczu łuski. Z wymienionych miejscowości 4 posiadają ludność czysto szlachecką, 8 mieszaną, inne czysto włościańską. Szczuczyński powiat gub. łomżyńskiej utworzony został w r. 1867 z połowy płd. dawnego pow. augustowskiego. Zajmuj on północną część gubernii. Obszar powiatu, wynoszący 26, 64 mil kwadr. , zajmuje stoki wyżyny pojezierza. Od zach. i płn. zach. przytyka do pow. jańsborskiego i łeckiego w Prusach wschodnich, od płn. graniczy z pow. augustowskim, od wschodu z częścią augustowskiego i pow. białostockim, od płd. z kolneńskim. Powierzchnia pochyla się w kierunku od płn. zach. ku wsch. płd. , a w części północnej od płn. ku płd. Wznieś, części płnzach. sięga 600 st. n. p. m. Obniżenie poziomu jest bardzo nieznaczne, ztąd leniwy bieg rzek, rozlewających się szeroko i tworzących podmokłe bagniste doliny. Wody pojezierza pruskiego spływają na obszarze powiatu rzekami Łykiem i Wissą do Biebrzy, która na przestrzeni kilkunastu wiorst tworzy płd. wsch. granicę powiatu. Cała płn. wschodnia połowa powiatu przedstawia rozległy obszar błot, będących wielkiem zlewiskiem wód spływających z wyżyny jeziornej, otaczającej wielkiem półkolem tę kotlinę, nie dochodzącą prawdopodobnie 400 st. wznies, brak cyfr wznies, na mapie sztab. . Między Sztabinem a Goniądzem Biebrza przyjmuje z obu brzegów liczne dopływy. Obszar bagien i bagnistych lasów sięga pod Rajprod i Grajewo. Nieliczne wioski, często o kilka mil oddalone, oddzielone błotami i lasami, wznoszą się jak wysepki śród tego leśnobłotnego obszaru. Wody jezior Rajgrodzkich uprowadza do Łyku z lew. . brzegu Jegrznia, uchodząca na płd. od wsi Ciszewo na płn. od Kapic, pod os. lesnę Dębowiec. Łyk zaś, prowadzący wody jezior pruskich, przerzyna powiat w kierunku od płn. zach. ku płd. wsch. i płynąc szeroką błotnistą doliną, bez wyraźnych krawędzi, uchodzi do Biebrzy z lew. brzegu, powyżej Goniądza, na płn. od wsi Klewianki, Wissa bierze początek w pow. jańaborskim, wchodzi pod Rakowem na obszar pow. szczuczyńskiego, podąża na Szczuczyn, Wąsosz, poniżej Karwowa przyjmuje strugę z pod Radziłowa i o 3 wiorsty poniżej wsi ŁojeAwisy uchodzi śród błotnistej równiny do Biebrzy z lew. brzegu, W północnej części powiatu znajduje się jezioro Rajgrodzkie, wchodzące tu z Prus i w stronie wschod, od Rajgrodu jez. Dręctwo. Wody ich uprowadza Jegrznia. Płd. zach. część powiatu, przedstawiająca obszar pagórkowaty, piaszczysty, wyżej wzniesiony, jest gęściej znacznie zaludniona. Przy ogólnym obszarze około 250, 000 mr. , połowa tylko stanowi ziemię użytkową. Opłaty gminne pobierane są od 126, 821 mr. Lasy rządowe stanowią leśnictwo Rajgrodzkie, mające 27, 214 mr. Prywatnych lasów obszar nieznany. Większych posiadłości wyżej 200 mr. jest 49, wsi włośc. 255. Rządowe donacye zajmują 3250 mr. Co do gęstości zaludnienia, to zajmuje powiat czwarte miejsce od końca w szeregu powiatów królestwa. Ma on przy obszarze 1288, 8 w. kwadr. al 1466, 7 klm. 60, 309 mk. , czyli 46, 8 na 1 w. a 4M na 1 klm. Gorzej zaludnionemi są konstantynowski 38, 8 na 1 klm. , włodawski 38, , 4, sejneński 36, 9 i augustowski 36, 3. Śród ludności miejskiej żydzi stanowią 81 nieobecni zapisani do ksiąg stałej ludności 25, 6; śród ludności gmin wiejskich żydzi tworzą 16, 9 a nieobecności 5, 4 Katolicy stanowią 82, 5. Ludność niestała wynosi 5, 8 obcy poddani 5, 8 Ludność polska, mazurska. Pomimo że kolej brzeskograjew ska stacya w Grajewie przerzyna środek powiatu od płd. wsch. ku płn. zach. a szosa warszawskokowieńska idzie przez całą długość od płd. ku płn. wsch. na Szczuczyn, Grajewo, Rajgród, przemysł fabryczny i handel wewnątrzny nie mają warunków rozwoju. Prócz gorzelni istnieją tylko drobne zakłady fabryczne. Przemysł i handel miejski zostają w ręku żydów. W zakłady naukowe powiat nie obfituje. Prócz szkoły początk. 2klas. w Szczuczynie, jest w powiecie 14 szkół początk, w osadach Bełda, Białaszewo, Grabowo, Grajewo, Lachowo, Niedźwiadna, Radziłów, Rajgród, Ruda, Słucz, Szczuczyn, Tajno, Wąsosz, Woźna Wieś. Pod względem kościelnym powiat tworzy dekanat t. n. dyecezyi sejneńskiej, obejmujący 11 parafii Białaszewo, Grabowo, Grajewo, Lachowo, Niedźwiadna, Radziłów, Rajgród, Rydzewo, Słucz, Wąsosz i Szczuczyn. Pod względem sądowym dzieli się powiat na I okrąg sądu pokoju w Szczuczynie i trzy okręgi sądów gmin. Szczuczyn, Grajewo i Rajgród. Pod względem administracyjnym dzieli się na 9 gmin Bełda, Białaszewo, Bogusze, Grabowo, Pruska, Ruda, Radziłów, Szczuczyn, Wąsosz i jedno miasto Szczuczyn. Br. Ch. Szczuczyn 1 zwany Litewskim, mko nad Szczuczynką, pow. lidzki, w 3 okr. pol, gm. i okr. wiejski Sz. pod 53 86 płn, szer. a 42 25 wsch. dłg. , przy dr. poczt, z Wilna do Grodna, odl o 49 w. na płd. zach. od Lidy a 137 w. od Wilna. Ma 123 dm. , 1088 mk. 1866 r. , cerkiew par. mur. , kość. kat. , dom modlitwy żyd. , szkoła par. w 1885 r. 78 chłop. i 6 dziew. , zarząd okr. polic. stanu i gminy, apteka, st. poczt. , targi co niedziela, jarmarki 15 sierpnia i 16 października. Kościół kat. p. w. Jezusa Chr. , z muru wzniesiony w 1829 r. przez ks. Druckiego Lubeckie Szczuczyn Szczuczyńce Szczuczyn go. Poprzednio był w Sz. kościół kat. drewn, , p. w. św. Jerzego, który popadł następnie w ruinę. Parafia kat. , dek. lidzkiego, ma 2057 wiernych. Miała kaplicę w Jatwisku. Parafia praw. , dek. błagoczynia szczuczyńskiego, 901 wiernych. Prawosł, dek. szczuczyński obejmuje 10 parafii Sz, Dziembrowo, Dzikuszki, Głębokie, Orla, Ostryna, Bakowiec, Sobakińce, Turejki i Wasiliszki; 10 cerkwi, 9 kaplic, 25, 795 wiernych. Gmina należy do 2 okr. pok. do spraw włośc, 2 rewiru konskrypcyjnego oraz 2 okr. sądowego, obejmu je 3 okręgi wiejskie Sz. , Krasne i Iszczołno, 56 miejsc zamieszkałych, 412 dym. , 6596 mk. włościan. W skład okr. wiejskiego wchodzi mko Sz. , wsi Bale 1 i 2, Bartosze, Bujwicze, Dogi, Dubrowlany, Gierniki, Kułaki, Lack, Micary, Murawiówka, Nowosiołki, Ogrodniki, Planty, Podgajniki, Rogacze, Rzeszotniki, Topoliszki, Turówka, Worony, Wyzgi, Żaguny, Zarzecze, Żylicze, oraz kol. Turya, w ogóle w 1865 r. 836 dusz rewiz. Sz. należał nie gdyś do Scypionów, którzy, podług Baliń skiego Star. Polska, III, mieli tu ufundować kolegium pijarów i założyć szkoły. Tymcza sem konstytucya z 1726 r. , potwierdzająca kolegium pijarskie w Sz. , nazywa fundatorem HlebickiegoJózefowicza, wojskiego połockiego. Pijarzy osiedli przy kościele farnym i za zezwoleniem konsystorza biskupiego objęli probostwo świeckie z wszelkiemi dochodami i zabudowaniami. Kolegium pijarskie w Sz. należało do znaczniejszych i utrzymywało se minaryum pijarskie i szkoły wyższe, w któ rych uczono nawet języków wschodnich. W 1755 r. rektorem kolegium był Łukasz Rosocki, profesorem języków wschodnich i historyi Kanty Wykowski, teologii Józef Sza niawski, nauki moralnej Eustachy Kurowski, historyi naturalnej Wincenty Kloss, logiki i metafizyki Józef Kętrzyńskie wymowy i poezyi Wojciech Komorowski. W 1742 r. Teresa z HlebickichJózefowiczów Scypionowa, kasztelanowa smoleńska, zaprowadziła tu zgro madzenie sióstr miłosierdzia i założyła szpi tal. Komisya edukacyjna, organizując szko ły krajowa, wyniosła szkołę. szczuczyńską do. rzędu podwydziałowych o 3 klasach. Po Scypionach Sz. przeszedł do ks. DruckichLubec kich, w posiadaniu których do dziś pozostaje. 2. Sz. , wś nad rzką Łużesianką, w gub. witebskiej. J. Krz. Szczuczyn 1, niekiedy Szuczyn, urzęd. Suczyn, wś, pow, bydgoski, o 3 klm. na zach. od Fordonia par. , poczta i st. dr. żel, w nizinie, wzn. 61 mt npm. ; ma 21 dym. , 163 mk. 94 kat. , 69 prot, 281 ha 186 roli, 107 lasu. Tym Szczuczynem nie jest Jezurzino z r. 1293, w kasztelanii wyszogrodzkiej, jak przypuszcza Perlbach Pomm. Urk. , n. 502, ani Słownik Geograficzny T. XI. Zeszyt 131. Sycow z r. 1345, jak objaśnia wydawca Kod. Wielkp. n. 1240; pierwsze jest Jarużynem, ku płn. od Fordonia, drugie wsią Dziki Sicowe. w r. 1303, Żuków r. 1362, na płn. od świecia. 2. Sz. , Sczuczino r. 1391, majętność, pow. szamotulski, o 3 klm. na płn. od Szamotuł par. , poczta i st. dr. żel. , na lew. brzegu Samicy dopł. Warty; z fol. Mędzisko tworzy okrąg dworski, mający 14 dym. , 276 mk. 247 kat. , 29 prot. i 1262 ha 648 roli, 54 łąk, 496 lasu. Właścicielem jest Tadeusz Twardowski. Dziedzictwo Scucino r. 13031319, o którego sprzedaż układają się Mikołaj, archidyakon pozn. , Paweł, mnich łekneński, Boguchwał Odolkowicz i Henryk, syn Gotarda, budzi pewną wątpliwość co do tożsamości Szczuczyna szamotulskiego Kod. Wielkp. , n. 2039 i IV, 333. Dwaj świadkowie plebani de Samotul przemawiają wprawdzie za okolicą Szamotuł, klasztor atoli łekneński i Odolkowicz przenoszą nas w okolicę Kcyni, gdzie na początku XVI w. Łaski, L. B. istniały jeszcze Odolkowice, a Szczuczyn leżał pustkami. W r. 1391 pisał się Darek z Szczuczyna, występujący w gronie osiadłych w okolicy Szamotuł świadków Akta gr. wielkop. , I, n. 977. W r. 1580 należał Sz. do Jana Świdwy i Jakuba Rokossowskiego, dziedziców Szamotuł; pierwszy z nich miał na Sz. 10 łan. os. , pusty i komornika, drugi posiadał 5 łan. os. , 4 zagr. wójtowskich, 2 zwyczajnych i 2 komor. ; przy schyłku zeszłego stulecia Twardowscy dziedziczyli Sz. z Karczemką na Wrzosach. Dobrogost Twardowski utworzył z dóbr Kobylnik i Szczuczyna 8559 mr. na syna swego ordynacyę, zatwierdzoną 27 kwiet. 1859 r. przez Fryderyka Wilhelma IV Złota Ks. , I, 379. 3. Sz. , osada niegdyś, w pobliżu Kcyni, leżała już pustkami około r. 1523 Łaski, L. B. , 124, 6. Szczuczyńce, mylnie Szczurzyńce, wś, pow. jampolski, okr. pol. i sąd Morachwa, gm. Pieńkówka, par. kat. Krasne, ma 90 os. , 410 mk. , 352 dz. ziemi włośc, 616 dwor. , 73 cerkiewnej. Gleba glinko wata i piaszczysta. Posiada cerkiew p. w. Wniebowzięcia N. M. P. , wzniesioną w 1738 r. , z 941 parafianami. Własność Jaroszyńskich, dziś Dłuskich. Dr. M. Szczuczynek folw. pryw. , pow. lidzki, w 3 okr. pol. , o 3 w. od Szczuczyna, 30 mk. Szczuczynka al. Czuczynka, rzką, w pow. kijowskim, prawy dopł. Dniepru, bierze początek pod wsią Lipów Róg, na pograniczu pow. kaniowskiego, płynie przez Hulaniki i uchodzi pod wsią Szczuczynka. Szczuczynka, u Pochilewicza Czuczynka, wś przy ujściu rzki Szczuczynki do Dniepru, pow. kijowski, na pograniczu pow. kaniowskiego, w 4 okr. pol, gm. i par. kat. Rzyszczów o 16 w. , odl o 87 w. od Kijowa, ma 55 Szczuczyn Szczuczynka Szczuczynek Szczuka 431 mk. Podług Pochilewicza jest tu 895 mk. praw. , 14 kat. i 37 żyd. Włościanie, w liczbie 325 dusz rewiz. 163 w części skarbowej, 134 w części Rudnickiej oraz 28 w kolonii żydów rolników, utworzonej przy części skarbowej, uwłaszczeni zostali na 1545 dzies. 958 dz. w części skarbowej, 587 dz. w części dworskiej wraz ze wsią Bałyki, z opłatą po 1142 rs. 76 kop. z części skarbowej i po 935 rs. 86 kop. z części dworskiej. Posiada cerkiew p. w. św. Mikołaja, drewnianą, wzniesioną w r. 1752, na miejsce dawniejszej, pochodzącej w 1723 r. Do par. praw. należy odległa o 1 w. wś Bałyki. W pobliżu wsi, nad Dnieprem, wydobywają kamień budowlany i na żarna. Wieś ta nie istniała jeszcze w XVII w. , a w miejscu tem znajdował się młyn, należący do monasteru rzyszczewskiego, do którego należała wś Bałyki. Założona na początku XVIII w. przez przeniesienie części ludności z Bałyk, nadana została 1764 r. przez Onufrego Szczeniowskiego, ststę trachtymirowskiego, założonemu przez niego w Rzyszczewie klasztorowi trynitarskiemu. Szczuczynka już w 1792 r. była ludniejszą od Bałyk, liczyła bowiem 47 osad, podczas gdy w Bałykach było tylko 32 sadyb. Po 1833 r. Sz. przeszła na własność skarbu, obecnie zaś należy w części do skarbu, w części zaś do właścicieli wsi Bałyki, Rudnickich. J. Krz. Szczudłów, wś nad Bzurą, pow. łowicki, gm. Jeziorko, par. u św. Ducha w Łowiczu odl. 2 w. , ma 16 dm. , 113 mk. , 356 mr. 141 mr. past. . W 1827 r. 11 dm. , 80 mk. W 1576 r. Sz. , wś w pow. orłowskim, własność arcyb. gnieźn. , ma 2 łany, młyn dziedziczny o 4 kołach, 7 zagr. Pawiński, Wielkp. , II, 99. Po przejściu na własność rządu, wcielona w skład dóbr księstwa łowickiego. Ob. Jeziorko. Szczudły, niem. Szczudlen, wś, pow. łecki, st. p. Pissanitza. Polska wieś, istniała już w r. 1516. Por. Lega. Szczpja, grupa domów w Werchracie, powiat Rawa Ruska. Szczuka, folw. , pow. bobrujski, w 3 okr. pol. , gm. i par. kat, Hłusk. A. Jel. Szczuka 1. dok. Hecht, 1325 Sczuha, wś kośc, pow. brodnicki, niedaleko granicy, agent, poczt, i szkoła kat. 1887 r. 148 dzieci w miejscu; 1026 ha obszaru 787 roli or. , 25 łąk; 1885 r. 69 dm. , 102 dym. , 499 mk. , 464 kat. , 28 ew. , 7 żyd. ; na kol. Rybaki przypada 21 mk. i 4 dm. Kościół kat. par. p. w. św. Fabiana i Sebastyana, patronatu rządowego; przy nim istnieje bractwo trzeźwości od r. 1859. W skład par. wchodzą Szczuka, Rybaki i folw. Szymkowo i Koziróg; do filii w Cielętach, gdzie jest kościół p. w. św. Mikołaja Cielęta, Rumunki, Nowydwór, Koziary, Świerczyny i Igliczyzna; wreszcie należy też filia Gorczenica ze swemi wsiami ob. II, 702. W r. 1867 liczyła parafia 2096 dusz, w 1890 r. 2108. Dawniej należała Sz. do dyec. płoc kiej, dopiero r. 1821 przyłączoną została wraz z całym dekanatem górznieńskim, do którego jest wcielona, do dyec. chełmińskiej. Sz. le ży w ziemi michałowskiej. 2. Sz. al. Sucha, niem. Szukowo al. Szykowo, wyb. do Stężycy, pow. kartuski, 3 dm. , 3 mk. Kś. Fr. Szczuki 1. Wielkie i 2. Sz. Małe, wś i kol. , pow. rawski, gm. Stara Wieś, par. Bia ła, odl. 16 w. od Rawy, mają 20 dm. , 200 mk. , 529 mr, , ziemi włośc, i 105 mr. kolonii dawniej folw. . W 1827 r. Sz. Wielkie miały 12 dm. , 82 mk. ; Sz. Małe 4 dm. , 33 mk. 3. Sz, , wś i folw. nad rz. Węgierką, pow. ciechanowski, gm. Zalesie, par. Krasne, odl. o 27 w. od Ciechanowa, 15 dm. , 322 mk. , 643 mr. w tem 48 mr. włośc. W 1827 r. 13 dm. , 80 mk. Folw. należy do dóbr Augustów hr. Krasińskiego. Tuż przy folw. a w części na obszarze jego cukrownia Krasiniec, przera biająca około 120, 000 korcy buraków. W po bliżu druga cukrownia Izabelin. We wsi tej urodził się w XVI w. Jan Krasiński, au tor dziełka Polonia. Br. Ch Szczuki 1. dwie wsi, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Wiażyń o 3 w. , okr. wiejski Łotygol, o 24 w. od Wilejki; jedna z nich 10 dm. , 90 mk. prawosł. , druga 9 dm. , 63 mk. tegoż wyzn. Podług spisu z 1865 r. miała w części należącej do dóbr Łotygol, Umiastowskich 39, w części zaś do dóbr Łaberyanowo Ostrowskich 37 dusz rewiz, 2. Sz. , wś, pow. grodzieński, w 4 okr. pol. , gm. Kamion ka, o 54 w. od Grodna. 3. Sz. , wś, pow. so kólski, w 2 okr. pol. , gm. Trofimówka, o 26 w. od Sokółki. J. Krz. Szczukiszki, fol. nad jez. Łowkista, pow. trocki, w 2 okr. pol. , par. Żośle, o 35 w. od Trok, 1 dm. , 57 mk. kat. ; w 1850 r. własność Strawińskiego. Szczukocice, wś i folw. , pow. piotrkowski, gm, i par. Gorzkowice, odl. 20 w. od Piotrko wa; wś ma 31 dm. , 262 mk. ; folw. 5 dm. , 38 mk. W 1827 r. 21 dm. , 195 mk. W 1887 r. fol. Sz. A B rozl. mr. 816 gr. or. i ogr. mr. 435, łąk mr. 62, past. mr. 3, lasu mr. 299, nieuż. mr. 18; bud. mur. 7, drewn. 12; las nieurządzony. Wś Sz. os. 19, mr. 294; wś Bo rzęcin os. 8, mr. 106. Na początku XVI w. dziesięcinę z łanów szlach. pobierał pleban w Gorzkowicach, zaś z łanów kmiecych z któ rych dwa trzymał i uprawiał szlachcic Niemierza dla kanonii kurzelowskiej Łaski, L. B. , I, 554, II, 218. Według reg. pob. pow. piotrkowskiego z r. 1552 wś Sczukoczyce w części Szczukockiego miała 6 osad. , 1 łan. Część Jakuba Politalskiego 2 osad. Pawiński, Wielkp. , II, 254. Br. Ch Szczukocice Szczukiszki Szczuki Szczpja Szczudły Szczudłów Szczudłów Szczurek Szczur Szczwplinki Szczwkowskie Szczurów Szczurkiszki Szczura Szczukowice Szczukowiecę Szczupaki Szczukowice wś i folw. , pow. kielecki, gm. i par. Piekoszów. Wś ma 28 os. , 189 mr. Folw. , oddzielony w r. 1867 od dóbr Podzamcze Piekoszewskio, 689 mr. W 1827 r. 25 dm. , 141 mk. Na początku XVI w. dziesięcinę z całej wsi, wartości do 5 1 2 grz, , pobierał pleban w Piekoszowie, prócz tego za dziesięcinę konopną płacili kmiecie po 2 gr. z łanu Łaski, L. B. , I, 590. Według reg. pob. pow. chęcińskiego z r. 1540, Hieronim Odrowąż z Piankoszyna miał tu 10 kmieci na łanach, z których jeden jest sołtysi, dziedziczny; 1 młyn, 2 sadzawki, lasy, łąki i zagajniki wspólne Pawiński, Małop. , 375. Br. Ch Szczukowiecę ob. Sztukowiec, Szczwkowskie zapewne Szczukockie Górki wś, pow. kielecki, gm. Niewachlów, par. Kielce, posiada łomy marmuru ciemnoszarego. W 1827 r. 14 dm, , 59 mk. Wchodziła w skład ekonomii rząd. Kielce. Szczukwinś i folw. przy źródłach rzki Grabin dopł. Grabówki, pow. łódzki, gm. Górki, par. Tuszyn. Wś ma 64 os. , 1123 mr. ; folw. 216 mr. ; dawne wójtowstwo 59 mr. Na leżą do majoratu rząd. Czarnocin. Na począt ku XVI w. łany kmiece dawały dziesięcinę scholastykowi łęczyckiemu, zaś pleb. w Tu szynie tylko kolędę, po groszu z łanu Łaski, L. B. , II, 167. Br. CL Szezupacznik, jezioro, w pow. wileńskim, w dobrach Koj rany. Szczupaki, zaśc, poradziwiłłowski, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Pociejki o 3 w. ; ma 3 osady. A. Jel. Szczwplinki, niem. Czeplinken dok. Zippel, Schippelsdorf, wś, pow. grudziądzki, st. p. i par. kat. Radzyn, szkoła ew. w miejscu 1887 r. 37 dz. ; 361 ha 303 roli or. , 51 łąk; 1885 r. 18 dm. , 24 dym. , 139 mk. ew. Za czasów krzyżackich należały Sz, do komturstwa radzyńskiego; założono zostały na 13 włók. i były zobowiązano do 1 służby konnej. Według krzyżackich ksiąg szkodowych z r. 1414 poniósł dziedzic Jan ss Szczuplinek Hans v. Schippelsdorf 100 grzyw. szkody. W pertraktacyaoh, poprzedzających pokój mełdzińslu z r. 1422, występuje Jan Sz Wizytator Strzesz 1667 72 został Sz. w posiadaniu Łukasza Trzcińskiego, lecz spustoszał str. 448. Według taryfy poborowej z r. 1682 wynosiła sympla 28 gr. Od Trzcińskich nabył dobra woj. Piotr Czapski. R. 1776 był ich posiadaczem ststa Tomasz Czapski, ale mocą zastawu trzymał je Jakub Zaleski, spadkobierca opata oliwśkiego Franciszka Mik. Zaleskiego, który r. 1736 pożyczył 14, 000 fl Piotrowi Czapskiemu na wykupienie Gołębiowa. W skutek skargi sądowej został ten dług r. 1785 spłacony. Wtedy puściła dobra ówczesna dziedziczka hr. Konstancya Małachowska, z domu Czapska, r. 1790 włościa nom Jerzemu Krebsowi i towarzyszom w wie czystą dzierżawę. R, 1835 nastąpiło uwła szczenie Jerzego Templina i 11 towarzyszów za 173 tal. 14 sbr. rocznej renty i to w ten sposób, że 1379 mr. podzielono między nich w parcelach, od 1 do 2 1 2 włoki obejmujących, prawa zaś szlacheckie przeniesione zostały na dobra Ollenrode ob. Froehlich Gesch. d. Graudenzer Kr, , I, 58. Kś. Fr. Szczur, wzgórze, na obszarze gm. Rusianówka, w pow. tarnopolskim. Szczur, grupa domów w Wolicy Derewlańskiej, pow. Kamionka Strumiłowa. Szczur Faustynów, os. włośc, pow. łaski, gm. i par. Wygiełzów; ma 8 dm. , 43 mk. , 86 mr. W 1827 r. 3 dm. , 37 mk. Szczura, Szura, ob. Szczara. , Szczurdki, wś, własność klasztoru w Koronowie Stała pustką w XV w. Szczurek 1. młyn i os. leś. , pow. rawski, gm. i par. Lubochnia; os. młyn. 1 dm. , 22 mk. , 20 mr. ; os. leś. 1 dm. , 15 mr. W 1827 r. 1 dm. , 8 mk. 2. Sz. , wś i os. fahr. nad rz. Drzewiczką, pow. konecki, gm. i par. Gowarczów, odl. od Końskich 6 w. ; ma 14 dm. , 58 mk. , 126 mr. włośc. i 2 mr. dwor. Wieś wchodziła w skład dóbr Gowarczów. W 1827 r. 6 dm. , 32 mk. Istniały tu około 1850 r. dwie kuźnice, wyrabiające do 1500 centn. żelaza. Szczurkiszki 1. zaśc. rząd. nad potokiem, pow. wileński, w 2 okr. pol. , o 63 w. od Wilna, 2 dm. , 38 mk. kat. 2. Sz. , folw. , pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Giełwany, okr. wiejski Bogusławiszki, o 58 w. od Wilna, ma 1 dm. , 7 mk. kat. ; w 1865 r. własność Wyszomirskich i Żagielów. Szczurów, dawniej Szczurowo, wś, pow. węgrowski, gm. Borze, par. Pniewnik, ma 10 dm. , 17 mk. , 334 mr. W 1827 r. 15 dm. , 83 mk. Wspominana w dok. z r. 1476, jako wieś ziemi liwskiej Kod. Maz. , 274. Szczurów, dobra, pow. lepelski, 427 dz. , własność Maryi Galofowej. Dziedzictwo niegdyś HlebickiohJózefowiczów, z których Aleksander, ststa orazański, sprzedaje w 1737 r. za 6000 talarów bitych Stanisławowi Sielawie, skarbn. smoleńskiemu, z ewikcyą na Nizhołowie. Od 1743 r. syna ostatniego, Karola Sielawy, ststy sokolskiego, który 1757 r. sprzedaje szwagrowi swemu Ignacemu Korsakowi; dalej Hrebnickich, Szaumanów, od ktorych nabyła Marya Galofowa; w sukcesyi przeszły do Wenclawowiczowej. A. K. Ł. Szczurów, osada w Grabieni, pow. wielicki, na praw. brzegu Wisły, na zach. od Grabiego a na wschód od Brzegów. Suche koryto Wisły, która tworzyła tu niegdyś półkole, oddziela tę osadę od Grabiego. Na mapie Kummersberga sek. 7 pznaczono Sz. jako II Szczukwin Szczurowa Szcz Szczuro część Grabiegö. Jakkolwiek osada jest złożoną zaledwiez kilku domów, to przecież istnieje już przeszło 300 lat, zapisano ją bowiem w spisie poborów z r. 1581 Pawiński, Małop. , 67 jako własność Jerzego Brańskiego, dziedzica Grabiego i Zymbrzegu; składała się z 5 zagród z rolą i 2 komor. bez bydła. Mac. Szczurowa, os. , pow. pińczowski, gm. i par. Czarnocin, Szczurowa 1. zaginiona wś w okolicy wsi Dzieweczki Diewoczki, w pobliżu mka Czerniaohowa, w dzisiejszym pow. żytomierskim. 2. Sz. , ob. Przyhorsk IX, 197. Szczurowa I. wś, pow. brzeski, w równinie nadwiślańskiej, wzn. 185 mt. npm. , między Uszwią i Uszwicą praw. dopł. Wisły. Gęsto zabudowana, rozciąga się wzdłuż drogi od zach. ku wsch. Na przecięciu tej drogi stoi kościół par. drewniany, dalej zaś ku płn. piękny pałac, świeżo wzniesiony. Na cmentarzu nowa, gotycka kaplica. Gmina liczy 361 dm. i 19il mk, 1844 rzym. kat. i 67 izrael. Rozpada się na wś Sz. 302 dm. i 1690 mk. i trzy wólki Brzezinki 13 dm. , 63 mk. , Wołoszyn 29 dm. , 95 mk. i Zakręcie 17 dm. , 63 mk. . We wsi jest parafia rz. kat. dek. radłowski, szkoła ludowa i poczta. Pos. więk. Jana Kępińskiego wynosi 547 mr. 386 roli, 130 łąk, 6 ogrodu. , 12 past. , 3 lasu, 6 nieuż. ; pos. ma. ma 1250 roli, 487 łąk i ogr. , 447 past. i 3 mr. lasu. Sz. należała do dóbr radłowskioh, biskupstwa krak. Parafię utworzył biskup Jan Grot, który zbudował kościół drewniany w r. 1337, p, i św. Bartłomieja. Z r. 1391 mamy dokument Piekosiński, Kod. kat. krak. , 155 odnoszący się do tej wsi. Za Długosza liczyła 9 łanów kmiec, z których dziesięcinę oddawano bisk. krak. ; sołtystwo na dwóch łanach, karczmę z rolą i zagrodą. Prócz tego miało probostwo role i łąki L. B. , II, 138. Do par. należały Rząchowa i Rajsko. Dzisiaj należą jeszcze póżniejsze osady Niedzieliska, Rylowa, Górka, Sekutki i Kopaniny. W 1536 r. były już Niedzieliska. W tym roku taksatorowie tak opisują Sz. Pawiński, Małop. , 492 Wieś najprzewielebniejszego kś. biskupa, należąca do Radłowa. Jest w niej 8 1 2 łana i 3 proty, na których siedzi 32 kmieci, mających nierówne role, a w ten sposób płacących niejednako czynsz, stosownie do jakości gruntu. Suma czynszu wynosi 6 grzyw. i 3 gr. ; dają także po 4 kor. owsa z łanu, po 2 koguty, 2 sery i po 20 jaj, pracują na dworskim gruncie w Radłowie; karczma płaci grzywnę; jest tam sołtys, mający dwa łany, sadzawkę, młyn tylko na własny pożytek, karczmę i szósty denar z czynszu; zagroda, las, bór wspólny z innemi wsiami. W 1581 r. ibid, 260 było 10 km, , 6 łan. , 7 zagr, , 2 kom. z bydł. , 6 kom. bez bydła, 4 rzemieśl. , sołtys na 1 łanie i karczma na ćwierci łanu. Z porównania opisów wynika, że między r. 1536 a 1581 wieś podupadła; być może, że część oddzielo no, w tym bowiem spisie znajdujemy Żaborowye Zaborów, wś której pierwej nie by ło. Dalsze losy dzieliła wś z Radłowem. Gra niczy na wschód z Dołęgą i Rylową, na zach. z Strzelcami Małemi, na płn. z Rząchową. 2. Sz. , cześć Gajów Smoleńskich, pow. brodzki. Mac. Szczurowce 1. w dok. . także Czurowce, wś rząd. nad Bohem, pow. bracławski, na pograniczu pow. hajsyńskiego, okr. pol. Niemirów, gm. Monaaterskie, par. kat. i sąd Bracław, odl. 18 w. od Hajsyna, ma 156 osad, 912 mk. . 964 dz. ziemi włośc, 41 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , wzniesioną 1862 r. , z 1291 parafianami. Wś ta należała do ststwa bracławskiego. Podług rewizyi zamku bracławskiego z 1545 r. wsi Sz. i Drowne Drownoje należały do Szczurowskich ob. Jabłonowski, Rewizye, 126. Podług lustracyi Humieckiego, kaszt. kamien, z 1616 r. Ta wś od lat 5 osiadła, libertowańi do lat 40 Był tu wówczas młyn o 1 kamieniu, który może czynić fl. 15 ob. Jabłonowski, Lustracye, 70, 71. 2. Sz. , wś i folw. , pow. zasławski; folw. należy do zasławskiego klucza dóbr sławuckich. Lr. M. Szczurowe Góry, płaskowzgórze w pow. zbaraskim i tarnopolskim, ciągnie się z płn. ku płd. , po obu brzegach rz. Hnizdeczny prawego dopł. Gniezny. Rozdziela ono tę rzkę od Seretu. Najwyższe wznios. sięga 368 mt. Por. Bajhowce, Hnizdeczna, Szczur. Szczurowice z Dobrzyłówką, mczko, pow. brodzki, pod 50 16 płn. szer. a 42 42 wsch. dłg. od F. , 25 klm. na płn. zach. od Brodów, 16 klm. na płn. wsch. od Łopatyna sąd pow. , urząd poczt. w miejscu. Na płn. leżą Smarzów i Romanówka, na wsch. Grzymałówka i Leszniów, na płd. Laszków, na zach. Laszków i Zawidcze. Wzdłuż granicy wsch. płynie Styr i przyjmuje w obrębie Sz. od lewego brzegu pot. Rzeczkę, płynący wzdłuż granicy płd. Zabudowania mczka leżą nad Styrem wzn. 202 mi. . O 4 klm. na płd. zach. od nich leży grupa domów Dobrzyłówka. Na zach. lasy Stary bór na płd. , Pustelnik na płn. Na zach. wzn. sięga 227 mt. Dolina Styru moczarzysta. Wł. więk. ma roli or. 29, łąk i ogr. 148, past. 114, lasu 2235 mr. ; wł. mn. roli or. 577, łąk i ogr. 766, past. 228 mr. W r. 1880 było 256 dm. , 1705 mk w gminie, 3 dm. , 21 mk. na obsz. dwor. 512 gr. kat. , 346 rz. kat. , 757 izr. ; 606 Rusinów, 358 Polaków, 710 Niemców. Par. rz. kat. w miejscu, dek. brodzki. Parafię założył i uposażył król Jan Kazimierz r. 1611. Do par. należą Szczurowo Szczury Szczury Szczurowszczyzna Baryłów, Grzymałówka, HryoowoIa, Łaszków, Mikołajów, Nowostawce, Romanówka, Smarzów, Strzemilcze, Styrkowce, Uwiń i Zawidcze. Kościół par. mur. p, w. św Trójcy. Par. gr. kat. w miejscu, dek. chołojowski. Należą do niej Grzymałowka i Romanówka. Cerkiew p. w. Podwyższenia św. Krzyża. Jest tu szkoła etat. 1klas. odr. 1864, z językiem wykładowym polskim i ruskim. Sz. istniały jako miasteczko już w połowie XV w. Dnia 7 wrześ. 1553 r. uwalnia Zygmunt August mieszczan w Sz. od podatków na lat 15 Arch. kraj. we Lwowie, C. , t. 331, str. 21. , W r. 1651 pozwala Jan Kazimierz Teofili z Żurowa, wdowi po Jakubie Sobieskim, kasztel. krakowskim, przenieść prawa swoje do miasteczka Sz. i kilku wsi na Marka Sobieskiego, chorążego nadwornego, stsfcę krasnostawskiego L c, C, t. 229, str. 2073. Lustratorowie w r. 1665 mówią, iż dzierżawa tutejsza ze wsiami przed laty 18 od ststwa buskiego oderwaną została. Mieszczanko wie wezwani przed nas, zeznali, że nieprzyjaciel im wszystkie prawa i przywileje zabrali. Domów było przed wojną 200, teraz tylko mieszkańców 9, którzy nic dla ubóstwa swego nie dają i źaduego prowentu miasteczko nie czyni. Wsie zaledwie po 3 mają. poddanych, inne zupełnie puste. Wybrańcy albo sołtysi pokazali przywilej Jana Kazimierza z r. 1650, którym wybrańców przy prawach i wolnościach za króla Stefana nadanych zachowuje, dając im wolność używania gruntów do wybraństwa należących, wolne warzeni piwa, palenie gorzałki i miodu sycenie na własną potrzebę, także rąbanie w lasach, ale na opał i domową potrzebę; ktemu wolnymi ich czyni od robót, służb dwornych, czynszów, zaciągów, podróży. Podług lustr. z r. 1765 ststwo szczurowieckie, w ziemi buskiej, trzymała Katarzyna z Zamoyskich Mniszchowa, podkom. litew. , miała ona czystego dochodu zł. 45, 478. Wmieście było domów rynkowych wjezdnych żydowskich 13, mniejszych 7, chałup 11, kramnie 6; mieszczan i przedmieszczan 27, mielników 2, na chałupach siedzących 7, ozynszowników 13. Kościołek farny murowany. Na mocy królewskiego uposażenia z 1661 r. pobiera proboszcz po 1 zł czerw. mesznego na Boże Narodz, i Wielkanoc od żydów, a każdej niedzieli łopatkowe od rzeźników. Czynsz wynosił ogółem 11, 296 złp Ostatnim posiadaczem ststwa, składającego się ze wsi Mikołajów, Łopatyn, Niemiłów, Obiadów i części Sterkowiec, był 1772 r. Ignacy Chołoniewski Rząd austryacki sprzedał ststwo w r. 1776 za 218, 070 ztr. D. 5 lipca 1884 r. zniszczył pożar miasteczko do szczętu; kościół, cerkiew, bóżnica, szkoła począt. , ratusz i domy z wyjątkiem 26 padły ofiarą. W zbiorze Aleks. Batowskiego znajdują się Akta ławnicze Szczurowieckie z lat 1643 do 1646 ob. Dod. do Gazety Lwow. , 1856, Nr. 31. Lu. Dz. Szezurowo, fol. , pow. płoński, gm. Wychodź, par. Grodziec. W 1827 r. było 3 dm. , 14 mk. Dobra Szczurowo i Gaworowo oddzielone zostały przed r. 1867 od dóbr Smoszewo. Szczurowo, dobra, pow. newelskij w 3 okr. pok. do spraw włośc, gm. Rykszyny, w 1863 r. 80 dusz rewiz. Szczurowo, sioło nad Dońcem północnym, pow. iziumski gub. charkowskiej, o 52 w. na płd. wschód od Iziumu, ma 35 dm. , 1515 mk. Szczurowszczyzna, wś, pow. sieński, gm. Łukomla, ma 9 dm. , 32 mk. Szczury 1. zaśc. nad jez. Ejsiaty, pow, święciański, w 2 okr. pol, gm. , okr. wiejski i dobra w 1865 r. Chrystyniczów, Łabonary. o 6 w. , o 36 w. od Święcian, ma 1 dm. , 7 mk. katol. 2. Sz, wś włośc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Malaty o 6 w. , 7 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbo wych Roupiszki. 3. Sz. , zaśc. nad jez. Łoką, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Malaty, okr. wiejski Biebrusy, o 14 w. od Malat a 77 w. od Wilna, ma 1 dm. , 9 mk. katol, w 1865 r. 5 dusz rewiz, ; należy do dóbr skarbowych Inturki. 4. Sz. , wś nad rz. Usiażą, pow. miński, w gra. Ostrożyce, ma 6 osad; miej scowość dość leśna, grunta szczerkowogli niaste, urodzajne, łąki dobre. 5. Sz. , zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 8 w. od Nowoaleksandrowska. 6. Sz. , zaśc, tamże, o 14 w. od Nowoaleksandrowska, 7. Sz. , wś, tamże, o 32 w. od Nowoaleksan drowska. J. Krz. Szczury 1. dok. Sczuri, mylnie Szczurowo, majętność z kościołem paraf. , pow. odolanowski Ostrowo, dekan. ołobocki, o 6 klm, na wschód od Raszkowa, 8 1 2 klm. na północ od Ostrowa, przy trakcie pleszewskim, w okolicy wzn. 145 149 mt. npm. ; par. i szkoła w miejscu, poczta i st. dr. żel. w Biniewie o 3 klm. ; z Brygidkami tworzy okrąg dworski, mający 14 dm. , 234 mk. 231 kat, 3 prot. i 716 ba 384 roli, 23 łąk, 285 lasu; czysty doch. z ha roli 10 97, z ha łąk 9, 79, z ha lasu 470 mrk; chów i tucz bydła; właścicielem jest Kazimierz hr. Skórzewski na Raszkówku. W r. 1403 bisk. pozn. Wojciech Jastrzębiec przekazał dziesięciny z Sz. i innych włości okolicznych mansyonarzom w Poznaniu Długosz, Hist. , III; w r. 1447 posiadali trzy działy na Sz. Jan i Mikołaj Szczursoy, a jednę część dziedziczył Jan Rąbczyński; Szczurskich spotykamy tu jeszcze około r. 1560; niewydane dotąd akta grodzkie i ziemskie kaliskie zawierają liczne czynności odnoszące się do Szczur i Szczurakich. W r. 1578 Szczytków Szczutki Szczusy Szczurzyszki Szczuryn Szczutków siedziało na Sz. 5 dziedziców Jan Łaszczyń ski posiadał 1 łan os. i 3 rzem. ; Ambroży Pruszak i Sebastyan Będzieski 2 łany os. i 1 rzem. ; Maciej Tarzecki 1 1 2 łan. os. i 1 zagr. ; Wojciech Wturkowski 1 1 4 łan. os. , 2zagr. i komor. ; około r. 1620 posiadali Jan Wysocki 1 łan pusty, 1 zagr. i 1 rzem. ; Jan Będzieski 1 łan km. i 1 koło walne; Jan Pacyno wski 1 łan, który sam uprawiał, . 1 komor. , zagr. i 1 rzem. ; Marcin Nowowiejski 1 1 2 łana km. , 1 zagr. i 1 kom. ; Jakub Kluczewski miał 1 łan km. Sejm z r. 1773 5 odesłał, nie wiadomo z jakich powodów, do ziemstwa wschowskiego sprawę Kaniewskich, Milewskiego i Gromadzkiego o część Kaniewszczyzny na Sz. ; potem wyznaczył komisyę do rozsądzenia sporów granicznych między Franciszkiem Koźmińskim a sąsiadami, między którymi wyliczony jest także Gromadzki Konstyt. , II, 31, 259. Nasypy ziemne na Sz. nie są dotąd badane. Kościół p. w. św. Michała Archanioła istniał już przed r. 1447; w miejscu starego wystawił nowy z drzewa w r. 1762 pleban Kazimirz Kędzierski; obraz N. M. Panny umieszczony w wielkim ołtarzu słynic cudami. Dawne uposażenie plebanów opisuje Łaski Lib. Ben. , II, 45 6. Paraf. liczącą 830 dusz, składają Będzieszyn, Biniew, Brygidki, Górzno, Górzeńskie Holendry, Młynów, Słaborowice, Szczury i Szczurskie Holendry; kościół filial. znajduje się w Górznie, a szkoły paraf. w Będzieszynie, Górznie i Szczurach. Między Sz. a Holendrami pociągnięto granicę nowo utworzonego pow, ostrowskiego; Holendry te powstały na obszarze Szczur. 2. Sz. al. Szczurskie Holendry, w pow. odolanowskim, rozłożyły się na wschód od Raszkowa par. prot. i poczta, między Raszkówkiem i Szczurami, wśród lasów; par. katol. Szczury, st. dr. żel. na Biniewie o 3 klm. ; 26 dym. . 226 mk. , 138 katol. , 88 prot. i 217 ha. E. Cal. Szczuryn, wś, pow. łucki, w pobliżu granicy pow. włodzimierskiego, na zach. od mka Bożyszcze. Szczurzyn, wś i folw. nad rz. Łydynią, pow. ciechanowski, gm. Nużewo, par. Cie chanów, odl. o 2 w. od Ciechanowa, przy linii dr. żel. nadwiślańskiej, posiada młyn wodny, cegielnią i karczmę. W 1827 r. 5 dm. , 51 mk. Zamierzano tu urządzić zakład wodoleczniczy. W 1878 r. fol. Sz. rozl. mr. 396 gr. or. i ogr. mr. 267, łąk mr. 39, pastw. mr. 9, lasu mr. 62, nieuż. mr. 19; bud. mur. 2, z drzewa 15; płodozm. 8pol, las nieurządzony, młyn wodny. Wś Sz. os. 19, mr. 16. Br. Ch. Szczurzyńce, mylnie, ob. Szczuczyńce. Szczurzyszki, dwa zaśc. nad jez. Giebruny, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Szyrwinty, okr. wiejski Rubikańce, o 16 w, od gminy a 63 w. od Wilna, 19 mk. katol. w 1865 r. jeden z nich ma 4, drugi 6 dusz rewiz. ; należą do dóbr skarbowych Szeszole. Szczusy, wśj pow. rossieński, paraf, gawrańska. Szczutki 1. przys. Dąbrowy, pow. cieszanowski. 2. Sz, al. Sztuki, w dokum. Szczytków, przys. Lubaczowa, pow. cieszanowski. 3. Sz. , przylJarocina, w pow. niskim. Szczutki, Schodrcow, Scodrcov, Schodercov, Schodzewo w r. 1288, Schodricov r. 1315, Sczodrhowit, 1530, Sczutrkowy r. 1583, Szczuta kowo, wś, pow. bydgoski, o 11 klm. na płnzach. od Bydgoszczy, wzn. 92 mt. npm. ; w 0kolicy wzgórzystrej i lesistej; par. kat. Wtelno, par. prot. Małe Sitno, poczta w Trzyszczynie Trischin, st. dr. żel. w Strzelewie Strelau i w Bydgoszczy; 25 dym. , 191 mk. 166 kat. , 25 prot. i 279 ha 250 roli, 3 lasu; czysty doch. z ha roli 9, 79, z ha lasu 039 mrk. Około r. 1288 Nastaw syn Ubisława, kaszt, serocki, dał klasztorowi byszew skiemu spustoszałe dziedzictwo swoje Sz. , w zamian za działy, jakie klasztor posiadał na Gęsinie kujawskim; księżna kujawska Salomeja, potwierdzając tę zamianę w r. 1288, pozwoliła osadzać Sz. na prawie niemieckiem Perlbach, Fomm. Urk. , str. 393 5; biskupi kujawscy pobierali z Sz. dziesięciny, które klasztor wziął t. r. na dniu 28 kwietnia w zamian za inne Dok. Kuj. Ulan. , str. 223 i Kod. Dypl. Pol. , II, 628; w r. 1315 ks. kujawski Przemysław, chcąc wynagrodzić wyrządzane klasztorowi szkody, pozwolił osadzać na prawie niemieckiem wszystkie posiadłości klasztorne, między któremi wymienia także Sz. ; w r. 1583 były tu 2 łany sołtysie. Rząd pruski zająwszy ziemie nadnoteckie, zabrał Sz. i wcielił do domeny Koronowo. E. Cal. Szczutków, wś, pow. cieszanowski, 16 klm. na płd. od Cieszanowa, 7 klm. na płd. od Lubaczowa sąd pow. , urz. pocz. i tel. . Na płn. zach. leży Opaka, na płn. wsch. Lisiejamy i Dąbrowa, na płd. wsch. Krowica Lasowa, na płd. i płd. zach. Łukawica. Wzdłuż granicy płn. zach. płynie Lubaczówka i przyj mujo w obrębie wsi od lew. brz. kilka potoków, z których znaczniejszy Młaha. Zabudowania wiejskie leżą w środku obszaru 219 mt. wzn. . W skład gm. wchodzą grupy domów Buczyna, Łoby, Mandziaki, Mielniki, Na Kokietkach al. Kokietki, Onyszczaki, Prewedy, Sysaki i Werpole. Własność większa łacin, biskupstwo przemyskie ma roli orn 54, łąk i ogr. 69, past. 22, lasu 74 mr. ; wł. mn. roli orn. 931, łąk i ogr. 255, pastw. 204, lasu 195 mr. W r. 1880 było 147 dm. , 717 mk. w gm. 644 obrz. gr. kat. Rusinów, 25 rz. kat. Polaków, 48 izrael. . Par. rzym. kat. Szczurzyn Szczurzyńce Szczuryn Szczutno Szczwtko w Łukawicy, gr. kat. w miejscu, dek. lubaczowski. Z kopii erekcyi Wacława Sierakow skiego, łaciń. biskupa przemyskiego, wysta wionej d. 3 lutego 1752 r. w Brzozowie, na prośbę Bazylego Szczutkowskiego, parocha, widzimy, iż biskup wszystkie grunta zdawien dawna do parochów należące, na wie czne czasy darowuje. Cerkiew drewniana, p. w. św. Dymitra, postawiona w r. 1671, jak świadczy napis wyrzeźbiony pod chórem na belce. W cerkwi znajduje się ewangielia, sprawiona w r. 1659 przez Kaczmara, miej scowego gospodarza. We wsi jest szkoła fi lialna. Lu. Dz. Szczwtkowo. właściwie Szczodrkowo, r. 1557 Sczodrkowo, 1582 Sczudrkowo, wś i fol. , pow. włocławski, gm. Śmiłowice, par. Grabkowo, odl. 18 w. od Włocławka. W 1827 r. 18 dm. , 132 mk. W 1885 r. fol. Sz. rozl. mr. 754 gr. orn. i ogr. mr. 527, łąk mr. 49, past. mr. 29, lasu mr. 115, wody mr. 9, nieuż. mr. 25; bud. mur. 9, z drzewa 3; płodozm. 10pol. , las nieurządzony. Wś Sz. os. 19, mr. 19. Do folw. należą przyległości Hulanka, Janowo, Józefowo, Łopatki, Smolarka, Pinczata, Zakrzewek. Według reg. pob. pow. kowalskiego z r. 1557 wś Sczodrkowo, w par. Grabkowo, miała 4 łan. , 2 zagr. Pawiński, Wielkp. , II, 16. 2. Sz. , fol. , pow. turecki, gm. Ostrów Wartski, par. Jeziorsko, odl 31 w. od Turka, 1 dm. , 9 mk. Br. Ch. Szczwlkowska Ruda, ob. Ruda 20. t. IX, 895. Szczutnowo, wś, pow. grodzieński, w 1 okr. pol, gm. Wiercieliszki, o 8 w. od Grodna. Szczutowo, zwane także Blizno, jezioro we wschodniej części pow. rypińskiego, pod wsiami Szczutowo i Blizno, zajmuje około 200 mr. przestrzeni. Na brzegach płaskich, bezleśnych, bagnistych mieszczą się dwie wioski. Łączy się z jaz. Orszulewo ob, . Szczutowo 1. wś i fol, pow. rypiński, gm. i par Płonne, odl. o 12 w. od Rypina, ma 11 dm. , 119 mk. W 1827 r. 12 dm. , 100 mk. W r. 1887 fol Sz. rod. mr. 647 gr. or. i ogr. mr. 571, łąk mr. 32, lasu mr. 17, nieuż. mr. 27; bud. mur. 6, z drzewa 7; płodozm. llpol, pokłady torfu. Pol. należy do dóbr Dobre. Wś Sz. os. 19, mr. 20. Według reg. pob. pow. rypińskiego z r. 1564 wś Sczutowojwpar. Płonne, własność Polichnowskiego, miała 1 lao, 1 zagr. Pawiński, Wielkp. , I, 296. R. 1789 własność Ostaszewskich i Jasińskich; wysiewają 60 kor. żyta, 1 kor. pszeiticy. 2. Sz. z os. Cienhmz wś, pow. rypiński, gm. Dzierźno, par. Świedziebna, odl o 18 w. od Rypina, posiada kościół filialny drewniany, posterunek straży pogran. , szkołę początkową, 64 dm. , 468 mk. , 1574 mr. W 1827 r. 37 dm. , 231 mk. , par. Szczutowo. Osada Sz. Cienkusz powstała z osad uwłaszczonych, rozl. mr. 135 gr. or. i ogr. mr. 104, łąk mr. 24, pastw. mr. 4, nieuż. mr. 3; bud. z drzewa 8; płodozm. 7pol. Kościół filialny par. świedziebna w 1703 1707 r. wystawiony. Dawniej należał do kośc. paraf. w Górznie pow. brodnicki. R. 1789 własność biskupa płockiego, który ze wsi Sz. i z kol Cienkusz z propinacyą pobierał 4839 złp. czynszu. Probostwo wysiewało 25 korcy żyta. Do proboszcza należało tu około 5 włók. 3. Sz. , wś włośc. nad jez. t. n. , pow. rypiński, gm. Szczutowo, par. Gujsk, odl. o 19 w. od Rypina, posiada kościół filialny, urząd gm. , szkołę początk. , wiatrak, 21 dm. , 169 mk. , 317 mr. W 1827 r. 11 dm. , 89 mk. Straż Sz. leśnictwa rządowego Lipno obejmuje 2129 mr. lasu. Do r. 1781 oddzielna parafia dek. dobrzyński, następnie filia par. Gójsk. Według reg. pob. pow. rypińskiego z r. 1564 wś Sz. , w par. Sczutowo, miała 10 kmieci, 2 zagr. rzem. Płacono poboru 5 fl. 6 gr. 2 sol. Siedział też tu Bartłomiej, poddany Urszuli Sierpskiej, na 1 łanie, była karczma, 3 zagr. Płacono poboru 1 fl. 4 gr. 2 sol. Pawiński, Wielkop. , I, 302, 305. R. 1789 własność benedyktynek z Orszulewem i Ciszewem i pani Broniewskiej; wysiewa 540 korcy żyta. Sz. gmina należy do sądu gm. V okr. , ma 610 dm. , 4722 rok obecnych, 13781 mr. 476 mr. nieuż. . W gm. znajdują się 2 kościoły katol, kaplica, dom modlitwy ewang. , 2 szkoły początkowe, 3 karczmy, tartak, urząd gminny. W skład gm. wchodzą BabćWiązanki, BabcRzały Blizno, Biele, Cise, Ciąpienica, Czumsk Duży i Mały, DąbkowaParowa, DzikiBór, Gorzeń, GąsiorowyMostek, Grabal, Hermany, Jeleniec, Jaźwiny, Joncie, Karlewo, Korbulewo, Krzyżówka, Łukomie, Łukomka, Mierzęcin, Narty, Orszulewo, Paprotki Białasy, P. Gogoły, P. Bryski, Pustynia, Słupia, Topiąca, Szczerby, Szczechowo, Szczutowo, Wola Stara, Żochowo. Położenie w pobliżu granicy wywołuje ruch ludności. Z pomiędzy zapisanych do ksiąg stałej ludności jest do 18 nieobecnych. Br. Ch. Szczybot, jezioro, w pow. lepelskim, niedaleko Lepla. Siezybryn, wś, pow. rohaczewski, gm. Kistenie, ma 22 dm. , 135 mk. Szczybule 1. al Szczybaly, niem. Sczyballen, wś, pow. lecki, st. pocz. Lec. 2. Sz. , wś, pow. lecki, st. pocz. Orlowen. Szczycień, szczyt górski, ob. Cieteń. SzczycieńskI powiat, ob. Szczytno. Szczygielszczyina, zaśc, pow. miński, w pobliżu gośc. ze Starego Sioła do Wołmy, w 3 okr. pol kojdanowskim, ma 3 osady; miejscowość dość leśna, grunta szczerkowe. Szczutkowo Szcz Szczutowo Szczuto Szczygle Szczyglice Szczygliczka Szczyglin Szczygieł 1. pustkowie i młyn, pow. częstochowski, gm. Kuźniczka, par. Krzepice. Należały do dóbr rząd. Krzepice. 2. Sz. , pow. radomski, ob. ChomentówSz. Szczygielkowa Wola, wś, pow. kielecki, gm. Bodzentyn, par. Dębno. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 miała 16 osad; 10 łan. , 2 sołtysio, 1 kom. Pawiński, Małop. , 190. Szczygle, część dóbr Grochów, w pow. kutnowskim. Szczyglice, r. 1382 Szezeglicze, wś, pow. krakowski, na lew. brzegu Rudawy, która ją okrąża od zachodu i płd. Wioska rozsiadła się w dolinie wzn. 224 mt. npm. otoczonej lesistomi wzniesieniami. Od płn. wzgórze 288 mt. łączące się ze skałami zabierze wskiemi Skała Kmity, na płd. Młyńska góra 262 mt. , na zachód teren dochodzi 266 mt. Wś przecina gościniec z Rząski do Czułówka, łączący gościniec z Krakowa do Chrzanowa i z Krakowa do Oświęcima, i tor kolei północnej w pobliżu st. Zabierzów 13 klm. od Krako wa. Sz. mają 25 dm. i 166 mk. rzym. kat. Obszar stanowi z Balicami wspólną całość ta bularną. Paraf. w Morawicy. Szkoła ludowa we wsi. Dnia 24 maja 1382 Kod. kat. krak. , II, 92 zamieniła kapituła krakowska część wsi Szczeglicze za Borek koło Kobierzyna. Za Długosza L. B. , II, 44 było dwóch współwłaścicieli Ossoliński i Olbrycht h. Topór; były. łany km. i karczma z rolą; w 1490 Balice, Burów Borów i Sczeglycze zapłaciły poradlnego z 12 łanów Pawiński, Małop. , 442; w 1581 szacowano je z Balica mi i Borowem ibid. , 37. Sz. graniczą na płd. z Mydlnikami, na wschód z Rząską, na płn. z Zabierzowem a na zach. z Balicami i Borowem. Mac. Szczygliczka, karczma, pow. odolanowski Ostrowo, o 2 klm. na płn. od Ostrowa pocz. i st. dr. żel. , nad Ołoboczką dopł. Prosny; par. i okr. wiejski Lewków, ma 2 dm. , 10 mk. Należała niegdyś do Lipskich na Lewkowie. Szczyglin, pow. mogilnlcki, ob. Szczeglin. Szczyglowce ob. Chodorków, t. I, 610, mylnie, ob. Szczehlijówka, Szczygłów al. Szczegłów, fol. , pow. pińczowski, gm. Topola, par. Skalbmierz. Leży pomiędzy Szczekanowem a Cudzynowicami. Szczygłów 1 r. 1490 Szczeglyew, 1581 Sczaglow, wś, pow. wielicki, w okolicy pagórkowatej, od płn. osłoniętej gajami, przy drodze z Wieliczki 7, 6 klm. do Książnic nad Rabą, u źródeł potoku uchodzącego na obszarze Pierzchosławic do Raby z lew. brzegu. Wś ma 21 dm. i 90 mk. rz. kat. Pos. więk. ma 18 osad na 106 mr. ; pos. mn. wynosi 46 mr. roli, 6 mr. łąk i 2 mr. past. Za Długosza L. B. , II, 121 wś należała do Creza, miała łany kmiece i obszar szlachecki; w 1490 wybrano poradlnego z 2 łanów Pawiń. Małop. , 446; w 1581 ibid. , 64 Książnicki miał 6 łan. km. , 2 zagrody bez roli i komorn. bez bydła. Przed rozparcelowaniem w ostatnich latach należał do Wiktora Zakrzewskiego. Par. w Biskupicacb. Graniczy na zach. z Bi skupicami, na płd. z Trąbkami a na wschód z Zabłociem. 2. Sz. , leśniczówka i karczma w Toustobabach, pow. podhajecki. Mac. Szczygłów, staw, w r. 1553, pod Twardowem i Wyszkami, w pow. niegdyś kaliskim, na płd. wschód od Jarocina, SzczyglowaGóra, fol. nad bezim. dopł. Usy, pow. miński, w 3 okr, pol. i par. katol. Kojdanów, gm. Stanków, o 1 w. od toru dr. żel. moskiewskobrzeskiej, nałoży do domin. Stanków. Grunta szczerkowe, urodzajne, miejscowość lekko falista, bezleśna, łąki do bre, gospodarstwo staranne. A. Jel. Szczygłowice, niem. Sczyglowitz, 1531 r. Scyglowitze, wś, fol. r leśnictwo, pow. rybnicki, par. kat. Pilcbowice. Wś ma 302 ha 222 ha roli, 52 dm. , 366 mk. 17 ew. , 4 młyny wodne. Dobra mają 1828 ha 67 ha roli, 49 ha łąk i 1683 ha lasu, 4 dm. , 27 mk. katol. Leśniczówka Neuhoff ma 1 dm. , 7 mk. Szczygłówka, wś, pow. klimowiecki, gm. Biełynkowicze, ma 30 dm. , 189 mk. Szczygłówka 1. fol. i karczma w Stojanowle, pow. Kamionka Strumiłowa, 2. Sz. , grupa domów w Wólce Suszańskiej, tenże powiat. Szczygły Dolne i Sz. Górne, wś i fol. nad rz. Bystrzycą, pow. łukowski, gm. i par. Łuków odl. 9 w. , mają 17 dm. , 191 mk. W 1827 r. było 20 dm. , 56 mk. W 1873 r. fol. Sz. rozl. mr. 987 gr. or. i ogr. mr. 503, łąk mr. 60, past. mr. 12, lasu mr. 373, nieuż. mr. 39; bud. mur. 1, z drzewa 14; plodozm. 9pol, , las nieurządzony, młyn wodny z foluszem, pokłady torfu. Wś świderki os. 23, mr. 404. W XVI w. siedziała tu na całym obszarze szlachta zagrodowa. Zaludnienie wzrosło dopiero przy końcu tego wieku. Według reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1631 we wsi Szczygły, w par. Łuków, płacono w jednej części od 1 2 łanu w drugiej od 3 4 łanu. Z części Sz. Mediocres Mikołaj Myszka od 1 łanu. W r. 1552 Sz. Stare płacą od 2 łanów. W r. 1580 wś Szczygły, Stara Wieś i Dębniaki leżą w par. Łuków. P. Marcin Wrona sam od siebie i od uczestników swych od półtora włók, które sami orzą, płaci gr. 22 1 2. PSzczęsny Widlicza z ostatka tej wsi od dwu poddanych na półwłóczku winien. P. Stanisław Cholewka z Mikołajem Domaszewskim od włóki, którą sami orzą, gr. 15. P. Jan Mikołajewicz od 4 włók, co sami orzą, fl. 2. Suma fl. 3 gr. 7 1 2 Według reg. pob. z r. 1552 Szczygieł Szczyglowce Szczygłów Szczyglowa Szczygłowice Szczygieł Szczygły Szczygłówka Szczygielkowa Szczygowo Szczypiorno Szczypiorna Szczykowo Szczykawa Szczykicianki Szczygowo Szczygryński Szczygry wś szlach. Sz. Pasternaki miała 3 1 2 łan. W 1580 r. P. Marcin Pasternak Broda od siebie i od sąsiad swych od 3 włók, które sami orzą, fi. 1 gr. 15. Suma fi. 1 gr. 15 Pawiński, Małop. , 381, 391, 411. Br. Ch. Szczygowo, jezioro, w pow. brodnickim, pod fol. Jajkowem. Leży w dorzeczu Drwęcy. Szczygry, mto powiat, gub. kurskiej, na wyniosłem wzgórzu pomiędzy rzekami Szczygorą i Leśną Wiesową Płatą, odl. o 58 w. na płn. wschód od Kurska. W 1870 r. było tu 402 dm. 7 murow. , 4946 mk. 5 katol. , 1 prot. , 11 żydów, 2 mahomet. , 2 cerkwie 1 murow. , szpital, apteka, szkoła powiatowa od 1802 r. , dwie szkoły miejskie męzka od 1862 r. i żeńska od 1872 r. , szkółka początkowa prywatna, bank miejski. Do miasta należy dom, młyn wodny i około 220 dzies. pastwisk; dochód miejski w 1881 r. wynosił 10147 rs. Mieszkańcy słobód podmiejskich zajmują się wyłącznie rolnictwem, właściwi zaś mieszczanie drobnym handlem i skupowaniem zboża w okolicy. Przemysł rękodzielniczy nieznaczny; najwięcej kwitnie szewctwo. Przemysł fabryczny ogranicza się na 5 krupierniach, produkujących na 30100 rs. rocznie, i 1 olejarni z prod. 1300 rs. Targi odbywają się co niedziela i czwartek, jarmarki zaś dwa rocznie. Sz. były siołem do 1779 r. , w którym zostały mtem powiat. namiestnictwa a od 1796 r. gub. kurskiej. Szczygryński powiat leży w płn. wschod. części gubernii i podług Strjelbickiego zajmuje 59, 99 mil al 29026 w. kw. Powierzchnia wzniesiona, poprzerzynana głębokiemi dolinami przepływających rzeczek, zwłaszcza zaś część środkowa, przez którą ciągnie się dział wodny pomiędzy dorzeczem Donu i Dniepru. Glebę stanowi przeważnie czarnoziem, w jarach występuj glina a w dolinie rz. Tuskory znajduje się grunt kamienisty. Lasów mało, stanowią one zaledwo 7 ogólnejprzestrzeni. Rzeki należą do dorzecza Donu i Dniepru. Do pierwszego zaliczają się Kszeń al Kszeniew, Tira i Dejman, do drugiego Tuskora i Rai Właściwych błot i jezior niema wcale, znajdują się natomiast niziny, zatapiane przez wody wiosenne, po spłynięciu których zmieniają się na urodzajne łąki. W 1870 r. było w powiecie bez mta 128760 mk. 2506 rozkoln. , 2 protest. i 2 żydów, zamieszkujących 472 miejscowości 283 siół i wsi, 36 folw. , 104 chutorów i 49 drobnych osad, mających 19541 dym. W t. r. było 55 cerkwi 29 murow. . Powiat należy do czysto rolniczych. W 1877 r. z całego obszaru znajdowało się pod rolą 83 majątkach większych a 87 9 w włościańskich. Z powodu niedostatku łąk i pastwisk hodowla bydła stoi na niskim stopniu. Oprócz rolnictwa wielu włościan zajmuje się wychodzeniem na za robek, mianowicie do Moskwy; nadto rozwinięty jest przemysł tkacki. Przemysł fabryczny słabo rozwinięty, w 1881 r. reprezentowany był przez 1 fabr maszyn rolniczych z produkcyą 10740 rs. , młyn krupczatny 45000, 12 młynów zwyczajnych, 4 gorzelnie oraz kilka cegielni i olejarni, Szczykicianki, wś, pow. rowieński, ob, Huphów t. 111, 199. Szczykawa al. Szczykowa, rzeczka, w pow. kaliskim, jest odpływem jez. Lubstowskłego, łączy się z Gopłem przez rzkę kanał Przekop. Szczykowo, sioło, w pow. radomyskim, w 1507 r. w dziale Jacka Łozy, dziś pod tą nazwą nieistniejo. Ob. Rozów t. IX, 871. Szczyp, rzka, dopł. Iłżanki, poczyna się w gm. Skaryszew, pow. radomskim, przepływa w pow. iłżeckim koło wsi Niedarczów Dolny, Zakrzówek, Kopiec, Osuchów i uchodzi pod wsią Dobiec. Długa 8 w. Szczypiec, wś i fol, pow. pińczowski, gm. i par. Pińczów odl. 4 w. . W 1827 r. było 6 dm. , 87 mk. W 1881 r. fol Sz. rozl mr. 451 gr. or. i ogr. mr. 296, łąk mr. 44, pastw. mr. 55, nieuż. mr. 56; bud, mur. 4, z drzewa 5, Wieś Sz. os. 17, mr. 97. W połowie XT w. Sz. , wś w par. Pińczów, miała 12 łan. km, , karczmę z rolą, z których dawano dziesięcinę snopową i konopną, wartości 7 grzyw, , prebendzie kieleckiej zwanej Żydowską. Niektóre role płaciły dziesięcinę, wartości pół grzy wny, bisk. krakowskiemu. Folw. rycerski da wał dziesięcinę pleb. w Lisowie, wartości 5 grzyw. Długosz, L. B. , I, 460 i II, 391, 392. Według reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1579 wś Szczepiecz, w par. Paszczorka dziś Pasturka, własność Jana Oleśnickiego, miała 4 osad. , 2 łany, 2 biednych Widocznie prze niesiono parafią katolicką z Pińczowa, po za jęciu kościoła na zbór, do przyległej wsi Pasturki. Około 1800 r. Sz. był własnością pułk. Tissona. Br. Ch. Szczypiorna, wś włośc, pow. rypiński, gm. i par. Skrwilno, odl o 22 w. od Rypina, ma 6 dm. , 45 mk. , 103 mr. Szczypiorno 1. wś i fol, pow. kaliski, gm. Kalisz, par. Dobrzec, odl. 5 w. na zach. od Kalisza, leży na samej granicy pruskiej od w. ks. poznańskiego, posiada szkołę początk. ogólną, komorę celną I klasy. Stanowi miejsce wycieczek dla mieszkańców Kalisza. Zakłady restauracyjne, ogród, las sosnowy. Sz. leży przy szosie łączącej Kalisz z najbliższą stao. dr. żel pruskiej w Ostrowiu. Projektowana kolej kaliskołódzka, miałaby w Sz. swą atacyę pograniczną. Wś ma 12 dm. , 151 mk. ; fol. 8 dm. , 123 mk. W 1827 r. było 11 dm. , 117 mk. W 1887 r. fol Sz. rozl mr. 537 gr. Szczypulszczyzna Szczyrba or. i ogr. mr. 426, łąk mr. 13, lasu mr. 74, nieuż. mr. 24; bud. mur. 16, z drzewa 24, las nieurządzony, wiatrak. Wś Sz. os. 30, mr. 33. Na początku XVI w. należy do par. Skal mierzyce Lib. B. Łaskiego, II, 8. Według reg. pob. pow kaliskiego z r. 1579 wś Scipierno, w par. Słup, jest własnością Scipierskich Pawiński, Wielkp. , I, 130. 2. Sz. , kol. , pow. płoński, gm. Pomiechowo, par. Aleksandryjska, odl. 24 w. od Płońska, po siada szkołę początkową ogólną, karczmę, 20 dm. , 260 mk, 898 mr. W 1827 r. było 10 dm. , 99 mk, par. Pomiechowo. Jest to kolo nia zaludniona przez wielkorossyjskich osadni ków, założona 1839 r. Osadzono tu 20 rodzin 100 dusz z gub. pskowskiej. W r. 1883 by ło 10 osad wielkorossyjskich, 10 innych osad. Jest to jedna z osad utworzonych na obsza rze otaczającym fortecę Nowogieorgiewsk Modlin. Dobra Sz. nabyte przez rząd i rozkolonizowane składały się w r. 1856 ze wsi Wymysły, Szczypiorno i Falbogi; ogólna roz ległość wynosiła mr. 2347. Br. Ch. Szczypiory, por. Sipiory. Szczyporowice, właściwie Scihorowice, wś, pow. prądnicki, ob. Stiehendorf. Szczypulszczyzna, wś, pow. kalwaryjski, gm. Balkuny, odl. od Kalwaryi 42 w. , ma 9 dra. , 69 mk. Szczypy, wś, pow. mscisławski, gm. Oślanka, ma 32 dm. i 207 mk. Szczyrba, słowackie Strba, węg. Csorba, wś na Węgrzech, w komit. liptowskim, w pow. hradeckim LiptóUjvar, przy głównym gościńcu, idącym doliną Wagu i Popradu, nad pot. Młynicą, wzn. 829 mt. mapa gener, sztabu; graniczy na wschodzie i południu z wioskami Mięguszowcami Mengsdorfj, Szuniawą Górną i Dolną a na zach. z Ważcem Vazsec. Według szematyzmu dyecezyi spi skiej z r. 1891 istnieje kościół parafialny już od r. 1222; metryki przechowane są od r. 1683; istnieje również i kościół protestancki augsb. wyzn. ; mieszkańców jest 329 rz. kat. , 1430 protest. , 36 nieun. , 20 izrael, czyli razem 1430 mk. ; do par. szczyrbskiej należy jeszcze Ważec z kościołem i stacya kolei żel. koszyckobogumińskiej Szczyrba, odl. o 4 klm. Stacya ta jest miejscem wyjścia tu rystów do jeziora szczyrbskiego odl. o 8 klm. W. E. Szczyrbska Turnia, Csorher Spitze, szczyt tatrzański na Podhalu Liptowskiem, między Basztą wzn. 2335 mt. od wschodu a Furkota wzn. 2437 mt. od zachodu. Szczyt ten stanowi środkowy punkt ściany północnej doliny Młynicy, u której połudn. krańca mieści się Szczyrbskie jezioro. Wzn. turni 2386 mt. Szczyrbskie jezioro, niem. Csorhaer See, słowac. Strba, węg. Csorbui to, leży na północ od wsi Szczyrba, naprzeciw ujścia doliny Mlynicy, ciągnącej się w kierunku od płn. ku płd. pomiędzy doliną Mięguszowiecką od wschodu i Furkocką od zach. . Szczyty Furkota, Szczyrbska turnia i Baszta zamykają tę dolinę od północy. Wody doliny uprowadza pot. Młynica do Popradu, biorącego początek w dolinie Mięguszowieckiej, podczas gdy pot. Furkocki uchodzi do Białego Wagu. Jezioro leży więc na linii działu wodnego między Popradem a Wagiem. Brzegi połogie, pokryte gąszczem kosodrzewiny i czarnych jagód. Według pomiarów dr. Dozsó, dokonanych z polecenia węgierskiego towarzystwa karpackiego, największa głębokość wynosi 20. 7 mt. Powierzchnia obejmuje 20, 4 ha 36 morg według K. Koblenheyera Die hohe Tatra. Ze wszystkich jezior tatrzańskich jest ono najniżej położonem, gdyż znajduje się na poziomie 1351 mt. , a zatem jeszcze w krainie lasów; wszystkie inne większe jeziora tatrzańskie leżą znacznie wyżej, bo juź w krainie kosodrzewu, między 1384 mt. Morskie Oko a 2000 mt. Zadni Staw w dolinie Pięciu Stawów polskich 1889 mt. . Jeziorka mniejsze, przypierające do głównego grzbietu Tatr, leżą już w krainie nagich turni, powyżej 2000 mt. a nawet 2200 mt. Jezioro Szczyrbskie legło u samego podnóża Tatr, na spodnim końcu doliny Młynicy, powstało skutkiem zatarasowania doliny przez morenę dawnego lodowca, która bieg miejscowych wód powstrzymała. Jest to jedyny przypadek, że zjawiska okresu lodowego nadały podtatrzańskiej okolicy właściwy charakter. Powstanie takie stwierdza nietylko skład brzegów jeziora, ale i kształty głazów zalegających brzegi i dno jego. Okrągłe, ogładzone i o milę na dolinę zaniesione, pozwalają czynność tego rodzaju przypisywać jedynie lodowcowi. Równie jak położeni jest i obecne istnienie jeziora zagadkowem. Przypływu ani odpływu jego nie widać, a przecież dla wytłumaczenia czystości wody są one konieczne. Z położenia najbliższych strumieni przypuszczać tedy wypada, że jezioro czerpie zapas wody skrycie z doliny Młynicy, a nadwyżkę uprowadza ku zachodowi potokiem Szczyrbskim, który się poczyna poniżej grobli jeziora. Piękny widok z nad brzegów na samo jezioro i na szereg szczytów tatrzańskich od Krywania po Sławkowski Wierch ściąga rok rocznie licznych turystów. Prócz kilku prywatnych domów znajduje się obecnie i hotel. Dom, które wystawiło towarzystwo węgierskie karpackie na schronisko dla turystów, sprzedany został w r. 1879 prywatnemu nabywcy, aby nie sprawiać konkurencyi właścicielowi hotelu. Literatura Eliasz Walery, Z nad jezior w Tatrach Pamiętnik to Szczyrbskie Szczypiory Szczyporowice Szczypiory Szczypy Szczyrbska warzystwa tatrzańskiego, tom IX, 1884 r. . Emericzy Geza. Der Csorber See Jahrbuch des ungar. Karpathenvereines, V, 1878, str. 389; w tymże roczniku przez tegoż autora i po węgiersku. Strobel Josef. Der CsorbaSee in der hohen Tatra Jahrbuch des oesterr. Touristenclubs in Wien, IV, 1873. W. H. Szczyrk, wś, pow. bialski Galicya, leży w lesistej górskiej okolicy, u źródeł pot. Żylcy lew. dopł. Soły, na granicy księstwa cieszyńskiego. Zachodnią granicę rozległej wsi stanowią szczyty Beskidu, tworzące granicę Galicyi i Szlązka Malinów 1095 mt. , Bysowanico 905 mt. , Kotarz 965 mt. , Beskid 850 mt. i Klimczak 1119 mt. . Od Klimczaka ciągnie się granica na północ, dzieląca Szczyrk od Meszny, linią prostą ku wschodowi po szczyt Magórę 1095 mt. , stąd na płd. aż do pot. Godziska. Linia na południe pociągnięta, wygięta ku wschodowi inkiem nieregularnym, dzieli Sz. od Buczkowic i Starej Godziski. Dalej granicę tworzy pot. Godziska do szczytu Skrzycznego wschodniego, 1250 mt. , następnie więcej ku zach. do szczytu Skrzycznego zach. , 1201 mi a stąd ku płd. zach. do szczytu Skała Malinowska 1150 mt. na granicy szląskiej. Linia ta jest granicą płd. Szczyrka od wsi Lipowej. Tylko mała część chat 138 i kościół paraf, mieści się w zwartej dolinie Żylcy, tworząc długą ulicę. Prawie dwa razy tyle chat, rozrzuconych po wądołach i polanach, tworzy wólki Beskid, Bieła, Biemałka, Czerna, Dunaci, Kołack, Malinów, Pod Magórą, Pod Suchern, Pośredni, Rostoki, Skaliste, Zapalenica. Nazwy często pochodzą od pobliskich gór lub od pierwszych osadników. Cała gmina ma 328 dm. i 2034 mk. 994 męż. , 1040 kob. ; 2008 rz. kat. , 3 protest. i 23 izrael. Lud należy do szczepu góralskiego, nosi okrągłe kapelusze filcowe, z nizką budką, obwiedzioną muszelkami nanizanemi na sznurek czerwony i szerokiemi kresami, gunię tabaczkowego koloru z domowego sukna, obszytą czerwonemi taśmami, białe wełniane spodnie, obcisle przystające do ciała i kierpce z surowej skóry. Na obszarze więk. pos. Pawła, Otona i Rudolfa Klobusów są 3 dm. , tartak i 13 mk. , 7 rz. kat. a 6 prot. ; 6 Niemców a 7 Polaków. Obszar więk. pos. ma 43 mr, roli, 80 mr. past. , 3546 mr. lasu, 8 mr, moczarów; pos. mn. wynosi 815 mr. roli, 339 mr. łąk i ogr. , 865 mr. past. i 915 mr. lasu. Przy drewnianym kościołku, erygowanym z kapelanią w 1790 r. dyec. krakowska, dek. żywiecki, istnieje kaplica murowana i szkoła ludowa. Do kapolanii należą wsie Szczyrk i Salmopol. obie dopiero po r. 1674 występują w spisach pobor. Ponieważ wiele sąsiednich wsi powstało dopiero między r. 1581 a 1674, i to bliżej Soły położone, przeto wnosić należy, że ludność posuwała się za biegiem rzek w górę, że zatem pierwej powstała osada Szczyrk a później, może w XVIII w. , Salmopol. Gleba nieurodzajna, kamienista i zimna, zdatna do uprawy owsa i kartofli, lasy świerkowe. Głównego zarobku dostarcza ludności praca w lasach i przewóz tarcic do Żywca. Mac, Szczyrowszczyzna, uroczysko na gruntach wsi Mostyszcze, w pow. kowelskim. Szczyrynka, karczma nad Dźwiną, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 41 w, od Dzisny, 1 dm. , 2 mk. Szczyrzyce w dok. Cjrice, Cyrich, Chirlich, Czyrzycz, Schjricz, Cińcz, Scirzfjcz, Cyria, Czirzicz i Szczyrzycz, wś, w pow. limanowskim. Starożytna wioska, z dużym kościołem murowanym i staroż. klasztorem do r. 1795 opactwem cystersów, leży w dolinie Stradomki, przy drodze z Dobry do Gdowa. Obszerną górską dolinę zamyka na zach. lesiste pasmo, pokryte świerkowym borem, tworzące dział wodny Krzyworzeki i Stradomki, sięgające w pobliżu klasztoru w szczycie Księdza góra 649 mt. Ku wschodowi opasuje wieś niższe wzgórze 402 mt. , będące działem wodnym Stradomki i pot. Wilkowisko, dalej jednak ku wsch. piętrzą się wyższe lesiste wzgórza. Ze stacyi kolei podkarpackiej w Dobry przedstawia się piękny widok na dolinę i gmach klasztoru, zajmujący jej środek. Białe mury kościoła, z wysokiemi wieżami, odbijają się od zieleni doliny i czarnych gór, stanowiących naturalne ramy obrazu. Klasztor stoi odosobniony, w nizinie, otoczony wysokim murem, , na płd. wschód od niego w niewielkim oddaleniu wólka Wadzyn 8 dm. , 77 mk. , dalej ku płn. gmina Abramowice 33 dm. i 279 mk. . Do klasztoru należy 7 dm. i 99 mk. Klasztor, będący większą posiadłością, Abramowice i Wadzyn tworzą gminę Szczyrzyce. Z całej ludności 455 mk. jest 440 rz. kat. a 15 izrael. Klasztor posiada karczmę, browar, młyn, tartak, cegielnię i folw. Z obszaru większ. 260 mr. przypada 195 mr. roli, 17 mr. łąk, 8 mr. ogr. , 19 mr. past. , 3 mr. moczarów, 12 mr. nieuż. i 3 mr. zabudowań. Posiadłość mniejsza wynosi 257 mr. roli, 40 mr. łąk i 11 mr. past. Klasztor spełnia obowiązki parafialne w wsiach najbliższych i utrzymuje szkolę ludową. Sz. graniczą na płd. z Raoiborzanami, na zach. z Pogórzanami, na płn. z Górą św. Jana, a na wschód z Janowicami i Mstowem. O starożytności osady świadczy pobliskie grodzisko ob. Grodzisko Szczyrzyckie, Sł. G. . t. II, 844. Początek klasztoru, mieszczącego się przy grodzie zapewne, sięga r. 1234. Długosz L. B. , HI, 437 439 opowiada, że Teodor al. Cedron z Ruszczy Gryfitą, woj. krakow. , założy Szczyrk Szczyrynka Szczyrowszczyzna Szczyrk wszy klasztor cystersów w Ludzimierzu ob. , przeniósł go w r. 1245 z powodu częstych napadów rozbójniczych do wsi Szczyrzyce. Wieś tę nabył dla cystersów Teodor od Sulisława, kanon. krak. , syna Jana, za 100 grzyw, srebra. Posiadamy akt z 30 czerwca 1244 Kod Małop. , I, 32, w którym Sulisław, kan. krak. , potwierdza sprzedaż wsi Cyrich, doko naną przez ojca jego Andrzeja, scholastyka krakow. , później bisk mazow. , Teodorowi, woj krak. , w celu uzyskania funduszu na studya w Padwie dla Sulisława. Teodor nabył wieś w celu osadzenia w niej cystersów. Biskup Jan Prandota Odrowąż z Białaczowa, następca Wisława Kościeleckiego, za którego czasów klasztor w Ludzimierzu został założony, nadał cystersom dziesięciny snopowe i konopne, dawane dotąd biskupowi, z Poznachowic, Glichowa i Gosczachowa Kod. Małop. , I, 84, dypl. z 12 maja 1264 i ze 100 łan. frankońskich w Czarnym lesie Nigra silva. W 1250 r. 21 czerwca wydał Bolesław Wstydliwy dyplom Kod. Małop, , I, 37, w którym wziął w opiekę klasztor w Szczyrzycach i uwolnił poddanych klasztornych od przewozu, stróży, poradlnego, targowego, przewodu, pogoni itd. i od sądów grodzkich. W następnym roku ibid. , I, 42 potwierdził Bolesław Wstydliwy przywilej z r. 1234 dany Teodorowi woj. krak. , przez Henryka, ks. krak. i szląskiego, na zakładanie wsi w Nowotarżczyźnie, który to przywilej przekazał Teodor klasztorowi w Szczyrzycach. W tymże czasie ibid. , I, 43 kupił opat Theoclinus od klasztoru zwierzynieckiego wś Kurdwanów pow. wielicki i uzyskał od Klemensa i Marka, synów Marka, woj. krak. , potwierdzenie darowizny uczynionej przez Teodora, woj. krak. , na rzecz klasztoru w Sz. W dyplom. z 16 maja 1254 ibid. , I, 44 wymienione są jako klasztorne wsi Szczyrzyce, Pobrzęcin, Abramowice, Podolany, Pogorzany, Godusza, Krzyszkowice, Kurdwanów, Mogilany, Głogoczów Głowaczów, Cisów, Ściborzyce nad Dłubnią i nieczytelną B. .. .. zów, nadto pola i łąki Długopole, Ludzimierz, Dębno, Ostrowiec nieistniejący, Ostrowsko i Wilczepole nie istnieje. Część dóbr leżała w pobliżu klasztoru, inne w dzisiejszym pow. wielickim i nowotarskim. W tym czasie miał klasztor uzyskać dypl. od Bolesława Wstydliwego z dn. 6 czewca 1252 na założenie Nowego Targu na prawie niem. , dyplom ten jednak Kod. Małop. , II, 283 jest prawdopodobnie podrobiony, podobnie jak akt Bolesława V z 1255, nadający klasztorowi wolności Kod. Małop. , I, 47. W 1296 r. wyniknął spór między opatem a Ratoldem, synom Jana Żyły, o patronat nad kościołem w Szczyrzycach, który bisk. krak. Jan rozstrzygnął aktem z 4 maja 1296 na korzyść klasztoru ibid. , I, 151. Od Łokietka uzyskał klasztor 29 maja 1308 ibid. , I, 169 i II, 215, Kod. pol. , III, nn. 74 przywilej dozwalający zakładać wsie w lasach klasztornych na prawie niemieckiem lub innem, któryto przywilej potwierdził następnie Kazimierz W. 4 paźdz. 1333 ibid. , I, 228. Łokietek bawił w klasztorze 25 paźdz. 1324 ibid. , I, 200. Klasztor starał się o zabezpieczenie posiadłości i zaludnienie ich. Uzyskuje zatem potwierdzenie swych dzierżaw u Jana XXII w Awinionic 12 czerwca 1329 ibid. , I, 213 Chiritz, nabywa od Jana z Obrowiecz za 30 grzyw, groszy sołtystwo Ściborzyce dok. w Kod. Małop. , I, 214, uzyskuje u Łokietka 8 paźdz. 1329 potwierdzenie kupna i wydziela Mikołajowi Kioznich 17 łan. frankońskich nad Lepietnicą, by założył wieś Ludzimirz dok. opata Dyonizego z 1333 w Kod. Małop. , I, 229 Równocześnie toczą się spory o dziesięciny w Krzyszkowicach, które rozstrzyga kan. krak. Derźko 1339 ibid. , I, 247, o dziesięciny w Głogoczowie i Włosaniu 1368 r. ibid. , I, 352 n. . Z tych czasów mamy trzy dyplomy z 27 listop. 1340, w którym archidyakon Jarosław przepisuje przywilej bisk. krak. Wisława na założenie kościoła w Ludzimierzu z r. 1234, dyplom uwalniający od dziesięcin wsie, któreby w lasach założono ibid, I, 252, z 19 czerw. 1368, podrobiony prawdopodobnie w XV w. z powodu sporu o dziesięciny z Włosania lub o patronat ibid. , I, 353 i z r. 1369 w sprawie granic, również podrobiony w XV w. W 1377 zakończył opat Henryk 13 kwietnia, Kod. Małop. , III, 306 spór o dziesięciny z Jugowic i o patronat nad kościołem w Drogini. Z czasów Ludwika węgierskiego mamy trzy akty. Dnia 12 lut. 1381 Kod. Małop. , I, 422 nadał król klasztorowi różne przywileje, w 1382 ib. , 426 skarżył opat Henryk sołtysa ze Sciborzyc, że klasztorowi zabrał młyn, czemu sołtys zaprzeczał, i z 1382 ib. , I, 433, mocą którego potwierdzał opat Henryk, że sprzedał sołtystwo w Krauszowie Stefanowi, mieszczaninowi krakowskiemu. Ostatnie dokumenta nabierają znaczenia z powodu następującej opowieści Długosza 1. o. Klasztor utrzymał się długo przy nadaniach Teodora, woj. krak. Dopiero za Ludwika węg. r. 1380 jeden z opatów, mąż bogobojny ale łatwowierny, wydzierżawił zamek w Szaflarach ob. , zbudowany dawniej przeciw rozbójnikom dla obrony klasztoru w Ludzimiorzu, podstępnemu przechrzcie, który w nim założył mennicę fałszywych krajowych i zagranicznych pieniędzy. Skargi szlachty skłoniły Ludwika do wydania surowego nakazu usunięcia fałszerza. Ale opat słuchając uniewinnień przewrotnego żyda nie kwapił się Szczyrzyce Szczyt Szczyt z wykonaniem polecenia. Rozgniewany monarcha kazał Sędziwej owi z Szubina, staroście krak. , zająć zamek w Szaflarach. Zamek zdobyto, fałszerza spalono na stosie, dobra zaś Szaflary, Nowy Targ, Dębno, Ostrowiec, Ostrowsko, Wilczepole, Wachsmut, Długiepole, Klikuszowa, Porębę, Miedzwiedź, Podobin, Olszówkę, Mszanę, Kasinę, Ogonówkę, Rabkę i Górę Górcz zabrano na skarb królewski, Opat pojechał do Budy prosić o zwrot dóbr, Ludwik jednak odroczył sprawę do swego przyjazdu do Polski, zwróciwszy jedynie Ludzimierz i Krauszów, na które opat posiadał dyplomy wydane przez samego Ludwika. W powrocie z Budy umarł opat w okolicy Szczawnicy Chemnitz, w rok zaś później zakończył życie Ludwik, nie przybywszy do Polski. Ponieważ ani opat następny, ani biskup krak. , ani Gryfici, fundatorowie klasztoru, nie upominali się o zwrot tych posiadłości, przeto Władysław II sądząc, że to są dobra królewskie, zastawił je w różnych sumach szlachcie, a następnie rozdarował. Opowieść ta budzi podejrzenie, że oprócz Ludzimierza i Krauszowa nie posiadali cystersi innych wsi w Nowotarszczyźnie, nie można bowiem przypuścić, by istotnie po śmierci opata, zmarłego w drodze, nikt się o zwrot dóbr nie upominał. Długosz mógł mieć dokumenty sfałszowane lub interpolowane, którymi się dał zwieść, a gorliwy o dobro kościoła wylał żółć na niedbalstwo biskupa i opatów. Tymczasem fałszowanie dokumentów kwitnęło podówczas w klasztorach niemieckich zwłaszcza, być może więc, że istotnie jeździł opat Henryk do Ludwika, żądając potwierdzenia podrobionych dyplomów, król jednak zatwierdził tylko te, które były prawdziwemi. Długosz wymienia jako wsie klasztorne za jego czasów Szczyrzyce, Pobręczyn, Abramowice, Pogorzany, Godusze, Smykań, wszystkie w pobliżu klasztoru, Krzyszkowice, Kurdwanów, Mogilany i Głogoczów w pow. wielickim, Ściborzyce nad Dłubnią w proszowskim, Czyszów, Ludzimierz i łąki w Niedzieliskach w pow nowotarskim, Droginię w pow. myślenickim, Brzązowiec, część Popowic w pow. wielickim i karczmę w Wieliczce, Dokumentów do dalszych dziejów klasztoru nie posiadamy. Niektóre z wymienionych wsi nie należały do klasztoru już w kilkadziesiąt lat po napisaniu Liber benef. , mianowicie Ściborzyce w proszowskim należały 1581 r. do Kłoczowskich Pawiński, Małop. , Kurdwanów do probostwa św. Ducha w Krakowie, Krzyszkowice do klasztoru Bożego Ciała na Kazimierzu w Krakowie, Mogilany i Głogoczów do kaszt. krak. Jordana, Droginia do Stanisława Jordana, Brzązowice i Popowice do Adama Jordana, klasztor posiadał przeto w 1581 r. Szczyrzyce, Pobręczyn, Abramowice, Smykań, Pogorzany i Goduszę w pow. limanowskim, Ludzimierz i Krauszów w pow. nowotarskim, przy których utrzymał się do r. 1794, t. j. do śmierci ostatniego opata Re migiusza Grzymisławskiego. Po zniesieniu opactwa zabrał rząd austryacki większą część dóbr na rzecz funduszu religijnego, następnie sprzedał hr. Dzieduszyckim dobra położone w pow. wielickim, Ludzimierz zaś i Krauszów innym rodzinom. W 1864 r. odkupił klasztor od hr. Heleny Dzieduszyckiej swe dawne po siadłości wraz z rezydencyą opatów. Okolicznośó, że w niedługi czas po Długosza nieposiada opactwo dóbr, które Długosz wymie nia jako klasztorne, da się wytłumaczyć je dynie tem, że klasztor posiadał w tych wsiach bardzo małe cząstki, które następnie sprzedał z powodu trudności administracyi. Długosz nie posiadał dokładnego wykazu majątków klasztornych, albo raczej nie umiał pogodzić dwóch różnych podań. Z tego powodu np. wś Mogilany raz opisuje t. III, 440 jako wła sność opactwa, drugi raz II, 175 podaje tyl ko nazwę wsi, opuszczając opis. Według jego opisu t. III miała wieś 4 łany km. , zagrody i karczmę; w 1581 Pawiński, Małop. , 43 było w niej 7 2 4 łanów kmiecych, 6 zagród z rolą, 4 zagr. bez roli, komornik z bydłem, 8 kom. bez bydła, kijak, 6 rzemieśl, duda i karczma na pótłanku. Kwestya ta, przed wy daniem późniejszych dokumentów klasztor nych, nie może być stanowczo rozstrzygnię ta. W 1581 Pawiński, Małop. , 52 Szczyrzyce, lub jak wówczas nazywano Szczyrzycka Góra, należały do par. w Górze św. Jana, i miały pięć półłanków km. , zagrodę z rolą, 2 komor, z bydłem i chałupnika. Te raźniejszy kościół i klasztor wybudował Sta nisław Korczak Drohojewski, kanon. gnieźn. , później zaś opat szczyrzycki, w r, 1620. Po święcił go p. w. Wniebowzięcia M. B. i św. Stanisława sufr. krak. Tomasz Oborski w r. 1642. W klasztorze przebywa obecnie 11 księży i kilku braciszków. Mac. Szczyt, 1520 r. Sczity w 1576 r. Sezytna Wola, wś i fol. , pow. kutnowski, gm. Wojszyce, par. Kaszewy, ma 17 dm. , 171 mk. , 813 mr, 552 mr. roli i 232 mr. lasu; folw. i 21 os. 76 mr. włośc. W 1827 r. 5 dm. , 59 mk. Folw. wchodził w skład dóbr Kamienna. Na początku XVI w. wś Sczyty i Gaj, w par. Kaszewy, składały się z łanów folwarcznych 5 łan. w Szczytach, dających dziesięcinę pleb. w Kaszewach, i z kmiecych, dających prepozyturze łęczyckiej Łaski, L. B. , II, 485. Według reg. pob. pow. orłowskiego z r. 1596 we wsi Szczytna Wola, w par. Kässewo, Jan Łaziński Szocha płacił od 1 2 łanu, 1 osad. ; Łukasz Tarnowski od 1 2 łanu; Gajewski Szczyłkowicze Szczyty Szczytek Szczytk Szczytki Szczytkowice Szczyt od 1 2 łanu Tomasz Dębowski od 1 zagr. Z części na których nie było kmieci, płacili trzej posiadacze z półłanków, Łaziński i So cha od 1 łanu, Dembowski od 1 2 łanu Pawiński, Wielkp. , II, 104, 143. Br. Ch. Szczyty chutor, pow. słonimski, w 2 okr. pol. , gm. Rożany, o 48 w. od Słonima. Szczytyce, wś nad Dnieprem, pow. rzeczycki, przy gośc. poczt, rzeczyckoczernihow skim, w 1 okr. pol. brahińskim, gm. Łojów, ma 8 osad; grunta i łąki dobre, lud zamożny, rolniczy, flisaczy i rybaczy. A. Jel. Szczytek, wś, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Uchwały, ma 9 osad; grunta piaszczyste, miejscowość nizinna, małoludna. A. Jel. Szczytki, mylnie Szczytków, wś rząd. nad rz. Winniczka, pow. winnicki, okr. pol. Strzyżawka, gm. Hawryszówka, par. kat. i sąd Winnica o 10 w. , ma 50 osad, 540 mk. , 565 dz. ziemi włośc; cerkiew. Należała do starostwa Winnickiego. Stanowi właściwie przysiołek wsi Pisarzówki. Szczytki, os. , w okolicy Środy i Kostrzyna, graniczyła w r. 1489 z Wisławicami. Szczytkowice, niem. Schichwitz, 1203 r. Stitkouichi, wś, pow. trzebnicki, par. ew. i kat. Trzebnica. Wś ma 561 ha 447 roli, . 38 dm. , 282 mk. 26 katol. . Należała do biskupów wrocławskich. Szczyłkowicze, wś i dobra, pow. ihumeński, przy granicy pow. bobrujskiego, w 4 okr. pol, puchowiokim, gm. Omelno. Wś ma 78 osad pełnonadziałowych i 7 zagrodników, posiadających po 8 dz. ziemi. Nadział każdego gospodarza wynosi do 30 mr. pola i łąk, przytem całej wsi wydzielono 1800 mr. pastwiska. W chwili uwłaszczenia włościan w 1861 r. wś liczyła 323 dusz płci męż. W tym czasie każdy gospodarz z osady włócznej odrabiał rocznie do dworu po 104 dni sprzężajriych i po 4 gwałtów z chaty sprzęźajnych; nadto każdy roboczy człowiek odrabiał osobiście w porze letniej 8 dni. Liczyło się w wieku roboczym 157 męż. i 160 kob. Oprócz robocizny z każdej włócznej osady dwór pobierał rocznie 8 złp. czynszu, po 1 2 beczki żyta i owsa, po 2 furmanki na odległość 30 mil, po 1 kurze, 10 jaj, po kopie grzybów i po 3 pasma nici. Na mocy umowy nadawczej w 1862 r. i zamianie robocizny na pieniądze liczono dzień sprzężajny po 15, a dzień pieszy po 10 kop. We wsi znajduje się cerkiew filialna par. Porzecze, p. w. św. Koźmy i Damiana, z 1849 r. , posiadająca z dawnych nadań 1 wł. 7 mr. i 195 pręt. gruntu. Dobra, własność niegdyś ks. Radziwiłłów, następnie ks. Wittgensteina, obecnie ks. Hohenlohe, od niepamiętnych czasów wydzierżawiane, mają około 100 włók. Grunta lekkie, pokłady wapna, łąk błotnych i pastwisk dużo; pszczelnictwo w lasach. Od płd. są znaczne wzgórza dyluwialnej formacyi. A. Jel. Szczytna, wś, pow. jarosławski, w uro dzajnej równinie, 8, 5 klm. na zach. od Jaro sławia, składa się z 34 dm. i 188 mk. 176 rz. kat. , 5 gr. kat. i 9 izr. . Pos. więk. pro bostwa jarosławskiego ma folw, , karczmę i 148 mr. ; pos. mn. 246 roli, 21 łąk i ogr. i 14 mr. past. Wś została nadana probostwu pra wdopodobnie w r. 1523 przez Jadwigę z Wawrzyszyna, żonę Spytka z Jarosławia, kaszt. krak. , przy podniesieniu probostwa do godno ści kolegiaty, przedtem bowiem posiadał pro boszcz tylko łan, nadany przez Władysława Opolskiego, fundatora parafii. Sz, graniczy na płd. z Cieszacinem Wielkim, na zach. z ob szarem Cieszacina Małego, na płn. z Ożańskiem i Tywonią. Mac. Szczytnik, wś włośc, pow. nowomiński, gm. i par. Jakubów. Powstała z osady robo tników huty, zwanej niegdyś Na Szczytniku i znajdującej się na gruntach dóbr Łazi ska ob. . Ma 23 osad, 286 mr. obszaru. Por. Szczytno 1. . A. Św. Szczytnik, węg. Csetneh, mczko nad pot. t. n. , w hr. goemerskiem Węg. . Posiada kościół par. kat. i ewang. , st. tel. i poczt. , dwa szpitale, wielu rękodzielników, 1619 mk. Plantacye tytuniu, korzystny handd żelazem, kopalnie dostarczające doskonałego żelaza i antimonium, siedziba wielu węgierskich rodzin szlacheckich. Z dawnego obwarowanego zamku pozostały tylko szczątki. Miasteczko ma własny magistrat; król węg. Karol nadał Sz. prawo miecza i przywileje na odbywanie jarmarków. Szczytniki 1. wś, fol. i dobra, pow. kaliski, gm. i par. Iwanowice, odl. 19 w. od Kalisza, przy szosie z Kalisza do Błaszek, posiadają szkołę począt. ogólną. Wś ma 33 dm. , 294 mk. ; folw. 8 dm. , 116 mk. W 1827 r. 26 dra. , 245 mk. Dobra Sz. składały się w r. 1886z folw. Sz. , Wawry, attyn. Białacz, Bronibór, rozl. mr. 2387 fol Sz. gr. or. i ogr. mr. 1081, łąk mr. 123, past. mr. 73, lasu mr. 811, nieuż. mr. 61; bud. mur. 23, drewn. 3; płodozm. 13pol. , las nieurządzony; fol. Wawry gr. or. i ogr. mr. 234, nieuż. mr. 4; bud. mur. 3; płodozm. 10pol, wiatrak. Wś Sz. os. 40, mr. 366; wś Korzekwin os. 21, mr. 83; wś Kuczowola os. 37, mr. 181; wś Popów 08. 45, mr. 277. Według reg. pob. pow. kaliskiego z r. 1579 Dobrogost Potworowski płacił od 2 łan. sołtysich, 7 łan. , 2 zagr. , 3 kom. Pawlński, Wielkp. , I, 120. Dobra te w r. 1775 były własnością Feliksa hr. Łubieńskiego, ministra sprawiedliwości za ks. warszawskiego. Tu się urodził syn jego Tomasz, późniejszy poseł, senator, jeden z zało Szczytna Szczytnik Szczytniki Szczytniki źycieli drogi źel. warsz. wiedeńskiej, zmarły 1870 r. Następnie dobra te zamienił Feliks Łubieński na ststwo guzowskie. Dobra Sz. zostawały w ostatnich czasach w ręku Bogdańskich, potem Murzynowskiego. 2. Sz. , wś nad rz. Wisłą, pow. sandomierski, gm. Dwikozy, par. Góry Wysokie, odl. od Sandomierza 9 w. , ma 28 dm. , 153 mk. , 181 mr. W 1827 r. 7 dm. , 46 mk. W połowie XV w. Sz. , w par. Sandomierz, miały łany km. , karczmy, zagr. , z których dawano dziesięcinę kościołowi św. Piotra w Sandomierzu Długosz, L. B. , II, 312, 313. Według reg. pob. pow. sandom. z r. 1508 Sz. , Kamień, Słupcza i inne, własność Słupeckiego z Konar, płaciły poboru 10 grzyw. 24 gr. W r. 1578 Jan Słupecki miał 8 osad. na 2 łan. , 1 zagr. Pawiński, Małp. , 165, 460. 3. Sz. , wś i folw. , pow. stopnicki, gm, Szczytniki, par. Janina, odl. 5 w. od Stopnicy. W 1827 r. 20 dm. , 209 mk. Fol. Sz. , oddzielony w r. 1872 od dóbr Kolaczkowice, rozl. mr. 569 gr. or. i ogr. mr. 259, łąk mr. 41, past. mr. 20, lasu mr. 246, nieuż. mr. 10; bud. drewn. 9; płodozmian 8 i 10pol, las nieurządzony. Wś ma 36 os. 250 mr. W połowie XV w. Sz. , wś w par. Janina, własność Piotra Mruka, miała łany km. , z których dziesięcinę, wartości 5 grzyw. , dawano pleb. w Daleszycach Folw. rycerski płacił dziesięcinę, wartości 1 grzywny, pleb. w Janinie Długosz, L B. , II, 381, 382, 459. Według reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1579 wś Sz. , własność Jana i Krzysztofa Kołaczkowskich, miała 6 os. , 3 łany, 2 zagr. z rolą, 1 chałup. , 4 kom. , 4 biednych Pawiński, Małop. , 232. Sz. gmina, należy do sądu gm. w Busku, st. poczt. w Stopnicy; ma 3694 mk. 38 żyd. i 9695 mr. 4. Sz. , wś, folw. i dobra, pow. miechowski, gm. Klimontów, par. Proszowice odl. 5 w. , od Szreniawy cukrownia 3 w. , od Miechowa 28 w. W 1827 r. 41 dm. , 266 mk. Dobra Sz. składały się w r. 1889 z fol. Sz. i Wielopole, rozl. mr. 903 fol Sz. gr. or. i ogr. mr. 565, łąk mr. 62, past mr. 4, lasu mr. 3, nieuż. mr. 23; bud. mur. 4, drewn. 15; płodozm. 8pol. ; fol. Wielopole gr. or. i ogr. mr. 217, łąk mr. 10, pastw. mr. 14, nieuż. mr. 5; bud, drewn. 7; płodozm. 8pol. , pokłady gipsu. Wś Sz. os. 60, mr. 346, R. 1370 król Kazimierz nadaje jednemu ze swych wiernych nazwiskiem Petrlinus diotus Brun, który był dziedzicem Żmigrodu, część we wsi Sz. pod Proszowicami Kod. Małop. , J, 372. Królowa Elżbieta w r. 1372 przeznacza dziesięciny z tej części oddane poprzednio Petrlinowi dla kościoła w Proszowicach ib. , 374. W połowie XV w. wś Sz. , w par. Proszowice, własność Pielgrzyma h. Nabra al. Waldorf, Jakuba Kuli z Wojciechowic i Jana Nierosty, miała 14 łan. km. , z których dziesięcinę dawano prebendzie krakowskiej, zwanej szczytnicką. Je den łan należał do prepozytury św. Michała w Miechowie, dawał on 1 1 2 grzyw, czynszu; 9 zagr. z rolą i karczmy płaciły dziesięcinę, wartości 20 grzyw, prebendzie krakowskiej; 2 folw. rycerskie dawały wartości 5 grzyw. plebanowi w Proszowicach Długosz, L. B, I, 535 i II, 154 Według reg. pob. pow. kra kowskiego z r. 1490 wś Sz. miała 2 1 2 łan. W r. 1581 prepozytura miechowska płaciła od 9 1 2 łan. km. , 4 zagr. z rolą, 1 zagr. bez ro li, 2 kom. z bydl, 3 kom. bez bydła, 3 chałup. , 1 na czynszu, 1 2 łanu karczm. Pawiński, Ma łop. , 13, 442. 5. Sz. al. Sz. Czarkowskie, wś i folw. , pow. pińczowski, gm. Czarkowy, par. Stróżyska, leży przy drodze z Chmielnika do Stopnicy, w wyniosłem położeniu nad podmo kłą doliną, łączącą się z doliną Nidy. W 1827 r. 47 dm. , 289 mk. Fol. Sz. należy do dóbr Czarkowy, ma 523 mr. ; wś ma 72 os. , 636 mr. W połowie XV w. Sz. , w par. Strożyska, własność Młodziejowskiego h. Starykoń, mia ła łany km. , z których dziesięcinę, wartości 4 grzyw, , dawano kościołowi w Bolesławiu. Folw. ryc. i karczma płaciły dziesięcinę pleb. w Stróżyskach Długosz, L. B. , II, 434, 436. Według reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1508 ze wsi Szczytniki i Stawiszcze, własności Stawiczskiego, dawano poboru 3 grzyw. Sz. , własność Zbigniewa Borczyńskiego, płaciły poboru gr. 24. W r. 1579 było 6 ob. , 3 łany, 4 zagr. , 3 chałup. , 2 kom. , 3 biednych Pawiń ski, Małop. , 213, 486, 488. . Br. CL Szczytniki 1. futor pryw. , pow. lidzki, w 1 okr. pol. , o 10 w. od Lidy. 2. Sz. , sioło i dobra, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol. , gm. Łyszczyce, o 24 w. od Brześcia. 3. Sz, , wś, tamże, o 25 w. od Brześcia. 4. Sz. , folw. , pow. nowoaleksandrowski, dawniej attyn. Dryświat Łopacińskioh, dziś własność Łowejków, ma 252 dz. ziemi dwors. Szczytniki, wś, pow. bocheński, w okolicy pagórkowatej, u źrodeł Baranówki, dopł. pot. Podłęźe praw. dopł. Wisły, 13 klm. na płn. wschód od Gdowa a 8 klm. na płd. wsch. od Podłęża. Par. rz. kat. w Brzezin. Wś ma 111 dm. i 535 mk. , 534 rz. kat. i 1 izr. Pos. wiek. Pawła Libiszewskiego wynosi 95 mr. 87 mr. roli; pos. mn. 605 roli, 65 łąk i ogr. i 18 mr. past. Graniczy na płn. ze Świątnikami Dolnemi, na zachód ze Zborczycami, na płd. z Cichawą, na wschód z Gródkowicami a na płn. z Brzeziem. Gleba składa się z glinki urodzajnej. Za Długosza L. B. , II należały Sz. do kustodyi krak. , miały pięć łan. świątniokich. Świątnicy czyli słudzy kościelni z gruntów płacili dziesięcinę snopową i konopną, wartości 7 grzyw. Prócz tego były 4 Szczytniki łany sług kościelnych uwolnionych od dziesięciny i 4 łany Jana Kwiatoniowskiego. Ten darował dziesięcinę prebendzie krak. W drugim opisie I, 90 podaje Długosz dokładniejsze szczegóły i odróżnia od sąsiednich Świątnik Dolnych. Wraz z karczmarzem było 17 kmieci w 17 chatach, na różnej wielkości rolach. Karczmarz miał tylko ogród. Z ról płacą kmiecie dziesięciny wartości 10 1 2 grzyw. , które według podania wykupił od szlachty św. Stanisław; utrzymał się tylko jeden szlachcic Jan Kwiatoniowski na 4 łanach. W 1581 r. Pawiński, Małop. , 64 Szczytniki ze Świątnikami miały 3 łany km. i 15 zagr. z rolą. Ponieważ katedra krak. nie posiadała swego folwarku, przeto po zniesieniu serwitutów wr. 1772 przestano zaliczać wś do posiadłości kapitulnych, obszar zaś większy powstał z owych 4 łanów Kwiatoniowskiego. Mac, Szczytniki 1. al. Sz. Czerniejewskie, Shitnik r. 1311, Sczythniky r. 1361, folw. do Czerniejewa, pow. gnieźnieński Witkowo, o 4 klm. ku wsch. od Czerniejewa, przy dr. żel. gnieźnień. oleśnickiej; par. Marzeniu, szkoła w miejscu, poczta i st. dr. żel. na Czerniejewie Schwarzenau Bz. Bromberg; z dworcem kolei żel. tworzy okr. dwor. , mający 11 dym. , 240 mk. 216 kat. , 24 prot. i 664 ha 624 roli, 18 łąk; chów bydła holenderskiego i oldenburskiego; właścicielem jest ordynat Zygmunt hr. Skórzewski na Czerniejewie. W r. 1311 Niemir z Sz. , bratanek Swiętomirza, sprzedał część Barda klasztorowi lędzkiemu za 20 grzyw. wagi pyzdrskiej; r. 1361 przy rozgraniczaniu dyecezyi gnieźn. od poznańskiej przypadły dziesięciny z Sz. i poblizkiogo Nidomia arcyb. gnieźn. Kod. Wielkp. , n. 946, 1460; przy końcu XIV w. pisali się z Sz. Szczytniccy Akta gr. wielkp. , II; w r. 1412 i 1418 prawował się pleban marzeniński z dziedzicem Sz. o dziesięcinę, którą mu przysądził konsystorz gnieźn. ; kmiecie płacili z łanów meszne po 2 kor, żyta i tyleż owsa, karczmarze po groszu, a zagrodnik korzec owsa Łaski, L. B. , 27 8; w r. 1443 rozgraniczono Pakszyn od Sz. ; w r. 1580 było tu 9 łan. , 8 zagr, 2 komor. bez bydła i 5 karczmarzy; około r. 1620 składały się Sz. z dwóch działów Mikołaj Mielżyński miał 4 1 2 łan. os. i 4 zagr. ; na dziale po Marcinie Szczytnickim był 1 łan os. , 1 ćwierć karczm. i 2 zagr. ; około r. 1793 dziedziczył Sz. Józef Lipski z Czerniejewa. 2. Sz. Skorzęcińskie al. Królewskie, urzęd. Koeniglich Szczytnik, Scithniki w r. 1319, Szytnyky r. 1350, Szczitniky r. 1357, wś, pow. gnieźnieński Witkowo, o 5 klm, na wsch. płd. od Gniezna poczta i st, dr. żel, par. Kędzierzyn; razem z Osińcem tworzy okrąg wiejski, mający 37 dym. , 429 mk. 356 kat. , 73 prot. i 1039 ha 581 roli, 28 łąk. Jest tu kilka większych posiadłości z obszarem 135 do 180 ha. W r. 1319 Stefan z Kopaszyna sprzedał Sz. za 20 grzyw. toruńskich arcyb. gnieźn. Janisławowi; r. 1350 arcyb. Jarosław, uposażając altaryę N. M. Panny i św. Stanisława w katedrze gnieźn. , przekazał altarzystom małdraty z Sz. i innych włości; r. 1357 król Kazimierz zatwierdzając posiadłości arcybisk, gnieźn. , wymienia także Sz. ; około r. 1523 kmiecie i sołtysi miejscowi zwozili plebanom kędzierzyńskim po 2 korce żyta i owsa z łanu; między r. 1580 i 1620 były tu 4 łany os. , 2 zagr. i 1 komor. ; po r. 1793 zabrał rząd pruski Sz. i wcielił do domeny Gniezno. 3. Sz al. Sczytniki, urzęd. Szczytnik, wś i dwór, pow. szremski, o 8 klm. na płn. zach. od Kurnika. Graniczy z Kamionkami, Piotrowem, Koninkiem i Gądkami; par. Głuszyna, poczta i st. dr. żel. na Gadkach Gondek. Od r. 1386 pisali się Szczytniccy z Sz. Akta gr. wiolkop. ; w r. 1580 dziedziczyli je Jan i Sędziwój Szczytniccy; były tu wówczas 3 łany os. , 2 zagr. i 2 komor. Sz. wchodziły dawniej w skład klucza kurnickiego. Wś ma 10 dym. , 85 mk. 80 kat. , 5 prot. i 119 ha 97 roli, 4 łąk, 6 lasu. Dwór z leśniczówkami na Daszewioach i Kamionkach tworzy okrąg dwor. , mający 5 dm. , 73 mk. kat. i 857 ha 101 roli, 17 łąk, 688 lasu; czysty doch. z ha roli 6, 27, z ha łąk 18, 80, z ha lasu 3, 52 mrk; nabiał, chów i tucz bydła holender. ; właścicielem jest T. Ks. Włodzimierz hr. Dzieduszycki. E. Cal Szczytno 1. wś i obręb leśny w dzisiejszym pow. nowomińskim. Na obszarze tym Jakub z Goszczancic założył w r. 1473 kościół paraf. i nazwał osadzoną tu wieś od swego imienia Jakubów. Zapewne to samo Sz. nadaje w r. 1313 Trojden, ks. czerski, Krystynowi, woj. czerskiemu Kod. Maz. , 38. 2. Sz. wś i folw. nad rz. Mrową, pow. sochaczewski, gm. Chodaków, par. Sochaczew odl. 5 w. . W 1827 r. 15 dm. , 193 mk. W 1885 r. fol. Sz. rozl. mr. 1233 gr. or. i ogr. mr. 924, łąk mr. 30, past. mr. 49, lasu mr. 201, . nieuż. mr. 29; bud. mur. 11, drewn. 8; płodozm. 8 i 9poL, las nieurządzony, wiatrak. Wś Sz. os. 21, mr. 158; wś Wymysłów os. 5, mr. 99. Mikołaj, sędzia sochaczewski, rozstrzyga w r. 1402 spór między dziedzicami częściowymi Szczytna a szlachtą ze wsi Orły o granicę, idącą koło bagien ultra paludem Jumenti Kod. dypl. pol. I, 274. 3. Sz. , wś i folw. , pow. włocławski, gm. Pyszkowo, par. Choceń, odl. 16 w. od Włocławka; 155 mk. W 1827 r. 11 dm. , 120 mk. W 1885 r. fol Sz. rozl. mr. 330 gr. or. i ogr. mr. 263, łąk mr. 43, past. mr, 13, nieuż. mr. 11; bud. mur. 13, drewn. 1; płodoz. 5 i 11pol. ; młyn wodny, pokłady torfu, jezioro. Wś Sz. os. 17, mr. 17; wś Zapust os. 3, mr. 62. Według reg. pob. pow. Szczytniki Szcz Szczytno Szczytno brzeskiego z r. 1557 wś Sczytno, w par. Cho zeńc miała 1 1 2, łan 3 zagr. , 2 rzem. Pawiński, Wielkp. 5 II 9. 4. Sz. , wś i folw. , pow. płocki, gm. Rogozino, par. MiszewkoStrzał kowskie, odl. 14 w. od Płocka, ma 16 dm. , 247 mk W 1827 r. 20 dm. , 117 mk W 1886 r. fol. Sz. z przyl. rozl. mr. 470 gr. or. i ogr. mr. 420, łąk mr. 33, past. mr. 5, nieuż. mr. 12; bud. mur. 2, drewn. 11. Wś Chełstowo Szczytno os. 41, mr. 347. 5. Sz. , wś i dwa folw. nad rz. Naruszewką Poczeminką, pow. płoński, gm. Załuski, par. Krysk, odl. 9 w. od Płońska, posiada młyn wodny i karczmę, 33 dm. , 287 mk. W 1827 r. 16 dm. . 110 mk W 1876 r. fol. Sz. Północne rozl. mr. 353 gr. or. i ogr. mr. 309, łąk mr. 25, past. mr. 5, wody mr. 1, nieuż. mr. 13; bud. mur. 1, drew. 8. Wś Sz. os. 40, mr. 193. Fol. Sz. Wscho dnie, oddzielony od Sz. Północnego, rozl. mr, 90 gr. or i ogr. mr. 78, łąk mr. 10, nieuż. mr. 2; bud. drewn. 3. Br. Ch. Szczytno, wś i uroczysko, pow. słonimski, w 2 okr. pol. , gm. Różany, o 48 1 2 od Słonima. Szczytno, urzęd. Schittno, Sczitno r. 1580, wś, pow. obornicki, o 9 klm. na płd. zach. od Rogoźna st. dr. żel. , na pół drogi od Obornik st, dr. żel. , graniczy z Rożnowem, Parkowem, Boguniowem i Słomowem; par. i poczta w Parkowie, 8 dym. , 57 mk. 12 kat. , 45 prot. i 173 ha 152 roli, 10 łąk. Sz. istniało już przed r. 1580 Pawiński, Wielkp. , I, 34; przy schyłku zeszłego stulecia należało do Jana Lipskiego, potem do Aleksandra Bojanowskiego, dziedziców Boguniewa. E. Gal. Szczytno, niem. Ziethen See, jezioro, w pow. człuchowskim, przepływa przez nie rz. Brda, wychodząca przy Szczytnie. Płd. część jeziora zwaną bywa Krępsk. Szczytno, niem. Ziethen, w dok. z r. 1299 Scicen, Schytna 1313, Stytene, 1313 Stythna, 1391 Czitenm, 1695 Sczytno, dobra ryc. nad jez. Szczycieńskiem, pow. człuchowski, st. p. i par. kat. Przechlewo, 4, 3 klm. odl. , st. kol. Człuchowo, 17 klm. odl. ; 1517 ha 663 roli, or. , 26 łąk, 252 lasu; 1885 r. 20 dm. , 46 dym. , 300 mk. , 78 kat. , 222 ew. na Staro Sz. przypada 136 mk. , 7 dm. , na Nowe Sz. 86 mk. , 7 dm. , na fol Sorge 64 mk, 5 dm. , a na fol. Sz. 14 mk. , 1 dm. . Szkoła 1klas. ew. 1887 r. 116 dzieci, 1 naucz. ; gorzelnia parowa, hodowla bydła. R. 1362 nadaje w. mistrz Winrich v. Kniprode braciom Godzisławowi Gotzlaw, Węcesławowi Wentzlaw, Racławowi Rentzlaw i Ottonowi i ich spadkobiercom dobra Sz. w swoich granicach, między dwoma Brdami. Nadajemy im także 40 włók na drugiej stronie Brdy, oba wymienione dobra na prawie chełm. Młyn jednak w Sz. położony zastrzegamy sobie dla zamku człuSłownik Geograficzny T. XI. Zeszyt 132. chowskiego. Od tych dóbr mają nam czynić dwie służby wojenne a od owych 40 włók 1 służbę przy wszystkich wyprawach wojennych; mają także pomagać przy budowlach. Mają także płacić od dóbr 2 grzyw, zamiast owsa, a na uznanie naszego zwierzchnictwa 2 funty wosku i 2 fen. kolon. , a od owych 40 włók dawać od każdej osiadłej włóki po 1 kor. żyta, a na uznanie zwierzchnictwa 1 fenik i 1 funt wosku. Oprócz tego mają dla nas mieć na pogotowiu na jeziorze 4 łódki z ludźmi, gdy będziemy polowali. Dan w Człuchowie w dzień św. Cecylii ob. Dregera odpisy w Peplinie, str. 17. R. 1374 podaje Henryk T. Grobitz, komtur człuchowski, do wiadomości, że młyn w Sz. nadał wiernemu Henrykowi Kulebabin i jego prawowitym spadkobiercom; oprócz tego wolną rybitwę w Brdzie dla własnego stołu i łąki i ogrody oddawna dotąd należące, jako też wolne drzewo z lasu do budowli młynarskich Za to mają nam płacić rocznie 6 grzyw. i to 1 1 2 co kwartał. I aby nam ten czynsz tem pewniej płacili, rozkazujemy, aby nasza wś Przechlewo tylko w tym młynie mleć dawała. Dan w Człuchowie. R. 1391 podaje Jan v. Schonefeld, komtur człuchowski, do wiadomości, że za czasów jego poprzednika Henryka v. Grobitz zaszła wymiana między nim a Mikołajem z Szczytna Nitzche względem łąk położonych przy fol. krzyżackim w Przechlewie, za które dostał 13 włók w okolicy Pokrzywnicy Ooprsifnitz. Na jego prośbę wystawiamy mu ną to niniejszy przywilej. Dan w Człuchowie w dzień św. Stanisława ob. tamże, str. 18. W Sz. istniał zdawna kościół kat. drewniany, patronatu rządowego, p. w. św. Jakuba ap. Miał kruchtę, zakrystyę i 3 ołtarze. Proboszcz posiadał, podług wizytacyi Jana Dorengowskiego z r. 1611, dwie włóki, kawał roli przy Zdrójkach i ogród. Do gminy zaliczano wioski Sz. , Lisowo, Płaszczyce, Zawadę, Pakotolsk, Pawłówko i Pokrzywnicę. Szkoła par. , uposażona rolą dla nauczyciela, istniała zdawna. R, 1617 przyłączył arcyb. Gębicki kościół ten do Przechlewa, zkąd proboszcz dojeżdżał co trzecią lub czwartą niedzielę. Odpusty odbywały się na św. Jakub, św. Bartłomiej i w drugą niedzielę postu ob. Utrac. kość. kś. Fankidejskiego, str. 342. Wizyta Jezierskiego z r. 1695 opisuje kościół jako podupadły, tak że wizytator zakazuje proboszczowi odprawiać tu nabożeństwa w czasie wichrów lub deszczu, polecając, aby się starał o jego restauracyę. Do prob. należała jedna włóka, na której stał dom; dzierżawa wynosiła 18 fl. , oprócz tego posiadał prob. zagon roli i ogród. Gburów w Szczytnie, Lisowie i Płaszcycach było 8, dawali po 1 kor. żyta i tyleż owsa; od pustych po połowie tej mia56 Szczytomierzyce Szczytno Szczytno ry; dawniej było 14 gburów Zawada dawała 6 kor. żyta i tyleż owsa, dawniej 9; Pakotolsk, gdzie jest 4 gburów, daje 4 kor. żyta i tyleż owsa; Pawłówko daje 6 kor. żyta i ty leż owsa, chałupnicy inquilini dają zamiast kolendy 4 kor. owsa; Pokrzywnica nie dawała mesznego ob. str. 36. R. 1760 czynił Łukasz Gdański, dziedzic Sz. , zabiegi, ażeby sobie po zyskać prawo patronatu nad kościołem. Kościół jeszcze w XVIII w. znajdował się w dosyć dobrym stanie; kiedy zaginął, nie wiadomo ob. Fankidejski, 1. c, str. 343. Według ta ryfy pobór, z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacił p. Borna z Sz. , Lisowa i Płaszczyć 21 fl. , 24 gr. ; pStoliński ze Sz. 21 fl 24 gr. ob. Rocz. Tow. P. Nauk w Pozn. , 1871, str. 190. Kaszte lania. Sz. było za książąt pomorskich stolicą kasztelanii. Na zamku warownym, którego dziś nie ma śladu, zasiadali, oprócz kasztela nów, podkomorzowie, podstolowie, wojscy i inni urzędnicy grodzcy. Starożytne grodzi sko przy Sz. wspomina Benwitz Preuss. Prov. Bl. , 1830, I, str. 22 i 24. R. 1299 nadaje Łokietek kasztelanię comesowi Miko łajowi Jankowieżowi ob. P. U. B. v. Perlbach i Kod. Wielkp. , II, 174. Granicę między zie mią słupską a kasztelanią podaje dok. mar grabiego brandenburskiego Waldemara z r. 1313 ob. P. U. B. V. Perlbach, str. 616. Z kasztelaaów są znani Razlaus 1275, Miko łaj 1284, Misscina 1287 al. Missina, Misliborius 1291; jako podstoli występuje 1291 r. Arnold ob. tamże, str. 693. Kś. Fr. Szczytno, niem. Ortesburg, miasto powiatowe na Mazurach, w obw. królewieckim, pod 53 34 płn. szer. i 38 37 wsch. dłg. , wzn. 147 mi npm. , 23 klm. na płn. od granicy królestwa polskiego, w pagórkowatej, lesistej okolicy, z glebą w części piaszczystą, w części gliniastą, obfitującą w głazy narzutowe i bryły wapienia, z Wielkiemi pokładami torfu. Samo miasto ma tylko 1979 mk. , lecz z przyległemi wsiami Bartna Strona, Figaty i tak zw. Amtsfreiheit Ortelsburg, które urzędownie do miasta liczone nie są, lecz właściwie jedną całość z niem tworzą, cała osada ma 4362 mk. , przeważnie ewangielików, po polsku mówiących. W mieście jest bank kredytowy stowarzyszenie z obrotem 1, 000, 000 mrk rocznie; w pobliżu kilka gorzelni, browarów i 9 cegielni. Zamek zbudowany 1266 r. , zrujnowany po bitwie pod Grunwaldem 1410 r. ; wyrestaurowane resztki służą obecnie za spichrz. Sz. dopiero 1616 r. uzyskało prawo miejskie od elektora Jana Zygmunta. W październiku i listopadzie 1806 r. chroniła się tu pruska rodzina królewska w ucieczce przed Francuzami do Kłajpedy, Miasto jest siedzibą landratury, geometry powiat. , sądu okręg. , sądu przysięgłych i prokuratoryi; na miejscu st. poczt. i tel. , poczty osobowe do Rothfliess. Wielborka i Rozog. Jarmarków na rok cztery, zawsze na dwa dni przed kramnym na bydło i konie, raz do roku, zwykle w czerwcu, jar mark na płótno, 6 dni trwający. Targi co środa, mniejsze co sobota. W pobliżu miasta dwa nadleśnictwa. Łukaszewicz i Estreicher II. 528 piszą, iż 1850 r. Gąsiorowski wyda wał tu pismo Kurek Mazurski. Jestto błąd, i Estreicher na innem miejscu II, 13 słu sznie powiada, że pismo to wychodziło w Jańsborku. Sz. i Dźwierzuty, par. kat. , należy do dekan. wartemborskiego, dyec. warmińskiej. Powiat szczycieński ma 31, 04 mil. kw. , w tem 23, 887 mr. wody jezior. Obszar powiatu bowiem obejmuje wyżynę pojezierza bałtyckiego. Ma 65000 mk. , w tem 2 4 Mazurów, mó wiących po polsku. Ważniejsze miejscowości Willenberg, Passenheim, Friedrichshof, Mensguth. J. B, Szczytomierzyce ai. Szczytomieży, wieś i folw. , pow. miński, w 1 okr. pol. mińskim, gm. Siennica, par. kat. Kalwarya, o 9 w. od Mińska, należały do 1863 r. do domin. Siennica Torczyńskich. Folw. ma 12 włók, nadany został w 1868 r. urzędnikowi I. Bungemu; wś ma 17 osad. Cerkiewka cmentarna p. w. św. Antoniego. Grunta szczerkowogliniaste, urodzajne, miejscowość falista, małoleśna. A. Jel. Szczytów, folw. , pow. kutnowski, gm. Żychlin, par. Śleszyn, 1 dm. , 11 mk. ; ziemi ornej 200 mr. , łąk 19 mr. W. W. Szczytowce, wś, pow. zaleszczycki, 12 klm. na płn. wsch. od Zaleszczyk sąd pow. , tuż na wsch. od urz. poczt. w Kasperowcach. Na płn. leżą Lesieczniki i Horyhlady, na wsch. Winiatyńce, na płd. Duninów i Gródek, na zach. Kasperowce. Granicy zach. dotyka rz. Seret, dopł. Dniestru. Środkiem wsi płynie pot. Chrumowa, dopł. Seretu, od płn. wsch. z Winiatyniec, a wzdłuż granicy płn. płynie Chrepelów, dopł. Chrumowy. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie Chrumowy. Wznies, sięga 243 mt. na płn. Przez wś idzie gościniec borszczowskozaleszczyoki. Własn. więk. hr. Jerzego Dunina Borkowskiego ma roli or. 260, łąk i ogr. 6, past. 23, lasu 156 mr. ; wł. mn. roli or. 1090, łąk i ogr. 114, past 108 mr. W r. 1880 było 224 dm. , 1076 mk. w gminie, 4 dm. , 24 mk. na obsz. dwor. 963 gr. kat. , 86 rz. kat. , 51 izr, ; 969 Rusinów, 121 Polaków, 10 Niemców. Par. rz. kat. w Zaleszczykach, gr. kat. w miejscu, dek. zaleszczycki. Do par. należą Kasperowce. We wsi jest cerkiew p. w. Wniebbwst. Chr. Pana, szkoła etat. 1klas. , folw. , leśniczówka i młyn. Wś tę nazywają niekiedy Scytowce, a mylnie także Szczutowce. Na polach są ślady licznych mogiłek. Znajdowano tu niejednokro Szczytowce Szczytów Szebeko Szeben tnie popielnice, siekierki kamienne, bronzowe ozdoby. Podług reg. pobor, wwdztwa podol skiego z 1566 i 1569 r. Jazłowiecki płaci ze wsi Sczytowce od 2 pługów. W 1578 r. wś Schitowcze, własność Jazłowieckich, w dzier żawie Stachery, płaci od 4 pługów, Koła dorocz. 12 gr. ; w 1583 r. wś Sczitowcze płaci od 4 pługów, koła dorocz. , 2 ogr. po 4 gr. ob. Jabłonowski, Wołyń i Podole, 200, 227, 293. Lu. Dz. Szczyty 1. folw. , pow. łęczycki, gm. Poddębice, par. Kałów, odl. od Łęczycy 28 w. , 1 dm. , 14 mk. W 1827 r. 1 dm. , 10 mk. 2. Sz. , wś, folw. i pust. i Sz. Poduchowne, wś, pow. wieluński, gm. i par. Działoszyn, odl. od Wielunia 22 w. , graniczy z Działoszynem. Wś ma 42 dm. , 268 mk. ; folw. 5 dm. , 28 mk. ; pustka 3 dm. , 22 mk. ; Sz. Poduchowne, wś, 10 dm. , 82 mk. W 1827 r. 30 dm. , 346 mk. W 1887 r. fol. Sz. , w 1873 r. oddzielony od dóbr Działoszyn, rozl. mr. 586 gr. or. i ogr. mr. 392, lasu mr. 186, nieuż. mr. 8; bud. mur. 2, drewn. 10; las nieurządzony. Wś Sz. ma 37 os. , 592 mr. W połowie XV w, , Sz. , wś kość. , własność Hinczy z Rogowa h. , Działosza, miała 13 łan. km. , z każdego łanu płacono po 6 gr. ; 2 łany sołtysie płaciły dziesięcinę peb. w Szczytach, kmiecie także tam opłacali meszne, z każdego łanu po 3 korce owsa i 3 jęczmienia Długosz, L. B. , I, 504. Według reg. pob. pow. wieluńskiego z r. 1552 wś par. Sczyty, własność K. Kobylańskiego, miała 17 ob. , 3 1 2 łan. Wolny dziedziczny łan 1, karczma i propinacya Pawiński, Wielkp. , II, 303. Zdaje się, że w pierwszej połowie XV w. założony tu został kościół par. p. w. WW. św. Zapewne fundatorem był Hińcza z Rogowa, kaszt. sandomierski, dziedzic wsi. Parafia pierwotnie musiała mieć większe rozmiary, ale gdy na przyległym obszarze powstało mto Działoszyn w XV w. i otrzymało osobną parafię, przy kościele w Sz. pozostała tylko jedna wieś. Brak parafian i szczupłość dochodów wynagradzało sute uposażenie w ziemi. Pleban miał w Sz. ośm łanów dwa nieuprawne zarosły drzewami, pobierał dziesięcinę z łanów sołtysich i karczmy a od kmieci meszne po 5 korcy wiertele żyta i tyleż owsa z łanu Łaski, L. B. , I, 534. Według wizyty z r. 1765 kościół tutejszy drewniany chylił się do upadku. Wkrótce potem został rozebrany a parafię wcielono do Działoszyna. We wsi wystawiono na miejscu dawnego kościoła kaplicę. 3. Sz. , wś i folw. , pow. radomski, gm. Stromiec, par. Jasionna, odl. od Radomia 35 w. , ma 30 dm. , 255 mk. , 510 mr. dwor. , 465 włośc. W 1827 r. 16 dm. , 164 mk. Ziemowit i Kazimierz, ks. mazowieccy nadali, r. 1343 Panącie Panątha z Boglewic, kaszt. czerskiemu, wsi Segluki et Sczichi Siekluki i Szczyty, wzamian za Boglewice, Wolę i Seroczyno Kod. dypl. pol, I, 193. Na początku XVI w. ła ny folw. dawały dziesięcinę pleb. w Jasionny, wartości około 1 grzywny Łaski, L. B. , I, 668. Br. Ch. Szczyty 1. zaśc, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Swięciany, okr. wiejski i dobra skarbowe Mile, o 10 w. od gminy; 8 dusz rewiz. 2. Sz. , pow. święciański, ob. Świliszki. 3. Sz. Dziendziełowo, wś i dobra, pow. bielski gub, grodzieńskiej, w 1 okr. pol. , gm. Pasynki, o 8 i 9 w. od Bielska. 4. Sz. Nowodwory, wś i dobra, tamże, o 8 i 9 w. od Bielska. Szczytyń, Szczytino, Szczetino, wś przy ujściu Turyi do Prypeci, pow. kowelski, na płn. zach. od mka Kamień Koszyrski. Szczytyńska Wólka, folw. dóbr Lelikowo, w pow. kowelskim. Szczywiory, dział górski w Karpatach bubowińskich, w pow. radowieckim, wzdłuż granicy północnej powiatu, na działe wodnym Suczawy i Seretu. Najwyższy szczyt Stożek 1417 mt. . Szczyworys al. Szyworys, szczyt karpacki, w dziale skolskodelatyńskim, przy zbiegu pasm Rypny i Czortki, w pow. bohorodczańskim, w gm. Porohy. Wzn. 1078 mt. Od strony wschodniej ciągnie się dolina pot. Płoski, dopł. Bystrzycy sołotwińskiej, która opływa zachodnie stoki szczytu. Szebedinas, zaśc, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , o 56 w. od Kowna. Szebeki, wś, pow. orszański, gm. Alenowicze, ma 10 dm. , 52 mk. Szebekino, stacya dr. żel. orłowskowi tebskiej, w pow. orszańskim, gm. Łoźna, pomiędzy st. Krynki 21 1 2 a Rudnią o 18 1 2 w. , odl. o 45 1 2 w. od Witebska, 82 1 2 w. Smoleńska a 442 1 2 od Orła. Szebeko, wś, pow. sieński, gm. Pustyń, ma 2 dm. , 20 mk. , z których 2 zajmuje się garncarstwem, Szebela 1. Stara, szczyt górski, między rzekami Stryjem a Oporem, w płd. klinie powiatu drohobyckiego, pomiędzy stryjskim a turczańskim, na obszarze gm. Majdan Żelazny. Wzn. 1220 mt. 2. Sz. Mała, szczyt górski, w pobliżu Sz. Starej, na granicy pow. turczańskiego; wzn. 1170 mt. Potok Szebela łączy się z pot. Herbowym i uchodzi z nim do Butywli. Por. Mińczolski dział. Szebelinka al. Szabelinka, słoboda nad rzką Szebelinką, pow. Żmijewski gub. charkowskiej, o 25 w. na płd. wsch. od mta powiat. , ma 505 dm. , 3327 mk. , cerkiew z 1782 r. Szeben, KisSzeben, ob, Sabinów, Szebenno, w dok. Szybena, wś nad rz. Żerdzią, pow. starokonstantynowski, na płd. Szczyty Szebenno Szebedinas Szebeki Szebekino Szebelinka Szebutyńce Szechinie Szechynie Szebesz Szebikowo Szebesz wschód od Białczorki. Niegdyś we włości zbaraskiej pow. krzemienieckiego. Szebesz 1. Niżni, węg. AlsoSebes, mczko, w hr. szaryskiem, kosciół kat. par. , klasztor franciszkanów, których gwardyan jest zarazem miejscowym proboszczem, synagoga, pałac z ogrodem, fabryka fajek glinianych, obszerne lasy, pastwiska, 1086 mk. 2. Sz. Wyżni, węg. FelsoSebes, wś, w hr. szaryskiem, kościół kat. fil. , obszerne lasy, ruiny starego zamczyska, 473 mk. Szebikowo, zaśc. nad rzką Wiejnicą, lew. dopł. Berezyny, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Wielatycze, ma 4 osady; miejscowość odosobniona, grunta pia szczyste. A. Jel. Siebiszowice, czes. Sebiszovice, niem. Schoebischowitz, Górne i Dolne, dwie wsi, położone na Szląsku austr. , w pow. cieszyńskim, nad pot. Łuczyną, dopł. Ostrawicy z praw. brzegu. Szebiszowice Dolne miały w 1880 r. 37 dm. i 206 mk. ; z tych było 197 rz. kat. , 9 prot. wyzn. augsb. ; co do narodowości wyłącznie Czechów. Sz. Górne liczyły w tymże roku 105 dm. i 560 mk. , z których było 524 rz. kat. , 28 prot. , 8 izr. ; co do narodowości 9 Polaków, 543 Czechów i 7 Niemców. Obie wsi tworzą dopiero z wsią Pitrów czes. Pitrov, niem. Pitrau, mającą 183 mk. , jedną gminę administracyjną, tak że liczba wszystkich mieszkańców gminy wynosiła 949. Szkoła 4klas. znajduje się w Sz. Dolnych. W. H. Szebleje, grupa domów w Arłamowskiej Woli, pow. mościski. Szebnie wś, pow. jasielski, w okolicy falistej, na przecięciu gościńców z Jasła 9, 1 klm. do Krosna 11 klm. i z Frysztaka 10 klm. do st. kolei państwowej w Tarnowcu 3 klm. , gęsto zabudowana na niewielkim pagórku 283 mt. npm. . W miejscu gdzie się drogi krzyżują stoi kościół paraf. , drewniany, wybudowany w r. 1606, p. w. św. Marcina bisk. Obszar wsi tworzy nieregularny czworobok, dotykający tylko na niewielkiej przestrzeni praw. brzegu Jasiołki. Graniczy na płd. z Dobrucową i Sadkową, na zach. z Zimnąwodą, na płn. z Brezówką i Chrząstówką a na wsch. z Moderówką. Glebę ma urodzajną. We wsi szkoła ludowa, 149 dm. 4 na obszarze wiek. pos. i 748 mk. ; 741 rz. kat. , 7 izr. Pos. wiek. Kazim. Gorayskiego wynosi ogółem 181 mr. 169 mr. roli; pos. mn. ma 524 roli, 102 łąk i ogr. , 61 past. i 10 mr, lasu. Wś tę wymieniają pod nazwą Sebna i Szebna dokumenta odnoszące się do Tyńca Kod tyniecki; ; dawniejsze jednak, jako to kardynała Idziego str. 2, Leszka Czarnego z r. 1288 ibid. , 71 i Kazimierza W. r. 1367 ibid. , 151, są bezwątpienia podrobione lub interpolowane w XIII w. Jestto jednak starożytna osada, gdyż znajduje się o niej wzmianka w dyplomie z r. 1326 Sehen i z r. 1362 l. c, 130. W tym dokumencie nazywa ją opat tyniecki Jan, nadając w Bierowcach sołtystwo jakiemuś Tymkowi, Szebna militaZa Długosza L. B. , II, 283 wieś była ris własnością Bibersteinów de domo Wyberschten; z ról km. , zagród i karczmy dawano dziesięciny do kościoła w Zręcinie, z folw. do kościoła w Szebnie. W drugim opisie III, 209 zalicza Długosz Sz. do posiadłości opactwa tynieckiego, wymienionych w buli papieskiej, a zabranych klasztorami przez Spytka z Melsztyna. Mimo opinii Długosza, że Spytek gwałtem wsie zabrał a potem za słusznym wyrokiem utracił swoje, skoro zajął cudze, wsie te nie należały nigdy do opactwa tynieckiego. W tym opisie właściciel nazwany Mikołajem Schebyeskym de domo Biberstin. W spisie poboru kwarty z pow. pilzneńskiego w r. 1508 mamy jako właściciela cząstki sors Alberta, syna Piotrowego; w r. 1481 Siebienie Skotnickiego liczyło 14 kmieci na 7 1 2 łan. , 3 zagr. z rolą, 3 chałup. , 8 komor. z bydł. , 9 komor. bez bydła i 3 rzemieśln. O założeniu parafii nie mamy wiadomości. Istniała już w r. 1326. Do par. dyec. przemyska, dek. jasielski należą Bajdy, Białkówką, Budzin, Chrząstówką, Jaszczew, Moderówką, Niepla, Ustrobna i Zimnawoda. Na cmentarzu znajduje się murow, kaplica. Mac. Szebryn, sioło, folw. i dobra, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol. , gm. Kosicze, o 11 i 13 w. od Brześcia. Szebutyńce, w 1566 r. Subutyncze, wś nad jarem utworzonym przez rzkę Surżówkę Daniłówkę, w pobliżu ujścia jej do Dniestru, pow. uszycki, okr. pol. Zinkowce, gm. Kosikowce, par. praw. Chreptyów, kat. Sokólec, sąd Mińkowce, o 20 w. od Uszycy. Na wzgó rzu położona, ma 67 osad, 454 mk. , 405 dz. ziemi włośc; dworskiej Łozińskiego 161 dz. , Stempowskich 137, Biskupskich 38, Unickich 18, Smoryczewskich 12 dz. ; oprócz tego 35 małych cząstek i 43 dz. należących do rządni Dawna osada, w wykazie pobor. wwdztwa podolskiego z 1566 r. występuje jako dobra królewskie, będące w posiadaniu Choczimirskiej, która płaci od jednego pługa. Była wówczas zniszczona przez Wołochów Jabło nowski, Wołyń i Podole, 199. Dr. M. Szechinie, ob. Szechynie. Szechmań, st. poczt. w pow. lipieckim gub. tambowskiej. Szechynie al. Szehynie, wś, pow. przemyski, 14 klm. na wsch. od Przemyśla, tuż na wsch. od st. kol. , urz. poczt. i tel. w Medyce. Na płn. leżą Buców i Medyka, na zach. Medyka, na płd. Medyka, Nowosiółki i Balice, na. wsch. Lacka Wolą dwie ostatnie w pow, Szebleje Szebryn Szedwidzie w Szedekany Szedekany Szedikert Szedkehmen Szedlicze Szedwigi Szedy Szedzie mościskim. Wody płyną strugami do pot. Stubienka. Zabudowania wiejski leżą przy gościńcu mościskoprzemyskim. Na płd. wsch. od nich grupa domów Kustowięta al. Kostowięta. Na płd. zach. fol. Kopań. Wzn. sięga 254 mt. Własn, wiek. Mieczysława Pawli kowskiego ma roli or. 150, łąk i ogr. 30, past. 27, lasu 615 mr. ; wł. mn. roli or. 720, łąk i ogr. 400, past, 132, lasu 16 mr. W r. 1880 było 182 dm. , 1036 mk. w gminie, 1 dm. , 26 mk. na obsz. dwor. 831 gr. kat. , 169 rz, kat. , 63 izr. ; 825 Rusinów, 237 Polaków. Par. rz. i gr. kat. w Medyce. We wsi cer kiew i szkoła etat. lklas. Widok cerkwi znajduje się w zbiorze rycin Pawlikowskiego Nr 4927 i w Muzeum Ossol. Widoki Galicyi, Nr 1756. W Metr. kor. Lib. lit. T, fol. 423. A. 1515 ad 1517 znajduje się Privile gium locationis villae Szechinie, in terra Premisliensi, circa villam Medyca, intra limites scilicet incipiendo ab eadem ipsa villa usque ad altum montem et ab illo monte ad Krzy wy Potok et Stypieniec. Lu. Dz. Szedekany, wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , p 22 w. od Poniewieża. Szedikert, ob. Secikard. Szedkehmen al. Doerxnen, wś, pow. gołdapski, st. p. Kiauten. Szedlicze, ob. Sedlice. Szedwidzie wś nad Dubissą, pow. rossieński, par. Kielmy. Szedwigi, wś nad rzką Nawą, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 28 w. ; ma 25 dm. , 184 mk. W 1827 r. 18 dm. , 206 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo. Szedy, wś, pow, prużański, w 3 okr. pol. , gm. murawiewska, o 42 w. od Prużany. Szedzie, zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 56 w. od Nowoaleksandrowska. Szeeben, wś, pow. gołdapski, st. poczt. Gawaiten. . Szegdy, wólka we wsi Cieplice, w pow. ja rosławskim, składa się z 31 dm. i 171 mk. Leży na płn. od wsi, wśród lasów, na grani cy królestwa polskiego, nad Złotarzyczką, praw. dopł. Sanu. Mac. Szegdysz, dwór, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , o 103 w. od Nowoaleksandrowska. Szeidischken, wś, pow. ragnecki, st. p. Ragneta. Szeinostrog, mała forteczka, o 6 w. od Smoleńska, ku Moskwie, wzniesiona w XVII w. przez bojara Szeina. Szeinwał okopy pod Smoleńskiem, tak zwane na cześć bojara Szeina, obrońcy Smoleńska w 1632 r. , który je wtedy wznieść kazał i z nich ostrzeliwał miasto. W 1812 r. Francuzi z tych okopów bombardowali Smoleńsk. SzeipenThoms, wś, pow. kłajpedzki, st poczt. Immersatt. . Szejbaki, wś nad Lidzieją, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. Lida, okr. wiejski, i dobra Sadowskich w 1865 r. Przepieczyce, o 4 w. od Lidy, 10 dm. , 103 mk. w 1865 r. 35 dusz rewiz. . Szejbakpol al. Szejbakpole, folw. i dwie wsi, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. Wasiliszki o 7 i 8 w. , okr. wiejski Szejbakpol, o 44 w. od Lidy, między Wasiliszkami a Ostryną. Folw. ma 13 mk. kat. i 3 żyd. , 285 dz. ziemi; jedna wś ma 10 dm. , 3 mk. praw. i 78 kat. ; druga 5 dm. , 73 mk. kat. i 6 żyd. w 1865 r. jedna 10, druga 21 dusz rewiz. włośc. i 3 żyd. rolników. Własność Raczyńskich. Na gruntach folwarcznych uroczysko Kostyniewo al. Krasna Dacza. Pod Sz. w 1242 r. ks. żmujdzki Erdziwił, brat Mendoga, pobił Szejbaka, brata i dowódzcę wojsk Batego. Zwycięztwo to wstrzymało dalszy pochód dziczy mongol skiej ob. Kuryer Wileński, 1864 r. Nr 46. Por. Łunna. Okr. wiejski Szejbakpol obejmuje wsi Sz. , Baniuki, Bojary, Doliniany, Drabusze, Gołsiewicze, Gudziszki, Hlebowce, Jośkiewicze, Korewicze, Kościeniewo, Kozły, Krasna, Lebiodka Górna, Prymaki, Rogielowce, Rusaczki, Rusanowce, Świrydy, Szermiacze, Szlachtowszczyzna, Wielkie Sioło i Wojejkowce; zaśc Podświęty, Prymaki i Rybaki oraz okolice szlach. Hlebowce i Niewisze, w ogóle w 1865 r. 599 dusz rewiz. włośc, uwłaszcz. , 122 b. włośc. skarb. , 9 jednodworców i 3 żydów rolników. J. Krz. Szejbatyszki, wś, pow. wiłkomierski, gm. Owanta, o 49 w. od Wiłkomierza. Szejbery, os. , pow. wyłkowyski, gm. i par. Wyłkowyszki. Szejeronka, jezioro, w pow. wileńskim, pod folw. Giełwanki. Szajka, rzka pod wsią Pokostówką, pow. żytomierski. Szejka, góra, w pow. turczańskim, nad pot. Litmirzem dopł. Jabłonki. Wzn. 730 mt. Szejki 1. folw. , pow, oszmiański, w 1 okr. pol. , o 13 w. od Oszmiany, 1 dm. , 5 mk. kat. 2. Sz, wś, pow. wołkowyski, w 1 okr, pol. , gm. Międzyrzecze, o 26 w. od Wołkowyska. 3. Sz. , pow. miński, ob. Szajki. 4. Sz. , wś w pobliżu rz. Naczy, pow. słucki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. Siniawka, w okolicy Hołynki, ma 15 os. ; grunta faliste ponad okolicz nemi moczarami, miejscowość leśna. 5. Sz. , wś, pow. rohaczewski, gm. Stołbuny, ma 34 dm. , 163 mk. J. Krz. Szejkiszki 1. zaśc. nad jez. Pakszcze, pow, święciański, w 2 okr. pol. , gm. Łabonary, okr. wiejski Styrnie, o 10 w. od Łabonar Szeeben Szegdy Szegdysz Szeidischken Szein Szeipen Thoms Szejbaki Szejbakpol Szejbatyszki Szejbery Szejeronka Szajka Szejka Szejki Szejkiszki Szejwakoje Szejmena Szeksznogówka Szeksna Szekście Szeks Szekołdany a 17 w. od Święcian, ma 1 dm. , 5 mk. kat. w 1865 r. 3 dusze rewiz. ; należy do dóbr Purwiańce, Kostrowickich. 2. Sz. , folw. nad jez. Cesarki, pow. wileński, w 3 okr. pol, o 68 w. od Wilna, 1 dm. , 60 mk. kat. Szejmena, też Szejlina, rzka, bierze początek w pow. wyłkowyskim, płynie ku płn. pod wieś Znaczki, ztąd ku zach. pod Wyłkowyszki, tu przyjmuje z lew. brzegu Wyłkowyję i zwraca się ku płn. na Wyszczekajnie, za Andrykajszami zwraca się ku zach. , przyjmuje pod folw. Szukle rzkę od płd. z pod Olwity idącą i krętym biegiem śród niziny i mokrych brzegów spieszy w płn. zach. kierunku do Szyrwinty, z którą się łączy pod wsią Szukilele. Długa około 28 w. Szejmoty, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , o 38 w. od Nowoaleksandrowska. Szejnabudka, folw. i karczma, pow, wileński, w 5 okr. pol. , o 22 w. od Wilna. Folw. ma 1 dm. , 11 mk. kat. ; karczma 1 dm. , 13 mk. 2 kat. , 11 żyd. . Szejniaki 1. wś, pow. słonimski, w 2 okr. pol. , gm. Rożany, o 46 w. od Słonima. 2. Sz. Dolne, dobra, tamże, o 46 1 2 w. od Słonima. 3. Sz. Górne, wś i dobra, tamże, o 46 w. od Słonima. 4. Sz. Wielkie, dobra, tamże, o 46 1 2 w. od Słonima. Szejno, pow. kowelski, ob. Szajno. Szejpiaki, wś, pow. rzeżycki, w 1767 r. za zasługi nadana Władysławowi Giedrojciowi, horodniczemu smoleńskiemu. Szejpiszki, jezioro przy folw. t. n. , w pow. sejneńskim. Brzeg wschodni wzgórkowaty i lesisty, inne płaskie, bezleśne. Przepływa przez nie strumień wpadający do rz. Czarny z lew. brzegu. W pobliżu jez Klejwy. Szejpiszki, folw. i dobra, pow. sejneński, gm. Krasnowo, par. Sejny odl. U w. , 2 dm. , 17 mk. Dobra Sz. składały się w r. 1889 z folw. Sz. , Smolany, nomenkl. Baraniszki, Borek, rozl. mr. 1009 fol. Sz. gr. or. i ogr. mr. 182, łąk mr. 61, past. mr. 23, nieuż. mr. 5; bud. mur. 1, drewn. 12; płodozm. 4pol. ; fol. Smolany gr. or. i ogr. mr. 99, łąk mr. 31, past. mr. 41, lasu mr. 65, nieuż. mr. 7; bud. drewn. 6; w osad. leśn. Baraniszki i Borek gr. or. i ogr. mr. 6, łąk mr. 4, lasu mr. 479, nieuż. mr. 6; las nieurządzony. Wś Smolany 08. 32, mr. 95. A. Fal Szejpiuńce, wś włośc. nad jez. Szejczanką, pow. wileński, w 2 okr. pol. , o 59 w. od Wilna, 10 dm. , 120 mk. kat. Szejpuny, wś włośc. nad potokiem, pow. wileński, w 2 okr. pol, gm. Giełwany, okr. wiejski Giełwanki, o 9 w. od. gminy a 58 w. od Wilna, ma 4 dm. , 53 mk. kat. w 1865 r. 15 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Szeszole. Szejry, wś, pow. telszewski, w 2 okr. pol, o 47 w. od Telsz. Szejryszki, wś włośc. nad jez. t n. , pow. trocki, w 1 okr. , pol. , o 16 w. od Trok, ma 7 dm. , 79 mk. kat. Szejwakoje, zaśc, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 72 w. od Poniewieża. Szeka, wzgórze lesiste, w pow. bobreckim, na granicy gm. Łanki Bóbrka. Wzn. 389 mt. Szekełówka, szczyt górski w Karpatach wschodnich, w dziale czarnohorskim, na obszarze Mikuliczyna w pow. nadworniańskim. Wzn. 1287 mt. Ob. Liszniów. Szekelowski, potok w Karpatach wschodnich, lewy dopł, pot. Prutecia Wschodniego, na obszarze Mikuliczyna, w pow. nadworniańskim. Wypływa ze stoków góry Szekelówki. Szekołdany, wś włośc, pow. trocki, w 1 okr. pok. , o 22 w. od Trok, 7 dm. , 64 mk. kat. Szeks, niem. nazwa wsi Dziegć, w pow. tucholskim. Szekście 1. dobra nad Kroją, pow. szawelski, gm. Ligumy, o 15 w. od Szawel, w 1850 r. 14 dm. , 98 mk. , gorzelnia, wiatrak. 2. Sz. , dobra, pow. szawelski, gm. Kurszany, o 37 w. od Szawel. Szeksna, rzeka, w gub. nowogrodzkiej i jarosławskiej, lewy dopływ Wołgi. Bierze początek z jez. Biełocziero, w pow. biełozierskim, zrasza powiaty biełozierski 42 w. , kiryłowski 34 w. , czerepowiecki 162 w. , poczem wkracza w pow. poszechoński gub. jarosławskiej 13 w. , na przestrzeni 23 w. stanowi granicę pomiędzy pow. poszechońskim i mołogskim, następnie wkracza w pow. mołogski 70 w. i w końcu zrasza pow. rybiński 50 w. , w którym pod mtem Rybińskiem ma ujście. Ogólna długość biegu do 420 w. , szerokość w gub. nowogrodzkiej od 40 do 60 a miejscami do 100 saż. , w jarosławskiej od 70 do 120 saż. , głębokość od 10 do 16 1 4 st. ; średni spadek wód na 1 w. wynosi 0, 15 st. Dno ilastogliniaste, w dolnym biegu piaszczyste. W powiatach kiryłowskim i czerepowieckim znajduje się w rzece 18 porogów i mielizn, utrudniających spław. Sz. ma ważne znaczenie pod względem handlowym, wchodzi bowiem z jednej strony w skład systematu wodnego maryińskiego, z drugiej zaś ks. Aleksandra Wirtemberskiego, służy więc do połączenia Wołgi z morzem Baltyckiem i Białem. Z dopływów Sz. ważniejsze Suda, Ułoma, Sławianka, Siżma, Jagorka, Pidma, Sogoża, Andoga i Uchra. Szeksznogówka, wś, pow. wiłkomierski, gm, Traszkuny, o 34 w, od Wiłkomierza. Szekelowski Szekełówka Szeka Szejmena Szejmoty Szejnabudka Szejniaki Szejno Szejpiaki Szejpiszki Szejpiuńce Szejry Szejryszki Szekszta, rzeczka, w pow. poniewieskim, prawy dopływ rz. Ławeny Lawan aa. Szekszteniki, wś, pow. wiłkomierski, gm. Kupiszki, o 108 w. od Wiłkomierza. Szekszteniszki, wś, pow. wiłkomierski, gm. Wirbaliszki, o 109 w. od Wiłkomierza. Szeksztynie, wś, pow. wiłkomierski, gm. Rogowo, o 30 w. od Wiłkomierza, Szelachanówka, wś, pow. borecki, gm. Horki, ma 16 dm. , 58 mk. Szelachowskie, wś, pow. białostocki, w 2 okr. pol, gm. Białostoczek, o 8 w. od Białegostoku. Szelahiry, wś, pow. borysowski, w gm. Tumiłowicze, 14 osad; miejscowość wzgó rzysta. A. Jel. Szelahy, wś nad rz. Ptyczem z lewej stro ny, pow. ihumeński, na przeciwko wsi Ozieryczyn, w pobliżu drogi z mka Użlań do Wo ronicz, w gm. Citwa, ma 7 osad; należała kie dyś do rodziny Szyszków. Grunta szczerko we, urodzajne, łąki obfite; wieś ocieniona staremi drzewami i sadami, włościanie hodują pszczoły. A. Jel. Szelakowo, wś rząd. , pow. drysieński, ma 6 osad. Należała do dóbr Szczołny, Wańkowiczów, którzy w 1725 r. sprzedali Annie Zabielskiej Szczyttowej a ta zapisała ks, dominikanom wołynieckim. Szeląg 1. niem. Schilling, os. , tuż pod Poznaniem, około 2000 kroków ku płn. od bramy fortecznej, na lew. brzegu Warty, wprost ujścia Cybiny, w okolicy wzgórzystej; par. św. Wojciech, okr. wiejski Winiary, poczt. i st. dr. żel. w Poznaniu; 4 dymy i 28 mk. W r. 1432 stał w miejscu Sz. młyn, któ ry Wojtko Kula sprzedał Mikołajowi Gajdzie za 10 grzyw. Folw. Sz. , założony na obszarze Winiar przez kupca poznańskiego Mikołaja Szilingka, który w r. 1559 był burmistrzem, i nazwany od założyciela, był już własnością miasta w r. 1580 Pawiński, Wielkp. , I, 43; w r. 1759 zniszczony został przez wojsko sprzymierzone, które wycięło tu sad, odwie czne dęby i lipy, rozebrało budynki a dwór zamieniło, w łaźnię parową J. Łukaszewicz, Obr. m. Pozn. , I, 229. Sz. przeszedł w now szych czasach w ręce prywatne. Wykopaliska miejscowe opisał szczegółowo W. Jażdżew ski Zapiski archeol. . 2. Sz. , urzęd. Szelong, leśniczówka do Międzychoda, pow. szremski, o 4 klm. na płn. od Dolska, na płd. kończynie jez. Międzychodzkiego; st. dr. żel. w Szremie, o 8 1 2 klm, ; 1 dm. i 4 mk. ; właścicielem jest Konst. Sczaniecki. A. Ch. Szeląg Wielki i Mały al. Szelągowskie, niem. SchillingsSee, dwa jeziora, w pow. ostródzkim, niedaleko Ostródy. Ciągnie się wązkim bardzo korytem na długości 15 klm. , wpada do niego rzeczka Taborza. Kanał łączy to jezioro z Drwęcą. Leżą nad nim między innemi wsi Łubajny i Maderwiza. Szelągi, pow. mazowiecki, ob. ŁopienieSz. Szelągowa góra, wyniosłość w lasach Celejowa, pow. nowoaleksandryjski. Szelągowskie, jezioro, ob. Szeląg. Szelążna Wólka al. Sycyńska Wólka, wś i fol. , pow. kozienicki, gm. Grabów nad Wisłą, par. Zwoleń, odl. od Kozienic 32 w. , ma 22 dm. , 161 mk. W 1880 r. folw. rozl. mr. 139 gr. or. i ogr. mr. 136, nieuż. mr. 3; bud. mur. 1, z drzewa 4; płodozm. 8pol. Wieś os. 22, mr. 488; wś Sydół os. 40, mr. 680. W akcie działu Kochanowskich synów sędziego Pio tra z r. 1559, na część Mikołaja, Andrzeja i Jakuba przypadły Sicznia, Barycz i Wola Szelezina al. Sziczinska. Te dwie ostatnie, wi docznie drobne wioski, wziął z działu Andrzej, podczas gdy Sycyna dostała się dwu jego braciom. Andrzej miał 9 synów. W regestr. pobor. z r. 1569 mylnie podana ta wieś jako Wolia Zelieńska. Andrzej Kochanowski pła ci tu od 1 1 2 łana a w Baryczy od 2 1 2 łan. Pawiński, Małop. , 320. Br. Ch. SzeldkehmenDoerxnen al. Zielona Wieś, wś, pow. gołdapski, st. pocz. Kiauten. Leży na granicy dawnej puszczy rominckiej. Szelechów, w dok. Sielechow 1566, Selichow 1578, Sielechow 1583, Selechow 1616, wś nad Rowkiem dopł. Rowu, pow. latyczowski, okr. pol. i sąd w Zinkowie, gm. i par. kat. Żeniszkowce, o 18 w. od Baru, ma 43 os. , 343 mk. , 531 dzies, ziemi włośc, 470 dwors. Siemaszki i Zmączyłły, 48 cerkiewnej. Oprócz tego jest tu część rządowa. Posiada cerkiew p. w. św. Jana, wzniesioną w 1756 r. , z 701 parafianami; młyn wodny. Grunt górzysty i błotnisty. Założona przez braci Hrynia, Andruszkę i Romana Karyczyńskich na nadanej im przez Zygmunta I w 1539 r. w dożywocie, za zasługi w obronie ziem podolskich, pustej ziemi ze ststwa barskiego wsi Karyczyńce, nad rz. Rów, pod lasem Szelechów. Zygmunt August w 1551 r. w Krakowie wś Sz. z przyległościami nadał prawem dziedzictwa Andruszce, synom Hrynia Nicyporowi i Choroszce oraz synom Romana Andruszce, Waśce i Iwaśce za nieobawianie się stawiać czoła nieprzyjacielowi. Z nadaniem praw dziedzictwa Szelechowa Karyczyńscy zaczęli się pisać Szelechowskiemi. W dokumencie granicznym z 1661 r. wyrażono między gruntami wsi Żeniszkowce, dziedzicznej ur. Anny Endeckiej z jednej strony, a wsią Szelechowem, też dziedzicznej panów Szelechowskich, t. j. Nicypora, Choroszka, Klimka, syna Andrusiowego, i Jeremiego Szelechowskich z drugiejstrony. W 1566 r. Nicyfor Sielechowski płaci od 6 pługów, 1 koła dorocznego. W 1578 r. z Sz. płacą od 8 pługów, 1 koła dorocznego Szekszteniki Szekszteniszki Szeksztynie Szelachanówka Szelachowskie Szelahiry Szelahy Szelakowo Szeląg Szelągowa Szelągowskie Szelążna Szeldkehmen Szelechów Szekszta Szelechowska 12 gr. , 7 rzemieśl. po 4 gr. , 4 ogrod. po 4 gr. W 1583 r. zależy od Baru i płaci od 6 płu gów, koła dorocz. , 5 rzemieśl. po 4 gr. , 2 rzemieśl. po 12 gr. , 2 gorzelni po 12 gr. Ja błonowski, Wołyń i Podole, 199, 295. W cza sie lustracyi Humieckiego, kasztel. kamień. , w 1616 r. posesorem była ur. Anna z Jarmoliniec, niegdy Chryczka Łojowskiego pier wszego, a teraz ur. Mikołaja Dziusie wtórego małżeństwa małżonka, na jednej, a na drugiej części ur. Jan Łojowski, i z małżonką swą Małgorzatą Oborską, a ten za ustąpieniem prawa przez ur. Siemiana Łojowskiego na osobę swoją za konsensem Króla JMci, obadwa prawem dożywotniem, które dożywocia iż po konstytucyi, którą starych posesorów od lustrowania ekscypowano, nastąpiły, tedy lustracyi być podległe znajdujemy. Prowent z tej wsi wynosił 57 fl. 18 gr. , od czego przychodzi kwarty 11 fl. 15 gr. 11 den. W 1629 i 1636 r. posesorem jednej części był Mikołaj Dziusa z opłatą 81 fl. , drugiej zaś Mał gorzata, wdowa po Janie Łojowskim, z opłatą 81 fl. Jabłonowski, Lustracye, 38, 189. Na stępnie stanowiło ststwo niegrodowe, będące od 1707 r. w posiadaniu Kawieckich Stani sława; w 1771 r. trzymał je Antoni Kawiecki, stolnik latyczowski, z żoną Nimfą z Lip skich, z opłatą kwarty 793 złp. 26 gr. Sz. wraz z Szelechowską Słobódką do 1850 r. pozostawał we władaniu Kawieckich. Podług notat Ign. Zgórskiego. J. Krz. Szelechówka, wś, pow. latyczowski, gm. Wójtowce, ma 12 osad, 77 mk. , 32 dzies. ziemi włośc. , 67 1 2 dworskiej; własność Szelechowskich. Szelechowska Słobódka, pow. latyczowski, nad Rowkiem, obok Szelechowa, ma 51 dm. , cerkiew. Ob. Szelechów. Szelejewo 1. Zelow r. 1310, Szelewo 1396, Scheliewo r. 1580, wś i dwór, pow. krotoszyński Koźmin, dawniej w kościańskim, o 6 1 2 klm. na płn. zachód od Pogorzeli, na pół drogi do Piasków st. dr. żel. , w równinie lesistej, graniczy z Lipiem, Drogoszewem i Zalesiem poczta; kaplica i szkoła w miejscu, par, Wielkie Strzelce. W r. 1310 wchodziło Sz, w skład powiatu ponieckiego, utworzonego przez Henryka II Kod. Wielkp. , n. 930; w r. 1396 pisał się Janusz Szelejewski, a w r 1400 Pietraszy z Sz. Akta gr. wielkop. , II; w r. 1462 spotykamy na Sz. Mikołaja Szelewskiego, później ok. r. 1567 różnych Pogorzel skich, piszących się także z Sz. ; w r. 1732 dziedziczył tę majętność Franciszek z Bnina Radzewski; w działach po nim wziął ją Stefan Garczyński w sumie 66, 882 talarów, jako cesyonaryusz Woroniki z Mycielskich Garczyńskiej na mocy działów z dnia 8 marca 1805 r. ; po nim nastał w r. 1810 Franciszek Garczyński, pułkownik wojsk polskich; w r. 1821 ceniono tę majętność na 170, 274 tal; Garczyński sprzedał ją w r. 1829 Józefowi Pruskiemu za 115, 000 tal. ; po nim odziedziczył ją syn jego Nazary; w r. 1560 kupił ją na licytacyi żyd poznański Lewin Benas za 168, 050 tal. Około r. 1793 składały tę majętność Sz. , Bielawy i Organki. W r. 1564 płacono bisk. pozn. z 9 łan. km. po 12 gr. fertonów; w r. 1580 posiadali tu Hieronim Pogorzelski 8 łan. os. , 6 zagr. , komornika, 1 rzemieśln. i wiatrak; Dobrogost Pogorzelski 3 1 2 łan, os. i 2 zagr. około r. 1578 istniało sołtystwo. W r. 1598 kmieć Paweł Porzuczek prócz zwykłej wyprawy dał córce swojej 60 grzyw. posagu, a syn jego Adam w r. 1636 zapisał 100 złt. ówczesnych altarzyście bractwa różańcowego w Borku J. Łukaszewicz, Pow. krotosz. , II, 133 6; w r. 1617 wojsko Mansfelda burząc okolicę, nie oszczędziło Sz. W r. 1848 mieli jakoby chłopi polscy z żydem Rubenem Wollmannem na czele wybrać się w deputacyi do Berlina z prośbą, ażeby ich wcielono do Rzeszy niemieckiej, ponieważ nie chcą być Polakami, lecz Prusakami Wuttke Staedteb. d. L. Posen, 274, przyp. Wiadomości tej nie potwierdzają inne świadectwa. Kaplica dworska z cegły stoi w ogrodzie; wystawił ją w r. 1647 Andrzej z Sz. Pogorzelski; w ołtarzu znajduje się obraz N. M. Panny seneńskiej; na ścianie wisi portret Fr. Garczyńskiego 1810 i drugi bez napisu ob. E. Kierski, w III Roczn. pozn. Tow. Prz, Nauk, 127 9. Na Józefowie, folwarku szelejewskim, znajdują się nasypy, zwane powszechnie Zamczyskiem. Wieś ma obecnie 53 dym. , 400 mk. katol. i 304 ha 287 roli. Dwór z folw. ; Antonin, Bielawy, Józefowo i Stefanowo tworzy okrąg dworski, mający 32 dym. , 546 mk. 486 kat. , 60 prot. i 1764 ha 1086 roli, 85 łąk, 231 lasu; gorzelnia parowa; właścicielem jest Hugo książę Schoenburg Waldenburg. 2. Sz. , Selevo r. 1145, Schelewo r. 1357, Szelewo r. 1361, Sielewo r. 1580, wś, pow. mogilnicki Żnin, o 3 klm. na płd. od Gąsawy par. i poczta, na starym trakcie gnieźnieńskim; szkoła w miejscu, st. dr. źel. w Mogilnie o 16 klm. ; razem z Różą Górą i Budami Szelejewskiemi tworzy okrąg wiejski, mający 52 dym. , 417 mk. 367 kat. , 38 prot, 12 żydów i 1083 ha 813 roli, 86 łąk. Obszar większy dzieli się na części spadkobiercy po Borku mają 218 ha, Kazimierz i Tomasz Wieczorkowie po 94 ha, Antoni Marosz 86 ha, B. Marcinkowski 135 ha. Posiadłość Marcinkowskiego nabył żyd Aronsohn. Sz. było własnością klasztoru trzemeszeńskiego, któremu je darował komes Bernard, a ks. Mieszko zatwierdził przywilejem z r. 1145; w r. 1357 występują 2 kmiecie Jan Szelejewo Szelechówka Szelechówka Szelewszczyzna i Maciej a w r. 1378 włodarz klasztorny; r. 1361 opat Gniewomir poświadcza, że jakiś Adam posiada połowę sołtystwa; r. 1368 król Kazimierz, potwierdzając przywileje poprzedników, wymienią Sz. między posiadłościami klasztoru Kod. Wielkop. . Metryka klasztor na posiada jeszcze dokument z r. 1573 odnoszący się do Sz. W r. 1399 przysądzono opatowi trzemeszeńskiemu całą pozostałość po Stanisławie i Zbilucie, sołtysach szelejewskich, którzy zabiwszy mieszczanina trzemeszeńskiego Ambrożego, uciekli Akta gr. wielkop. , II, 1235, mylnie objaśnione Szarlejem i Szelejewem w pow. krotoszyńskim. W r. 1580 było na Sz. 14 1 2 łan. km. i 2 zagr. a około 1620 r. 11 łan. Po r. 1793 zabrał tę wieś rząd pruski i wcielił do domeny Mogilno. 3 Sz. Budy, ob. Szelejewskie Budy, E. Cal. Szelejewskie Budy, urzęd. SzelejewoBudy, Novum Sselevo r. 1378, Villa Sselevo dicta No wina r. 1384, os. , pow. mogilnicki Żnin, o 6 klm. na płd. od Gąsawy par. i poczta i ty leż na wschód od Rogowa, graniczy z Szele jewem; okr. wiejski Szelejewo, st. dr. żel. w Mogilnie o 15 klm. ; ma 3 dymy i 20 mk. W r. 1378 klasztor trzemeszeński założywszy Nowe Szelejewo, oddał Je z sołtystwem Mar cinowi, kmieciowi z Komratowa, dla osadzania na prawie niemieckiem; między innemi uzy skał sołtys wolne rybołówstwo na jeziorze Drewno; w r. 1384 proboszcz klasztorny od nawiając przywilej, zatwierdził sprzedaż soł tystwa na rzecz szlachcica Grzymułta Kod. Wielkp. . Budy dzieliły swe losy z Szeleje wem. E. Cal. Szelepka, ob. Slepkowce. Szelepki, wś, pow. grodzieński, w 2 okr. pol. , gm. Brzostowica Wielka, o 59 w. od Grodna, Szelepucha, wś, pow. czerkaski, w 2 okr. pol. , gm. Szelepucha, o 40 w. od Czerkas a 2 w. od wsi Bereźniaki odległa. Położona w ni zinie, pokrytej lasami sosnowemi, ma 1452 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 842 mk. prawosł. , 34 katol. i 17 żydów. Po siada cerkiew p. w. św. Michała, drewnianą, wzniesioną w 1760 r. a zgruntu odbudowaną w 1855 r. Uposażenie parocha stanowi 38 1 2 dzies. Do parafii należą wsi Zofijówka i Komarówka al. Stanisławczyk z Hutą. Wś nale ży do dóbr Kumejki hr. Branickich. Gmina Sz. składa się z 8 okręgów starostw wiej skich, obejmuje 32 nomenklatur 3 hutory, 1 gorzelnię, 2 smolarnie, 1 przystań leśna i 13 straży leśnych, mających 1700 dm. , 8396 mk, 18274 dzies. ziemi 4919 włośc. , 13131 dworskiej, 224 cerkiewnej. J. Krz. Szeles Poruba, ob. Poruba 3. Szeleściany, wś u źródeł Talowej dopł. Dniestru, pow. uszycki, okr. pol. Zwańczyk, gm. Kosikowce, par. kat, Sokólec, sąd Mińkowce, o 25 w. od Uszycy Nowej. Ma 48 osad, 313 mk. , z tych na części rządowej 124 mk. i 138 dzies. ziemi włośc, na części Iwanowa, dawniej Humieckich, Trzecieskich i Iżyckich, 260 dzies. ziemi włośc. a 276 dzies. dworskiej. Dawniej cała wś należała do Humieckich. Znajduje się tu cerkiew p. w. Niepokalanego Poczęcia N. M. P. , wzniesiona w 1786 r. i uposażona 44 dzies. ziemi 607 wiernych. Parafia przyłączona do Kosikowiec. Szelestów Gaj, grupa domów w Kadłubiskach, pow. brodzki. Szelestowa, mogiła, na polach wsi Tuniki, w pow. kaniowskim. Szelestucha, hutor na lewym brzegu Rosi, pow. kaniowski, w pobliżu wsi Moskaleńki. w 1863r. 40 mk Szelesty, wś, pow. wołkowyski, w 2 okr. pol. , gm. Tołoczmany, o 19 w. od Wołkowyska. Sielewkówka, wś należąca w 1775 r. do Lipowca ob. V, 287, dziedzictwa Goławińskich, w dzisiejszym pow. lipowieckim al, berdyczowskim; dziś pod tą nazwą nie istnieje. Szelewszczyzna, białoruskie Szeleuszczyna, wś nad lewobocznym dopł. Isłoczy, pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Iwieniec, ma 12 osad; miejscowość wzgórzysta, grunta szczerkowe, lasu mało. A. Jel, Szelewszczyzna, uroczysko nad rz. Olszaną, w okolicach mka Olszana, we włości smilańskiej. Sielęgówka, dobra, pow. białostocki, w 3 okr. pol. , gm. Jaświlki, o 32 w. od Białegostoku. Szelibudy, przyl. dóbr Kołacze, w pow. włodawskim. Szelichowo al. Uljanowka, mko nad rzką Tiligułą, pow, ananiewski gub. chersońskiej, o 10 w. na płd. wschód od Ananiewa, ma 38 dm. , 211 mk. Jako mko istniało już przy końcu XVIII w. Szeliga, wś, pow. biłgorajski, gm. i par. Huta Krzeszowska, Wchodziła w skład dóbr ordynacyi Zamoyskich. Szeligi 1. fol. , pow. warszawski, gm. Blizne, par. Babice, odl. 8 w. od Warszawy. Oddzielony r. 1879 od dóbr Blizne, ma 274 mr. 269 mr, roli. 2. Sz. , fol. , pow. błoński, gm. Piekary, par. Mszczonów, odl. 16 w. od Grodziska, rozl. mr. 300 279 mr, roli; 4 bud. murow. , 9 drewn. W 1827 r. było 6 dm. , 42 mk. Wymieniony w akcie zwiększenia dziesięcin kościoła mszczonowskiego przez Jana, bisk. pozn. , w r. 1380 Kod. Wielkp. , Nr. 1781. 3. Sz. , pow. łowicki, ob. Seligi. 4. Sz. , wś w par. Szczawin dziś pow. brzeziński, leżała w pobliżu poprzedniej. Już na początku XVI w, stała pustką Łaski, L. B. , Szelejewskie Budy Szelepucha Szelestów Szelestowa Szelestucha Szelesty Szelibudy Szeliga Szelichowo Szeligi Szelejewskie Szelepka Szelepki Szeleściany Szeliwy Szelimy Szeligówka II, 391. Według reg. pob. pow. brzezińskiego z T. 1576 wś królewska Szeligi, własność Lasockiego, miała 2 łany i 2 łany sołtysie Pawiński, Wielkp. , II, 88. 5. Sz. , wś i fol. nad rzką Pokrzywianką, która tu uchodzi do Siekierny, pow, opatowski, gm. i par. Waśniów, odl. od Opatowa 28 w. , ma 15 dm. , 121 mk W 1827 r. było 18 dm. , 158 mk. W 1870 r. fol. Sz. rozl. mr. 420 gr. or. i ogr. mr. 289, łąk mr. 30, past. mr. 79, wody mr, 8, nieuż. mr. 14; bud. mur. 4, z drzewa 9; pokłady kamienia ciosowego, młyn. Wś Sz. os. 4, mr. 41; wś Broniewice os. 17, mr. 130; wś Jamy os. 3, mr. 35. W r. 1578 wś Szeligi leżała w par. Waśniów. Część Szeliskich miała 1 2 łanu; B. Szeliski 1 2 łanu; Jan Szeliski 1 2 łanu; 1 kom. , 1 rzem. ; Nieczujscy i Miłostowscy 1 2 łanu Pawiński, Małop. , 195. 6. Sz. Duże, fol. i Sz. Małe, wś i fol. nad rzką t. n. łacha Wisły, pow. płocki, gm. Ramutówko, par. Słupno, odl. o 9 w. od Płocka. Sz. Duże mają młyn wodny, 2 dm. , 80 mk. W 1827 r. 5 dm. , 31 mk. Sz. Małe 12 dm. , 97 mk. , 227 mr. W 1827 r. 4 dm, , 33 mk. W 1875 r. fol. Sz. Wielkie lit. A. rozl. mr. 126 gr. or. i ogr. mr. 114, past. mr. 9, nieuż. mr. 3; bud. z drzewa 6; płodozm. 7po1. Fol. lit. B. rozl. mr. 132 gr. or. i ogr. mr. 110, past. mr. 17, wody mr. 1, nieuż. mr. 4; bud. z drzewa 10. 7. Sz. Leśnica, wś, pow. łomżyński, gm. i par. Puchały. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. było 25 dm. , 152 mk Szeligi, dwie osady, w pow. niegdyś pyzdrskim, dziś nie istniejące. 1. Sz. , dok. Seligi, pod Witowem, na prawem porzeczu Warty, w pobliżu Nowego Miasta, w grani cach pow. średzkiego, Mikołaj, proboszcz w Solcu, nabył dziedzictwo Sz. , które bisk. An drzej w r. 1302 przyłączył do wsi Witowa, dając w zamian obszary z folwarku na Solcu Kod. Wielk, n. 854. 2. Sz. , w okolicy Krotoszyna. Mikołaj z Bożacina sprzedał bisk. pozn. Sz. ; czynność tę zatwierdził Łokietek przywilejem z dnia 11 stycznia 1314 r. Kod. Wielk, n. 965. E. Cal. Szeligów, pow. łowicki, ob. Seligów. Szeligówka, grupa domów we wsi Kościeliska, pow. nowotarski. Szelimy, ob. Szełomy, Szeliwy, pow. sochaczewski, ob. Wszeliwy. Szelków, wś i fol. nad rz. Orzyc, pow. makowski, gm. Smrock, par. Szelków, leży przy szosie warszawskokowieńskiej, o 72 w. od Warszawy. Posiada kościół par. murowany, st. poczt. W 1827 r. było 16 dm. , 123 mk. W 1867 r. fol. Sz. rozl. mr. 870 gr. or. i ogr. mr. 270, łąk mr. 14, past. mr. 70, lasu mr. 240, zarośli mr. 220, nieuż. mr. 56. Wś Sz. os. 17, mr. 104. Mikołaj, syn Widona, kanonik płocki, r. 1247 w Płocku, w obecno ści ks. Bolesława i za jego zezwoleniem nadał kościołowi płockiemu dla stołu biskupiego predicum quod Selcovo vulgariter appellatur. .. . cum villis adjacentibus Kod. Maz. , 13. Kościół i parafią erygował r. 1402 bisk płocki Jakub. Obecny kościół wzniesiony w w 1817 r. Sz. paraf. , dek makowski, 2880 dusz. Br. Ch. Szelków, wś, pow, włodzimierski, ob. Szelwów. Szellenbruch niem. , jezioro pod Koniecwałdem, pow. sztumski. Szelment Duży al. Szypliszki i Sz, Mały al. Leszczewo, dwa złączone z sobą jeziora, pow. suwalski, o 10 w. na północ od Suwałk, na le wo od drogi bitej z Suwałk do Kalwaryi, Brzegi zachodnie i wschodnie wzgórkowate, zach. płn. i północny płaski i nizki. Sz. Du ży ma 5 1 2 w. długości, 400 sąż. szerokości a podobno 350 st. głębokości, rzadko zamarza. Sz. Mały ma 3 w. długości, 400 sąż. szero kości, 30 do 50 st. głębok. Wody ich upro wadza rzeczka Szelmentka do Szeszupy z praw. brzegu. Br, CL Szelmentka, rzeczka, wypływa z jeziora Szelment, w pow. suwalskim, przepływa przez cały szereg łączących się z sobą jezior, jak Szelment Mały Leszczewo, Szelment Duży, Kupowo, Iłgiel al. Rykacieje. Uchodzi do Szeszupy z praw. brzegu, w pow. kalwaryjskim. Długa z jeziorami około 18 w. Szelmentka, wś nad rzką t. n. , pow. suwalski, gm. Andrzejewo, par. Łubowo, odl. od Suwałk 24 w. , ma 6 dm. , 53 mk. W 1827 r. 1a część miała 3 dm. , 24 mk. , 2a zaś 3 dm. , 36 mk. ; par. Wiżajny. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kadaryszki. Szeloń al. Szołonia, rzeka w gub. pskowskiej i nowogrodzkiej, dopływ jez. Ilmen. Bierze początek z błotnistej wyniosłości w płd. części pow. porchowskiego, poczem przechodzi do gub. nowogrodzkiej i płynie w kierunku wschodnim przez połudn. część pow. nowogródzkiego. Długa do 220 w, , z czego na gub. nowogrodzką przypada 37 w. ; szeroka w górnym biegu 7 saż, w dolnym miejscami do 100 saż. ; głęboka do 1 saż. Dno twarde, piaszczyste lub wapieniste, bieg powolny, brzegi początkowo niskie, następnie urwiste. Spławna na przestrzeni 40 w. Szelong, ob. Szeląg. Szelpachówka, wś nad rz. Udyczem Hadyczem, dopł. Bohu, pow. humański, w 1 okr. pol. , gm. Kuźmina, par. katol. Humań, o 25 w. od Humania, ma podług spisu urzędowego z 1885 r. 128 mk. , podług zaś Pochilewicza w 1863 r. wraz z częścią wsi zw. Uchożą ob. 1104 mk. praw. , 25 kat. i 12 żydów; 2794 dzies. Posiada 2 cerkwie drewnia Szelong Szelmentka Szeligi Szellenbruch Szelment Szeloń Szelków Szelpaki Szembekowo Szembark Szembalewszczyzna Szełuszyno Szełupie Szełudko Szełudki Szełuchówka Szełtynie Szełonia Szełmy Szełkowszczyzna Szełkinie Szełepówka Szełamy Szełachowo Szelwy Szelwów Szeluchy Szelpaki no Uśpieńską w 1771 r. w właściwej Sz. i p. w. św. Michała w Uchożej z 1810 r. Kupiona w 1811 r. od hr. Potockich przez Łukasza Czarnowskiego, dziś jego sukcesorów. Szelpaki, wś, pow. zbaraski, 19 klm. na wsch. od Zbaraża, 6 klm. na zach. od sądu powiat. i urz. pocz. w Nowemsiole koło Zba raża. Na płn. leżą Hnilice Wielkie, na wsch. Suchowce, na płd. Obodówka i Huszczanka, na zach. Lisieczyńce. Przez wś płynie pot. Młyński, dopł. Zbrucza, od płn. zach. z Lisieczyniec. W dolinie potoku leżą na praw. brz. zabudowania wsi. Własn. wiek. ma roli or. 536, łąk i ogr. 15, past. 9 mr. ; wł. mn. roli or. 783, łąk i ogr. 74, past. 37 mr. W r. 1880 było 134 dm. , 767 mk. w gm. , 5 dm. , 32 mk. na obsz, dwór. 726 gr, kat. , 23 rzym. kat. , 50 izr. ; 752 Rusinów, 3 Polaków, 44 Niem ców. Par. rz. kat. w Zbarażu, gr. kat. w miejscu, dek. zbaraski. We wsi jest cerkiew p. w. św. Jerzego, szkoła filialna i kasa po życz. gm. z kapit. 2635 złr. Przy tutejszej cerkwi był parochem jeden z najwybitniej szych przywódców rusińskich ks. Stefan Kaczała. Ur. w r, 1815 w Firlejowie niedaleko Brzeżan, z rodziców włościan, zmarł w Sz. r. 1888. Lu. Dz. Szeluchy, wś, pow. sieński, gm. Ulanowicze, ma 7 dm. , 49 mk. Szelwów 1. borek i osada w okolicach Kijowa, w zachodniej stronie miasta, 2. Sz. , w rubrycelli Szelków, wś nad rz. Łuhą, pow. włodzimierski, na wschód od mka Łokacze, posiada kaplicę katol. par. Koniuchy. Podług reg. pobor. pow. włodzimierskiego z 1577 r. połowa Sz. należała do Łokacza ks. Romana Sanguszki, który płaci z 5 dym. łanow. , 6 ogr. ; Iwan Szelwowski płaci z 8 dym. dwor. , 6 ogr. po 6 gr. , 5 ogr. , 2 rzemieśl. po 2 gr. Jabłonowski, Wołyń, 66, 73. 3. Sz. , wś nad Horyniem, pow. zasławski, o 5 w. poniżej Kornicy. Należała do dóbr Kornica. Szelwy, wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Wyłkowyszki odl. 3 w. . Leży tuż przy st. dr. żel, na linii KownoWierzbołów, ma 137 dm. , 749 mk, W 1827 r. było 39 dm. , 278 mk. Szełachowo al. Szłochowo, wś, pow. newelski, przy trakcie z Newla do Siebieża. Szełamy, ob. Szełomy. Szełepówka al. Julianówka, fol. na obsz. dwor. Kołodróbki, pow, zaleszczycki. Szełkinie, wś, pow. rossieński, gm. Kroże, o 38 w. od Rossień. Szełkowszczyzna, fol. nad stawem, pow. wileński, w 2 okr. pol. , o 45 w. od Wilna, 1 dm. , 24 mk. żydów; gorzelnia murowana i wiatrak. Szełmy, Szełamy al. Szelimy, osada nad pot. Karnieńskim, pow. nowozybkowski gub. czernihowskiej, o 6 w. na płn. od Nowozybkowa a 158 w. na płn. wschód od Czemihowa, ma 476 dm. , 2782 mk. , prawie wyłącznie rozkolników, cerkiew jedynowierców, szkoła. Do osady należy 2647 dzies. ziemi 1274 roli. Mieszkańcy zajmują się wyłącznie rolnictwem, ogrodnictwem i sadownictwem. Założona została w XVII w. przez przybyłych do Starodubowszczyzny rozkolników. Szełonia, ob. Szeloń, Szełtynie, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 63 w. od Nowoaleksandrowska. Szełuchówka 1. wś, pow. czerykowski, gm. Bratkowicze, ma 18 dm. , 116 mk. 2. Sz. , wś, pow. borecki, gm. Horki, ma 16 dm. , 58 mk. , z których 4 zajmuje się kołodziejstwem. Szełudki, ob. Szołudki. Szełudkowo al. NowoAndrejewka, sioło przy ujściu rzki Gniłuszki do Dońca półn. , pow. Żmijewski gub. charkowskiej, o 19 w. na płn. wschód od mta powiat. , ma 476 dm. , 2250 mk. , cerkiew z 1774 r. Sioło istniało już w XVII w. i w 1690 r. miało cerkiew. Szełupie, rzka, w pow. telszewskim, prawy dopł. rzki Sauzdrawy pr. dopł. Minii. Szełuszyno, pow. dzisieński, ob. Szałuszyno. Szembalewszczyzna, zaśc. szlach. nad rzką Rudomino, pow. wileński, w 6 okr. pol. o 19 w. od Wilna, 1 dm. , 11 mk. 1 prawosł. , 10 katol. . Szembark 1. Szynberk we Flisie, niem. Schoeneberg, wielka wś kościelna na żuła wach malborskich, na praw. brzegu Wisły, 3 1 4 mili na półn. od Malborka, pow. malborski, st. pocz. NeuMuensterberg. Z wyb. Murksendorf 2 dm. , 94 mk. i Schoenebergerfaehre 6 dm. , 63 mk. zawiera 1050 ha; 633 roli orn. , 200 łąk 27, 42 mrk doch. z ha. Cała gmina liczyła w 1885 r. 199 dm. , 376 dym. , 1510 mk. , 719 kat. , 753 ew. , 35 dyssyd. , 3 żyd. Do paraf. kat. należy filia w Schoensee. We wsi jest też kościół par. ew. , szkoła 2klas. rz. kat. 2 naucz. , 144 dz. , i szkoła 3kla8. ew. 2 naucz. i 163 dz. . Przy wilej lokacyjny nadał w. m. Luther v. Braunschweig r. 1333. Pierwszy pastor ewang. na stał r. 1592; był nim Joachim Pollich ob, Gesch. d. Kr. Marienburg von Eckerdt, str. 19 i 99. Według Ossowskiego Objaśn. do mapy arch. , str. 17 znajduje się tu cmenta rzysko grobów rzędowych mieszanych, z ur nami odosobnionemi. Klonowicz we Flisie mó wi Tam kępa Czczowska, tam też niedale ko Przewoz Malborski przez Wisłę poprzeko. Gdzie Szynberg w swojej karczmie jako w jamie Zasiadł na tamie wiersz 402 405. 2. Sz. , ob. Szymbark. Kś. Fr. Szembekowo, wś, pow. lipnowski, gm. i Szemblonen Szembieliszki Szemberg par. Dobrzejowice, odl. o 34 w. od Lipna, ma 14 dm. , 122 mk. , 856 mr. 92 mr. nieuż. , szkołę początkową. W 1827 r. 15 dm. , 104 mk. W 1789 r. wś należy do par. Nieszawa, i daje czynszu dla kapituły we Włocławku 800 złp. Następnie wchodzi w skład dóbr rząd. Ciechocin i należy do par. w Ciechocinie. Szemberg, ob. Szymbark. Szembieliszki, zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Siesiki, o 18 w. od Wiłkomierza. Szemblonen Gross i Klein, wś, pow, gierdawski, st. p. Muldszem Szemborno, ob. Sztynborn. Szemborowice, pow. gnieźnieński, ob. MałachowoSz, Szemborówko, wś, pow. gnieźnieński Witkowo, pod MałachowemSzemborowica mi; par. i poczta w Witkowie; 4 dymy, 32 mk. katol. 1 67 ha 65 roli. Nie jest folw. do Małachowa ob. ; tworzy odrębny okrąg wiejski. Szemborowo, dawniej Szamborowo, Schamborowo, wś kościelna, pow. wrzesiński, dekan. powidzki, o 4 klm. na płd. zach. od Mielżyna, na trakcie wrzesińskim; par. i szkoła w miej scu, poczta w Otocznie, st. dr. żel. w Strzał kowie o 7 klm. ; 49 dym. , 450 mk. 433 kat. , 17 prot. i 1134 ha 1046 roli, 14 łąk; więk szą własność, obejmującą 112, 85 ha obszaru, posiada Lange. Sz. powstało przed r. 1431 i było królewszczyzną, liczoną zwykle do ststwa pyzdrskiego. W r. 1578 zarządzał Sz. Stanisław Bobolecki, podstarości pyzdrski; było wówczas 13 śladów os. , 1 pusty, 2 zagr. i 1 komor. ; około r. 1620 było 12 ślad. os. i 2 puste; w r. 1771 trzymał Sz. Jan Lipski, wojski i Surrogat grodzki kaliski, opłacając 297 złp. kwarty i 77 złp. hyberny; po r, 1793 zabrał je rząd pruski i wcielił do domeny Gorazdowo. Kościół, p. w. 11000 Dziewic, istniał już przed r. 1463; nowy stanął w r. 1818 ob. Łaski, Lib. Ben. , I, 324, 6, 8. Par. , liczącą 960 dusz, składają Broniszew, Nowy Wesołów, Otoczna, Sędziwojewo, Stanisławowo i Szemborowo. Szkoły paraf. są w Otocznie i Szemborowie. E. Cal. Szembory, wś, pow. nowomiński, gm. Chróścice, par. Kałuszyn. W 1827 r. było 3 dm. , 22 mk. Szemborze, ob. Szymborze, Szembruk Wielki, niem. Gross Schoenbrueck, dok. Schonehrugke, Schonebruche, Szymbrugk, wś kościelna z agent. poczt, i st. kolei żel. między Łasinem a Gardeją, 1415 ha 1201 roli orn. , 61 łąk, 6 lasu. W 1885 r. 73 dm. , 146 dym. , 465 mk. kai, 241 ew. , 4 dyssyd. , razem 710 mk. na lesn. przypada 44 mk. , 3 dm. ; na Theerbuden 36 mk. , 5 dm. ; Wróblewo 108 mk. , 5 dm. . We wsi szkoła 2klas. kat. 1887 r. 115 dz. , 2 naucz. i lklas. ew. 63 dz. . Szematyzm dyecezalny z r. 1867 podaje Szembrucki kościół, dek. łasińskiego, p. w. św. Bartłomieja, patronatu rząd. , r. 1715 zbudowany. Przy nim szpital dla 4 ubogich i bractwo trzeźwości od r. 1860. Do paraf. należą Szembruk W. i M. , Białek, Nogacik, Piątek, Przeczno, Sobota i Wróblewo. Oprócz tego należy kościół filialny w Gubinach. W r. 1867 było 1020 dusz; 1890 r. 1035. Rola plebańska obejmuje 350 mr. Pierwszy przywilej krzyżacki dla Sz. pochodzi pewnie z r. 1306. Nadał go mistrz ziemski Konrad Sack. Ponieważ zaginął, dla tego wystawił w. m. Konrad v. Jungingen 1393 1407 nowy, nadając wsi 153 włók na prawie chełm. , z których 6 ma posiadać prob. , 13 wł. zaś obaj sołtysi Wawrzyniec i Jan wraz z so łectwem i 1 3 sądow. , 4 wł. zaś dostaje Jan Okneyer wolne od tłoki, za opłatą 1 grz. czynszu. Reszta 130 wł. czynszuje po 13 skojców. od włóki, oprócz tego 39 włók 2 skojce więcej a od każdego pługa maja dawać po 1 mierze żyta i tyleż pszenicy, a od każdego radła po 1 mierze pszenicy. Karczma pozostaje przy zamku rogozińskim wraz z 11 morgami ogrodu. Mieszkańcy mają wolną rybitwę w granicach wsi małemi narzędziami dla własnej potrzeby, wyjąwszy 4 włóki Okneyerskie, na które został osobny przywilej wystawiony. Według ksiąg szkodowych krzyżackich z r. 1414 spalono tu kościół, zabito proboszcza i 21 mieszkańców, prawie ca ła wieś w perzynę obrócona; szkodę szacowano na 6406 mrk. R. 1435 posiadał sołtys 13 wł. , prob. 6, młynarz czynszował 6 łaszt. zboża, także karczma była we wsi; na 130 wł. czynsz, było 27 pustych; r. 1442 zaś było ich 39. W 1526r. 5 sierp. nadaje król Zygmunt w Grudziądzu nowy przywilej, w głównych punktach równający się pierwotnemu. R. 1565 obejmował W. i M. Szembruk tylko 79 włók. Na 13 wł. sołeckich siedziało 2 sołtysów. Na 4 wł. lemańskich siedział Błomski, który zamiast zwykłej służby płacił rocznie 4 grzyw. do zamku rogozińskiego. Resztę 62 włók włościańskich posiadało 35 gburów; od każdej włóki płacili po 2 grz. i 2 kury, albo też za te ostatnie po 1 groszu czyli razom 6 grz. i 4 gr. Sołtysi i gburzy dawali od 37 pługów po 1 wiertlu pszenicy i tyleż żyta. Dwaj karczmarze posiadali ogrody, jeden płacił 4 grz. , drugi 2. Trzej ogrodnicy płacili rocznie 3 grz. i 10 groszy. Mieszkańcy mieli wolne drzewo opałowe i budulcowe w lasach starościńskich. Niektórzy gburzy zabrali nieco roli bez pana i płacili za nią 5 grz. Kołodziej płacił za drzewo porządkowe z lasu starościńskiego 4 grz. 10 gr. Gburzy wypalaniem smoły się zajmujący płacili 45 grz, Z jezior należały Kuchnia i Nogat do Szemberg Szemborno Szemborowice Szemborówko Szemborowo Szembory Szemborze Szembruk Szemetowszczysna zamku, małe jezioro we wsi posiadał sołtys, drugie prob. ; w trzeciem łowiła ryby cała wieś. Na Jardędze stał młyn prywatny; młynarz obowiązany był na każde zawołanie pracować toporem na zamku. W stawie przy młynie miał młynarz i poddani wolną rybitwę. Nadto był tartak starościński. Także łąki pod wsią należały od dawna do zamku, wieś zaś była zobowiązana do kośby, do zgrabienia i do zwiezienia dwóch stogów siana do Rogoźna. Oprócz tego mieli gburzy tutejsi obowiązek tłoki na pańskim folw. w Gubinie. Proboszczowi dawali gburzy po 1 wiertłu żyta i tyleż owsa. Suma, prowentó w z W. i M. Szembruku wynosiła 198 złr. 4 gr. , płużne zaś 37 wiertle pszenicy tyleż żyta. R. 1618 nadaje król Żygtmunt Sebastyatiowi Wróblewskiemu, podstaroście rogozińskiemu, 6 oddawna pustych włók na lat 80. Jeszcze dziś posiadło to zowie się Wróblewem. W pierwszej wojnie szwedzkiej została wś r. 1628 całkiem zburzona, co potwierdza wizyta Strzesza z r. 1667 72, opiewająca, że jeszcze wówczas prawie cała była spustoszona i zamieszkała tylko przez 2 sołtysów i młynarza. Kościół par. , p. w. św. Bartłomieja, w pruski mur zbudowany, został przez Szwedów wraz z plebanią spalony, dla tego parafia została przyłączona do łasińskiej. Do probostwa należały 4 wolne włóki ob. str. 486. R. 1666 wystawia Jan Kazimierz Wawrzyńcowi Mortęskiemu nowy przywilej na młyn prawem chełm. Czynszu miał na św. Marcin dawać 2 łaszty żyta, czyli 120 kor. chełm. Dan w Warszawie. Wróblewo także było bez pana, dlatego nadaje r. 1668 tenże król 7 wolnych włók, zwykle Wróblewszczyzną zwanych, swemu odźwiernemu Albertowi Chylińskiemu wraz z wolnem drzewem budulcowem i opałowem. A ponieważ posiadłość ta całkiem była zniszczona, dla tego mieli ją Chylińscy tak długo dzierżyć, ażby koszta na wzniesienie budynków łożone im zwrócone zostały. Odbudowanie wsi szło jednak oporem, gdyż r. 1673 król Michał nadaje znów puste Wróblewo Albertowi Mortęskiemu; r. 1712 odnawia król August II wdowie po Mortęskim prawo emfiteutyczne na to posiadło. Nie długo potem wystawił tu dziekan Jasiński Szmelter, przy pomocy młynarza Mortęskiego, drewniany kościółek, oddany r. 1716 do użytku. Przez 100 lat nieomal nie było tu żadnej świątyni. R. 1718 rezygnował kś. Szmelter na Sz. dla wielkiego napływu ludu z Prus Książęcych. Po nim objął tę parafię wraz z filią w Gubinie Albert Szymkowski. R. 1721 została rola proboszczowska na nowo wymierzona i uzupełniona do 6 włók. Mesznego dawało wolne sołectwo 3 korce żyta i tyleż owsa; drugie sołectwo 1 1 2 kor. żyta i tyleż owsa; młyn 2, kor. ; dwaj gburzy 7 3 4 kor. żyta i tyleż owsa; folw. M. Szembruk 2 kor. ; dwaj gburzy tamże 2 1 2 kor. żyta i tyleż owsa; folw. Gubin 2 kor. żyta. i 2 owsa; osady Nogacik, Piątek, Sobota i Białek, powstałe dopiero po r. 1740, 1 kor. żyta i tyleż owsa; Budy 2 kor. żyta i tyleż owsa. Wolne sołectwo w W. Szembruku zostało na mocy przywileju z r. 1649, przez króla Ja na Kazimierza w Warszawie wystawionego, o 4 wł. lemańskie powiększone i obejmowało 11 wł. R. 1649 dzierżył je podstarosta Jan Sumowski, r. 1720 pisarz Fryderyk Broker t Rogoźna. Drugie wolne sołectwo o 6 wł. posiadał Jan Henryk Miller, który je około r. 1722 sprzedał Kasprowi Haydmann. Młyn posiadali r. 1710 Mortęscy. W Szembruczku założono folw. , oprócz tego mieszkało tam 4 półgburków, każdy na 1 włóce, którzy płacili po 20 fl. , czyniąc nadto tłokę. W W. Szem bruku osiedliło się tylko 6 półgburków, ka żdy na 1 włóce, płacąc także po 20 fl. Rybak we wsi płacił 30 fl. rocznie. Po okupacyi prusskiej należały do W. Szembruka 2 wolne so łectwa, 2 lemaństwa, 1 młynarz, karczmarz i 17 czynszowników, którym r. 1831 ich włóki, razem 23, na własność przekazane zostały. Folw. M. Szembruk został nadany na lat 40 wraz z pustkowiem Piątkiem r. 1713 przez Augusta II łanowi Bliwernitz. R. zaś 1750 nadał August III M. Szembruk i pustkowia Piątek, Sobotę i Białek Janowi Beniaminowi Steinhausen, na lat 50, z prawem sprzedaży. Pod koniec tej dzierżawy posiadał M. Szem bruk Wilhelm de Bequignolle ze Zebrdowa, któremu król Fryderyk Wilhelm III r. 1798 wystawił nowy przywilej. Według topografii Goldbecka z r. 1789 liczył W. Sz. 59 dym. , M. Sz. 19 dym. 2. Sz. Mały Królewski, niem. Koenigl. Kl. Sch. , wś, tamże, 283 ha 239 roli or. , 14 łąk; 1885 r. 328 mk, 210 kat. , 114 ew. , 4 żyd. , 48 dm. , 71 dym. 3. Sz. Mały Szlachecki, niem. Adl. Kl. Sch. , dobra rycer. , tamże, st. p. Rogoźno 6, 5 klm. odl. , 481 ha 442 roli or. , 26 łąk, 1 lasu; cegielnia, hodo wla owiec rasy fryzyjskiej, mleczarnia; 1855 r. 8 dm. , 23 dym. , 81 kat. , 53 ew. , razem. 143 mk 4 Sz. , leśn. w nadleśnictwie Jamach, tamże, 1 dm. , 4 mk Kr. Fr. Szemejniszki, zaśc. szlach. nad rzką Piermaksznią, pow. wileński, w 3 okr. pok. , o 73 w. od Wilna, 1 dm. , 12 mk. kat. Szemetajcie, wś, pow. szawelski, gm. Popielany, o 39 w. od Szawel. Szemetowszczysna, mylnie Szemietowszczyzna, Szemiotowszczyzna, urzęd. niekiedy Szemietowo, mko, folw. i dobra nad rzką Szemetówką, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Szemetowszczyzna, par. kat. świr, o 52 i 53 w. od Święcian. Mko ma Szemejniszki Szemetajcie Szemejniszki Szemiatowska Szemiatycze Szemieliszki Szemierzyce Szemietowo Szemietowszczyzna Szemietyszki Szemilis Szeminka Szemionek Szemionki Szemiotówka Szemetyszki Szemgrinden Szemiahnens Szemiaki Szemiakowo Szemianka Szemiotowo Szemetyszki Szemiotowszczyzna 23 dm. , 233 mk. 16 praw. , 213 kat. , 4 żyd. , zarząd gminny, szkółkę wiejską w 1885 r. 58 uczniów; folw. ma 1 dm. , 99 mk. 26 kat. , 73 ew. , kaplicę kat. z grobami familijnemi, wzniesioną przez Aleksandra Sulistrowskiego, gubern. mińskiego, na miejscu stojącego nie gdyś paraf, kościoła, gorzelnię parową, wy rabiającą rocznie do 35, 000 wiader spirytusu, olejarnię, młyn wodny, cegielnię, cztery duże zarybione stawy i kilka jezior. Dobra mają 8784 mr. ziemi dwors. , piękne lasy sosnowe; gospodarstwo postępowe. Od 1877 r. istnieje w Sz, spółka zaliczkowowkładowa, założona przez Konstantego Skirmunta. W 1880 r. miała 384 uczestników, 17, 294 rs. kapitału udziałowego, 44, 039 rs. zlokowanego i poży czonego; wypożyczyła uczestnikom w ciągu 1879 r. 128, 096 rs. , dywidendy dała im 14; czystego zysku miała 4631 rs. Okrąg wiejski obejmuje mko Sz. , wsi Bójki, Bołtaguzy, Chmyłki, Choniewicze, Gąski, Janiewicze, Koncieniaty, Micieniaty, Niewiarowicze, Sielatki, Starłygi, Surwiły, Szyrmies, oraz zaśc. Chaćki, Podsielatki i Siwkowszczyzna, w ogó le w 1865 r. 987 dusz rewiz. włośc, uwłaszcz. i 7 b. włościan skarb. Gmina należy do 2 okr. pok. do spraw włośc. , 3 rewiru konskrypcyjnego i 3 okręgu sądowego, składa się z trzech okr. wiejskich starostw Szemetowszczyzna, Ostrowlany i Kołodno, obejmuje 35 miejsc zamieszkałych, mających 359 dm. , 4596 mk. włośc. W 1865 r. było w gminie 1383 dusz rewiz. włośc, uwłaszcz, i 160 b. włośc, skarb. Sz. należała niegdyś do zamożnego rodu Szemettów, po nich dostała się Adamowi Boskie mu, podkomorzemu oszmiańskiemu, po bez dzietnej śmierci którego odziedziczyła w 1597 r. siostra jego Katarzyna z Boskich Kasprowa Szwykowska. Córka jej Zofia z Szwykowskich Janowa Stabrowska wraz z synem Kasprem sprzedają w 1638 r. Piotrowi Pa włowi i Annie z Kiewliczów Przeździeckim, I poczem syna ich Mikołaja Władysława, kasztelana nowogródzkiego, następnie jego córki Zuzanny Krzysztofowej Zenowiczowej, wojewodziny mińskiej. Teresa Zenowiczówna wy chodząc za Karola Sulistrowskiego, przekaza ła Sz. synowi swemu Alojzemu Sulistrowskiemu, pisarzowi lit. , ten przekazuje synowi swemu Kazimierzowi, córka którego Konstancya wniosła posagiem Aleksandrowi Skirmuntowi; od 1872 r. dziedzicem jest Konstan ty Skirmunt, Florę okolic Sz. badała Marya Twardowska ob. Pam. fizyograficzny, III, 274. Przyjęcie w Sz. Karola Radziwiłła przez Kazimierza Sulistrowskiego opisał Ignacy Chodźko w Dworkach na Antokolu. J. Erz. Szemetyszki, osada, pow. kowieński, w 4 okr. pol. , o 40 w. od Kowna. Szemgrinden fol. , pow, kłajpedzki, st. p. Dawillen. Szemiahnens, ob. Ziemiany. Szemiaki, okolica szlach. nad rzką Zieniapiszką, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Pokrowy al. Sobakińce, o 4 w. o 28 w. od Szczuczyna, ma 12 dm. , 94 mk. podług spisu z 1865 r. 5 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Wasiliszki. Szemiakowo, uroczysko, pow. słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Kozłowszczyzna, o 26 w. od Słonima. Szemianka, strumień, w pow. dzisieńskim, dopływ Dzisny, przepływa pod wsią Janiańce. Szemiatowska Dzitwa, fol, pow. lidzki, ob. Dzitwa 2. . Szemiatycze, wś, pow. owrucki, na płd. wschód od mka Łubiny. Szemieliszki, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol, o 60 w. od Nowoaleksandrowska. Szemierzyce, wś u źródeł rz. Kudep. , w gub. witebskiej, na granicy gub. inflanckiej. Szemietowo, ob. Szemetowszczyzna. Szemietowszczyzna 1. al. Szemiatowszczyzna, w spisie z 1866 r. Szynietowszczyzna, wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Radoszkowiczę o 7 w. , okr. wiejski Putniki, o 47 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Wilna do Mińska, ma 5 dm. , 50 mk. prawosł. w 1865 r. 28 dusz rewiz. ; należy do dóbr Dekszniany Wołodkowiczów. 2. Sz. , ob. Szemetowszczyzna, Szemietyszki 1. wś, pow. rossieński, gm. Taurogi, o 63 w. od Rossień, 2. Sz. , ferma, pow. szawelski, gm. Błagowieszczeńsk, o 52 w. od Szawel. Szemilis, jezioro, w pow. święciańskim, pod zaśc. Jodzina i Szeminka. Szeminka, potok, w pow. święciańskim, przepływa pod zaśc. Michałowo. Szeminka 1. al. Szemina, zaśc. nad jez. Szemilis, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. Daugieliszki, okr. wiejski Ożany, o 10 w. od gminy a 13 w. od Święcian, ma 1 dm. , 12 mk. katol. ; w 1865 r. należał do dóbr Podzisna, Mirskich. 2. Sz. , karczma nad rzką t. n. , pow. święciański, w 2 okr. pol, o 32 w. od Święcian, ma 1 dm. , 7 mk. żydów. Szemionek niem. ob. Ziemianki. Szemionki, pow. lecki, ob. Siemionki. Szemiotówka, wś, pow. sieński, gm, Kakowczyn, ma 24 dm. , 125 mk, Szemiotowo, wś nad rz. Uszą pow. ihumeński, w 2 okr. pol. i gm. Śmiłowicze, ma 13 osad; grunta lekkie, miejscowość odosobniona. Szemiotowszczyzna, ob. Szemetowszczyzna. Szemioty, zaśc. pryw. , pow, dzisieński, w Szemioty Szemole Szemiotyszki Szemiska Szemiszki Szemkehmen Szemki Szemlaucken Szemlauken Szemplino Wielkie Szemrejowce Szemrowizna Szemujcie Szemule Szemzdrowo Szenakowce Szenbek Szenciłowszczyzna Szenderó 2 okr. pol. , o 78 w. od Dzisny, 2 dm. , 21 mk. katol. Szemiotyszki 1. 1 i 2, dwa folw. , pow. wiłkomierski, gm. Owanta, o 42 w. od Wiłkomierza, mają 110 dzies. ; własność Aleksandra Szemiota. 2. Sz. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Konstantynowo, o 3 w. od Wiłkomierza. Szemiska, szczyt górski, na obszarze Łomny, w pow. dobromilskim, nad doliną lew. brzegu Wiaru; wzn. 491 mt. Szemiszki, folw. , pow. rossieński, gm. Mańkuny, o 21 w. od Rossień. Szemkehmen Alt i Neu, wś, pow. tylżycki, st. p. Szameitkehmen. Szemki al. Semki, mylnie Siemki, fol. , pow. płocki, gm. i par. Drobin, odl. 34 w. od Płocka. Rozl. mr. 233 207 mr. orn. . Do włościan należy 6 os. , z 3 mr. ziemi. Por. Siemki, Szemlaucken, wś, pow. wystrucki, st. p. Aulowoehnen. Szemlauken 1. wś, pow. gumbiński, st. p. Nemmersdorf. 2. Sz. , os. , pow. nizinny, st. p. Skaisgiren. Szemole, wś, pow. rossieński, gm. Kroże, o 38 w. od Rossień. Szemplino Wielkie i Sz, Czarne, pow. przasnyski, gm. Bugzy Płoskie, par. Janów. Sz. Wielkie ma 25 dm. , 189 mk. , 224 mr. Sz. Czarne 14 dm. , 113 mk. , 121 mr. W 1827 r. Sz. Wielkie miało 14 dm. , 86 mk. ; Sz. Czarne 7 dm. , 49 mk. Szemrejowce, prędzej Szemrejowiec, szczyt górski, na obszarze gm. Isaje, w pow. turczańskim. Ob. Isaja i Jarczycki las. Szemrowizna, os. , w pow. węgrowskim, tuż pod Węgrowem, ma 2 dm. , 6 mk. , 157 mr. Szemujcie, wś, pow. telszewski, w 3 okr. pol. , o 49 w. od Telsz. Szemule, wś, pow. telszewski, w 3 okr. pol. , o 49 w. od Telsz. Szemzdrowo, urzęd. Schlemsdorf, Sliempstrow w r. 1580, później Szlemsdrowo, Schleimsdrowo, Szemstrowo, wś i fol. , pow. krobski Rawicz, o 4 klm. na zach. od Bojanowa st. dr, żel, na pół drogi do Czerniny, przy granicy Szląska, u źródeł Trzebosza, dopł. Kopanicy Dzięczyńskiej; par. Gołaszyn, poczta w Czerninie Tschirnau. Sz. istniało już przed r. 1580 Pawiński, Wielkop. , I, 70; przy schyłku zeszłego stulecia dziedziczyła je Katarzyna z Bojanowskich Żychlińska na Gołaszynie. Wś ma obecnie 13 dym. , 58 mk. 6 kat 52 Prot. i 37 ha 33 roli. Folw. należy do Gołaszyna, ma 2 dm. , 40 mk. E. Cal. Szenakowce, po węg. Senyik, wś, w hr. szaryskiem, nad rz. Torysą; kościół filial. gr. kat. , 165 mk, Szenbek w r. 1765, niem. Schoenbeck, wś na Kaszubach, pow. kościerski, st. p. Przywidz, paraf. kat. Mierzyszyn, dawniej Przy widz, szk, ew. w miejscu 1887 r. 109 dz. , 1 naucz. ; 423 ha 291 roli orn. , 13 łąk, 12 la su; 1885 r. 57 dm. , 67 dym. , 373 mk, 47 kat. , 326 ew. , z których na Gorczyska przy. pada 8 dm. , 58 mk. , na Jeziora niem. Kleinsee 1 dm. , 11 mk. , na Lichtstaedt 2 dm. , 17 mk. Wizytacya Rybińskiego z r. 1780 opie wa, że wś tutejsza należała wówczas do Fran ciszka Trzcińskiego str. 218. Kś. Fr. Szenbark, ob. Szymbark, Szenberg, mko w Kurlandyi, ob. Schoenberg, Szenburk, ob. Szymbark, Szenciłowszczyzna, fol. i wś, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Holszany, okr. wiejski Bałwaniszki, o 14 w. od Oszmiany, 4 dm. , 42 mk, katol. w 1865 r. 6 dusz rewiz. ; własność Abramowskich. Szenderów al. Szandyrów, Szenderówka, wś nad Kaszlanką dopł. Bohu, pow. bracławski, okr. pol. , par. kat. , sąd i st. poczt. Woronowica, gm. Rubań, o 16 w. od Niemirowa, ma 49 osad, 240 mk. 22 jednodworców, 314 dzies, ziemi włośc, 49 cerkiewnej. Cerkiew p. wez. Narodzenia N. M. P. , wzniesiona w 1763 r. , ma 969 parafian. Młyn wodny. Za łożona przez Szenderewskich, następnie Gro cholskich, dziś Możajskich. Lr. M. Szenderówka 1. wś nad rzką Olszanką, dopł. Desny, pow. berdyczowski, w 3 okr. pol. , gm. i par. katol. Wachnówka, o 65 w. od Berdyczowa, ma 680 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było 576 mk, prawosł. , 47 katol. ; 1481 dzies. , z których w 1863 r. wydzielono włościanom 406 dzies. Posiada cerkiew Pokrowską, drewnianą, wzniesioną w 1796 r. i uposażoną 44 dzies. Własność Rakowskich. 2. Sz. , mtko nad rzką Borowica, dopł. Rosi, pow. kaniowski, na pograniczu pow. zwinogródzkiego, w 3 okr. pol. , gm. Szenderówka, o 70 w. od Kaniowa a 145 w. od Kijowa odległe, ma 2905 mk. 2425 praw. , 60 katol. , 420 żydów. W 1863 r. było 1997 mk. praw. , 30 katol. i 234 żydów. Wraz ze wsiami Szenderowską Budą i Komarówką ma 5712 dzies. ziemi, w glebie urodzajnej, czarnoziemnej a po części gliniastej, z czego na mocy ustawy wy kupnej do 2500 dzies. wydzielono włościanom. Posiada cerkiew p. w. Uśpienia N. M. P. , drewnianą, na fundamentach murowanych, wzniesioną w 1804 r. , na miejsce dawniejszej z 1708 r. , opisanej w wizycie dziekana korsuńskiego z 1741 r. Uposażenie cerkwi stanowi 36 dzies. Do par. należy wś Szenderowską Buda. Nadto w miasteczku znajduje się dom modlitwy żydowski i oddział fabryki sukna istniejącej w Tahańczy. Odbywają się tu co dwa tygodnie targi na zboże, bydło i inne produkta. Podług kon Szemiotyszki Szenhejda Szenderowska Szenejki Szendin Szendrany Szendzin Szenderowska stytucyi z 1659 r. Sz. nadana zostało prawem lennym Eustachemu Faczkowiczowi; w 1775 r. prawo to przyznane było Ostrowskim, którzy w 1777 r. na mocy zezwolenia Stanisława Augusta, ustąpili swoje prawo na rzecz Stanisława Poniatowskiego, posiadacza rozległego sstwa kaniowskiego. Od niego w 1800. r. nabył Sz. Józef Poniatowski, pułkownik w. pol. , z innej gałęzi pochodzący, który zostawił ją wraz z Szenderowską Budą i Komarówką w niepodzielne władanie trzem synom swoim Lambertowi, Daryuszowi i Augustowi. Szenderowską gmina składa się z 13 okręgów starostw wiejskich, obejmuje 15 nonienklatur mka Sz. i Steblów, 2 cukrownie, 1 chutor, ma 1383 dm. , 13003 mk. , 20307 dzies. ziemi 8502 włośc. , 11508 dworskiej, 297 cerkiewnej. 3. , Sz. al Szandyrówka, wś nad Łozową, pow. mohylowski, na pograniczu pow. jampolskiego, okr. pol. Szarogród, gm. Serby, par. katol. Czerniejowce, Ma 178 osad, 786 mk. 84 jednodworców, 947 dzies. ziemi włośc. , 705 dworskiej, 75 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. wez. św. Michała, wyniesioną w 1753 r. , z 1156 parafianami. Dziedzictwo niegdyś Zamoyskich, Koniecpolskich, następnie Iwanowskich, od których drogą wiana dostała się ks. Wittgenstejnowi, dziś Hohenlohe. J. Krz. Dr. M. Szenderowska al. SzenderowieckaHuta al. Buda, przysiołek, pow. kaniowski, o 3 w. od mka Szenderówki w stronę Zwinogródki, ma 320 mk. praw. i 2 katol. Należy do Szenderówki. Szendrany, wś niedaleko Prutu, pow. chocimski gub. bessarabskiej, par. Chocim, przy tr. poczt. z Lipkan do Nowosielicy, posiada cerkiew. Własność Sąsiedzkiego. X. M. O. Szendin al. Wyspy, zaśc. szl. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 55 w. od Dzisny, 1 dm. , 4 mk. kat. Szendzin w spisie z 1865 r. Szenbino, fol. i dobra nad rz. Dzisienką, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Stefanpol, okr. wiejski Szendzino, o 22 w. od Dzisny, ma 1 dm. , 22 mk. ; własność Śmigielskich. W skład okr. wiejskiego i dóbr Sz. wchodzą wsi Dorowce, Krupieniszcze, Michałuszki, w ogóle 45 dusz rewiz. włośc. uwłaszcz. Szenejki, fol. , pow. bielski, gm. Lubienka, par. Łomazy, ma 2 dm. , 20 mk. , 236 mr. W 1827 r. było 7 dm. , 42 mkWchodziła w skład dóbr rząd. Łomazy. Ssenfeld, z niem. Schoenfeld, 1648 Szonfeldt, dobra ryc. nad szosą chojnickokamieńską, pow, chojnicki, st. p. i kol. i paraf. kat. Chojnice, 3, 5 klm. odl. ; 1010 ha 843 roli om. , 35 łąk, 55 lasu; 1886 r. 23 dm. , 34 dym. , 194 mk, 165 kat. , 29 ew. Szkoła kat. , kosztem dziedzica wystawiona, liczyła 1887 r. 43 dz. Oprócz tego jest publiczna kaplica p. w. św. Trójcy i cegielnia, Sz. jest dawną majętnością dziedziczną Wolszlegrów. R. 1338 nada je w. mistrz Dyteryk v. Altenburg wiernemu Mikołajowi de Maleczkow i jego siostrom do bra Schonfelt, obejmujące 54 włók, na prawie chełm. , na wieczne czasy. Dla proboszcza wy znaczamy z tych włók 4 wolne De jam dictis mansis Plebano, qui pro tempore fuerit, quatuor debent libere pertinere. Za to bę dzie nam Mikołaj czynił dwie służby zbrojne i pomagał przy warownych budowlach na każde zawołanie braci naszych. Od każdego pługa zaś będzie nam dawał po 2 miary zbo ża, , a od każdego radła po jednej mierze. Na uznanie zwierzchnictwa naszego będzie dawał co rok 1 funt wosku i I fenik koloński. Dan w Malborku, w dzień św. Piotra i Pawła ob. Odpisy Dregera w Peplinie, str. 27 b. W wizytacyi Trebnica z r. 1653 czytamy, że pier wotny kościół znajdował się w miejscu wilgotnem, na środku wsi; dla tego kazał go ar cybiskup Karnkowski przenieść tam, gdzie go zastał wizytator, a na jego miejscu wybu dować kaplicę dla szpitala. Z czasem stary szpital i kaplica podupadła a wizytatorowi pokazywano r. 1653 tylko miejsce, gdzie sta ła dawniej. Niektóre pozostałe fundusze obró cił arcyb. Wężyk na fundacyę bursy Doręgowskich w Chojnicach ob. Utrac. kośc. p. kś. Fankidejskiego, str. 330. Wizyta Jezier skiego z r. 1695 donosi, że kościół już przed t. z. reformacyą był filialnym. Około czte ry księże włóki quos haeretici alienarunt, pozyskali napowrót Doręgowscy, dziedzice Sz. Paramentów, tak, pisze wizyta, kościół nie posiada, bo w wojnie szwedzkiej wszystko zabrano; dlatego nie odprawiało się tu żadne nabożeństwo. Dopiero ówczesny prob. dojeż dża tu co czwartą niedzielę str. 50. Za cza sów pols. należał Sz. do pow. człuchowskiego. Według taryfy pobor. z r. 1648, gdzie uchwa lono pobór podwójny a akcyzę potrójną, pła ciłatu p. Wolslegerowa od 4 włók folw. 4 fl. ob. Rocz. T. P. N. w Poznaniu, 1871, str. 190. Sympla wynosiła tu 1717 r. 1 zł. 24 gr. 9 den. ob. Cod. Belnensis w Peplinie, str. 95. Szenfeldzkie włóki, niem. Schoemfelder Hufen, obejmujące 67 ha, należą dziś do kat. probostwa chojnickiego. Kś. Fr. Szenhejda al. Szeneida, Szynheyda 1710 r. Szenejda, z niem. Schoenheide, wś na Kaszubach, pow, kościerski, st. p. Nowe Polaszki, par. kat. Kościerzyna; 6 gburstw i 3 zagr. , 667 ha 127 roli or. , 12 łąk; 1885 r. 9 dm. , 16 dym. , 82 mk. kat. Wizyta Szaniawskiego z r. 1710 donosi, że wś mesznego miała dawać 1 korzec żyta i tyleż owsa str. 4. Kś. Fr. Szeniaławki, wś, pow, rossieński, par, Kielmy. Szeniaławki Szenkursk Szent Szenów Szenurz Szenie Szeniawszczyzna Szeniawce, dobra, pow. prużański, w 1 okr. pol. , gm. Rudniki, o 11 w. od Prużany. Szeniawszczyzna, wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. Mańkowicze o 6 w. , okr. wiejski Kubarka, 28 dusz rewiz. ; własność Koziełłów. Szenie wś, pow. prużański, w 3 okr. pol. , gm, michajłowska, o 5 w. od Prużany. Szenik, rzka, w pow. głuchowskim gub. czernihowskiej. Stenkowana, niem. Schankowanna, wyb. do M. Donimierza, pow. wejherowski, st. p. Smażyn; 5 dm. , 41 mk. Szenkowek, ob. Szynkowek. Szenkursk, mto pow. gub. archangielskiej, na praw. brzegu rz. Wagi, przy ujściu do niej ruczaju Bolszoj, dzielącego msto na dwie części, pod 62 6 płn. szer. a 60 34 wsch. dłg. , o 415 w. na płd. wsch. od Archangielska, przy zimowym trakcie poczt. pomiędzy Moskwą a Archangielskiem. W 1880 r. 176 dm. 2 mur. , 1298 mk. 40 kat. , 2 prot. , 10 żyd. , 5 mahom. . monaster męzki, 5 cerkwi 2 mur. , 43 sklepów, szkoła pow. męzka i paraf. żeńska, szpital ż apteką. Przemysł fabryczny i rękodzielniczy nie istnieje; w 1880 r. było tylko 15 rzemieślników. Handel słabo rozwinięty, ogranicza się na skupywaniu smoły, dziegciu i terpentyny. Targi odbywają się co wtorek, jarmark raz na rok od 2 do 10 lutego. Niewiadomo kiedy mto zostało założone; wspominane jest w kronikach pod 1315 r. , jako pohost należący do Nowogrodu Wielkiego. Od 1565 r. stanowił osobistą własność carów moskiewskich. W połowie XVII w był ostrogiem, otoczonym wałem, rowami i palisadą. Od 1710 r. przyłączony do gub. archangielskiej, od 1780 r. mto powiatowe. Sz. nigdy nie miał żadnego znaczenia pod względem handlowym i przemysłowym i zawsze był biednem i nieludnem mczkiem. Szenkurski powiat leży w połudn. części gubernii i podług Strjelbickiego zajmuje 452, 63 mil al. 21, 9003 w. kw. , w tej liczbie 2, 50 mil al. 121, 2 w. kw. pod Wielkiemi jeziorami. Z ogólnej przestrzeni 2, 244, 032 dzies. w 1877 r. było 507 dz. w posiadaniu właścicieli prywat. , 92, 862 dz. 41 włościan, 1, 660, 872 dz. 69, 6 apanaży, 586, 100 26, 1 skarbowej, 2145 cerkiewnej, 84 monasterskiej i 1462 miejskiej. Powierzchnia przeważnie równa, pełna miejscowości błotnistych i bagnisk. Gleba w ogóle piaszczysta, miejscami błotnista, choć spotykają się przestrzenie czarnoziemne. Z płodów kopalnych znajduje się torf, kamień wapienny i ruda żelazna błotna. Pod względem hydrograficznym powiat obfituje tak w wody bieżące jak i stojące. Głównemi rzekami są Dźwiną północna, przerzynająca płn. wsch. część powiatu na przestrzeni 120 w. oraz doSłownik Geograficzny T. XI. Zeszyt 132 pływ jej Waga, przerzynająca powiat w kierunku z płd. wsch. ku płn. zach. na przestrzeni 200 w. Obie są spławne i żeglowne. Z dopływów Dźwiny ważniejsze Topsa, Teda i Wajenga; z dopływów zaś Wagi Kokszczenga, Ustja, Puja, Padeńga, Ciuma i Led. W powiecie znajduje się 120 jezior, z których 31 ma przeszło po 1 w. kw. powierzchni. Bagna liczne, zwłaszcza wśród lasów, pod któremi było przeszło 2, 200, 000 dzies. W 1880 r. było w powiecie bez mta powiat. 73, 738 mk. 846 rozkoln. , zamieszkujących 1066 osad 12 pohostów, 925 wsi włośc, 129 chutorów, młynów i t. p. , mających w ogóle 9650 dym. W powiecie jest 173 cerkwi 28 mur. . Mieszkańcy zajmują się przeważnie rolnictwem i hodowlą bydła, oraz wychodzeniem na zarobek do Petersburga i Archangielska. Właściwy przemysł fabryczny nie istnieje, jakkolwiek w wielu wsiach zajmują się pędzeniem smoły do 100, 000 beczek rocznie oraz wyprawą skór 92 zakładów, z produkcyą na 40, 000 rs. Jarmark odbywa się w siole Błagowieszczenskoje od 25 lutego do 10 marca, z obrotem na 850, 200 rs 1880 r. . J. Krz. Szenów, czes. Szenov, niem. Schoenhof, wś na Szląsku austr. , pow. cieszyński, nad pot. Łuczyna dopł. Ostrawicy, wznies. 250 mt. npm. , przy głównym gościńcu z Cieszyna do Opawy. W r. 1880 liczono 299 dm. i 2178 mk. ; 1791 rz. kat. , 354 prot. i 33 izr. ; co do narodowości 2087 Czechów, 80 Niemców i 2 Polaków. Posiada kościół paraf. , szkołę ludo wą 4 klas. i urząd poczt. W. H. Szent. .. , ob. Swati. .. SzentAnna, ob. Święta Anna. SzentErzsebet, ob. Święta Elźbieta, Szenurza 1. niem. Schoenehr, dobra ryc. w Pomeranii, pow. lęborski, st. p. Łeba, par. kat. Lębork; 1239 ha; 280 mk. ew. , 2 kat. 2. Sz. , wś, tamże, 318 ha obszaru, 204 mk. ew. , 3 żydów. Kś. Fr. Szenwald al. Szenwald, wś, pow. rypiński, gm. Dzierżno, par. Świedziebna, odl. 8 w. od Rypina, ma 6 os. , 320 mr. Od 200 lat w czynszowem posiadaniu kolonistów niemieckich Holendrów. Niemieckie jej nazwisko poohodzi od pięknego boru, jaki osadnicy wykrudowali. Do ostatnich czasów należała ta wieś do dóbr Rokitnica. Na obszarze wsi szaniec, około 11 2 w. długi, wznosi się śród płaszczyzny, z zagięciami dość regularnemi ob. Korespon. płocki, Nr. 85, z r. 1877. Szenwałd, ob. Szynwałd. Szenwałd, niem. Schoenwałd, osada na Węgrzech, w komitacie spiskim, nad pot. Toporcem lewy dopł, Popradu, na wsch. stokach Spiskiej Magóry, o 5 klm. od wsi Toporca Toporcz. Według szematyzmu dyec. spiskiej z r. 1891 liczył Sz. 108 mk. 89 rz. kat. , 67 Szeniawce Szenwałd Szenik Szenkowek Szepeta 7 nieun, i 12 izr. ; par. w Toporcu. Osada Sz. istnieje już w pierwszej połowie XIV w. ; wspominana w dokum. między r. 1334 i 1338 ob. Janota Zapiski o zaludnieniu dolin Dunajca i Popradu na Spiżu, Rocznik Towarz. Nauk. Krak. , t. IX, str. 82, r. 1864. W. H. Szenwałdzik, ob. Szynwałdzik. Szenwiz, węg. Senviz, Schoenwiz, wś, w hr. szaryskiem; kościół kat. fil. , lasy, łąki, 490 mk. Szenwiza al, Szenweza, niem. Schoenwiese, wś, pow. malborski, st. p. Stare Pole, par. kat. Koenigsdorf, leży nad szosą i kol. wschodnią, na żuławach, na praw. brzegu Nogatu; 483 ha 319 roli or. , 119 łąk, 3 lasu; 1885 r. 15 dm. , 30 dym. , 195 mk. ; 119 kat. , 76 ew. Przywilej z r. 1340, wystawiony przez w. mistrza Teodoryka v. Altenburg, nadaje mieszkańcom 31 włók na prawie chełm. , z tych dostaje Michał z Fiszewa 2, sołtys Piotr 2 wł. i 3 mr. wolne. Od reszty mają rocznie płacić 1 grz. i funt pieprzu ob. Bormann Gesch. d. Kr. Marienburg, str. 96. Kś. Fr. Szepagi, zaśc, pow. nowoaleksandrowski. w 4 okr. pol. , o 48 w. od Nowoaleksandrowska. Szeparowce al. Szyparowce, wś, pow. koło myjski, 7 klm, na płn. zach. od sądu pow. , st. kol. , urz. poczt. i tel. w Kołomyi. Na płn. leży Rakowczyk, na płn. wschód Kołomyja przys. Mariahilf, na płd. wsch. Dziatkowce, na płd. Kujdańce, na zach. Kniaźdwór. Płd. zach. krawędź obszaru przepływa Prut, do którego wpada w obrębie wsi z lew, brzegu Moczychwost. Wzdłuż granicy płn. wschod. płynie Kołomyjka, dopływ Prutu. Zabudo wania wiejskie leżą w dolinie Prutu. Własn. wiek. rządowa ma past 62, lasu 336 mr. ; wł. mn. roli or. 233, łąk i ogr. 431, past. 100 mr. W r. 1880 było 128 dm. , 666 mk. w gmi nie; 573 gr. kat. , 35 rz. kat. , 58 izr. ; 588 Ru sinów, 20 Polaków, 58 Niemców. Par. rz. kat. w Mariahilf, gr. kat. w Kołomyi. We wsi cerkiew, kasa pożycz. gm. z kapit. 857 złr. i cegielnia. Lu. Dz. Szepc Biały i Czarny, ob. Schoeps. Szepce, pustka, pow. wieluński, gm. Lututów, par. Czarnożyły. Szepel, w dokum. Szepla, Szeplia, Seplia, Szeple, wś nad rzką Sierną, pow. łucki, na płn. zach. od Torczyna, posiada kaplicę kat. par. Torczyn. Podług reg. pob. pow. łuckiego z 1570 r. wnosi urzędnik pana Ostafieja Ornostaja sepielski Christow Siedlecki, z imienia pana swego zastawnego Seplia z 34 włók, 11 ogrodu, . po 4 gr. 15 ogr. po 2 gr. , 1 karcz, 2 kotł. gorzałcz. , 7 kół młynowych. W 1577 r. dwór Sz. , własność kn. Iwanowej Czartorejskiej, płaci z 10 dym. po 20 gr. , 6 ogr. po 4 gr. Jako należące do dworu wykazane są sioła Zabołotcze, Wolica, Wojhcze i Wolica w Ostrowie. W 1583 r. p. Paweł Pałucki z imienia swojego Szeplia płaci z 26 łanów, 15 ogr. , 4 kom. , 6 kół waln. , 2 bojar. Jabłonowski Wołyń, 32, 48, 99. Szepelówka, wś nad lewym dopł. Horynia, pow. krzemieniecki, na płd. wschód od Wiśniowca. Wymieniana w XVIII w. jako należąca do klucza nowowiśniowieckiego dóbr ks. Wiśniowieckich. Szepelowski Ostrów, uroczysko pod Kobylinem, w pow. owruckim. Szeperya, osada do Barłomina, w par. luzińskiej, w pow. wejherowskim, wymieniona w wizyt. Rybińskiego z r. 1780, str. 188. Szepes Igló, ob. Neudorf 5. . SzepesRemete, ob. Mniszek 1. . SzepesSzombathely, ob. Spiska Sobota. SzepesVaralya, ob. Podegrodzie. Szepeta 1. błoto, w pow. wiłkomierskim, ob. Szapeta. 2. Sz. , dwór, pow. wiłkomierski, pow, Kupiszki, własność Antoszewskiego. Szepetnik, wzgórze na praw. brzegu Bystrzycy, na obszarze gm. Podbuź, w pow. drohobyckim. Wzn. 649 mt. Szepetówka al. Szepietówka, w dok. także Szepietyn, mko nad rzką Huską podług Słownika Semenowa nad Krasnosiołką i Wapnikową, pow. zasławski, okr. pol. Sławuta o 20 w. , gm. Szepetówka, par. kat. Zasław, odl. o 19 w. na płn. wsch. od Zasławia a 20 w. od Korczyka, w pobliżu linii drogi żel. brzeskokijowskiej, która ma tu stacyę. Położone w okolicy lesistej, schludnie i porządnie zabudowane, ma 395 dm. , 2791 mk. , w większej połowie żydów, cerkiew p. w. św. Michała archanioła, z dwoma pięknemi obrazami Chrystusa na górze Oliwnej i św. Rodziny, kaplicę kat. , synagogę, dwa domy modlitwy żydowskie, szkółkę miejską, 57 sklepów, targi tygodniowe co niedzielę, 4 jarmarki doroczne. Na płn. od mka znajduje się młyn parowy, na płd. zaś cukrownia z rafineryą, założona w. 1844 r. Pomiędzy mkiem a cukrownią jest niezbyt szeroka dolina, którą przepływa rzeczka, rozlana tu w staw. Przez dolinę tę prowadzi grobla, wysadzona drzewami. Po prawej stronie grobli, śród czarnoziemu położonego na podłożu gliniastem i piaszczyste, w końcu zeszłego wieku odkryto dwa źródła mineralne żelaziste, o 50 kroków od siebie odległe. Zródła te wydają wodę czystą i przezroczystą, smaku nieco cierpkożelazistego, zapachu lekko siarczanego, mającą temperaturę 8 R. Przy źródłach staraniem dziedziców urządzone są wygodne łazienki oraz dom dla gości kąpielowych. Wody tutejsze ściągają letnią porą wielu chorych z dalekich nawet okolic i są pomocne w chorobach chronicznych skórnych, zastarzałych reumatyzmach i w skrofułach z osłabieniem trawienia a przedewszystkiem w osłabieniu i wyniszcze Szenwałdzik Szeparowce Szepc Szepce Szepel Szepelówka Szepelowski Szeperya Szepes Szepetnik Szepetówka Szenwałdzik Szenwiz Szenwiza Szepagi Szepielicze Szepiele Szepielewicze Szepielewo niu sit oraz blednicy. Główniejsze części skła dowe wód tutejszych są węglany żelaza, magnezyi i wapna. Pisali o nich dr. Karol Kaczkowski w piśmie Przyjaciel Zdrowia i apte karz Dziczkowski. Miasteczko posiada ob szerny czworokątny rynek oraz kilka ulic, z których prowadząca od cukrowni do st. dr. żel. jest 5 w. długa, wyzwirowana kosztem dziedzica. Przy niej wzniesione są porządne domki dla robotników fabrycznych. Przy uli cy Sławuckiej zamieszkują wieśniacy, tru dniący się rolnictwem i plantowaniem bura ków. Są oni w ogóle dorodni, zamożni, utrzy mują dość koni dla przewożenia do cukro wni zimową porą drzewa oraz hodują bydło rogate, trzodę chlewną i drób. Stacya Sz, dr. żel. brzeskokijowskiej, między Sławutą o 19 w. a Chrolinem o 11 w. , odległą jest o 322 w. od Brześcia, a 286 w. od Kijowa. Sz. należała pierwotnie do ks. Ostrogskich. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1583 r. Szepietyn należy do włości miasta dubieńskiego ks. Konstantyna Ostrogskiego, wojew. kijowskiego, marszałka ziemi wołyńskiej, i płaci od 9 dym. Jabłonowski, Wołyń, 82. W zeszłym wieku wraz z majętnością zasławską była we władaniu ks. Sanguszków, od których wraz z kluczami antonińskim, piszczowskim i szepietowskim, drogą wiana za Maryą Klementyną; jedyną córką ks. Roma na, przeszła w posiadanie hr. Alfreda Poto ckiego, dziedzica Łańcuta, J. Krz. Szepetynka, grupa domów w Mikuliczynie, pow. nadworniański. Szepiecie, wś, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Podbrzezie, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Wróblewskich Wiżulany, o 37 w. od gminy, 11 dusz rewiz. Szepielaki, pow. ostrowski, ob. Krzeczkowo Szepielaki. Szepiele 1. folw. , pow. miński, w 1 okr. pol. mińskim, gm. Białorucz, od 1875 r. własność urzędnika Bronowickiego, ma około 19 1 2 włók; grunta mocno wzgórzysta, szczerkowe. 2. Sz. , fol. pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr, pol. , o 31 w. od Nowoaleksandrowska, Szepielewicze, mczko nad rzką Ośliwką, pow. mohilewski, w 3 okr. pol. , o 56 w. od Mohylewa i 27 w. od st, dr. żel. moskiewskobrzeskiej Sławiany. Ma 91 dm. drewn. 87 należy do chrześcian a 7 do żydów, 553 mk. 501 praw. , 5 kat. i 47 żyd. , cerkiew par. drewnianą i takiż dom modlitwy żyd. , gorzelnia zatrudnia 2 robotników i produkuje 179, 382 st. spirytusu, młyn wodny. O 2 w. na płd. zach. od mka znajduje się jez. Chotolla, mające 1 1 2 w. obwodu, woda którego uważaną jest przez okolicznych wieśniaków za pomocną w chorobach skórnych i skrofułach. W 1655 r. przez Sz. przechodził hetman litewski Radziwiłł, udając się pod Mohylew. Obecnie należą do Hołoszczapowych. Szepielewo, folw. pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 51 w. od Dzisny, 1 dm. , 10 mk. katol. Szepielewszczyzna 1. wś włość. , pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. i dobra skarb. Lida. okr wiejski Przepieczyce, o 1 w. od gminy 2. Sz. , wś nad rz. Ołą, pow. bobrujski, w 1 okr. pol. i gm. Kaczorycze, przy drożynie z Wołosowicz do Polkowicz, ma 14 osad; grunta lekkie, łąk obficie. Szepielicze al. Szepelicze 1. Nowe, w dok. Szepielicka Wólka al. Słobódka, wś na prawym brzegu Prypeci, pow. radomyski, na pograniczu gub. mińskiej, gmina Szepielicze Stare, o 151 w. od Radomyśla, na płn. zach. od Czarnobyla, przy wielkiej drodze handlowej z Kijowa i Czarnobyla o 30 w. do Pińska, ma 525 mk. Podług Pochilewicza jest tu 668 mk. chrzęśc. i 201 żyd. w całej parafii; włościanie, w liczbie 189 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 1821 dzies. , ze spłatą po 550 rs. 14 kop. rocznie. Posiada cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , wzniesioną w 1789 r. przez archimandrytę monasteru owruckiego Józafata Ochockiego. Na miejsce tej cerkwi wzniesiono po 1843 r. staraniem zarządu dóbr państwa nową, murowaną. Do par. praw. należą wsi Sz. Stare, Sachań, Koszarówka, Beniówka i Czystobołowka. We wsi znajduje się dawne horodyszcze, otoczone rowem i wałami i zajmujące około dwóch dzies. Mieszkańcy, z powodu ubóstwa gleby, zajmują się przeważnie flisactwem na Prypeci i Dnieprze. Jest to stara osada, podług Pochilewicza wspominana w latopisach, jako gród Szepiel, pod 1097 r. Na początku XVI w. w 1507 r. Siemion Romanowicz, namiestnik żytomierski i żona jego Tatyana nadali monasterowi mikołajewskiemu w Kijowie połowę sioła Szepielicz wraz z jeziorami Weroput i Dołha Toń. W kilka lat potem nadał temuż monasterowi drugą połowę sioła Iwan Wołczkiewicz, który otrzymał ją drogą wiana za Duchną z Surynów ob. Rokitna, IX, 709. Następnie Sz. wraz z Denisowiczami, Lelowem, Paryszowem, Koszówką i Starosielem, przeszły na własność monasteru bazylianów w Owruczu, w posiadaniu którego pozostawały do 1832 r. , poczem zajęte zostały na skarb i włączone do dóbr państwa. 2. Sz. Stare, w dok. także Szypiłowicze wś nad rzką Sachań, tamże, o 6 w. od Szepielicz a 150 w. od Radomyśla, ma 433 mk. Podług Pochilewicza jest tu 550 mk. ; włościanie, w liczbie 160 dusz rewiz, uwłaszczeni zostali na 1475 dzies. , za spłatą 463 rs. 70 kop. Do 1789 r. była tu cerkiew parafialna, poczem w 1797 r. archimandryta owrucki wzniósł kaplicę, istniejącą dotych Szepetynka Szepielewszczyzna Szepetynka Szepiecie Szepielaki Szeplugi Szepielówka Szepieniszki Szepietówka Szepietowo Szepietyszki Szepijówka Szepilskie Szepiłowicze Szepiłówka Szepinki Szepkau Szeplerzyzna Szepotowicze Szeppoten Szeptaki Szeptunowszczyzna Szepielówka czas jako cmentarna. Gmina Sz. składa się z 24 okręgów starostw wiejskich, obejmują cych 40 nomenklatur 8 chutorów, 1 ferma, 1 straż leśn. , 1 folw. , 1 monaster rozkoln. , ma 1279 mk. i 59, 081 dzies. 25, 962 włośc, 18, 448 dwors. , 14, 374 skarbowych. , 297 cer kiewnych. J. Krz. Szepielówka wś, pow. borecki, gm. Maślaki, ma 38 dm. , 209 mk. , z których 20 zajmuje się wyrobem wozów, sań i t. p. Szepieniszki, zaśc, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra w 1865 r. Chrystyniczów Łabonary o 1 w. , 12 dusz rewiz. Szepietówka, st. żel. warsz. petersburskiej, odl. 116 w. od Warszawy, leży na obszarze wsi Szepietowo, w pow. mazowieckim. Szepietowo, kilka wsi i folw. t. n. , pow. mazowiecki, gm. Szepietowo, par. Dąbrowa Wielka, odl. 8 w. od Wysokiego Mazowieckiego. Na obszarze Sz. mieści się stacya Szepietówka na dr. żel. warsz. petersburskiej. Istnieją tu wsi Sz. Janówka 1827 r. 11 dm. , 66 mk. ; Sz. Podleśne 1827 r. 4 dm. , 80 mk. ; Sz. Wawrzeńce wś i Sz. żon, wś drobnej szlachty 1827 r. 30 dm. , 174 mk. . Wsi z temi nazwami istniały już w XVI r. Gloger, Ziemia bielska. W 1886 r. fol. Sz. z nomenkl, Mystki, Rzym, Średnica, Maćkowięta, Sz. Plewki, Gołacze Puszcza, Kulesze Stare, Wykno, Kulesze Nowe, Gołacze Mścickie, Czerwony Bór, rozl. mr. 2141 gr. or. i ogr. mr. 990, łąk mr. 183, past. mr. 6, lasu mr. 900, nieuż. mr. 62; bud. mur. 19, drewn. 17; las urządzony, wiatrak, cegielnia. W skład dóbr poprzednio wchodziły wsi Sz. Wawrzeńce os. 43, mr. 26; Sz. Janówka os. 30, mr. 487; Sz. Podleśne os, 7, mr. 10; Dąbrówka Kościelną os. 18, mr. 110; Giewałty Nowe os. 7, mr. 142. Sz. gmina, z urzędem we wsi Dąbrowa Wielka, ma 1070 dm. , 7627 mk. 288 żyd. , rozl. 6398 mr. Sąd gm. okr. III w Dąbrówce. W skład gm. wchodzi 38 wsi drobnej szlachty BrzozkiGromki, B. Stare, B. Tatary, DąbrowaGogole, D. Cherubiny, D. Kaski, D. Łazy, D. Michałki, D. Moczydły, D. Nowawieś, D. Szatanki, D. Tworki, D. Wilki, D. Zabłotne, DąbrówkaKościelna, Jabłoń Samsony, Kaczyn Herbasy, K. stary, KamieńRupie, MoczydłyJakubowięta, M. Sta nisławowięta, M. Stanowięta, M. Stok, M. Wielkie, Pułazie Świerze, StawierejeMichało więta, SzepietowoŻaki, Szymbory, ŚrednicaJakubowięta, Ś. Maćkowięta, Ś. Pawłowięta, ŚwięckWielki, Tybory, WojnyPiecki, W. Pogorzel, W. Izdebnik, WólkaGoła i W. Kosmata; 4 wsie z ludnością mieszaną Bryki, DąbrowaBybytki, Gierłaty i Wiszniówek; 8 wsi włościańskich DąbrowaWielka, D. Mała, MiodusyLitwa, StrumianyŚwięck, Szepietowo Janówka, S. Podleśne, S. Wawrzyńce, Trzciny. Br. Oh. Szepietyszki, pustkowie, pow. wiłkomierski, gm. Pupany, o 36 w. od Wiłkomierza. Szepijówka al. Szypijówka, wś przy ujściu Rudy do Śniwody, pow. winnicki, okr. pol. , gm. , par. kat. i sąd w Pikowie, ma 73 osad, 468 mk. 25 jednodworców, 555 dzies. ziemi włośc, 502 dwors. , 49 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. św. Michała, wzniesioną w 1778 r. , z 698 parafianami. Śniwoda rozlewa się tu w ogromny staw, ciągnący się aż do Pikowa, zajmujący do 500 dzies. , długi około 9 a sze roki do 2 w. Wś należała do Borejków, na stępnie Jakubowskich. Dr. M. Szepilskie 1. al. Szepilsko, Szypilsko, młyn i karczma koło Dołhołuków, na obszarze Lubieniec, w pow. stryjskim. 2. Sz. , grupa domów w Woli Dołhołuckiej, pow. stryjski. Szepiłowicze, wś nad Oressą, pow. bobrujski, w 3 okr. pol. hłuskim, gm. Zabołocie, ma 19 osad; grunta lekkie, łąki obfite. Cerkiew paroch. p. w. Oczyszczenia N. M, P. , należała do monasteru słuckiego na Trojczanach, ma około 900 parafian, ziemi z dawnych zapisów 1 1 2 włóki. A. Jel. Szepiłówka, mylnie Szczepielówka, wś nad Taszlikiem dopł. Jatrania, pow. bałcki, okr. pol. , gm. , par. kat. i sąd Hołowaniewskie, o 96 w. od Bałty, ma 53 osad, 476 mk. , 575 dzies. ziemi włośc. , 1092 dwors. , 88 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. św. Dymitra, wzniesioną w 1764 r. , z 942 parafianami. Należała do Potockich, dziś Strogonowych. Dr. M. Szepinki, ob. Szypinki. Szepkau niem. , ob. Szczepkowo. Szeplerzyzna, niem. Schoenerswalde, wś w Pomezanii, pow. suski, st, poczt. i par. kat. Iława, 152 ha 107 roli or. , 16 łąk; 1885 r. 32 dm. , 34 dym. , 147 mk. , 17 kat. , 130 ew. Szeplugi, dobra, pow. prużański, w 2 okr. pol. , gm. Malecz, o 16 w. od Prużany. Szepotowicze, okolica szlach. , pow. rohaczewski, gm. Dudzicze, 83 dm. , 521 mk. Szeppoten, wś, pow. kłajpedzki. st. poczt. Saugen. Szeptaki, sioło nad rzką Romą, pow. nowogródsiewierski gub. czernihowskiej, o 12 w. na płn. zach. od mta pow. , przy trakcie poczt, do Starodubu, ma 271 dm. , 2235 mk. , 2 cerkwie, zarząd okr. pol. , szkołę. Niegdyś mto sotnicze pułku starodubskiego. Do sotni należało 51 os. , liczących podług rewizyi z 1764 r. 15, 565 mk. Szeptunowszczyzna 1. okolica szlach. , pow. oszmiański, w 3 okr. pol, gm. Juraciszki o 19 w. , okr. wiejski Dowgierdziszki, o 47 w. od Oszmiany a 28 w. od Dziewieniszek, ma 3 dm. , 15 mk, kat. w 1865 r. 4 dusze rewiz. ; należy do dóbr Tekledamów, Pio trowiczów. 2. Sz. , wś, tamże, o 45 w. od Oszmiany, ma 3 dm. , 16 mk. kat. Szeptuny, wś, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. i dobra, hr. Zamoyskich, Iwie o 7 w. , okr. wiejski Łukoszyno, o 66 w. od Oszmiany a 36 od Dziewieniszek, ma 10 dm. , 95 mk. kat. w 1865 r. 42 dusz rewiz. . Szeptyce al. Szeptycze, wś, pow. rudecki, 6 klm. na zach. od Rudek sąd pow. , urząd poczt. i tel. . Na płn. leżą Woszczańce, na wach. Michalewice, na płd. Chłopczyce i Koniuszki Sieniawskie, na zach. Kupnowice Nowe i Rozdziałowice. Narożnik płn. zach, dotyka Kanafostów. Płn. część wsi przepływa pot. Wiszenka. W jego dolinie leżą zabudowania wiejskie. Na płd. wsch. wzgórze Szeptycze 317 mi. Własn. wiek. Seweryna Augustynowicza ma roli or. 306, łąk i ogr. 73, past. 5, lasu 12 mr. ; wł. mn. roli or. 421, łąk i ogr. 86, past. 17 mr. W r. 1880 było 60 dm. , 328 mk. w gminie, 5 dm. , 34 mk. na obsz. dwor. 296 gr. kat. , 34 rz. kat. , 27 izr. , 5 in. wyzn. ; 193 Rusinów, 169 Polaków. Par. rz. kat. w Rudkach, gr. kat. w Woszczanach. We wsi jest cerkiew. W Grodku d. 12 kwiet. 1469 r. zatwierdza Kazimierz Jagiellończyk Fiedora Szeptyckiego i wnuków jego Fiedora, Hliba i Sienka w posiadaniu dóbr Szeptyc i t. d. Liske, A. G. Z. , VI, str. 132. W lustracyi z r. 1686 Rkp. Ossol. , Nr 1255, str. 110 czytamy Ta wieś ma łan. 4 i ćwierć jedne, między tymi popowskich ćwierci 2, młynarska jedna, zostaje osiadłych ćwierci 14. Robocizna Z tych ćwierci osiadłych naprzód orać powinni dwa dni na wiosnę, 2 dni na jesień, także włóczyć 2 dni na wiosnę i 2 dni na jesień. Wyorać zaś powinni na dzień lasek 12, a w lasce powinno być łokci 8. Gnój dwa dni wozić raz do roku z ćwierci. Zboże 2 dni wozić z ćwierci od porapku do wieczora, 2 dni kosić, 2 dni żąć, 2 dni pleć, 2 dni siano grabić. Soli beczek 6 wywieźć z ćwierci do Sośnicy albo na targ. Konopi dwie kopy moczyć, trzeć i miądlić i gotowe oddać do dworu ze ćwierci. Prząść powinni z pańskiego przędziwa po łokci 8 bez pańszczyzny. Mielnik żąć we żniwa dni 4 i 2 kosarzów na rok posłać, a z siekierą do poprawki dworu, kiedy trzeba, a do innych robót niema chodzić. Czynsze Czynszu płacą na rok z ćwierci osiadłej zł. 10. Pop czynszu daje na rok zł, 2 gr. 17 1 2. Młynarz z ćwierci zł. 10 gr. 20. Tenże młynarz na trzeciej miarce siedzi i dawno płacił za dwie miary panu do dworu kupnowskiego zł. 30; ale teraz pan bierze 2 miary, a sobie trzecią młynarz, tedy już nic nie daje do dworu. Ciż poddani szeptyccy powinni staw tarasować, groblę i upust naprawować, aby ruiny jakiej i szkody nie było. Ciż poddani, którzy bydła nie mają a na zagrodach siedzą, tyleż robocizny dać mają nie bydłem, ale tylko pieszo odrobić będą powinni. A że ich pociągano, aby za groszy 6, odrobiwszy swoje powinności, robili na dzień, tedy aby do tego nie byli przymuszani, ustanawiamy. Jednak jeśliby do kogo innego na robotę iść mieli, tedy bliższy dwór do tego będzie, aby we dworze za takąż zapłatę, jaką gdzieindziej płacą, robili, co im nieodwłocznie dwór płacić będzie. A że pan Kupara grunty gromadzkie puste zasiewa, które sobie na folwark obrócił, tedy jeśli poddani tej wsi do zarobienia na folwarku tym nie wystarczą, postanawiamy, aby nie uciążając ubogich poddanych i do robocizny choć za opłatą nie przyjmując, pług sobie we dworze i czeladź dworską chował, poddanych nad inwentarz do robocizny nie pociągając, Ciż poddani mają dawny zwyczaj, według którego piwo sobie na prażniki robić powinni, i przez jeden dzień pić sobie mogą. W inwentarzu ekonomii Samborskiej z r. 1760 Rkp. Ossol. , Nr 1632, str. 164 czytamy Ta wieś osiadła na łanach 4 i ćwierci 1, co czyni ćwierci 17; videlicet gromadzkich roboczych ćwierci 14, karczmarska seu młynarska 1, popowskich 2. Chlebnika ad praesens gromadzkiego znajduje się 17. Czynsze tej wsi Czynszu ze wszystkich ćwierci gromadzkich in Nr 14 będących, podług komisyi anni 1686, z każdej po zł. 10 płacić powinni; wynosi na rok zł. 140. Soli do składu odwieźć z każdej ćwierci osiadłej po beczek 6, wynosi beczek 84; lecz teraz płacą za każdą beczkę po gr. 24, wynosi zł. 67 gr. 6; z ćwierci młynarskiej, która lubo jest zastawiona, jednak czynszu do skarbu należy 10 zł. 20 gr. ; z tejże ćwierci do gromady zastawnik daje zł. 19 gr. 10, te za wiadomością dworu na potrzebę gromadzką, a mianowicie zniesienie długu mają być dysponowane. Młyna ani stawu, zkąd był prowent skarbowy, ad praesens nie masz. Summa czynszu 217 zł. 26 gr. Powinności gromady tej wsi Z tych ćwierci osiadłych 14 gromada cała orać powinna na wiosnę dni dwa, na jesień także dni dwa, włóczyć po dni dwa, to jest na wiosnę i jesień z każdej ćwierci, a te dni od rana do wieczora odbywać mają. Wyorać zaś powinni pług jeden na dzień lasek 12, w lasce powinno być łokci 8; a jeżeliby który pługu nie odbył, tedy zapłacić ma po zł. 2 gr. 12. Gnój wozić powinni także z ćwierci od poranku do wieczora. Kosić także 2 dni i żąć 2 dni, oraz pleć 2 dni jakoteż siano grabać 2 dni. Konopie dwie kopy moczyć, trzeć, międlić i gotowe oddać do dworu z ćwierci. Prząść powinni z pańskiego przędziwa po łokci 8 z ćwierci bez pańszczyzny. Mielnik albo zastawnik tego gruntu mielniczego żąć powinien w żniwa dni 4 i 2 kosarzów na rok posłać. Z sie Szeptuny Szeptuny Szeptyce Szerenosy Szereszów Szeremeta Szeremetka Szereniówka Szerencs Szeptyczyzna Szeptyczyzna Szeputajcie Szeraukszta Szerbińce kierą do poprawki dworu, kiedy potrzeba iść. j Ciż poddani powinni byli staw tarasować groblą i upust naprawiać; lecz staw od kilkunastu lat zdezelowany, recommendatur utrzymać go. Ciż poddani podług inwentarza a. j 1686 za dane gr. 6 mieliby komu innemu robić, tedy od południa robić mogą dworowi kupnowskiemu. Poddani ciż sami dawny mają zwyczaj, podług którego powinni sobie piwo warzyć na prażnik i przez jeden dzień pić, nie zatrzymując na drugi dzień pod konfiskacyą na dwór, jeżeliby się wynalazło przy uczynionej rewizyi. Obory część na folwarku kupnowskim za szarwark reparują, także mostu sztukę błożewskiego oporządzają. Zagrodnicy, jeżeliby się znajdowali, tedy robociznę choć pieszo, odbywać powinni. Karczma w tej wsi skarbowa, izba i komora z drzewa budowana, sień z chrustu grodzona, gliną oblepiona, drzwi do izby na biegunach drewnianych, w tej izbie okna 3 w drzewo oprawne, piec piekarski z gliny; ta cała karczma słomą poszyta. Uskarżała się gromada jako et in anno 1749 o toż samo żaliła się. że W. Pan Szeptycki, podczaszy lwowski, od lat kilkunastu do dóbr dziedzicznych swoich pola zagonów 1500 i dolin 4 na siana wozów 30 przywłaszczył i onym ani podatku płacić nie chce. Recomendatur administracyi następującej, aby onym dała protekcyą o tę krzywdę in foro competenti upomniała się. W Żółkwi dnia 21 maja 1694 r. zatwierdza Jan III Bazylego Kuparę w dożywotniem posiadaniu wsi Szeptyce, w ekonomii Samborskiej Arch. krajowe we Lwowie, C, t. 489, str. 872. Lu. Dz. Szeptyczyzna, fol. na obszarze Terła, pow. staromiejski. Szeputajcie, wś, pow. rossieński, gm. Aleksandrów, par. Wojnuta, o 97 w. od Rossień. Szeraukszta, rzka, w pow. poniewieskim, prawy dopł. rzki Skarycy praw. dopł. Muszy. Szerbińce, wś, pow. chocimski gub. bessarabskiej, par. Chocim, przy drodze z Czerliny Mare do Forestny; posiada cerkiew. Szerczyst, rzka, w gub. podolskiej, zaczyna się pod wsią Michalówką, uchodzi do Sielnicy powyżej wsi Klebania. Szerechów, rzka, w pow. rówieńskim, dopływ Słuczy, ob, Mokwin. Szerechowska Buda, wś, pow. rohaczewski, gm. Merkułowicze, ma 50 dm. , 312 mk. Szereczycha, wś włośc, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , o 35 w. od Wilejki, 4 dm. , 33 mk. Szerednye Serednje, mko, w hr. ungwarskiem Węg. , ma kościół par. rz. kat. , cerkiew gr. kat. , synagogę, dwa pałace, kilka młynów wodnych, st. p. , 1748 mk. Dokoła lasy i winnice, w których rodzi się doskonałe wino stołowe, znane pod nazwą Szerednyer. Sierejkiszki, dobra nad jez. Janiszki, pow. wileński, w 3 okr. pol, gm. i par. Janiszki, st. dr. żel. Podbrodzie, własność dawniej ks. Giedrojciów, dziś Zajączkowskich. A. K. Ł. Szerelnia, zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Pupany, o 36 w. od Wiłkomierza. Szeremeta 1. młyn w Chocimirzu, pow. Horodenka. 2. Sz. , część Łąki, pow. Samborski. Szeremetka, wś nad Wisznią, pow. Winnicki, okr, pol. Żmerynka, gm. Jóźwin, par. kat. i sąd Winnica o 5 w. , ma 50 osad, 670 mk. z Wisznią i Ludwikówką, w tej liczbie 74 jednodworców, 795 dzies. ziemi włośc, 1650 dwors. , 50 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. Niepokal. Poczęcia N. M. P. , wzniesioną w 1784 r. , z 500 parafianami. Dawniej Grybolewskich, obecnie należy do sukcesorów znakomitego chirurga Pirogowa. Lr. M. Szereniówka, w 1608 r. Szeremińce, wś, pow. berdyczowski, ob. Szyrmówka. Szerencs Serencz, mko, w hr. ziemneńskiem Zemplin, Węgry, w Hegyallyi, ma kościół par. gr. kat. , rz. kat. i ewang. , bóżni cę, stacyę węg. kolei żel. wschodniej i cisańskiej, dom ubogich, młyn, jarmarki, 1726 mk. W okolicy żyzna gleba, uprawa wina, łąki. Stary, zniszczony zamek, przebudowany w r. 1556 z istniejącego niegdyś opactwa benedy ktynów, otoczony dokoła moczarami; na zach. od niego zdrój zawierający w sobie saletrę i siarkę. Benedyktyni mieli tu niegdyś wiel kie stawy rybne, dziś zarosłe szuwarem. Już w r. 1321 była tu parafia kat; w 1393 zało żono klasztor benedyktynów; r. 1490 króle wiczpolski Jan Albert Olbracht obwołany królem węgierskim zapowiedział tu sejm. R. 1605 odbyty tu sejm ogłosił Bocskaya księ ciem węgierskim, za co miasteczko otrzymało od niego przywileje, które następnie przepa dły, W niepokojach i wojnach Bocskaya, Ra koczego i Toekoelego przechodziło miasteczko wraz z zamkiem różne koleje; po ucieczce Franciszka Rakoczego II r. 1711 został Sz. królewszczyzną. Dziś należy do rodziny szla checkiej Almassych. H. M. Szerenosy al. Szeronosy, wś, pow. białostocki, w 2 okr. pol. , gm, Juchnowiec, o 13 w. od Białegostoku. Szereszów, mko nad Lśną, w pobliżu jej źródeł, pow. prużański, w 3 okr. pol. i gm. Szereszów, o 14 w, na zach. od Prużany a 168 w. od Grodna, na płd. wsch. od puszczy białowieskiej, przy dr. z Grodna do Kobrynia. Z trzech stron otoczone nieprzebytemi błotami i topielami, z których bierze początek rz. Lśna Leśna, z czwartej zaś piaszczystą, prawie nieurodzajną równiną, ma 750 dm. , prawie wyłącznie drewnianych i 9196 mk. 4217 męż. i 4979 kob. , w tej liczbie 4831 żydów. Szerczyst Szerechów Szerechowska Szereczycha Szerednye Szerelnia Szerok Szerkszniany Szerksznie Szermeisel Szermicze Szermie Szermierz Szermuksznie Szerniatyńskie Szernie Szerniszki Szeroka Szerksznia Szergaliszki Szergaliszki Posiada cerkiew par. murowaną, kaplicę pra wosł. na cmentarzu grzebalnym, kościół kat. mur. , synagogę mur. , starożytną i dość oka załą, 9 domów modlitwy żydow. , zarząd okr. polio, dla pięciu gmin powiatu Szereszów, Horodeczna, Staruny, Suchopol i murawiewskiej z urz. gm. we wsi Ogrodniki, zarząd gminy, zarząd miejski, st. poczt. Mieszkańcy trudnią się oddawna pędzeniem dziegciu. Na początku b. wieku żydzi tutejsi prowadzili na wielką skalę kontrabandę, która zupełnie usta ła po zniesieniu kordonu granicznego od gra nicy królestwa. Parafia praw. , dekan. szereszowskiego, ma 5273 wiernych, 1 cerkiew pa raf. , 2 filialne i 3 cmentarne. Dekanat błahoczynie szereszowski obejmuje 10 parafii Sz. , Suchopol, Rzeczyca, Kotra, Więźnia, Mura wa, Dubina, Białowieża, Cichowola i Narew ka, 10 cerkwi paraf. , 5 filial. , 6 cmentarnych i ma 28, 192 wiernych. Kościół par. kat. , p. w. św. Trójcy, w 1848 r. przez parafian z muru wzniesiony. Parafia kat. , dek. prużańskiego, 2750 wiernych. Miała kaplicę w Wielkiejwsi. W par. powierzchnia płaska, bagna, lasy, pu szcza białowieska, gleba lekka; margiel, żwir. Przepływają rzeki Biała, Łona, Narewka, Pieszczą. W Sz. spoczywa zmarły w 1864 r. w Przedzielsku gdy bawił u córki Joanny Moraczewskiej Jan Kraszewski, chorąży prużański, ojciec Józefa Ignacego, który ułożył dlań łaciński napis na kamiennym obok ko ścioła grobowcu. Na cmentarzu prawosł. spo czywają zwłoki uczonego slawisty, profesora uniwersytetu wileńskiego, kś. Michała Bo browskiego. Za Zygmunta Augusta w 1569 r. Sz. należał do dóbr stołowych królewskich. Następnie wraz z obszernemi przyległościami stanowił ststwo niegrodowe, położone w po wiecie i wwdztwie brzeskolitewskiem. Po dług spisów podskarbińskich z 1766 r. posia dali je Flemingowie a następnie ks. Czarto ryscy, którzy opłacali 7602 złp. 15 gr. kwar ty a 4000 złp. hyberny. J. Krz. Szergaliszki, wś, pow. wyłkowyski, gm. Pojeziory, par. Wyłkowyszki odl. 16 w. , mają 4 dm. , 51 mk. W 1827 r. 19 dm. , 150 mk. Szerimm, rzka, lewy dopł. Pregoły. Szerkajcy, wś, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra hr. Platerów, Giełwany, o 3 1 3 od gminy gminy, 47 dusz rewiz. Szerki, wś, pow. rossieński, par. Szyłele. Szerkiszki, wś, pow. rossieński, parafia Szweksznie. Szerksznia, rzka, w pow. telszewskim, lewy dopł. Wenty, przyjmuje od lew. brzegu Szarkupie z Szaką i Żemiełupis. Szerkszniany 1. wś nad rz. Szerksznią, pow. telszewski, w 1 okr. pol. , o 35 w. od Telsz, w 1859 r. 36 dm. , 366 mk. , młyn wodny. 2. Sz. , dobra, tamże, o 40 w. od Telsz, Szerksznie, rzka, w pow. telszewskim, lewy dopł. rzki Bobrungi praw. dopł. Minii uchodzi pod Płungianami. Szerksznie, wś, pow. telszewski, w 2 okr. pol. , o 53 w. od Telsz, w 1869 r. wraz ze wsią Żebraki 36 dm. , 360 mk. , młyn wodny. Szermeisel, ob. Szaromyśl. Szermicze, wś, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. Wasiliszki o 7 w. , okr. wiejski Szejbakpol, 7 dusz rewiz. ; należy do dóbr Niewisza, Aleksandrowiczów. Szermie, zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pot, o 48 w. od Nowoaleksandrowska. Szermierz al. Wołczyn, dobra, pow. orszański, własność niegdyś Szczyttów, z któ rych Fryderyk, stryj, i Samuel, synowiec, sprzedają w 1614 r. Adamowi Paszkiewiczo wi za 6000 złp. A. K. Ł. Szermuksznie, wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol, o 30 w. od Poniewieża. Szerniatyńskie, góry w pow. osińskim gub. permskiej, ob. Osa VII, 617. Szernie, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. poL, gm. Orla, o 8 w. od Bielska. Szerniszki, wś, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze, odl. od Władysławowa 32 w. , mają 3 dm. , 25 mk. W 1827 r. 6 dm. , 52 mk. Szeroka, wś włośc, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. i dobra, skarbowe Lida, okr. wiejski Przepieczyce, o 3 w. od gminy. Szeroka 1. szczyt górski w Tatrach Ni znich, nad doliną Czarnego Wagu. Wzn. 1083 mt. 2. Sz. , szczyt górski w Karpatach Stryjskich, w paśmie Żełemianki, nad pot. Dereszynem praw. dopł. Oporu. Wzn. 1267 mt. Szeroka 1. potok, dopł. Jasienickiego potoku. Wypływa z Beskidu jabłonkowskiego, w pow. bielskim. 2. Sz. , potok, w pow. sokalskim, ob. Karbów i Spasówka, Szeroka, fol. i karczma na obsz. dwor. Demianowa, pow. rohatyński. Szeroka Grobla 1. wś nad rz. Desną, pow. berdyczowski, w 3 okr. pol. , gm. Mecherzyńce Dębowe, par. praw. Józefówka o 2 w. , par. katol. Samhorodek o 10 w. , o 40 w. od Berdyczowa, ma 132 mk. w 1863 r. 70 mk. . Należy do dóbr Józefówka, Abramowiczów. 2. Sz. , wś nad Bohem, pow. lityński, okr. pol. Sieniawa, gm. , paraf. katol. i sąd Chmielnik, o 23 w. od Lityna, ma 142 osad, 738 mk. , 1056 dzies. ziemi włośc. 23 cerkiewnej. Cerkiew p. w. Wniebowstąpienia J. Chr, wzniesiona w 1844 r, liczy 1543 parafian. Należała do sstwa chmielnickiego, darowanego ks. Kuszelewowi Bezborodce; od niego nabyli Iwanowscy a Józefa z Iwanowskich wniosła ją Orłowskim. Należy do klu Szerimm Szerkajcy Szerki Szerkiszki cza kuryłowieckiego, mającego 4920 dzies. Porów. Filiopol. 3. Sz. , wś rządowa nad Rowcem dopł. Bohu, pow. winnicki, okr. pol. Strzyżawka, gm. Jóźwin, par. katol. Brahiłów, sąd Winnica o 16 w. , przy trakcie z Niedźwiedziego Ucha do Ladawki, ma 99 osad, 714 mk. 47 jednodworcow, 1169 dzies, ziemi włośc, 47 cerkiewnej. Posiada cerkiew wzniesioną w 1862 r. z 897 parafianami. Gle ba glinkowata. Należała do sstwa pułtowieckiego wraz z Ilkówką i Pułtowcami. W 1775 r. nadana na 50 lat Marcinowi Grocholskiemu, wwdzie bracławskiemu, a przez niego ustą piona Józefowi Dziekońskiemu, z opłatą 2169 rs. kwarty. J. Krz. Dr. M. Szeroka Jaworzyńska, szczyt tatrzański i dolina w Tatrach spiskich, zachodnie odgałęzienie doliny Jaworzyńskiej. Wody tej doliny uprowadza potok Szeroki, praw. dopł. Jaworzynki, uchodzącej do Białki. Szczegóły o szczycie i dolinie podane zostały w artyk. Jaworzynka ob. . Szeroka Olsza, kol. , pow. rypiński, ob. Przywitowska Wólka, Szeroka Woda, niem. BreitWasser, potok, praw. dopł. Kamiennej Wody lew. dopł. Popradu, w hr. spiskiem. Szeroki Bór, niem. Breitenheide, nadleśnictwo, w pow. jańsborskim. Szeroki Bród, czesk. Szirokij Brod, niem. Breitenfurt, wś na Szląsku austr. , pow. frywałdzki, po obu brzegach rz. Biały dopł. Nissy. W r. 1880 liczono 108 dm. i 696 mk. katol. , narodow. niemieckiej. Do gminy nale żą jeszcze wś Bez Chelzi, niem. Hollunder i Kaltsaisen czesk. Kaltzejf, niem. Kaltseifen. Ludność całej gminy wynosiła 989. Par. w Mikułowicach Niklasdorf o 3 klm. We wsi jest kaplica i szkoła 2 klas. Wś Brei tenfurt wymieniona jest w dok. bisk. wro cławskiego Konrada z 1422 r. 4 marca jako posiadłość biskupstwa wrocławskiego ob. Lehnsu. Besitzurkunden Schlesiens im Mit telalter, wydane przez Dr. C. Gruenhagena i Markgrafa, I, str. 248. W. H. Szeroki groń, szczyt górski, ob. Groń. Szeroki Horb, pasmo górskie na obszarze gm. Unik, w pow. turczańskim, nad doliną pot. Ilnika praw. dopł. Stryja. Najwyższe wzn. 915 mt. Por. Unik Ziemiański, Szeroki Kamień, niem. Breitenstein, myl nie Braksztyny, wś, pow. szubiński, o 7 klm. na płd. wschód od Barcina i tyleż na zach. od Pakości pocz. i st. dr. żel. , pod Białemi Bło tami; par. Szczepanowo; 18 dym. , 140 mk. 24 kat. , 116 prot. i 219 ha 211 roli. Ob. Braksztyny. E. Cal. Szeroki Ług, zaśc. nad stawem, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , o 67 w. od Oszmiany, 1 dm. , 19 mk. katol. Szeroki Wierch 1. szczyt górski w Karpatach Stryjskich, na samej granicy pow. drohobyckiego i stryjskiego, na obszarze gm. Kruszelnicy. Wzn. 1181 mt. Wody ze stoków uprowadza pot. Gliniec, dopł. Rybnika majdańskiego, i Kruszelnica dopł. Stryja. 2. Sz. , szczyt górski, w pow. dolińskim, na obszarze Lolina. Wzn. 1168 mt. Ze stoków jego spływa pot. Ruska, dopł. Pohareckiego potoku. 3. Sz. , szczyt górski w Karpatach wschodnich, w Beskidzie lesistym niedaleko granicy węgierskiej i szczytu Halicz. Wzn. 1269 mt. 4. Sz, , szczyt górski w Tatrach spiskich, nad pot. Jakubianką, niedaleko gm. Jakubiany. Wzn. 1114 mt. Szerokie 1. białoruskie Szyrokoje, jezioro, w kotlinie Prypeci, o 4 w. na płn. zach. od Turowa, łączy się strugami z Prypecią, tu dzież z jez. Pliszcza, Chorum, Babino, Piase czno, Holickie, Utoplec i in. Główny zbiornik na 1 2 w. długi i 1 4 w. szeroki; bardzo rybne. 2. Sz. Błoto, białoruskie Szyrokaje Bałoto, zaśc, pow. miński, w 1 okr. pol. mińskim, o 5 w. na zachód od Mińska, ma 4 osady; grun ta faliste, szczerkowogliniaste, A. Jel. Szerokie, 1875 r. niem. Breitenthal zwane, dobra miasta Torunia w wieczystą dzierżawę wydane, pow. toruński, st. p. Pędzewo, 4 klm. odl. ; st. kol. i paraf. katol. Toruń 16 klm. odl. ; 280 ha 167 roli orn. , 64 łąk, 31 lasu; 1885 r. 5 dm. , 24 dym. , 137 mk, 120 kat. , 17 ew. ; hodowla bydła holenderskiej rasy, fabrykacya masła; 1858 dziedzic Grodz ki, 1885 r. Hermann Windmueller. Przedtem byli posiadaczami 1735 burmistrz toruński Reinhold Teodor Schoenwald, 1774 burmistrz Chrystyan Klosmann, po nim Toruńczanin Lemke, który się potem wyprowadził do Chełmży. Tenże sprzedał tę posiadłość majo rowi V. Besser, który ją odstąpił miastu To runiowi za 7400 tal. ob. Wernicke Beschr. V. Thorn, str. 286. Kś. Fr. Szerokopas, 1706 Szerokopas, niem. Scherokopass, w dok. Sircopes, 1446 Schirkenpas, Schinkendorf, Schinkenkopf, domena, pow. cheł miński, st. p. , tel. i kol. Chełmża, 9 klm odl. i w Kornatowie 6, 5 klm. , par. kat, Dźwierzno; 355 ha 304 roli orn. , 10 łąk; 1885 r. 6 dm. , 22 dym. , 140 mk, 126 kat. , 14 ew. ; hodowla bydła rasy holenderskiej i koni rasy na pół angielskiej. Za czasów krzyżackich należała os. do wójtowstwa lipińskowieldządzkiego. Wizyta Strzesza z r. 1667 72 donosi Sze rokopas praedium quondam ad Capitaneatum Lipinensem, modo locus desertus; duos coretos siliginis et totidem avenae persolvebat ratione administrationis sacramentorum familiae praediali str. 33. Kś. Fr. Szerokoruda, struga, w gub. kijowskiej, dopływ rz, Sob z prawej strony, Szeroka Szeroki Szeroki groń Szerokie Szerokopas Szerokoruda Szeroka Jaworzyńska Szerpynie Szersbowen Szerśnio Szerstyń Szerszantienen Szerszenie Pszczółki Szerszeniowce Szerokostaw, niem. Breitenteich, młyn, dziś już nie istniejący, w par. WielkoŁąkow skiej, w pow. toruńskim, dawniej własność benedyktynek w Toruniu, stał nad rz. Łąką, na północ od Bierzgla. Początkowo należał do Krzyżaków, którzy go r. 1333 zamienili na inny, który posiadały nad strugą Belis Bielicą, opuszczając im 2 łaszty żyta, jakie młyn ten dostawiał na kowalewskie zamki. R. 1403 sprzedały zakonnice młyn nad Łąką Tomaszowi Herefeld za 24 grzyw, i 8 grzyw. czynszu. W ugodzie wymówiły sobie aby im wprzód meł zboże w potrzebie, aniżeli in nym i to za macówkę, nie jak zwykle za pie niądze. Wioskom klasztornym Kamionkom, Nowemu Dworowi, Segelin Zeglnu i Rebinowi miał prędzej mleć, niż drugim ludziom. R. 1520 pisze księga Młynarz w Sz. przed tem czynszował pół grzywny za leżące drze wa, które woził do ognia swego. Ale pogo rzał i grobla się przerwała, niedał żadnego czynszu. O nowym upadku piszą panny na innem miejscu R. 1608 Jakub Tylicki, nie wiedzieć czem pobudzony, zasławszy ludzi na młyn Szerokostaw, w dzierżawie tedy będą cy Fabiana Plemięckiego, kazał groblę roz rzucić ob. Klasztory żeńskie przez kś, Fankidejskiego, str. 169. Kś. Fr. Szeromin, wś i fol. nad rz. Żurawianką, pow. płoński, gra. WojtyZamoście, paraf. Płońsk odl 3 w. , ma 13 dm. , 315 mk. , 1176 mr. W 1827 r. było 17 dm. , 174 mk. Szerominek, wś nad rz. Żurawianką, pow. płoński, gm. WójtyZamoście, par. Płońsk odl. o 4 w. , wiatrak, 9 dm. , 89 mk. , 319 mr. W 1827 r. 7 dm. , 55 mk Szeronosy, ob. Szerenosy. Szeroslugi, niem. ob. Szczerosługi. Szerowce Górne i Dolne, Szeroutz, wś, pow. czerniowiecki. Sz. Górne leżą nad pot. Kuczur lew. dopł, Prutu, mają 1519 mk, 141 dm. ; Sz. Dolne al. Słobódka mają 712 mk, 58 dm. , młyny zwano Na Czobotalie. Szerpinia, zaśc. , pow. kowieński, w 3 okr. pol, o 55 w. od Kowna, Szerpiszki, wś, pow. rossieński, gra. Kroże. Szerpliszki, wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 21 w. od Poniewieża. Szerpynie, wś, pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Skrawdzie, odl. od Maryampola 22 w. , ma 10 dm. , 67 mk W 1827 r. 3 dm. , 22 mk Szersbowen, wś, pow. ządzborski, st. p. Nikolaiken. Szerśnio, os. włośc, pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Studzieniczna. Nie pomieszczona w spisach urzęd. Szerstyń, mko nad rz, Sożą, pow. rohaczewski, w 4 okr. pol. , o 101 w. od Rohaczewa, na lewo od byłego traktu poczt. rohaczewskiego. Ma 110 dm. drewn. 101 należy do chrzęść, a 9 do żydów, 727 mk. 683 prawosł, i 44 żydów, cerkiew praw. i dom modl. żydowski obie drewniane, szkoła lu dowa. W XVII w. Sz. wchodził w skład sstwa homelskiego, obecnie własność hr. Mellina. J. Krz Szerszantienen, wś i leśn. , pow. labiewski, st. p. Gr. Baum. Szerszenie Pszczółki, ob. Pszczółki 2. Szerszenie, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm, Aleksandrówka, o 49 w. od Bielska. Szerszeniowce, wś, pow. borszczowski, 18 klm. na zach. od Borszczowa sąd pow. , 9 klm. na płd. wschód od urz. poczt. i tel. w Tłustem. Na płn. wschód leży Głęboczek, na płd. wschód Oleksińce, na płd. Myszków, na zach Hołowczyńce, na płn. Szypowce 3 osta tnie w pow. zaleszczyckim. Środkiem wsi płynie Seret, dopł. Dniestru, od płn. z Szypowiec. W jego dolinie leżą zabudowania. Na wsch. wznosi się wzgórze Popławy 309 mt. . Własn. wiek. ma roli or. 793, łąk i ogr. 58, past. 94, lasu 482 mr. ; wł. mn. roli orn. 1158, łąk i ogr. 99, pastw. 35 mr. W r. 1880 było 177 dm. , 1062 mk w gm. , 10 dm. , 99 mk. na obsz. dwor. 816 gr. kat. , 251 rz. kat. , 94 izr. ; 818 Rusinów, 341 Polaków, 1 Nie miec. Par. rzym. kat. w Tłustem, gr. kat. w Oleksińcach. We wsi cerkiew, szkoła etat 1klas. , kasa pożyczk, gm. z kapit. 905 zł. gorzelnia. Lu. Dz. Szersznie 1. wś pryw. nad rz. Istowicą, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 15 w. od Dzisny, 3 dm. , 17 mk. 2. Sz. , wś pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 40 w. od Dzisny, 3 dm. , 52 mk. katol. 3. Sz. , wś, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. Szczuczyn, okr. wiejski Korytnica, 38 dusz rewiz. 4. Sz. , wś u zbiegu Uświatycy z Uswiatą, pow. wieliski dawniej suraski, w pobliżu granicy pow. newelskiego. Szersznie 1. mylnie Szerśnie, dawniej Sierśniowce, wś rządowa nad rz. Rowem dopł. Bohu, pow. mochylowski, okr. pol. , par. katol. i sąd Bar o 7 w. , gm. Tereszki, ma 61 osad, 444 mk. , 618 dzies. ziemi włośc. Gleba glinkowata. Wś ta należała do klasztoru ks. dominikanów barskich. 2. Sz. , wś nad rz. Irszą, pow. radomyski, na pograniczu pow. żytomierskiego, w 3 okr. pol, gm. Malin, o 60 w. od Radomyśla, ma 545 mk. Podług Pochilewicza jest tu 643 mk. Włościanie, w liczbie 179 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 978 dzies. , ze spłatą po 321 rs. 20 kop. rocznie. Gleba należy do najgorszych w powiecie i dla tego mieszkańcy w ogóle są biedni. Lasy obszerne, śród których dwie smolarnie, Szersznie Szerokostaw Szeromin Szerokostaw Szerominek Szeronosy Szeroslugi Szerowce Szerpinia Szerpiszki Szerpliszki Szer Szerszniewka Szerszniewska Rudnia Sierszniowce Szerszyńce Szerszynie Szert Szerucie Szerwinta Szerwiszcze Szery Szerya Szeryki Szeryszor Szerzawa Szerzawy Szerzno Szerszniewka Znajduje się tu cerkiew par. p. w. Podwyższenia Krzyża św. , wzniesiona z drzewa około 1750 r. a z gruntu odnowiona w 1849 r. Uposażona 51 dzies. ziemi. Do par. należą wsi; Sobolówka, Staryki i Rudnia Szerszniowska. Podług podania Sz. były niegdyś dość ludnem miasteczkiem, śladem którego pozostały wały, dawne cerkowiszcze, zajęte obecnie pod cmentarz grzebalny oraz znajdywane na polach podczas orania fundamenta różnych budynków. Na początku XVII w. Sz. wraz z Nowakami, Sobolówką i kluczem czerniachowskim należały do Stefana Niemirycza. Ze skargi wniesionej przez niego do ksiąg grodu żytomierskiego na Grzegorza Paszkiewicza okazuje się, że wś ta zwała się wówczas mkiem Stefanowem, które było świeżo osadzone i w 1610 r. oraz 9 stycznia 1611 r. zupełnie ograbione przez zajazd Paszkiewi cza ob. Arch. J. Z. R. , t. I, cz. 3, 155. W 1770 r. Sz. wraz z Nowakami należały do Dubrowskiego, któremu zostały skonfiskowane w 1796 r. za opuszczenie kraju i nadanie w dożywocie Kutuzowowi i zięciowi jego generałowi Christowo. Obecnie należą do dóbr państwa. 3. Sz. , wś przy ujściu Kudaszówki do Bohu, pow. winnicki, gm. i par. Tywrów, o 28 w. od Winnicy, 12 w. od Gniewania st. dr. żel. kijowskoodeskiej. Wraz z przysiółkami Szostakówką i Kurnikami ma 168 osad, 900 mk. 18 jednodworców, 974 dzies. ziemi włośc, 1050 dworskiej, 34 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. wez św. Krzyża, z 876 parafianami. Gorzelnia, założona w 1851 r. , produkuje do 1 1 2 miliona stóp spirytusu; 8 młynów wodnych. Grunt częścią równy, przeważnie jednak górzysty, rudawkami poprzerzynany. Należała do Sobieszczańskich, dziś generała Heidena. J. Krz, Dr. M. Szerszniewka, sioło nad rz. Sułą, pow. łubieński gub. połtawskiej, o 10 w. na płd. wschód od Lubien, ma 287 dm. , 1973 mk. , cerkiew, 3 jarmarki. Szerszniewska Rudnia, pow. radomyski, ob. Rudnia 47. t. IX, 929. Sierszniowce, wś, pow, owrucki. Był tu niegdyś zbór aryański, założony przez Stefana Niemirycza. Szerszuny, fol. i wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm Radoszkowicze o 9 w. , okr. wiejski Bachmatówka, o 54 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt, z Wilna do Mińska. Folw. ma 1 dm. , 9 mk. katol. , wś zaś 6 dm. , 45 mk. prawosł. w 1865 r. 20 dusz rewiz. ; własność Walickich od 1807 r. Szerszyńce, wś nad Biłoczą dopł. Dniestru, pow. bałcki, okr. pol. Krute, gm. Pisarzówka, par. katol. Kodyma, sąd Aleksandrów, o 50 w. od Bałty, ma 280 osad, 1580 mk. , 2044 dzies. ziemi włośc, 3117 dworskiej, 40 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. św. Michała, wzniesioną w 1800 r. , z 2472 parafianami. Grunt górzysty, czarnopiasz czysty i żwirowaty. Należała do Zamoy skich, Koniecpolskich i Lubomirskich, do klu cza roszkowieckiego, następnie władali nią ks. Ghika a od nich przeszła do Sumarokowych Elstonów. W 1776 r. dochód z niej oznaczony był na 5160 złp. Dr. M. Szerszynie, zaśc, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , o 55 w. od Kowna. Szert, rzeka, w gub. czernihowskiej, lewy dopływ Desny lew. dopł. Dniepru. Szerucie, wś, pow. rossieński, gm. Konstantynów, o 70 w. od Rossień. Szerwinta, ob. Szyrwinta. Szerwiszcze, wś, pow. piński. ob. Pińsk VIII, 170. Szery 1. przysiołek, pow. wiłkomierski, gm. Kowarsk, o 21 w. od Wiłkomierza. 2. Sz. , wś, tamże, o 24 w. od Wiłkomierza. Szerya, zaśc. szl. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 21 w. od Dzisny, 1 dm, 9 mk. katol. Szeryki, wś, pow. rossieński, gm. Pojurze, o 63 w. od Rossień. Szeryszor, potok na Bukowinie, lewy dopł. Niagry. Szerzawa, os. , tuż pod Mroczą, w pow. wyrzyskim; 2 dm. i 12 mk. Szerzawa 1648, niem. Breitfelde al. Breitenfelde, poprzednio Proytenfelde, wś włośc. w gdańskich nizinach, nad Wisłą, pow. gdański nizinny, zawiera 7 gburstw i 1 zagrodę, ra zem 314 ha 164 roli orn. ; 1885 r. 13 dm. , 19 dym. , 14 kat. , 100 ew. , razem 114 mk; st. p. Gr. Plehnendorf, par. kat. Fuerstenwerder. R. 1556 dostaje rajca miejski, póź niejszy burmistrz gdański Proyte t. z. Stary Przewóz Alte Faehre celem melloracyi, ra zem 5 włók. Po 5 latach miał rocznie 4 grz. płacić, także pomagać przy sypaniu grobli i straży, gdy kra idzie ob. Land und Leute des. Landkr. Danzig von Brandstaeter, str. 208. Dzisiejsza nazwa niem. jest tylko korrupcyą z właściwego Proytenfelde. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór po dwójny a akcyzę potrójną, płacili tu sonatorowie gdańscy od karczmy, 3 wł. folw. 4 fl 10 gr. ob. Roczn. Tow. P. N. w Pozn. , 1871, str. 174. Kś. Fr. Szerzawy, wś, pow. mogilnicki, o 4 klm. na płn. zach. od Mogilna par. , poczta i st. dr. żel. , na płd. wybrzeżu jez. Wiecanowskiego; z Małą Babą tworzy okrąg wiejski, mający 9 dm. , 99 mk. katol. i 225 ha 169 roli, 41 łąk. Sz. wchodziły w skład domeny mogilnickiej, złożonej z dóbr zabranych przez rząd pruski. Szerzno, niem. Zerrin, kilka miejscowości w Pomeranii, pow. bytowski. Szestakowka Sześciowłoki Szest Szesno Szessau Szestaków Szesternia Szesteń Szerzyny Szerzyńskie Szesalis Szerzyny, miasteczko nad pot. Olszynką praw. dopł. Ropy, w pow. jasielskim, zaj muje dosyć obszerną dolinę, nawodnioną kil koma potokami, spływającymi z lasów od północy, tworzących poboczny dział wodny. Ku płd. w mniejsze pasmo pagórków, osięgających w szczycie Wymyśle 381 mt. Osada różniąca się od dużej wsi tylko większą ilo ścią izraelitów, jest zabudowaną nieregular nie, po obu brzegach potoka, tak że na zachód dotyka chatami Ołpin, na płd. zachód Święcan. Posiada kościół paraf. rzym. kat. i szko łę ludową, 322 dm. 7 większ. posiadł. i 1970 mk. 928 męż. , 1041 kob. ; 1095 rzym. kat. a 65 izrael. Pos. większa Hel. Kochanowskiej wynosi 986 mr. 416 mr. roli, 81 mr. łąk, 9 mr. ogr. , 25 mr. pastw. , 450 mr. lasu, 1 mr. nieuż. ; pos. mn. ma 2206 mr. 1639 mr. roli, 141 mr. łąk, 229 mr. pastw, i 197 mr. lasu. Odbywają się tu targi w drugi i ostatni czwar tek każdego miesiąca. Długosz nie opisuje parafii ani wsi. O parafii pierwszą wzmiankę czyni retaksacya dyec. krakowskiej z r. 1529. W 1581 Pawiński, Małop. , 125 należała do par. wieś Swoszowa. W tym czasie Osiecka miała tu 24 łany km. , 30 zagr. bez roli, 14 komor, z bydłem, 10 kom. bez bydła, 21 rzemieśl. i karczmę na półłanku. Mac. Szerzyńskie, błoto pod Orzełkiem, pow. złotowski. Szesalis, jezioro na. obszarze dóbr rząd. Krasnowo, w pow. sejneńskim. Sześcierzyńce, ob. Szesteryńce. Sześciowłoki 1. wś, pow. suwalski, gm. i par. Wiżajny, odl. od Suwałk 26 w. , ma 13 dm. , 102 mk. W 1827 r. było 12 dm. , 85 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kadaryszki. 2. Sz. , os. , pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Gudele; 1 dm. Sześćstof, niem. Schestoff al. Schestow, wyb. , pow. chełmiński, gm. Rafa; 1885 r. 2 dm. , 9 mk. ; dawniej własność benedyktynek w Cheł mnie; dostarczało jako pustkowie 33 zł, docho du ob. Klasztory żeńskie p. kś. Fankidejskiego, str. 116. Kś. Fr. Szeska, rzeczka, ob. Auc 4. Szeska, struga, dopływ Piska, w pow. jańsborskim. Szeskehmen, dwie wsi t, n. , pow. stołupiański, st. p. Mehlkehmen. Szeskie Góry, niem. Seesker Berge, jestto najwynioslejsza część wyżyny pojezierza bałtyckiego między Niemnem a Wisłą. Wyżyna ta podnosząc się w kierunku od wschodu ku zachodowi, wytwarza rozległy wyniosły taras, obejmujący część pow. suwalskiego tudzież przyległe od zachodu gołdapski i darkiejmski w Prus. wschod. . Na płd. zach. od Gołdapi ciągnie się najwyższy wzgórzysty grzbiet tego wzniesienia, noszący nazwę Gór Szeskich. Wznosząc się stromo około 600 stóp ponad okalającą je równinę, przedstawia ją się dość imponująco. Sięgają do 320 mt. npm. , t. j. 1112 stóp, gdy jezioro gołdapskie wzn. 481 st. Przewyższa je o 10 mt. wynio słość w pow. ostródzkim, pod Dylewem, o 2 mile od Ostródy, zwana na mapach Kernsdorfer Hoehe. Z gór Szeskich spływają licz ne strumienie i rzeczki, jak Szeska dopŁ Pi ska al. issy, uchodzącej do Narwi, Jarka al. Gołdap dopł. Węgorapy, Ełk Łyk, dopł. Biebrzy a z nią Narwi. U podnóża tych gór leży wieś Górne al. Jarka, zamieszkana przez Mazurów ewangielików. Br. Ch. Szesnica, rzka, w pow. porzeckim gub. smoleńskiej, lewy dopł. Meży lew. dopł. Dźwiny. Szesno al. Szestno, niem. Seehesten, wś i dobra nad jeziorem t. n. , pow. ządzborski, st. pocz. Ządzbork Sensburg. Posiada kościół paraf. ewang, kościół katolicki paraf. przed reformacyą. Należało do komturatu ryńskiego a od 1426 r. do brandenburskiego. Było tu wójtowstwo. Było następnie głównym punktem powiatu szestyńskiego. Szessau, rzeka w Kurlandyi, ob. Sessau. Szest al. Szesta, rzeka, w gub. pskowskiej, prawy dopływ rz. Wielkiej. Bierze początek z jez. Ostremno, w pow. opoczeckim, między wsiami Łobno, Kudawerom i Duchnowym, płynie w kierunku zachodnim na przestrzeni 40 w. Szeroka do 5 saż. , płytka, na wiosnę znacznie przybiera i zatapia okoliczne łąki. W dwóch trzecich swego biegu płynie śród głębokich i urwistych brzegów. Szestaków al. Szostaków, w dokum. Szestakowo, wś nad rz. Stubłą, pow. rówieński, na płd. od mta Klewania. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1583 r. należy do dóbr klewańskich kn. Jurya Czartoryskiego, i płaci z 4 dym. , 3 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 88. Szestakowka, st. dr. żel. południowoza chodnich, na linii BirzułaElizawetgrad, w gub. chersońskiej, pomiędzy st. Pleciony Taszłyk o 21 w. a Elizawetgradem, o 248 w. od Birzuły 423 w. od Odessy a 21 w. od Elizawetgradu. Szesteń al. Szestenia, rzeczka, w pow. owruckim, lewy dopływ Użu. Płynie z płn. zachodu ku wschodowi, mija wieś Waskowicze, pod którą przybiera od pr. brzegu rzkę Grozdawiec i przecina szosę idącą z Żytomierza przez Czerniachów i iskorość do Owrucza. Ujście ma pod wsią Meżyryczką. Składową część nadbrzeżnych gruntów stanowi najprzód gnejs i czerwony granit a później wołynit, labradoryt i syenit. Szesternia, sioło nad Ingulcem, pow, i gub. chersońska, o 120 w. na płn, wschód od Szesnica Szeskie Szeskehmen Szeska Sześćstof Sześcierzyńce Szerzyny Szestiły Szesterno Szeszkinia Szeszkina Szeszkiejew Szeszki Szeszken Szeszkale Szeszewicze Wielka Szeszewa Szeszerowice Szeszelgiszki Chersonu, ma 259 dm. , 2050 mk. , cerkiew, targi. Szesterno, wś, pow. lepelski, 40 dzies. ziemi, należy do dóbr Białe, wprzód Szczytta, dziś wnuczki jego Józefy hr. Zabiełłowej. Szesterówka, wś, pow. klimowiecki, gm. Miłosławicze, ma 13 dm. , 45 mk. Szesteryńce, Sześcierzyńce, wś nad Tykiczem Gniłym, pow. zwinogródzki, w 3 okr. pol. , gm. Żurzyńce, pomiędzy wsiami Bu dyszcze i Majdanówką, odl. o 8 w. od Lisianki a 15 w. od Zwinogródki, ma 1040 mk. W 1741 r. było 30 sadyb a w 1863 r. 1028 mk. Posiada cerkiew p. w. św. Jerzego, drewnia ną, wzniesioną w 1872 r. na miejsce dawniej szej w 1726 r. i uposażoną 36 dzies. ziemi. Gleba piaszczysta. W 1720 r. Sz. wchodziła w skład dóbr Lisianka, sprzedanych przez Daniela Wyhowskiego Janowi Aleks. Jabło nowskiemu, sście korsuńskiemu. W 1744 r. kozacy herodowi z Lisianki ujęli tu namawiacza zazywczyka Dawida Zwinogródzkiego, nakłaniającego ludność do przesiedlenia się do Nowoserbii. W nowszych czasach wś na leżała do ks. Cecylii Radziwiłłowej, która te stamentem zapisała ją siostrzeńcom swym Lipkowskim, od których nabyli Tyszkowscy, a od nich Zalewscy. J. Krz. Szestichino, st. dr. żel. rybińskobołogow skiej, w pow. myszkińskim gub. jarosławskiej, pomiędzy st. Wołga o 10 w. a Charyno o 10 w. , odl. o 36 w. od Rybińska a 244 w. od st. Bołogoje dr. żel. nikołajewskiej. Szestiły, pow. lidzki, ob. Szościły. Szestokinie al. Szymokinie, dwór, pow. rossieński, gm. Rossienie, o 10 w. od Rossień. Szestowicze, pow. mozyrski, ob. Szystowicze, Szeszajcie al, Szyszajde, wś nad Minią, pow. telszewski, zarząd mta Kretyngi, o 63 w. od Telsz. Szeszany, wś, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Żośle o 14 w. , okr. wiejski Nerowy, 24 dusz rewiz. ; należy do dóbr Naszlany Żylińskich. Porów. Szetany, Szeszelgiszki, zaśc. szl. , pow. wileński, w 1 okr. pol. , o 38 w. od Wilna, 1 dm. , 9 mk. katol. Szeszerowice al. Szeszorowice al. Szaszerowice, wś, pow. mościski, 17 klm. na płd, wschód od Mościsk, 9 klm. na płn. od Sądowej Wiszni sąd pow. , st. kol. , urz. poczt. i tel. . Na płn. leżą Dydiatycze, na wsch. Makuniów, na płd. Mokrzany Małe, na zach. Wołczyszczowice. Wody uprowadza potok do Wiszni. Własn. wiek. ma roli or. 244, łąk i ogr. 31, pastw. 12, lasu 63 mr. ; wł. mn. j roli or. 201, łąk i ogr. 35, pastw. 10 mr. W r. 1880 było 63 dm. , 323 mk. w gm. , 5 dm. , 311 mk. na obsz. dwor. 322 gr. kat. , 25 rzym. kat. , 4 izr. , 3 innych wyzn. ; 321 Rusinów, 33 Polaków. Par. rz. kat. w Sądowej Wiszni, gr. kat. w Mokrzanach Małych. We wsi cer kiew i szkoła filialna. Lu. Dz. Szeszewa Wielka i Sz. Mała, dwa strumienie w północnej części pow. szawelskiego, bierące początek na południe od mka Kruki, z połączenia których powstaje rz. Sessawa Sessau. Sz. Wielka stanowi prawy. Mała zaś lewy dopływ. Szeszewicze 1. wś w pobliżu Niewiaży, pow. kowieński, w 3 okr. pol, gm. i par. Bobty, o 22 w. od Kowna. 2. Sz. , dobra, tamże, o 28 w. od Kowna; grunta średnie, własność Jankowskich. 3. Sz. 1, budy, tamże, o 20 w. od Kowna. 4. Sz. 2, budy, tamże, o 17 w. od Kowna. Szeszkale al. Szeskiele, dwa zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 64 i 66 w. od Nowoaleksandrowska. Szeszken al BartelWigusz, CassareggenNiclau, wś, pow. kłajpedzki, st. p. Carlsberg. Szeszki 1. wś włośc, pow. oszmiański, w 3 okr. pol, gm. Siedliszcze al. Siedlisko o 3 w. , okr. wiejski Polipnica, o 52 w. od Oszmiany a 14 w. od Dziewieniszek, ma 8 dm. , 71 mk. katol w 1865 r. 34 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Kołodzierzyszki, 2. Sz. , zaśc. rząd. , pow. oszmiański, w 2 okr. pol, o 25 w, od Oszmiany, 1 dm. , 8 mk. 6 prawosł. i 2 katol. 3. Sz. , w spisie z 1865 r. Szeszkowo, wś włośc, pow. oszmiań ski, w 4 okr. pol, gm. i dobra skarbowe Bakszty o 5 w. , okr. wiejski Grabowo, o 72 w. od Oszmiany a 50 w. od Dziewieniszek, ma 5 dm. , 23 mk. prawosł. i 27 katol. w 1865 r. wraz ze wsią Zamosze 2gie 33 dusz rewiz. . 4. Sz. , wś, pow. szawelski, gm. Kurszany, o 37 w. od Szawel J. Krz. Szeszkiejew, mto nadet. pow. insarskiego gub. penzeńskiej, nad rzką Szeszkiejewką i Kalmą, o 158 w. na płn. zach. od Penzy a 45 w. na płn. zach. od Insaru, ma 614 dm. drewn, 5297 mk. , 3 cerkwie, 7 sklepów, szkołę początkową od 1863 r. . Mieszkańcy, oprócz rolnictwa, zajmują się garncarstwem i wyrobem sit. Przemysł fabryczny i rękodzielniczy nieistnieją, handel nieznaczny; targi odbywają się co piątek, jarmark w dzień św. Ducha. Założone w 1644 r. , było początkowo obwarowane, z czego pozostały ślady wałów; od 1780 do 1798 r. mto pow. namiestnictwa penzeńskiego. Szeszkina, wś, pow. wyłkowyski, gm. Bartniki, odl. od Wyłkowyszek 21 w. , ma 40 dm. , 83 mk. Szeszkinia, wzgórze nad Wilią, pod Wilnem, przez które przechodzi trakt wileńskowiłkomierski. Szeszany Szeszajcie Szestowicze Szesterno Szesteryńce Szestichino Szestokinie Szeszkiniki Szeszoliszki Szeszkupa Szeszkuszki Szeszkinia trzy zaścianki skarbowe nad Wilią, pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. Rzesza, okr. wiejski Białuny, o 20 w. od gminy a 2 1 2 w. od Wilna, 3 dm. , 31 mk. kat. i 7 żyd. w 1865 r. 18 dusz rewiz. ; należą do dóbr skarb. Ponary. Szeszkinie 1. zaśc. skarb. , pow. święciański, w 1 okr. pol. , ma 2 dm. , 25 mk. kat. 2. Sz. , zaśc. nad rz. Wilią, pow. wileński, w 6 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Góry, o 12 w. od gminy a 6 w. od Wilna, ma 4 dm. , 24 mk. kat. podług spisu z 1865 r. 12 dusz rewiz. żydów rolników; należy do dóbr skarbowych Ponary. Szeszkiniki, wś, pow. rossieński, parafia Kroże. Szeszkowa, wś, pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. Rukojnie. W spisie urzędowym niepodana. Szeszkowo, ob. Szeszki. Szeszkucie, jezioro, w pow. wileńskim, w dobrach Kojrany. Szeszkupa, rzeczka, poczyna się pod wsią Ogarynie, w pow. sejneńskim, płynie ku za chodowi pod wsią Niemajuny i pod Łoździejami łączy się z Połozdziejką i odtąd two rzą obiedwie Kirsnę ob. . Długa na tej prze strzeni 6 wiorst. J. Bl. Szeszkuszki 1. wś włośc. nad rzką Łokais, pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 75 w. od Wilna, 4 dm. , 21 mk. kat. 2. Sz. , zaśc. szlach. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Janiszki o 19 w. , okr. wiejski i dobra dawniej ks. Wittgenstejna, Baranowo, o 63 w. od Wilna, ma 2 dm. , 22 mk. kat. w 1865 r. 15 dusz rewiz. . Szeszoki, wś włośc, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , o 47 w. od Wilejki, przy b. drodze poczt. z mka Ilii do Radoszkowicz, 3 dm. , 18 mk. kat. Szeszola al. Szeszołka, potok, w pow. wileńskim i wiłkomierskim, lewy dopływ Sesarki Cesarki, lew. dopł. rz. Świętej. Wypływa z jez. Szeszole, przepływa pod wsią Poszeszole i poniżej mka Pozelwa ma ujście. Szeszole al. Szeszoła, jezioro, w pow. wileńskim. Na brzegach leżą wsi Kuziłły, Miszniuny i mko Szeszole. Szeszole, mko, wś włośc. i dobra skarbowe nad jez. Szeszole, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Szyrwinty, okr. wiejski Szeszole, o 14 w. od gminy a 63 od Wilna. Mko ma 22 dm. , 169 mk. 140 kat. , 29 żyd. , kościół kat. drewniany, dom przytułku, wś zaś 8 dm. i 55 mk. kat. Kościół kat. par. , p. w. św. Józefa, wzniesiony był pierwotnie w 1572 r. przez bisk. wileńskiego Waleryana Protasewicza, odnowiony w 1698 r. przez bisk. Brzostowskiego. Obecny wzniesiony został w 1761 r. przez bisk. Michała Zienkowicza. Par. kat. , dek. giedrojckiego, ma 4897 wiernych. Po siada filią w Kiewlach i kaplicę w Rozaliszkach. Mko założone zostało przez bisk. Wa leryana Protasewicza, należało niegdyś d. o dóbr stołowych biskupów. wileńskich, dziś skarbowe. W skład okręgu wiejskiego wcho dzi mko Sz. , wsi Sz. , Borejszele, Kuziłły, Miszniuny, Poszeszołka, Użupiany, Wagiłki, oraz zaśc. Ausztogiry, Berżełaty 1 i 2, Kiertusze i Zajeziorce, w ogóle 461 dusz rewi2z. b. włościan skarb. J. Krz. Szeszoliszki, wś włośc. nad jez. Liluńcze, pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 52 w. od Wilna, 2 dm. , 37 mk. kat. Szeszolki 1. folw. i dobra nad pot. Awiżańce, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Szyr winty, okr. wiejski Szeszolki, o 55 w. od Wil na, 1 dm. , 25 mk. kat. Posiada kościół kat. drewniany, filię par. Szyrwinty, i gorzelnię. W 1865 r. własność Ignacego Jasieńskiego, poprzednio Szczuckich. 2. Sz. , folw. i do bra, tamże, o 56 w. od Wilna, 1 dm. , 12 mk, kat. ; w 1865 r. własność Kończów. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi Biłaty, Bojary 1 i 2, Gawenie, Kiemiele, Nowosiółki, Palki, Pojodzie, Trapiele, Uliczaczy, zaśc. Adelino i Żepła, w ogóle 341 dusz rewiz. włośc, uwła szczonych w 1865 r. . 3. Sz. , wś włośc, nad jez. t. n. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Malaty o 8 w. , o 64 w. od Wilna, ma 3 dm. , 24 mk. kat. w 1865 r. 14 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Roupiszki. J. Krz. Szeszola, jezioro, w pow. wileńskim, ob. Szeszole. Szeszołka, ob. Szeszola, Szeszory, wś, pow. kossowski, 12 klm. na zach. od sądu pow. w Kossowie, tuż na płd. zach. od urz. poczt. w Pistyniu. Na płn. leżą Utoropy, na wsch. Pistyń, na płd. wsch. Sokołówka, na płd. Rzeczka, na płd. zach. Brustury, na zach. Prokurowa, Łucza i Jabłonów. środkiem wsi płynie Pistynka i przyjmuje w obrębie wsi dopływy, z których ważniejsze od prawego brzegu pot. Brusny Mały i Wielki, a od lewego brz. pot. Korowy. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie Pistynki. Na płd. ciągnie się pasmo górskie Brusny, ze szczytem wzn, 960 mt. Własn. wiek. rządowa ma roli or. 2, łąk i ogr. 21, past. 502, lasu 5318 mr. ; wł. mn. roli or. 237, łąk i ogr. 1595, past. 120 mr. W r. 1880 było 324 dm. , 1485 mk. w gm. , 4 dm. , 11 mk. na obsz. dwor, 1315 gr. kat. , 154 rz. kat. , 26 izr. , 1 innego wyzn. ; 1315 Rusinów, 155 Polaków, 26 Niemców. Par. rzym. kat. w Pistyniu, gr. kat. w miejscu, dek. pistynski. Do par. należy Prokurowa. We wsi jest cerkiew i szkoła etat. 1klas. Sz. są siedzibą zarządu lasów i domen. Czerechy tutejsze przewyższają do Szeszola Szeszkowa Szeszkowo Szeszkinia Szeszkinie Szeszoki Szeszołka Szeszory Szeszole Szesztakinie brocią sławne kleparowskie z pod Lwowa Bielowski Pokucie, w Dodatku do Czasu, 1857, TI, str. 667. Lu. Dz. Szesztakinie, wś, pow. rossieński, gm. Rossienie, o 14 w. od Rossień. Szeszupa litew. Szeupe oto rzeka al. Szessiupe sześć rzek, rzeka, bierze początek z wyniosłej części wyżyny pojezierza, na płd. wschód od Przerośli, w pow. suwalskim, na obszarze wsi Szeszupka, w gm. Pawłowką, w okolicy pokrytej głazami narzutowemi. o kilkaset kroków od jej źródeł przepływa rzeczka Czarna Hańcza pod młynem Turtul. Kiedy Hańcza dąży ku płd. . Sz. zwraca się odrazu na wschód, dalej płynie na płn. , a potem na zachód. Wypływa jako drobny strumyk z bagnistej łąki, porosłej olszowemi krzakami, u stóp stromo opadającej od strony północnej ściany płasko wzgórza. Z jego stoków spływa mnóstwo źródeł, przeto wąziutki strumyk prędko rośnie, a przepływając w pow. suwalskim przez cztery jeziora, zwiększa coraz więcej rozmiary. Pod Foluszem i Poszeszupiem wchodzi w pow. kalwaryjski, płynie pod Kalwaryą, Santoką, Hermaniszkami. Od Kalwaryi zwraca się ku wsch. , od Hermaniszek przybiera kierunek płn. , płynie pod Ludwinowem, poczem odgranicza pow. kalwaryjski od maryarapolskiego, wchodzi w ten ostatni i płynie pod Maryampolem. Od Giewałtowa bierze kierunek płn. zachodni, tworzy szeroką, w części błotnistą dolinę, płynie pod Pilwiszkami, między Łaboszyszkami a Mejszelami, śród szerokiej podmokłej równiny, odgraniczając pow. maryampolski od wyłkowyskiego, a potem ten ostatni od władysławowskiego. Dalej znowu tworzy wązką, o wyniosłych brzegach dolinę i krętym biegiem przez Darżeniki dochodzi do Władysławowa, gdzie przyjmuje Szyrwintę. Od tego miasta płynie w kierunku zach. płn. , stanowiąc granicę pow, władysławowskiego od Prus, do których wchodzi pod Kirkiłami. Tam stanowi granicę Rossyi i Prus od Szyrwinty do Schillenoehlen, następnie zwraca się na zach. , przerzyna płn. część pow. piłkałowskiego, pod mkiem Lasdehnen wchodzi w pow. ragnecki i powyżej Bagnety uchodzi do Niemna z lew. brzegu. Do ujścia Szyrwinty długa około 120 w. , w Prusach około 40 w. Przyjmuje dopływy z praw. brzegu Szelmentkę, Kirsnę, Dawinę, Wulczewo, Sosnę, Pilwę, Wysoką, Miluppę, Nienupszę, Pentę, Aukspirtę, Cesarkę, Jotyję; z lewego Janówkę, Wigrę, Sudon, Zwirgżdę, Rowsię, Gulbinos, Olksnię i Szyrwintę. Niegdyś stanowiła granicę Litwy z Krzyżakami. Nieprzydatna do spławu, bo nader płytka; tylko poczynając od mta Władysławowa spławiają niekiedy tratwy z drzewem. Od źródła do fol. Kleszczówka brzegi wyniosłe, urwiste, następnie zaś aż do granicy pruskiej nizkie. Gleba okolicznych gruntów do b. mka Łubo wa górzysta, kamienista, zwirowata, od Łu bowa zaś do pruskiej granicy prawie wszę dzie czarnoziem. Do Łubowa też okoliczni włościanie mówią po polsku, narzeczem mazurskiem, a ztąd aż do Prus po litewsku. Z zakładów fabrycznych są tylko wodne mły ny pod Potopami, Kalwaryą i Ludwinowem, te dwa ostatnie ulepszone i na wielką skalę. Były niegdyś młyny i w fol. Kleszczówek i Poszeszupie, ale je zniesiono dla osuszenia łąk i bagien. Rzekę tę przecina pod Pilwi szkami kolej żelazna idąca z Kibart do Ko wna, oraz dwa trakty bite idące z Kowna do Warszawy i z Maryampola do Kibart. W oko licy Lubowa istnieją bagna, zwane Poszeszupskie, ciągnące się na kilka mil ku Kal waryi, porosłe mchem i trzciną; jeszcze przed 20 laty była tam stolica dubeltów i krzyków, na które zjeżdżali myśliwi z Kal waryi i Suwałk. Teraz przez zniesienie mły nów i pobicie szerokich kanałów, bagna zna cznie osuszono, przez co i liczba ptactwa się zmniejszyła. Chociaż rzeka ta przepływa przez kilka jezior i łączy się z Niemnem, przecież małorybna, żyje w niej tylko płotka i szczupak, i to w małej ilości. Dno miejsca mi muliste, miejscami piaszczyste, posiane wapiennemi kamykami. Prąd szybki, woda czysta, przejrzysta, wylewów nadzwyczaj nych nie ma, ale za to na wiasnę kra niezwy kłych rozmiarów. Nad brzegami Sz. leżą da wne miasteczka a teraz wsio kościelne Łu bowo, Ludwinowo i Pilwiszki, oraz miasta powiatowe Kalwaryą, Maryampol i Włady sławów. J. Bl. R. W. Szeszupka, wś, pow. suwalski, gm. Pawłowką, par. Jeleniewo, odl. od Suwałk 17 w. , ma 9 dm. , 76 mk. W 1827 r. 10 dm. , 58 mk. Leży w najwyniosłejszej części pow. suwalskiego, przy źródłach Szeszupy, w pobliżu źródeł Czarnej Hańczy. Szeszuwa, mylnie Szeczuwa, rzeka, w powiecie rossieńskim, lewy dopł. Jury dopł. Niemna. Bierze początek z bagien Szynoławskich, na płd. od mka Pokrożeńcie i st. poczt. Carycyno, płynie zrazu na płd. przez Żołpie, Ile pomiędzy mkami Niemokszty i Widule, poczem skręca na zach. i w tym kierunku płynie wśród lasów do ujścia rzki Auczy, poczem przybiera kierunek płd. i przyjąwszy w siebie pomiędzy miasteczkami Gawry i Poszołtunie rzkę Szałtonę, bieży kręto na płd. zachód aż do ujścia do Jury pod wioską Meszkie, w pobliżu mka Pojurze, niedaleko granicy pruskiej. Przepływa parafie niemoksztyńska, botocką, gawrańską i taurogowską. Długa do 63 w. , szeroka od 5 do 15 sąż. , głę Szeszupka Szeszupa Szesztakinie Sze Szeszwegen Szeszyly boka od 1 do 7 st. Dno ma piaszczyste, brzegi strome, szczególniej pod mkiem Gawry, gdzie jest. przewóz. Na wiosnę bywa spławną. Przybiera od praw. brzegu rzki Zwierzdynię, Upinę, Kirszanis, Auozę i Agłunę, od lewego zaś Olsę, Upę i Szałtonę z jej licznemi dopływami. W. Pol w swej Hydrografii zupełnie mylnie i fantastycznie opisuje Sz. pod nazwą Szeczuwy jako dopływ Niemna, przybierający od lew. brzegu rz. Jurę. J. Krz. Szeszuwa, zaśc, pow. kowieński, w 4 okr. pol. , o 16 w. od Kowna. Szeszuwka, rzka, w pow. kowieńskim, lewy dopł. Wilii. Bierze początek z błot pow. wileńskiego, przepływa śród rozległych bagien pow. kowieńskiego i przerznąwszy b. szosę petersburską pod st. Turzany, uchodzi śród parowów do Wilii. Przybiera od praw. brzegu strugi Żalwę, Łapardę i Garszwis, od lew. zaś Mordasy, Czarne i Prowardę al. Prowartę, za pośrednictwem której ma związek z rozległem bagniskiem Rojst Wielki. Szeszwegen, ob. SeswegenOdern, Stanowiły niegdyś ststwo niegrodowe, położone w ks, inflanckiem. Podług metryk koronnych powstało za Zygmunta Augusta i obejmowało zamek Szeszwegen z przyległemi włościami. Pierwszym starostą był Teodor Pucyata, po nim zaś w 1589 r. stany Rzpltej, za wstawięniem się senatu i izby poselskiej, ze względu na męztwo i rany poniesione przez Andrzeja Karchowskiego, w wielu bitwach a zwłaszcza pod Wielkiemi Łukami i pod Byczyną, gdzie od strzałów obiedwie ręce utracił, udzieliły mu to ststwo w dożywocie, oraz zapewniły mu na tychże dobrach sumę złp. 5000 jako jednorazowe wynagrodzenie. Szeszyly, wś, pow. bielski gub, grodzieńskiej, w 1 okr. pol. , gm. Dubiażyn, o 17 w. od Bielska. Szetany, wś włośc, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm, Zośle o 15 w. , okr. wiejski i dobra skarb. Nerowy, 26 dusz rewiz. Por. Szeszany. Szetejnie, fol. , pow. kowieński, ob. Józefów. Szetekginia, dobra, pow. wiłkomierski, gm. Kupiszki, o 102 w. od Wiłkomierza. Por. Szeteksznie. Szeteksznie 1. wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , par. Poniemuniek, o 71 w. od Nowoaleksandrowska, posiada kaplicę kat. 2. Sz. , dobra nad rzką Szeteksznią, tamże, o 75 w. od Nowoaleksandrowska, par. Skopiszki, własność Komorowskich, mają 407 dzies. ziemi dwors. 3. Sz. , dobra, pow. wiłkomierski, par. Świadoście, własność Rapackiego. Szelini, jezioro, w pow. święciańskim, pod zaśc. Górny. Szetlew, w XVI w. Schetlyewo duplex, wś, pow. koniński, gm. i par, Rzgów, odl. od Konina 19 w. , ma 12 dm. , 158 mk. W 1827 r. 12 dm. , 106 mk. Nadane klasztorowi w Lędzie r. 1145 przez Mieszka Starego. Fulko, arcyb. , nadaje r. 1240 dziesięciny z Sz. i in nych wsi, oddawane kaplicom św. Piotra i Andrzeja, na rzecz klasztoru. Sz. stanowiło pierwotnie jedną całość z sąsiedniemi Kucharami. Ztąd w pierwotnem nadaniu powiedzia no Szetlewo cum cocis. Były to wsie wi docznie należące poprzednio do naroku jedne go z grodów książęcych. W r. 1390 Mikołaj, sędzia kaliski, rozgranicza wieś Świątniki ze Szetlewem, w którem siedzi dwu braci Jan, Janusz, Cecylia i inni dziedzice. Była to zapewne szlachta częściowa, osadzana we wsiach książęcych w okolicach grodów Kod. Wielkp. , Nr. 10, 222, 393, 1721, 1896. Dzie sięcinę z łanów km. i folw. pobierał na po czątku XVI w. pleban w Rzgowie Łaski, L. B. , I, 284. W r. 1579 we wsi Setlevo mi nus Mikołaj i Jan bracia Trapozynscy mie li 2 łany, 2 zagr. bez roli, 2 kom. bez bydła; w części Sethlievo majus Szetlewscy 1 łanu, 2 zagr. bez roli i 3 kom. bez bydła Pawiński, Wielkp. , I, 237. Br. Ch. Szetlewek, wś i folw. nad strum. Białym, pow. słupecki, gm. Trąbczyn, par, Rzgów, odl. od Słupcy 21 w. ; wś ma 12 dm. , 205 mk; folw. 2 dm. , 17 mk W 1827 r. 14 dm. , 145 mk. W 1885 r. folw. rozl. mr. 408 gr. or. i ogr. mr. 243, łąk mr. 85, past. mr. 41, lasu mr. 20, nieuż. mr. 19; bud. mur. 7, drewn. 3; płodozm. 10pol. Wś Sz. os. 34, mr. 148. Szetowicze, w dok. także Sietowicze, na karcie Chrzanowskiego Sitowicze, wś nad rzką Mielnicą, na płn. wsch. od mka Mielnicy a na płd. wsch. od Piaseczny. Podług reg. pob. pow. łuckiego z 1577 r. wś Sietowicze należy do dóbr sokolskich kn. Marka Sokolskiego, płaci od 12 dym. , 6 ogr. po 2 gr. W 1583 r. tenże ze wsi Szetowicz płaci z 6 dym, , 4 ogrodn. , 2 kół waln. , 3 rudnych, 1 tow. rudnickiego Jabłonowski, Wołyń, 54, 95. Szewce 1. Dolne, wś i folw. , Sz. Górne al. Nagórne, folw. i Sz. Owsiane, w XVI wieku Szewce triplew, wś, pow. kutnowski, gm. Wojszyce, parafia Bedlno, odl. 14 w. od Kutna. Sz. Dolne mają 10 dm. , 161 mk. ; Sz. Górne 10 dm. , 161 mk i Sz. Owsiane 10 dm. , 210 mk. W 1827 r. Sz. Dolne miały 13 dm. , 98 mk Sz. Górne 17 dm. , 109 mk a Sz. Owsiane 7 dm. , 73 mk. Fol. Sz. Nagórne rozl. mr. 490 gr. or. i ogr. mr. 468, nieuż. mr. 22; bud. mur. 4, drewn. 14, płodozm. 16pol. Sz. Owsiane, wś, ma 204 mr, włośc. Fol. Sz. Nadolne w r. 1885 rozl. mr. 438 gr. or. i ogr. mr. 341, łąk mr, 73, nieuż. mr. 24; bud. mur. 5, drewn. 14; płodozm, 9pol. , wiatrak Wś Sz. Nadolne os, 16, mr. 15. Na początku XVI w. Sz, Owsiane dawały dziesięcinę na stół Szetejnie Szetekginia Szelini Szetlew Szetlewek Szetowicze Szeszuwa Szetany Szeszuwka Szewce arcybiskupi, łany kmiece w Sz. Nagórnych kanonii i prebendzie łęczyckiej, role folwarczne zaś w obu wsiach pleb. w Bedlnie Łaski, L. B. , II, 493. Według reg. pob. pow. orłowskiego z r. 1576 we wsi Sz, Nagórne, w par. Bedlno, Sebastyan Przezwiski płacił od 1 2 łanu, Jan i Andrzej Świeczkowie od 1 2 łanu, Albert i Błażej Świeczkowie Lemieszowie od 1 łanu. W części Sz. Nadolne Mikołaj świeczka od 1 2 łanu, 1 karczmy, 1 zagr. ; Barbara Świeczkowa od 1 łanu, 1 zagr. , 3 osad, synowie Klemensa Świeczki od 1 2 łanu, zagr. ; Jan Jagniątkowski od 1 2 łanu, 1 zagr. ; Marek Klonowskie od 1 łanu, 1 zagr. , pustej karczmy; Feliks Świeczka i Stanisław Ostojski od 1 2 łanu; Świeczkowie Malipanowie od łanu; Świeczka Malipan od 1 8 łanu. W części Sz. Owsiany bracia Owsiańscy od 2 łan. , 2 zagr. , rzeźnika gr, 6, 4 osadu. Pa wiński, Wielkp. , II, 104, 105, 145. 2. Sz. , wś i folw. , pow. nieszawski, gm. i par. Piotrków Kujawski, odl. 42 w. od Nieszawy. W 1827 r. 20 dm. , 160 mk. W 1881 r. fol. Sz. rozl. mr. 955 gr. or. i ogr. mr. 636, łąk mr. 236, lasu mr. 47, nieuż. mr. 36; bud. mur. 14, drewn. 4; cegielnia. Wś Sz. os. 23, mr. 41; wś Higieniewo os. 11, mr. 144. Według reg. pob. pow. radziejowskiego z r. 1557 wś Sewcze, w par, Piotrkowo, własność Stanisława świeczki miała 8 łan. , 4 zagr. , 3 kom. , rzem. , 1 przekupnia Pawiński, Wielkp. , II, 29. 3. Sz. , wś i obręb leśny, pow. kielecki, gm. Korzecko, par. Chęciny, leży śród gór, pomiędzy Kielcami a Chęcinami, posiada łomy marmuru. Obręb leśny Sz. należy do leśnictwa rząd. kieleckiego. W 1827 r. 26 dm. , 152 mk. W połowie XV w. wś królewska Sz. , w par. Chęciny, miała 4 łany km. , z których dziesięcinę snopową i konopną, wartości 3 grzyw. , dawano prebendzie kieleckiej i szydłowieckiej; 2 zagr. z rolą dawali dziesięcinę in gonithwam Długosz, L. B. , I, 467. Na początku XVI w. dawano pleb. w Chęcinach tylko kolędę, dziesięcinę zapewne na stół arcybiskupi. Według reg. pob. pow. chęcińskiego z r. 1540 wś Sz. , należąca do ststwa chęcińskiego, miała 4 łany, 2 zagr. Pawiński, Małop. , 277. W połowie XVIII w. ze wsi tej kwarta wynosi złp. 119. 4. Sz. , wś, pow. sandomierski, gm. Samborzec, par. Skotniki, odl. od Sandomierza 9 w. , ma 36 dm. , 215 mk. W 1827 r. 28 dm. , 157 mk. W dok. ks. Bolesława Wstydliwego z r, 1277, wyliczającym posiadłości klasztoru koprzywnickiego, powiedziano item Szewce, quam pro quadraginta marcis argenti a Nicolao filio Kotym emerunt dicti fratres Kod. Małop. , I, 110. Potwierdza to akt Leszka, ks. krakow. , z r. 1284 Kod. Małop. , II, 155. W połowie XV w. Sz. , w par. Skotniki, przy rz. Wiechczów ce, nabyte przez opactwo koprzywnickie za 40 grzyw. , miały 4 łany km. , które płaciły czyn szu po 1 grzyw, i odrabiano dzień w tygo dniu. Dawano także 20 jaj, 4 koguty i jeden ser. Z trzech zagr. dwóch płaciło po 10 skotów a trzeci 12 groszy i odrabiał dzień pieszy. Wszystkie role kmiece i zagr. dawały dzie sięcinę pleb. w Samborcu, konopną po 4 pęki. Folw. , należący do opactwa, nie płacił dziesię ciny Długosz, L. B. , II, 316, 320; III, 387. Według reg. pob. pow, sandomierskiego z r. 1578 M, Benisławski miał tu 4 os. , 2 łany, 3 zagr. , 2 kom. Pawiński, Małop. , 166. 5. Sz. , wś włośc, pow. płocki, gm. Żągoty, par. Bielsk; 7 dm. , 7 os. , 61 mk. , 336 mr. gruntu 325 mr. ornego. W 1827 r. 8 dm. , 55 mk. Br. Ch. Szewce 1. Szewcze r. 1383, Sewcze r. 1564, wś i folw. , pow. bukowski Grodzisk, o 5 klm, na płd. od Buku par. , poczta i st. dr. żel. i 6 1 2 klm. na wsch. od Opalenicy. W r. 1383 Piotr Czarny z Sz. nabył sołtystwo w Słupi stęszewskiej, własności bisk. pozn. Kod. Wielkp. , n. 1809; r. 1398 Andrzej Kowalski pozywał Szymona z Strzępinia o spalenie mu 2 kmieci na Sz. Akta gr. wielkp. , II; r. 1450 dziedziczył Sz. z Wojnowicami Stanisław Ostroróg, w r. 1580 Zofia z Ostroroga, kasztel. międzyrzecka, a około r. 1793 Filip Raczyński. W r. 1564 płacono bisk. poznańskim 5 grzyw. fertonów z 20 łan. os. ; w r. 1580 było takich 19 łanów, 1 pusty, 2 ćwierci karczm. , 4 zagr. i 1 komor. Wś ma obecnie 49 dym. , 380 mk. 360 kat. , 20 prot. i 366 ha 340 roli, 5 łąk. Folw. do Wojnowic ma 6 dm. , 196 mk. ; właścicielem jest Bolesław Potocki na Będlewie. 2. Sz. , Sweczko r. 1316, wś, pow. średzki, o 6 klm. na płd. od Swarzędza, nad Maskawą dopł. Warty, graniczy z Tulcami, Taniborzem, Go warzewem i Garbami; par. Tulce, poczta i st. dr. żel. w Swarzędzu Schwersenz; ma 7 dym. , 75 mk. 74 kat. , 1 prot. i 219 ha 204 roli, 3 łąk; większą własn. , z obszarem 118, 98 ha, posiada Sarrazin. Przywilej ks. Władysława z r. 1316 wymienia Sz. między posiadłościami Mikołaja, magistrafizyka z Poznania; r. 1366 występuje sołtys Stańko Kod. Wielkopol. . Sz. należały niegdyś do kancelaryi poznańskiej i do magistrów przy kolegiacie św. Floryana na Kleparzu krakowskim, później do proboszczów katedry pozn. , a w końcu do rodziny Sępołowskich, którzy je posiadali jeszcze po r. 1843. Za czasów Długosza L. B. I, 510 składały się Sz. z łanów km. i dziedzicznych; z łanów km. płacono rocznego czynszu po 33 ćwiertnie żyta i 17 ćwiertni owsa miary pozn. ; folw. wydzierżawiono za 2 kopy; od łąki folw. płacono także 2 kopy I dzierżawy kancelaryi pozn. ; w r. 1580 było 6 Sze półłanków osiadłych na Szewcach, które wówj czas trzymał Jan Powodowski. F. Cal, Szewcowa Pasieka, pow. ihumeński, ob. Pasieka 9. . Szewcy al. Nowa Wieś, niem. SchusterfelĄ os. y pow. gnieźnieński, o 3 kim. ku płd. od Gniezna poczta i st. dr. żel. , par. u św. Trójcy, okr. wiejski Pustochowo, 2 dm. , 30 mk. ; należała dawniej do miasta Gniezna. Szewczychaj dopływ Dniepru tak zw. wietka z praw. brzegu, w południowej części pow. ekaterynosławskiego, uchodzi do limanu Wielkie Wody. Szewczyki, pustka, pow. wieluński, stanowi część Radoszewic. W 1827 r, 2 dm. , 11 mk. , Szewczyki 1. wś, pow. grodzieński, w 4 okr. pol, gm. Mosty, o 53 w, od Grodna. 2. Si. j wś, pow. telszewski, w 3 okr. pol. , o 60 w. od Telsz. Szewczyki 1. pow. cieszanowski, ob. La80we 2. Sz, , przys, do Pysznicy, pow. ni ski, na praw. brzegu Sanu, na płn. od Niska a płd. zach. od Pysznicj. San oblewa osadę od zach. i płd. Spec. Ortsrepertorium z r. 1886 nie wymienia tej osady. Mac. Szewczynka, rzeczka, pow. lityński, lewy dopływ Rowu. Ma źródła pod wsią Komarowcami, płynie z płn. zach. na płd. na prze strzeni 12 w. , mija wś Iwanowa i pod wsią Popówką ma ujście. X M. O. Szewcsyszyn Prował uroczysko na gruntach wsi Lipowe, w pow. czehryńskim. Szewdwicie al. Szatadwicie, wś i przys. , pow. rossieński, gm. Aleksandrów, o 105 w. od Bossień. Szewdziany, wś, pow. rossieński, gm. Aleksandrów, o 115 w. od Rossień. Szewele, białor. Szawiali wś nad rzką Szewelówką, pow. słucki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. Laqhowicze, ma 45 os. ; miejscowość równa, bezleśna, grunta szczerkowe, urodzajne. Szewelówkaf rzką, w pow. słuckim i no wogródzkim, lewy dopływ Wiedźmy. Zaczy na się w pow. słuckim, w lesistych mocza rach około wsi Żorobkowicze, w gm. Lachowicze, płynie początkowo w kierunku płn. zach. około fol. Żerebkowicze, wsi Szewele, za fol. StareLachowicze wkracza w pow. no wogródzki i ubiegłszy 3 w. ma ujście. Dłu gość biegu około 2 mil. A. Jel. Szewelówka, część Delatyna, w pow. . nadworniańskim. Do 1790 r. istniała tu warzelnia soli. Szewenka, rzką, w pow. kobryńskim, ob. Kobryń. Szewerdaki, wś włośc, nad rzką Nierakrupką, pow. Hdzki, w 1 okr. pol, o 18 w. od Lidy, 6 dm. , 60 mk. Siewernicze, wś nad strugą Użnicą, pow. Słownik Geogrrafiozny T. XI. Zeszyt 132. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Dymitrowicze, ma 64 os. ; miejscowość małoludna, grunta lekkie, łąk błotnych obfitość. SiewgiSj jezioro, w pow. trockim, podwsią Piwoszuny. Szewieliszkij wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 50 w. od Nowoaleksandrowska. Siewielówka, rzką, dopł. Wiedźmy, ob. Szewelówha. Szewieeekj ob. Szeivienho. Szewlenko, według Kętrz. Szewieneh niem. Schewinko 1779 Schowinko, dobra ryc, pow. świecki, st, p. i par. kat. Świekatowo, 4 kim. odl. , st. kol. Lniano, 11 kim. odl. , il20 ha 55 roli or. , 18 łąk, 936 lasu; 1885 r. 8 dm. , 15 dym. , 39 kat. , 50 ew. , 5 żyd, , razem 94 mk. , z których na leśn. i młyn parowy Bukowiec przypada 6 dm. , 71 mk. R. 1756 zostało Sz. z kol. Retą sprzedane a w połowie darowane generałowi Antoniemu Czapskiemu. Przed nim posiadali te dobra Michał a po nim Albert Lewińscy. R. 1862 nabył Sz. hr. Stanisław Czapski, r. 1868 Hans t. Zedlitz za 4000 tak, 1869 hr. Stanisław Czapski, 1882 Józef Ruszczyński, r. 1885 posiadał je hr. Skorzewski na Łabiszynie ob. Zeitschr. des Westpr. Gesch. Ter. , 1886, str. 300. R. 1773 należało Sz. jako fol. szl. do Bukowca, obejmowało 3 wł. folwarczne, 3 dym. i 21 kat. mk. Czysty dochód wynosił tylko 37 tal. 40 gr. Śtan bydła był tegoż roku następ. 2 konie, 8 wołów, 5 krów, 60 owieo, 2 świnie. Wysiew żyta 30 kor. , jęcz. 10, owsa 18, grochu 3, tatarki 6, lnu 7 ob. tamże, str. 366. Siewin, dobra, pow. siebieski, w 4 okr. pok. do spraw włośc, gm. Mogilno al. Mo bilno, w 1863 r. 122 dusz rewiz. W 1726 r. dziedzictwo Anny z Hłasków Szczyttowej, która zbyła Karolowi Hłasce, dziś należy do dóbr Mogilno, Franciszka Mohla, ma 750 dzies, ziemi dworskiej. A. K. Ł. Szewioły AŚzeweły, wś, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Juraciszki o 6 w. , okr. wiejski Korkienięta, o 47 w. od Oszmiany a 29 w. od Dziewieniszek, ma 7 dm. , 50 mk. katol, w 1865 r. 19 dusz rewiz. ; należy do dóbr Jakuń, Dmochowskich. Szewki, wś i folw. , pow. wołkowyski, w 4 okr. pol. , gm. Eoś, o 14 w. od Wołkowyska. Szewkino, folw. u źródeł rz. Uszy, pow. rzeżycki, przy dr. z Rzeżycy do Krajcburga. Szewkowo, pow. kolneński, ob. OórkiSz. Szewna, wś, fol. i dobra, pow. opatowski, gm. Ozęstocico, par. Szewna, odl. 20 w. Opałowa. Posiada kościół par. murowany, szkołę początk. , kopalnię rudy żelaznej, młyn wodny, 67 dm. , 430 mk. W 1827 r. było 45 dm. , 307 mk. Dobra Sz. , oddzielone od dóbr 58 Szewcowa Pasieka Szewnia rządowych Kunowo, składały się w r. 1888 z folw. Sz. i Staw Kunowski, nomenklatur I Zamłynie, Ksawerów i Szewna Nowa, rozl. mr. 1231 fol. Sz. gr. or. i ogr. mr. 398, past. mr. 126, nieuż. mr. 57; bud. mur. . 3, z drze wa 16; płodozm. 12pol. ; fol. Staw Kunowski gr. or. i ogr. mr. 131, łąk mr. 406j past. mr. 14, lasu mr. 69, nieuż. mr. 30; bud. z drzewa 5. W połowie XV w. Sz. , wś kościelna mię dzy Waśniowem i Denko wem, której kollacya należy do kanonii kieleckiej, zwanej Szewieńską a wieś do bisk. krakow. Było tam 12 łan. km. , 4 karczmy biskupie z rolą, z których dziesięcinę, wartości 15 grzyw. płacono prebendzie kieleckiej, 2 zagr. z rolą płaciło dziesięcinę prebendzie kieleckiej in gonithwam Długosz, L. B. , II, 471, 508, 509. Według reg, pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 wś Sz. , własność bisk. krakowskiego, miała 22 osad. , ll1 2 łan. , 4 zagr. z rolą, 3 zagr. , 1 kom. , 8 biednych, 2 rzem. Pawiński, Małop. , 184. Kościół obecny zbudowany zo stał w r. 1746 przez proboszcza Sebastyana Pisulewskiego. Długosci ma 26 łokci i dzieli się na trzynawy. Środkowa wyższa, ma 10 1 2 łok cia szer. a boczne po łokci 8. Do prezbiterym wchodzi się po czterech schodach. Za niem znajduje się ośmiokątna kaplica, mieszcząca wielki ołtarz. W środku nawy głównej jest zejście do dolnej kaplicy, mającej ołtarz ka mienny, z Chrystusem na Krzyżu, a pod ołta rzem grób z figurą leżącą Zbawiciela. Po sadzka kamienna, w prezbiteryum zaś i w kaplicy wielkiego ołtarza marmurowa. Pod każdą nawą są groby sklepione, a zwłoki fun datora spoczywają pod schodami do dolnej kaplicy. Zewnątrz wygląda okazale, zbudo wany jest na górze, posiada na froncie dwie wysokie wieże z dzwonami, oraz trzecią nad wielkim ołtarzem. Cały pokryty blachą, a od fundamentów obłożony ciosowym kamieniem. Sz. par. , dek. opatowski dawniej kunowski, przeszło 4000 dusz. Br. Ch. Szewnia, wś i fol. , pow. zamojski, gm. Su chowola, par. kat. Krasnobród, r. gr. Poto czek. odl. od Zamościa na płd. o 14 w. Ma 4 dm. dwor. , 59 os. włośc, 574 mk. , 434 pra wosł. , 130 kat. , 10 izrael. i 660 mr. W 1827 60 dm. , 384 mk. Fol. Sz. należał do dóbr Adamów. We wsi cerkiew drewniana, niewia domej erekcyi, należąca do par. Potoczek, i szkoła początkowa od r. 1887. Najbliższa st. pocz. i tel. Zamość. Żuk, Szewnia, rzeczka, w pow. kobryńskim. Ob. Kobryń Szewnica, wś i fol, pow. radzymiński, gm. i par. Jadów, odl. 28 w. od Radzymina. Posiada przyst. dr. żel. warsz. petersb. , odl. 41 w. od Warszawy, gorzelnią z prod. na 40, 000 rs. rocznie. Dobra są własnością hr. Zdzisława Zamoyskiego. W 1827 r. było 8 dm. , 89 mk. W r. 1870 folw. Sz. rozl. mr. 468 gr or. i ogr mr. 278, łąk mr. 62, past. mr. 9, zarośli mr. 92, nieuż. mr. 28. Wieś Sz. os. 11, mr. 198; wś Obole os. 8, mr. 137; wś Wężówka os. 15, mr. 41. Br. Ch. Szewnica, ob. Szawnica. Szewno, niem. Schewno, dok. 1390, 1400 i 1415 Schehe, Siewno 1669, Schewen i Schewien 1773, dobra ryc. nad jez. Branickiem, pow. świecki, st. pocz. i tel. i paraf. kat. Świeka towo 45 klm. odl. ; 816 ha 602 roli orn. , 38 łąk, 86 lasu; razem z folw. Wyrębkami było tu 1885 r. 145 mk. , 89 kat. , 56 ew. Przywi lej dla cieleszyna podpisuje Missilmir von der Schebe jako świadek. Dziedzic dóbr tych był za czasów krzyżackich zobowiązany do służby zbrojnej. R. 1421 występuje jako świadek Jesko von Schewe chorąży; około r. 1448 zaś Augustyn von der Schebe, członek związku jaszczurczego. Później za czasów pol. byli dziedzicami 1649 r. Krupocki, 1676 Jan Stefan Komorski z Jasieńca, potem Jan Franciszek Tuchołka, który r. 1713 odstąpił je Albrechtowi Lewińskiemu; po nim dzierżył te dobra jego syn Michał L. ; od r. 1772 te goż równoimienny syn, który je już r. 1773 za 17000 zł. sprzedał Albrechtowi Czarnolęckiemu. Potem był dziedzicem Stęszewski, r. zaś 1844 nabył dobra Jan Kazimierz Schuh macher za 25000 tal. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę po trójną, płacił tu Ostrowicki 4 fl. 26 gr. ob. Rocz. T. P. N. w Pozn. 1871, str. 180. Pobór na symplę wynosił r. 1717 fl. 2 gr. 10. R. 1649 były dobra podzielone na trzy części. Mesznego pobierał prob. ztąd r. 1710 żyta 3 kor. i tyleż owsa ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 252. 11. 1773 zawierały dobra szl. , folw, i wś 8 włók chełm. i 19 dymów, z 77 mk. , ew. przeważnie, oprócz tego pół włóki lasu igla stego, 1 karczmę i połowę jez. pod Branicą. Czysty dochód wynosił 134 tal. 2 gr. 9 fen. Jeszcze wówczas rozróżniano 2 działy ob. Wegner Ein Pommer. Herzogthum, II, 434 i Zeitsch. des Westpreus. Gesch. Ver. , 1886, str. 300. R. 1889 nabył Sz. na subhastacyi kupiec Juliusz Krojanker z Bydgoszczy. R. 1890 atoli kupił Szewno i Tuszyn kupiec Garmatter za 420000 mrk. Kś. Fr. Szewo Wielkie, wś i fol. , i Sz. Małe fol. , pow. włocławski, gm. i par. Kłóbka, odl. 28 w. od Włocławka; 15 dm. , 170 mk. Gleba gliniasta, częścią sapowata i piaszczysta. Własność Kwiatkowskiego. Jest tu jezioro, do 4 włók rozległe. W 1827 r. Sz. 1 częśó miało 14 dm. , 125 mk. ; 2ga część 15 dm, , 147 mk. , par. Lubień. W r. 1885 fol. Sz. Wielkie rozl. mr. 354 gr. or. i ogr. mr. 258, łąk mr. 27, past. mr. 21, nieuż, mr, 46; bud. mur. 2, z drzewa 6; płodozm. 10pol. Wś Sz. os. 27, mr. 199. Fol Sz. Małe oddzielony od dóbr Szewo Wielkie, rozl. mr. 90 gr. or. i ogr. mr. 78, łąk Mr. 10, nieuż. mr. 2; bud mur. 3, z drzewa 1. Przed 1873 r. w skład tych Sz. wchodziły folw. Grabina i Myszki. Według reg. pob. pow. kowalskiego z r. 1557 we wsi Szewo utraque miał Andrzej 2 łany, Albert Rola 1 łan, Jakub Miliński 2 łany, Kołaczek 1 łan, Dambrowski 1 łan, Dzięcioł 1 łan. Wszystkich zagrodników 13. We wsi Szewo major exsorte Costro 1 1 2 łana; część Alberta Ziemi 1 łan; część Bilińskiej 1 łan Fawiń. , Wielkp. , II, 16, 18. Br, CL Szewo, jezioro, w pow. bydgoskim, o 19 klm. na płn. zach. od Koronowa, w paśmie jezior Słupowskich, 1 klm. długie, 03 klm. szer. , 81 mt. npm. Odpływa do jeziora Piaseczna 79 mt. npm. i z niem do Brdy dopł. Wisły, obracając młyn Kadzionkę, Ob. Słupowskie jezioro, Szewo, 1667 Szewa, niem. Schewn. dok. Sehen, Siebenhufen, dobra ryc, pow. wąbrze ski, st. p. , tel. i kol. Kowalewo 7 5 klm. odl. ; par. kat. Chełmonie; 448 ha 390 roli or. , 6 łąk, 26 lasu; 1885 r. 7 dm. , 34 dym, 197 mk. , 129 kat. , 18 ew. , cegielnia i fabryka krochmalu. R. 1468 sprzedaje Mik. Redowski wraz z żoną Barbarą 4 1 2 wł. w Szewie Janowi Brzezińskiemu ob. Kętrz. O narod, pol. , str. 135. Za czasów krzyżackich nale żało Sz. do komturstwa kowalewskiego. Wi zytator Strzesz 1667 72 zastał tu 3 wło ścian, każdy płacił po pół kor. żyta i tyleż owsa, dwór dawał 1 kor. żyta i tyleż owsa str. 413. Kś. Fr. Szewskie Rumunki al. Sz. Budy, wś, pow. włocławski, gm. i par. Kłóbka; 6 dm. , 50 mk. , 120 mr. ziemi piaszczystej. Szępopel, niem. Schippenbeil, miasto nad ujściem rz. Guber do Łyny, która tu spławną się staje, pow. frydlądzki, odl. 6 klm. na płn. od st, dr. żel. królewieckoprostkowskiej Woeterkeim, wzn. 39 mt. npm. , w żyznej równinie gliniastej, z pokładami torfu i marglu. Ma 3275 mk. , przeważnie ewang. W okolicy kilka olejarni, młynów i tartaków, gorzelnia i 6 cegielni, w miejscu 3 browary i 2 fabryki octu. W zamku krzyżackim, 1240 r. zbudowanym, są dziś mieszkania prywatne; istniały tu grodziska staropruskie Wallewona i WaistotePil, po których dziś jeszcze szczątki pozostały. Miasto otrzymało przywileje 1351 r. Obecnie jest tu skład towarów banku państwowego, sąd okręgowy, stac. pocz. i tel. , poczta osobowa do Woeterkeim. Jarmarków kraranych dwudniowych rocznie 4, na bydło i konie jarmark jednodniowy na 5 dni przed każdym kramnym, raz do roku jarmark 60 dniowy na płótno, zwykle w maju, targi w środę i w sobotę. J. B. Sziba węg. Siba, wś, w hr. szaryskiem; kościół katol, filial. , łąki, lasy, 444 mk. Sziben al. Szibben, pow. szyłokarczemski, ob. Heyde i JonelKindschen, Sziboj, wś, pow. wojerecki. W 1840 r. było 60 Serbów, 1860 r. 58, r. 1880 zaś 56. Szicznia, ob. Sycyna 1. Sziddern al. Didschiddern, wś, pow, gumbiński, st. pocz, Walterkehmen. Szidellen, fol. , pow. kłajpedzki, st. poczt. Aglonen. Szidlowa, Szydłowa, potok, ob. Husne, Sziebarten, wś, pow. ragnecki, st. pocz. Kraupischken. Sziebirben, wś, i Sz. Neuhof, wybud. , pow. ragnecki, st. p. Szillen. Szieden, wś, pow. piłkałowski, st. p. Willuhnen. Sziedlaucken, wś, pow. ragnecki, st. pocz. Gruenheide. Szielaitschen, wś, pow. wystrucki, st. p. Georgenburg. Szielischken al. Budupoehnen, wś, pow. piłkałowski, st. p. Schirwindt. Sziena, rzeczka, w pow. tylżyckim, ob. Koadyaig. Szienen al. Andreas Kogsten, wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Lankuppen. Szierandszen, wś. pow. wystrucki, st. p. Gruenheide. Sziesgirren i Jon Szieegirren, dwie wsi, pow. szyłokarczemski, st. p. Heydekrug. Sziesse, wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Russ. Sziesze, rzka, prawy dopływ Niemna, ob. Szysza, Szietupis, rzeczka, w pow. rossieńskim, pod wsią Kurpiszki. Szigla, czesk. Zihla, niem. Schigla, wś na Szląsku au3tr. , w pow. cieszyńskim. Należy do gm. Jabłunkowa. W r. 1880 było 24 dm. , 156 mk. , 148rz. kat. , 3 prot. , 5 izrael. ; 149 Polaków, 1 Czech, 3 Niemców. Parafia w Jabłunkowie o 2 klm. . W. IŁ SzikNausseden, ob. Januszen 2. Szikszo węg. , st. dr. żel. ciskiej, o 67 klm. od Koszyc. Szilistye węg. , ob. Ślisko, Szillehlen, wś, pow. stołupiański, st. pocz. Stallupoenen. Szillen 1. os. , w pow. ragneckim, st. kolei tylżyckokłajpedzkiej, w żyznej okolicy, 408 mk. , przeważnie ewang. , mówiących językiem litewskim, w okolicy wyłącznie używanym. Rozszerza się tu sekta baptystów, którzy mają w pobliskiem folwarku Grueneiten kościół. Glebę stanowi tłusta glina z marI glem i obszerne pokłady torfu. Uprawiają Szewo Sziedl dużo lnu i konopi. St. pocz. i tel. i poczta osobowa do Piłkał, 2 jarmarki roczne kramne, na bydło i konie, w, lutym i wrześniu. 2. Sz. , wś, pow. stołupiański, st. p. Stallupoenen. Szillenberg, wś, pow. welawski, st. pocz. Goldbach. Szillenbruch, dobra, pow. welawski, st p. Goldbach. Szilleninken, wś, pow. kłajpedzki, st. p. Proekuls. Szillgallen 1. al. Trump Michel, wś, pow. kłajpedzki, st. p. Proekuls. 2. Sz. Bartel al. Wilken, wś, pow. kłajpedzki, st. p. Dt. Crottingenj Szillinnen al. BlindenWittko, wś, pow. kłajpedzki, st. p. Immersaat. Szillokarschen al. Karschen, wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Kallningken. Szilluppen, fol. , pow. kłajpedzki, st. pocz. Carlsberg. Szilluten, wś, pow. tylżycki, st. p. Langssargen. Szilmeyssen al. DargiMeyssen, wś, pow. szyłokarczemskj, st. p. Heydekrug. Szilva, ob. Śliwnik; Sziłas z lit. bór, ks, wrzos. Wyraz ten dał początek nazwie wielu miejscowości w ziemiach litewskich, jak Szilelej, Szylele, Szyłele, Sziłeliszkej, Szilenaj, Szilenielej, Szilinej, Szilininkaj, Szyliniki, Szyłajcie, Szyłańce, Szyłany, , Szydłów mko w pow. rossieńskim, właściwie Szyłów, Mergoszyle 1 in. Pamiętnik Fiziogr. , 10, 507. Szimken, wś, pow. kłajpedzki, st. p. Dt. Crottingen. Szimkuhnen 1. wś, pow. gumbiński, st. p. Judtschen. 2 Sz. , wś, pow. piłkałowski, st. p. Sodargen. Szinglar, węg. Singler, wś, w hr. szaryskiem; kościół katol. filial, zdrój szczawiowy, 376 mk. Szinkulmen, wś, pow. stołupiański, st, p. Mehlkehmen. Szinszen al. Skardupoehnen, wś, pow. wystrucki, st. p. Aulowoehnen. Szinye 1. ob. Świna, 2. Sz. Lipocz, ob. Lipowce. 3. Sz Ujfalu, ob. Świńska Nowa Wes. Szipenitz, wś, pow. kocmański na Bukowinie. Gmina ma 2634 mk. , obszar dworski 101 mk. Szipot, ob. Szypot. Szirgapaulen al. Buddekehmen, wś, pow. kłajpedzki, st. p. Carlsberg. Szirgupoenen, wś i dobra, pow. gumbiński, st. p. Trakehnen. Szrinuppen al. KI. Rudminnen, wś, piłkałowski, st. p. Lasdehnen. Sziroka, węg. Siroka, wś, w hr. szaryskiem, u podnóża góry Branisko; kościół kat. paraf. , chów owiec, obszerne lasy, pastwiska, łąki, 1261 mk. Sziszkoutz, ob. Szyszkowce. Szittkehmen, ob. Szytkiemy i Zitkiemy. Szkajewo, dobra, pow. suraski, w 2 okr. pok. do spraw włośc, gm. Janowicze, w 1863 r. 97 dusz rewiz. Szkalbmierz, ob. Skalmierz. Szkarada, fol, pow. gostyński, gm. i par. Sanniki, odl. 34 w. od Gostynina, ma 2 dm. , 82 mk. , 577 mr, 490 mr. roli, 66 mr. past. i 21 mr. nieuż. . Bud. mur. 5, z drzewa 2. Na leżał dawniej do dóbr Sanniki. Wł. W. Szkaradówko, część gminy Szkaradowo, w pow. krobskim Rawicz. Szkaradowo, Scaradow wr. 1310, niekie dy Skaradowo, wś kościelna, pow. krobski Rawicz, dekau. jutrosiński, o 4 klm. na płd. od Dupina; par. , szkoła i poczta w miejscu, st. dr. żel. w Mieliczu Militsch na Szląsku o 12 klm. i nieco dalej w Kobylinie; razem z Bonowem, Katarzynowem i Szkaradówkiem tworzy okrąg wiejski, mający 152 dym. , 1202 mk. 1078 kat. , 124 prot. i 1351 ha 926 roli, 234 łąk, 44 lasu; znaczna uprawa lnu; większę własność, z obszarem 21270 ha, posiada Fischer, W r. 1310 wchodziło Sz. wskład utworzonego przez Henryka II pow. ponieckiego Kod. Wielk. , n. 930, później należało do pow. kościańskiego, a w r. 1791 do pow. wschowskiego. W r. 1580 dziedzi czyli tę wieś Ponieccy, z których Jerzy miał 41 2 łan. os. , 1 pusty, 3 ćwierci karczm. , 7 zagr. , 2 rzem. i 1 komorn. , a Krzysztof, woj ski pozn. , 61 2 łan. os. , 6 zagr. , 2 komorn. i 20 owiec; z późniejszych dziedziców znamy Adama z Chociszewa Konarzewskiego w r. 1667, Jana Nepomucena Mycielskiego z r. 1778 i Fr. Garczyńskiego, pułk. wojsk pol, w r. 1812; około r. 1846 należało Sz. do rzą du pruskiego. Kościół p. w. św, Marcina istniał już przed r. 1443; w miejsce starego dziedzic Mycielski wystawił około r. 1778 nowy z cegły, z wysoką wieżą, która zawali wszy się w r. 1796, zrujnowała cały gmach. Pleban miejscowy wzniósł na prędce w r. 1800 kapliczkę z drzewa; w r. 1812 napra wiono szkody wyrządzone zawaleniem się wieży i odtąd odprawia się nabożeństwo w kościele, którego budowy podjął się Myciel ski. Księgi kościelne sięgają r. 1692. Paraf. , liczącą 2034 dusz składają Janów, Jeziora, Katarzynowo, Ostoje, Stasin, Szkaradowo i Szkaradówko. Szkoła par. istniała już w r. 1667. E. Cal. Szkaradowo 1. al. Szadrowo, niem. Gr. Schardau, wś w Pomezanii, nad Starym. Nogatem, niedaleko Wisły, pow. sztumski, st. p. Ryjewo, paraf. kat. Podstolin; obejmuje 231 ha 157 roli or. , 61 łąk, 2 lasu; 1885 r. 5 dm. , 5 dym. , 48 mk. , 21 kat. , 9 ew. , 18 dyssyd. R. 1786 wyrządziła tu powódź szkodę Szk Szillenberg Szkarewsko wynoszącą 3334 tal. ob. Schmitt Gesch. d. Stuhmer Kr. , str. 216. 2. Sz. Szlach, niem. AdligSch. , dobra, tamże, paraf. kat. Sztumska Wieś; . 96 ha 80 roli orn. ; 1885 r. 2 dm. , 7 dym, , 38 mk. , 34 kat. , 4 ew. Dobra te zostały nadane dopiero r. 1779 lejtnantowi v. Gymnich na prawie szlach. ; przedtem były wydzierżawione za opłatą czynszu 166 tal. 60 gr. i rocznej kontrybucyi, , wynoszącej 23 tal. 28 gr. 11 fen. R. 1804 wynosiła taksa 6000 tal ob. tamże, str. 210. Kś. Fr. Szkarewsko, ob. Szkarówka 2. . Szkarów. w dokum. Szkarew, wś nad lewobocznym dopł. Horynia, pow. Ostrogski, o 45 w. na płn. od Ostroga, na zach. od Hoszczy a na płd. wschód od Dorohobuża, w równinie położona. Włościanie trudnią się uprawą roli, a że jej mają niewiele, wynajmu ją się więc w sąsiednich wsiach, nadto wy chodzą na żniwa, nigdy jednak za pieniądze, lecz za swą pracę biorą snopy w naturze. W ogóle lud tu bardzo pracowity i zamożny; utrzymują konie, bydło, owce, trzodę chlewną i ptactwo domowe. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1577 r. wś Sz. należy do zamku dorohobuskiego i płaci od 4 dym. na ćwier. Jabłonowski, Wołyń, 41. Następnie przez długi czas należała do Wigurów, lecz gdy na początku obecnego stulecia zmarł ostatni po tomek z prostej linii, wś wzięli dalsi sukco, sorowie. Z. Róż. Szkarówka 1. wś na prawym brzegu Rosi, pow. wasylkowski, w 1 okr. pol. , gm. Czerkas, o 5 w, na płd. wschód od. Białejcerkwi a 50 w. od Wasylkowa, ma 1450 mk. W 1740 r. było 70 chat i około 500 mk. , w 1863 r. 1150 mk. Posiada cerkiew p, w. Zesłania Ducha św. , drewnianą, wzniesioną na miej sce dawniejszej z 1706 r. w 1750 r. a prze budowaną w 1840 r. , uposażoną 42 dzies. We wsi znajduje się cegielnia. Należy do klucza białocerkiewskiego dóbr hr. Branickich. 2. Sz. Wielkie i Małe w dokum. Szkarewsko, dwie wsi nad dopł. Chomoru, pow. zasławski, na płn. od St. Konstantynowa. Podług reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1583 r. nale ży do Konstantynowa ks. Konstantego Ostrogskiego, wwdy kijowskiego, marszałka ziemi wołyńskiej, który płaci ze wsi Szkarewskich z 11 dym. , 6 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 129. J. Krz. Szkarpawa, niem. Scharpau, dawniej Scharfau, wś na wielkich żuławach malborskich, pow. malborski, st. p. Nowydwór, par. katol. Tiegenhagen; odl. od Malborku 4 1 2, mili na północ; 153 ha, 43 roli orn. z 1 ha 329 mrk. czyst. doch. , 40 łąk 2467. W 1885 r. 12 dm. , 16 dym. , 85 mk, , 77 ew. , 8 sekciarzy. Za czasów krzyżackich była Sz. siedzibą wójta rybackiego. Szkarpowskie wójtowstwo rybackie Scharpauer Fisohamt graniczyło z je dnej strony z elbląskiem, a z drugiej z komturstwem gdańskiem, ciągnęło się od morza aż po za liczne odnogi Wisły, do zatoki Świe żej uchodzącej, Do kasy wójtowstwa wpły wało rocznie 30 grz. czynszu od włók, 62 grz. od młynów, 16 za przewóz, 27 od karczem. Wójtami rybackiemi byli tu Reinecke 1313, Bernhard 1317, Mikołaj 1342, Gottfried v. Trostorf aż do r. 1387, Siegfried Gans 1387 92, Ulryk Mysener 1392 95, Jan v. Dollon 1395 1404, Konrad Volkollt Fulkut 1404 1406, Heidenreich y. Soest 1406 1409, Jan v. Dittenhofen 1409, Jan v. Dollen aż do r. 1414, Jan Denycker 1414 19, Engelhard Kassau 1419 22, Alf Sure także v. Eyselmunde zwany od 1422, Heidenreich v. Melen Milen aż do 1435, Michał Tussenfelder 1435 37 i 1446 rob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver, XXIV, str. 53 54; Toeppen Hist. comp. Geogr. , str. 224; Eckerdt Gesch, d. Kr. Marienburg, str. 44. B. 1410 zajęli Polacy folw. tutejszy, ale Krzyżacy z Balgi napadli ich i folw. spalili. R. 1786 wydzier żawia magistrat gdański wś tutejszą na lat 30 za opłatą kanonu po 45 gr. od morgi roli użytecznej, a po 30 gr. od pośledniejszej ob. Dormann Gesch. d. Kr. Marienburg, U, str. 75. Kś. Fr. Szkarpówka al. Szkarpawa, niem. Alte al. Elbinger Weichsel, prawa odnoga dolnej Wi sły czyli Leniwki, od której się odłącza przy starym szańcu Główce gdańskiej Danziger Haupt. Płynie od zach. ku wschod. , przerzynając żyzne Wielkie Żuławy malborskie i wpada. ubiegłszy 33 4 mili, kilku ujściami do zatoki świeżej; tworząc liczne kępy. Od r. 1840, gdy gdańska Wisła przy Górce Neufaehr nowe sobie utorowała ujście, ma Sz. bardzo mało wody i coraz bardziej się zamu la. Dawniej było inaczej, jak pisze Klonowicz we Flisie W tem się Szkarpawa z Le niwką rozstawa, Na swoim nurcie każda z nich przestawa; Szkarpawa płynie do Kró lewca sobie, Leniwka k sobie. Szkarpawa by stra wszystkiej Wisły głowa. Nurt samoro dny zw. 403 i 404. Kś. Fr. Szkatulino, futor prywatny, pow. dzisieński, w 1 okr. pol, o 73 w. od Dzisny, 2 dm. , 13 mk. katol. Szkatuła, wś włośc, pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. Rzesza, okr. wiejski Białuny, o 16 w. od gminy a 10 w. od Wilna, 8 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Zakręt. W spisie z 1866 r. podana jako zaśc, mający 2 dm. , 9 mk. katol. Szkauda, jezioro w Warmii, na polu szonwałckiem. Szkawno, łotew. 5zkauna, wś i dobra, pow. lucyński, w 3 okr. pok, do spraw, włośc, gm. Szk Szkl Szklan i par. Landskrona, w 1863 r. 158 dusz rewiz. Posiada kaplicę katolicką. Własność Karnickich. Szkejbina, rzką, w pow. nowoaleksandrowskim prawy dopływ rzki Sussej pr. dopł. Niemenka. Szkerszpile, dwór, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , o 58 w. od Kowna. zkibele, wś, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 76 w. od Poniewieża. Szkidrysznle, folw. , pow. kowieński, w 1 okr. pol. j o 54 w. od Kowna. Szkiele, wś nad bezim. rzką, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 51 w. od Dzisny, 4 dm. , 31 mk. starów. Szkielekj góra, wzn. 753 mt. npm. , nad lewym brzegiem pot. Łukowica, w pow. limanowskim. SzkieliczCj wś nad rzką Szarówką, pow. nowogródzki, w 1 okr. pol. i gm, Wsielub, ma 12 08. ; miejscowość mocno falista, małoleśna, grunta urodzajne. A. Jel. Szkiełbany, łotew. Szhiejłhany, dobra, pow. lucyński, gra. Bałtynów, par. Boło vsk, w 1866 r. własność Marcina Ulanowskiego. Wchodziły niegdyś w skład ststwa maryenhauskiego. Szkiery al. Szkiary, wś, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. Wasiliszki o 8 w. , okr. wiejski Gnilicze, o 40 w. od Lidy, ma 6 dm. , 64 mk. kat. w 1865 r. 29 dusz rewiz; należy do dóbr Ilajki, hr. Potockich. Szkiewany, wś włośc, i folw. skarb. , pow. trocki, w 3 okr. pol. , m, Jezno o 12 w. , okr. wiejski Birsztany, o 68 w. od Trok, ma 14 dm. , 141 mk. kat. w 1865 r. 62 dusz rewiz. i 2 jednodworców. Szkilówka al. SMóioha, wś, pow. suwalski, gm. Czostków, par. Filipów, odl. od Suwałk 17 w. ; ma 8 dm. , 47 mk. Szkiltliofj łotew. Szkiltmujża wś skarbowa, pow, dyneburski, par. kat. Aula, posiada cerkiewkę prawosł. Niegdyś królewszczyzna, będąca najczęściej w posiadaniu starostów dyneburskicbl Szkiłondziszki 1. folw. , wś i karczma nad potokiem, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Polany o 4 w. , o 10 w. od Oszmiany. Folw. ma 1 dm. , 16 mk. kat. ; wś 11 dm. , 69 mk. t. wyzn. a karczma 1 dm. , 6 mk. żyd. w 1866 r. 60 dusz rewiz. ; własność Kosackich. 2. Sz. , zaśc, tamże, okr. wiej. i dobra skarb. Oszmiana, 3 dusze rewiz. Szkiśie, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 71 w. od Nowoaleksandrowska. Szklana Huta 1. osada należąca do dóbr Chorzęcin, w pow. brzezińskim. 2. Sz. H. , ob. Euta III, 232. 3. Sz. H. , wś i folw. , major, rząd. , pow. sieradzki, gm. i par. Złoczew, odl. od Sieradza w. 24; ma 43 dm. a wraz z wsią Złoczewska Wieś i maj. Stara Huta, Cegielnia, Miklesz, Bujnów, Czarnaj Borzęckie, Zapowiedniki ma 3230 mk. Szklana Huta 1. al. SzManna liuia niem. Glashuette, os. , pow. bukowski Lutomyśl, o 6 kim. ku wsch. od Lutomyśla, na trakcie gro dziskim, st. dr. żel. pozn. berlińskiej, między Bukowcem, Sątopią i Cichą Górą; par. Buko wiec, okr. wiejski Cicha Góra, poczta Eichen horst; 5 dym. , 27 mk. 2. Sz. , wś, pow. chodzieski, o U klm. na płd. zach. od Chodzieżą st. dr. żel, na trakcie do Budzynia, w lasach wyszyńskich; par. kat. Czarnków, par. prot. i poczta w Gębicach; 11 dm. , 55 mk. , Tworzy z Niewiemkiem 17 dm. , 137 mk. okr. wiejski, z obszarem 525 ha 204 roli, 53 łąk, 153 lasu. Między mieszkańcami jeden tylko katolik. 3. Sz. , wś, pow. czairnkowski Wieleń, o 8 kim. na zach. płn. od Wie lenia, nad strugą, która spływa do jez. Łokacze; par. kat. Wieleń, protest. Dębowa Góra, poczta i st. dr. źel. w Krzyżu Kreuz; 69 dym. , 574 mk. 44 kat. , 528 prot. , 2 żyd. i 1087 ha 437 roli, 278 łąk, 10 lasu. A. Sz. , wś, pow. międzyrzecki, o 4 kim. na płn. wsch. od Trzciela Tirschtiegel, par. i poczta; st. dr. żel. pod Suchym Lutolkiem Duerrlettel, o 12 klm. ; razem z Dybnem Dybnow tworzy okr. wiejski, mający 28 dym. , 181 mk. 75 kat. , 106 prot. i 592 ha 324 roli, 82 łąk, 130 lasu. 5. Sz. , przyl. do Łomnicy, pow. mię dzyrzecki, o 7 kim. na płn. wsch. od Zbąszy nia Beutschen, 6 dm. i 120 mk. 6. Sz. , niem. Juliushuette, przyl. Przytocznicy, pow. ostrzeszowski, ku wschodowi od Ostrzeszowa Schildberg, poczta i st. dr. żel. ; 2 dym. , i 21 mk. 7. Sz. , Fitrarii molendinum r. 1310, Vi trorum mol. 1327, Vitreum 1357, Sczhlany mo lendinum około r. 1600, młyn niegdyś i huta szklana, w Poznaniu, nad Cybiną, za kościo łem św. Małgorzaty, zniesione zostały z roz kazu bisk. Goślickiego. Ta huta istniała już przed r. 1310; wspomina ją bisk. pozn. An drzej, uposażając wielką altaryę w katedrze młynom na Cybinie, stojącym między młynem Przedpełki a Szklaną H. ; w r. 1327 bisk. Jan III nadał ją z ogrodem huciarzowi Tycz kowi pod warunkiem, że naprawiać będzie okna w katedrze i dostarczać nowych za opła tą; prócz tego nakłada biskup obowiązek pła cenia kościołowi czynszu po jednej ćwiertni żyta tygodniowo od każdego koła; w r. 1357 biskup Jan V przeznaczył ten czynsz na utrzymanie nauczyciela Kod. Wielkop. , 931, 1080, 1114, 1360. Inwentarz dochodów bi skupich z r. 1654 wspomina, że z młyna tego dawano niegdyś 3 ćwiertni żyta tygodnio wo i że tuczono 3 wieprze Kś. J. Jabczyński, Dolsk, 85. E. Gal. Szklance al. Szklance, mko żydowskie, wś i folw, , pow. borysowski, w 3 okr. pol. berę Szk Szkejbina Szklann Szklanna Szkl Szklar Śzkl zyńskim, gm. Witunicze, par. kat, Kiemieszewicze, przy gość. z Łohojska przez mka Pleszczenice i Okołowo do mka Dokszyc, ma do 10 osad, cerkiewkę; wś 8 osad; folw. , od 1836 r. własność Stabrowskich, około 28 włók; za poddaństwa w trzech małych wioseczkach li czyło się 89 dusz męzkich. A. Jel. Szklanna 1. kol. , pow. miecbowski, gm. i par. Koniusza, leży na zach. płd. od Proszowic, przy szosie do komory Baran. Ma 13 dm. 2. Sz. , os. , pow. miechowski, gm. Kacice, par. Prandooin. Szklanna góra 1. pod Łężycami, pow. wcjherowski. 2. Sz. g. , pod Wielbrandowem, pow. starogardzki. Szklanna Huta 1. niem. Louisenthal, leśn. król, pow. świecki, st. p. M. Gaczna, obwód dominialny nadleśn. Wierzchlas, par. kat. Pol. Cekcyn, 1 dm. , 9 mk. 2. Sz. H. , kol. z szklaną hutą, tamże; 1885 r. 9 dm. , 127 mk. ; prywatna szkoła ew. 3. Sz. H. , wyb. do Łężyc, pow. wejherowski. Szklanny Ług, zaśc, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Kurzeniec o 8 w. , okr. wiejski i dobra dawniej ks. Wittgensteina, obecnie ks. Hohenlohe, Kasuta, 3 dusze rewiz. Szklanów, wś, pow. stopnicki, gm. i par. Stopnica. W 1827 r. 15 dm. , 72 mk. W połowię XV w. wś król. Szklanów, w par. Stobnica, miała łany km, , z których dziesięcinę, wartości 10 grzyw. , dawano pleb. w Stobnicy Długosz, L. B. , II, 442. Według reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1579 wś Sz. , własność kasztelana krakowskiego, miała 7 osad. , 71 2 łan. Pawiński, Małop. , 223. Śzklarka, potok, dopływ Rudawki, pow. chrzanowski, płynie malowniczą doliną, uchodzi do Rudawki pod Dubiem, z lew. brzegu. Szklarka 1. Sz. Mielecka, urzęd. 2Uelenska, pow. ostrzeszowski Kępno, o 6 klm. na zach. płn. od Kępna par. prot. i st. dr. żel, przy granicy Szląska, nad strugą, która spływa do Niesobu dopł. Prosny, par. kat. Parzynów, poczta w Mielęcinie, st. dr. żel. w Bralinie o 3 klm. ; razem z Hipolitpolem 14 dm. , 102 mk. i Julianpolem 16 dm. , 113 mk. , tworzy okr. wiejski, mający 49 dym. , 357 mk. 121 kat. , 227 proi, 9 żyd. i 250 ha 215 roli, 21 łąk. 2. Sz. Myilnioiosha urzęd. MyslniewBha wś i dwór, pow. ostrzeszowski, o 7 kim. na na zach. płn. od Ostrzeszowa par. proi, poczta i st. dr. żel. , par. kat. Kobyla Góra, szkoła w miejscu; 35 dym. , 319 mk. Wś jest czołem okręgu wiejs. , w którego skład wchodzą Gwiździele 8 dm. , 62 mk. , Jarczewski młyn 2 dm. , 10 mk. , Krupa 14 dm. , 137 mk. , Lormis młyn 1 dm. , U mk. , Lubeszczyk 23 dm. , 181 mk. , Około 7 dm. , 60 mk. i Smolarze 14 dm. , 100 mk. . Cały okrąg ma 104 dym. , 880 mk. 207 kat. , 673 prot. i 1263 ha 816 roli, 123 łąk, 144 lasu. Dwór z folw. Bierzów 2 dm. , 34 mk. i Bugaj, tudzież z le śniczówką Jezioro tworzy okrąg dworski, ma jący 11 dym. , 126 mk. 39 kat. , 82 proi, 5 żyd. i 1164 ha 260 roli, 25 łąk, 793 lasu; właścicielem jest Bolesław Wężyk na Rojo wie. 3. Sz. Przygodzha al. Przygodzicka wś, pow. odolanowski, o 11 kim. na płn. zaob. od Ostrzeszowa, przy granicy Szsląska; par. kat. w Ostrzeszowie, par, prot. i poczta w Czar nym Lesie Schwarzwald Bz. Posen, st. dr. żel. na Antoninie o 7 kim. ; razem z Antoniewem 16 dm. , 142 mk. i Kotowskiem 21 dm. , 164 mk. tworzy okr. wiejski, mający 100 dym. , 807 mk. 420 kat. , 387 prot. i 649 ha 425 roli, 155 łąk, 16 lasu. E. Cal. Szklarki, przys, do Szymbarku, pow. gor licki, na lew. brzegu Ropy, nad potokiem od Maślonej góry 747 mt. . Mała osada, grani czy na zach. z Gródkiem, na wschód z Szym barkiem. Mac. Szklarnia 1. wś, pow. janowski, gm. i par. Modliborzyce. 2. Sz. , pow. janowski, gm. Kawęczyn, par. Janów. 3. Sz. , os. , pow. sejneński, gm. Krasnowo, par. Sejny odl. 9 w. , 1 dm. , 16 mk. Szklarnia, pustka, w gm. Kochcice, pow. lublinieckim. , Szklarnia Szymohowska al. Szymonowska, ob. Ferdinandshuette. Szklarówka al. Szlarówka, wś nad rz. Ka sztanką, dopł. Bohu, pow. bracławski, okr. pol. Woronowica, gm. Łuka, par. praw. Potusza, kat. Tywrów, między Szenderówką a Nikiforówką, ma 5 osad. Należała do hr. Gro cholskiego, dziś Możajskich. X, M. 0. Szklary 1. wś, pow. olkuski, gm. Ojców, par. Racławice, leży śród wyżyny olkuskiej, w jednym z jarów biegnących ku dolinie Wisły. Posiada łomy marmuru czarnego, 58 os. , 521 mr. W 1827 r. 54 dm. , 338 mk. Wchodziła w skład dóbr ststwa ojcowskiego. Zawiązkiem wsi była, o ile się zdaje, jedna z pierwszych zapewne w Polsce hut szklanych, założona w XIV w. na obszarze wsi Radwanowic dziś pow. chrzanowski. Osadę zwano pierwotnie Hutnica w r. 1329, ob. Kod. Małop. , I, 215. Osiadający w pobliżu robotnicy huty dali początek wsi. Por. i VI, 71. Według reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1400 wś Szklary, w par. Racławice, miała 71 2 łan. W r. 1581 wieś ta, należąca do zamku ojcowskiego, miała 81 2 łan. km. , 1 zagr. bez roli, 1 kom. bez bydła, 1 rzem. , 1 łan sołtysi Pawiński, Małop. , 26, 434. 2. Sz. , os. pow. sejneński. Należy do fol. Ochotnik. Szklary 1. wś włośc, nad rz. Ołoną, pow, trocki, w 1 okr. pol. , gm. Międzyrzecze o 22 w. , okr. wiejski Angliniki, o 8 w. od Trok, ma 9 dm, 57 mk. kai w 1865. r. 12 dusz re wiz. ; należy do dóbr skarbowych Michniszki. 2. Sz. , 9 wś włośc, pow, trocki, w 4 okr. pol. , gm. Merecz o 28 w. , okr. wiejski Kobele, dobra skarb. Orany, o 102 w. od Trok, ma 14 dm. , 100 mk. kat. , 6 żyd. w 1865 r. 44 dusz rewiz. . 3. Sz. , wś, pow. drysieński, należała do dóbr Justynianowo, Szczyttów. Szklary 1. wś, pow. sanocki, w zwartej dolinie pot. Hyźnego, dopł. Jasiołki pod Jasliskami 4 klm. . Dolinę opasują od wschodu lesiste wzgórza, ze szczytem Zademozykowa 761 mt. i Czertesz 741 mi, od zach. lesiste pasmo ze szczytem Pietrosz 731 mt. . Na płn. wzgórze wzn. 588 mt. Od tego wzgórza płynie na płd. Hyżny pot. , na płn. Taba. Dolinami potoków prowadzi droga z Jaślisk do Rymanowa. We wsi stoi cerkiew drewn. , filialna par. w Dalejowy; par. rz. kat. w Jaśliskach. Sz. mają 72 dm. i 418 mk. 197 męż. , 221 kob. ; 409 gr. kat, 4 rz. kat. i 5 izr, Pos. wiek. biskupstwa łaciń, w Przemyślu wynosi 120 mr. lasu; pos. mn. 951 roli, 103 łąk, 135 past. i 167 mr. lasu. Gleba zimna, owsiana. Do cerkwi należy 47 roli i 2 mr, łąk. W 1441 r. należały Sz. do dóbr sobieńskich Kmitów, są bowiem wymienione między wsiami, które Mikołaj z Wiśnicza Kmita, kaszt. przemyski, przy podziale majątku oddał Małgorzacie, żonie Mościca de Magna Chosmyn Koźmin, A. G. Z. , XI, 178, Nr. 1372. Sz. graniczą na płn. z Królikiem Wołoskim, na wsch. z Polanami, na płd. z Posadą Jaśliską i Dalej ową, na zachód z lasami Kamionki. 2. Sz. , wś. pow. rzeszowski, z osadami Grobla, Zazdrość i Łapigów a na obszarze wiek. posiadł. Kolanówka. Wś leży w dolinie potoku t. n. , dopł. Sanu. Poziom podnosi się na zach. z 357 na 394 mt. w lesiste pasmo, dzielące potok od pot. Harty; na wschód lesiste pagórki, oddzielające pot. Szklary od pot. Dąbrówki, dochodzą do 365 mt. Płn. część wsi, , Kolanówka sięga aż po stoki góry Barazy 409 mt. Z płn. stoku tej góry wypływa Tatyna prawy dopł. Struga. Wś, tworząca długą ulicę, przez którą prowadzi droga gminna z Tyczyna 21 klm. do Dynowa 6 klm. , należy do urz. poczt. w Jaworniku 5 5 klm, na wschód, liczy 113 dm. 7 na obszarze wiek. pos. i 727 mk. 352 męż. , 375 kob. ; 693 rz. kai, 34 izr. Pos. wiek. Kaj. Załuskiego ma 2 folw. i 878 mr obszaru 458 roli, 48 łąk, 2 ogr. , 367 mr. lasu; pos. mn. 551 roli, 63 łąk, 37 past. i 99 mr. lasu. Par. rz. kat. w Harcie. Sz. graniczą na płn. z Dylągową, na zach. z Hartą i Piątkową, na wsch. z Jawornikiem a na płd. z Chodorówką. Mac, Szklarycha, grobla nad rz. Stuhną, około Motowidłówki, w pow. wasylkowskim; nad nią znajdowało się uroczysko Daniłówka ob VI, 748. Szklaryszki 1. zaśc. szlach. nad jez. Hmeda, pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 52 w. od Święcian, 1 dm. , 15 mk. starow. 2. Sz. , zaśc. szlach, nad jez. Styrnie, pow. wileński, w 3 okr. pol, o 64 w. od Wilna, 1 dm. , 27 mk. starow. Szklenarczyk al. Sklenarczyk, Szklenarka, Sklenarka, potok, lewy dopł. Szkła. Nastaje on w płd. stronie Czerczyka, w pow. jaworowskim i płynie środkiem obszaru na płn. , tworząc w środku wsi mały stawek. Wypłynąwszy ze stawku dąży dalej na płn. p. n. pot. Popowskiego, wchodzi po Jaworowa, tu przyjmuje kierunek płn. zach. i nazwę Szklenarczyka i wpada do Szkła ubiegłszy 8 klm. Szkleniec, jezioro we wsi Mąkolno, pow. kolski. Na początku XVI w. jest własnością probostwa Łaski, L. B. , I, 213. Szkleniec 1. wś, pow. iłżecki, gm. Wielka Wieś, par. Wąchock, odl. od Iłży 29 w. , ma U dm. , 56 mk. , 109 mr. włośc. 2. Sz. , wś, pow lipnowski, gm. Ossówka, par. Czernikowo, odl. o 17 w. od Lipna, ma 5 dm, 43 mk. , 145 mr. Szkleńsk, wś, pow. grodzieński, w 5 okr. pol. , gm. Berszty, o 21 w. od Grodna. Szklennikowo, w spisie z 1865 r. Szklepnikowo, wś włośc, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. i dobra skarb. Miadzioł, okr. wiejski Nowiki, o 14 w. od gminy a 42 w. od Wilejki, ma 13 dm. , 135 mk. 101 praw. , 24 kat. . Saklin, w dok. Skeń, Szkleń, Szkliń, wś nad rzką Połonką, pow. łucki, na pograniczu pow. włodzimierskiego, na płd. zach. od Łucka. Podług reg. pow. łuckiego w 1570 r. pani Tomyla Wankowna Skleńska z imienia swego Sklenia płaci z 11 dym. , 7 ogr. po 4 gr. , 4 ogr. po 2 gr. W 1577 r. p, Chwiedora Dzialyńska płaci od 4 dym. i 3 ogr. a w 1583 r. Fiedor Zkliński z 12 dym. , 2 ogr, 8 ogr. , 1 koła waln. , 1 2 popa Jakłonowski, Wołyń, 8, 55, 97. Szklonko, jezioro pod Garczynem, w pow. ko Ścierskim. Szkławścice, wś, pow. rossieński, parafia Botoki. Szkło, prawy dopł. Sanu, powstaje w płcwsch. stronie wsi Szkła, w pow. jaworowskim, w lesie Paranka i płynie głęboką debrą na płn. zach. We wsi, niedaleko cerkwi, łączy się to ramię z drugiem, nadpływającem z płd. wsch. strony, a tak utworzony potok płynie przez płn. część obszaru na płn. zach. , tworzy w pobliżu granicy Jazowa Nowego mały stawek i wchodzi w obręb tej gminy. Przepłynąwszy płd. część Jazowa Nowego i Cetuli w kierunku najprzód zach. a potem płd. zach. , wchodzi do Olszanicy. W płn. wsch. stronie tej wsi rozlewa się w staw szeroki, z którego wypłynąwszy dąży na zach. Szklen Szklenn Szklonko Szkł Szkl Szklary Szkło przez płd, część Załuża do Jaworowa. Tu, we wsch. stronie miasta, tworzy staw obszer niejszy, wydłużony ku płd. zach. , a wypły nąwszy z togo stawu skręca na zach. łukiem zlokka na płd. wygiętym, przez miasto i przedmieście Nakorzeczne i wchodzi na grani cę Wólki Rośnowskiej i Porudna. Dalej prze pływa pld. zach. część Wólki Rcsnowokiej i wchodzi do Moranicc. Tu przyjmuje kieru nek płn. zach. i przez płn. wsch. część Krakowca i płd. zach, część Skolina wchodzi na granicę pow. cieszanowskiego, a płynąc na zach. oddziela wś Kobylnicę Wołoską od Bu dzynia pow. jaworowski. Następnie prze pływa płn. część Młynów w pow. jaworow skim w kierunku płn. zach. i wchodzi do Za leskiej Woli pow. jarosławski. Odtąd pły nie już przeważnie na zach. przez płd. część Laszek, wzdłuż płn. granicy Łazów i Wysoc ka, przez Wietlicz i Surochów do Sobiecina, gdzie wpada do Sanu, ubiegłszy około 70 kim. Spad wód podają liczby źródło 275 kim. , w Cetuli 244 mt. , staw jaworowski 236 mt, , na przedmieściu Nakorzecztie 227 mi, w Skolinie 209 mt. , w Zaleskiej Woli 198 mi, w Wietlinie 190 mt, przy ujściu 185 mt. Z pomiędzy dopływów zasługują na uwagę następujące, od lew. brzegu Hnojeniec, wpa dający w pobliżu sta wu jaworowskiego, a za silony Ponikłą i Ruskim poi od prawego i od lew. brzegu strugą z Tuczęp, płynącą przez Mużyłowice, Przyłbice a wpadającą do sta wu w Bruchnalu ob. Hnojeniec gdzie mylnie podano, jakoby on wpadał od praw. brzegu; Rulów poniżej stawu jaworowskiego; Szkle narczyk al. Sklenarczyk w Jaworowie; Ożomla al. Szczan, ze Zwierzyńcem od lew. brzegu i Stawiska w Młynach. Od prawego brzegu wpadają do Szkła Kurnicki pot. z Tereszką od lew. brzegu w Jazowie Nowym; Jaksza, powstająca w płd. wsch. stronie Jazowa Sta rego, płynąca na płd. wsch. a wpadająca do stawu w Olszanicy; Rety czyn z Lipowcem od praw. brzegu, na granicy Rudy Kochanow skiej i Krakowoa; Łazanka, na granicy Ko bylnicy Wołoskiej i Młynów; Byrówka, zwa na w górnym biegu Horodysldem, w La szkach. Doliną Szkła, począwszy od wsi i n. , biegnie gościniec ze Lwowa przez Janów, Ja worów, Krakowiec do Radymna. Od Zale skiej Woli zwraca się droga ta ku dolinie Wiszni. Dolina Szkła wymaga uregulowania, ktoi eby zapobiegło zabagnianiu przyległych łąk i pastwisk. Lu. Lz. Szkło, wś, pow. jaworowski, 12 kim. na wschód od Jaworowa sąd pow. , 37 kim. na płn. zach. ode Lwowa, 14 kim. na płn. zach. od st. kol. w Kamienobrodzie, urząd poczt. w miejscu. Na płd. leżą Małoszkowice, Moosberg i Bruohnal, na zach. Olszanica i Jazów Nowy, na płn. Starzyska, na wsch. Wola Dobrostańska pow. gródecki. Na płnwsch. powstaje ze źrodła Paraszka, ramię pot. Szkło i płynie przez płn. część obszaru do Jazowa Nowego. W płd. stronie wsi powstaje pot. Ruski a na płd. od niego Ponikła i oba płyną na zach. i wpadają od praw. brzegu do Hnojeńca ob. , lew. dopł. Szkła. Glówna część zabudowań leży w płn. stronie, w dolinie Szkła. Własn. wiek. ma roli or. 12, łąk i ogr. 64, past. 14, lasu 1087 mr. ; wł. mn. roli or. 1199, łąk i ogr. 671, pasi 397, lasu 247 mr. W r. 1880 było we wsi i w jej częściach Birki, Melniki, Sołychy i Stenie 287 dm. , 1597 mk. w gminie; 7 dm. , 31 mk. na obsz. dwor. 1504 gr. kai, 54 rz. kat. , 42 izr. , 28 in. wyzn. ; 1465 Rusinów, 161 Polaków, 2 Niemców. Par. rz. kat. w Jaworowie, gr. kat. w miejscu, dek. jaworowski. We wsi jest cerkiew i kaplica łacińska, szkoła etat. 1klas. , kasa pożycz, gm. z kapit. 131 złr. , 2 tartaki wodne. Za czasów Rzpltej należała wieś do dóbr koron, , ststwa jaworowskiego. Jest tu źródło wody siarczanej, jedno z najdawniejszych w Polsce. Jeszcze w r. 1578 na wezwanie Stefana Batorego badał je i opisał królewski lekarz Wojciech Oczko. Książka jego podaje sposób używania tych wód. W 39 lat później dr. Erazm Sykst, Lwowczyk, wydał wr. 1617 w Zamościu opis tych źródeł. Sobieski zajmował się wodami w Sz. i doniósł o ich własnościach lekarzom zagranicznym, gdyż spodziewał się, że to zdrojowisko będzie mogło zastąpić Maryi Kazimierze wody francuskie, których w r. 1668 używała. Drugą pocztą pisał z. Żołkwi do żony, poszlę opisasanie wody jaworowskiej tak nazywano źródła tutejsze a Mr. du Puis, która ma być taka albo podobna do tej de Bourbon. Jest to woda, w której jest siarka i saletra; ale sama przez się jest zimna; pachnie jakby jajcami pieczonemi. Leczył się w tej wodzie nieboszczyk Władysław król, i pomogła mu bardzo. Opisał ją jeden doktor przedni Erazm Syxt w książce O cieplicach we Szkle i t. d. ksiąg troje, tylko że po polsku; kazałem to przetłómaczyć po łacinie Helzel Listy Jana Sobieskiego do żony i i d. , Kraków 1860, str. 185, 186, 201. Za Sasów Sz. podupadło, jakkolwiek znajdujemy o niem wzmianki w pismach Bonfigliego, Guetarda, Hoffmana, którzy z uznaniem wyrazili się o leczniczych własnościach źródła. W r. 1795 prof. Hacquet rozebrał tę wodę. W r. 1834 rozbierał ją ponownie Torosiewicz Źródła mineralne w Galicyi i na Bukowinie, Lwów, 1849, str. 171 nn. . Rząd austryacki urządził tu a raczej w Jazowie Nowym łazienki dla chorych wojskowych. W Sz. istnieją łazienki prywatne, lecz dziś mało tu bywa chorych. O wo Szkło Szkło Szkłoby dach tutejszych pisali Marcyan Ogończyk Zakrzewski O w odach kruszcowych w Galicyi a w szczególności w Szkle Czasop. zakładu Ossolińskich, 1828, III, 85 i 1829, I, 68; Torosiewicz O źródle siarczystem w Szkle Pamięt. farmaceut. Sawiczewskiego, 1835, II, 150 i Mnemosyne, 1838, Nr 45; Wycieczka ze Lwowa do Szczawnicy przez dra T. Dziennik liter. , 1862, str. 460; Do kąpiel, przez P. S. Dziennik Pols. , Lwów, 188, Nr z 10 lipca. Ulryk Werdum Liske Cudzoziemcy w Polsce, Lwów, 1876, str. 78 i 79 tak mówi o Sz. Długa wieś, ciągnąca się na wschód przy pagórku. Na wschodniej stronie ku jezioru ma drewniany kościół. W minionym sierpniu 1670 zamienił się tu w pobliżu wielki piaskowy pagórek, skutkiem trzęsienia ziemi, na małe jezioro, a kiedy się pagórek z wielkim łoskotem zapadł, wybuchła woda w takiej obfitości, że zalała naokół leżące pola. Jezioro miało około 600 kroków w obwodzie, a świeże urwisko zapadłej ziemi jeszcze wyraźnie widzieć było można. Woda była jasna i bardzo głęboka, czuć i smakować było z niej siarkę. Niewątpliwie też siarczane źródła, które się tu pod ziemią ukrywają, wywołały to trzęsienie ziemi. Na strzał z muszkietu od tego miejsca, na dole, w dolinie, znajdowała się też studnia, z której czysta siarka z wodą wytryskała, tak że z wiatrem już zdaleka czuć ją było można. W Sz. była dawniej papiernia. Lu. Dz, Szkłoby, wś, pow. konecki, ob. Skloby. Szkłow 1. w dokum, łacińskich Sclovia, mto na prawym, wyniosłym brzegu Dniepru, pow. mohylewski, pod 54 12 płn. szer, a 47 49 wsch. dłg. , w 1 okr. pol. , gm. Szkłów, o 32 w. na płn. od Mohylewa, przy b. trakcie poczt, petersburskim na Orszę. W 1880 r. miało 872 dm. 11 mur. ; 312 należało do chrześcian a 560 do żydów i 2393 mk. 1268 prawosł, 33 kat. i 11092 żyd. . Posiada 5 cerkwi 2 mur. , kaplicę prawosł, mur. , kościół kat. mur. , 2 synagogi 1 mur. i 17 domów modlitwy żydows. 5 mur. . Znajduje się tu zarząd 1 okr. pol. , biuro sędziego pokoju IV okr. , zarząd gm, , szkoła żydowska rządowa wyższa, szkoła ludowa, st. poczt. , dwie apteki, szpital żydowski na 14 łóżek, dom dla sierot żydowskich na 50 chłopców, przystań na Dnieprze, 7 warsztatów tkackich, wyrabiających flanelę, kort i materyały na tałesy i arbekenfesy ubiory rytualne żydowskie, 2 młyny krupczatno. W mieście odbywają się targi co niedziele i piątki oraz dwa jarmarki doroczne w drugim tygodniu w. postu i w 9 tygodniu po Wielkiejnocy, poprzednio bardzo ożywione, które po 1860 r. straciły znaczenie i obecnie mają zaledwo po 25, 000 rs. obrotu. Kościół kat. , p. w. św. Piotra i Pawła, z muru wzniesiony w 1849 r. Parafia kat. dekanatu mohylewskohoreckiego, 1145 wiernych. Kaplica w Sz. na cmentarzu grzebalnym, w Zahorankach, Zarowicach i oratoryum w Babczynie. Gmina ma 3467 mk. włościan 889 męż. , 1031 kob. , 1547 dzieci, z któ. rych 263 206 męż. i 57 dzieci zajmuje się przemysłem leśnym, używając do pomocy 342 koni. W gminie znajduje się 7208 1 2 dzies, lasów prywatnych i 11431 2 dzies. włościańskich. W historyi Sz. wspominany jest po raz pierwszy pod 1535 r. , w którym spalony został przez wojewodę ruskiego Wasila Szujskiego, podczas wojny Iwana Groźnego z Zygmuntem Augustem. Od XVI w. Sz. z okolicą stanowił dziedzictwo Chodkiewiczów, którzy pisali się ztąd hrabiami na Szkłowie. Miasto było wówczas obwarowane i dwukrotnie wciągu XVI w. 1563 i 1580 r. ucierpiało od napadu wojsk ruskich. W tym prawdopodobnie czasie Jan Karol Chodkiewicz wzmocnił warownie miasta przez opasanie go wałami i rowami, ślady których przetrwały do dnia dzisiejszego od strony wjazdu z Orszy. W 1619 r. Aleksander Chodkiewicz, wwoda trocki, założył tu klasztor dominikanów i znaczną ich biblioteką obdarzył. Nadany im kościół był dawniej zborem kalwińskim, fundowanym w XVI w. przez przodków wwody, który znalazł ostatni spoczynek w grobach tego kościoła. Była to największa świątynia na Białorusi, dziś w gruzach. Dominikanie istnieli tu do 1832 r. W 1653 r. hetman w. lit. Janusz ks. Radziwiłł, nie czekając przez zawiść na połączenie z hetmanem polnym lit. Gosiewskim, ciężką poniósł klęskę pod Sz. od wojsk ruskich pod wodzą kn. Trubeckiego, który jednak, pomimo uporczywego oblężenia, nie mógł zdobyć miasta. W 1655 r. Sz. zrabowany został przez Kozaków, co powtórzyło się w 1708 r. z polecenia gen. szwedzkiego Lewenhaupta, niezadowolnionego ze złożonej przez miasto kontrybucyi. Od Chodkiewiczów Sz. przeszedł w posiadanie Sieniawskich a następnie ks. Czartoryskich i w 1762 r. otrzymał od Augusta III przywilej na prawo miejskie i prawo używania pieczęci, z wyobrażeniem wiszącego bezmianu. W 1769 r. wielki pożar zniszczył prawie doszczętnie miasto, poczem mieszkańcy zaczęli się osiedlać na lew. brzegu rzki Szkłowianki, dawna zaś osada stała się siołem, zwanem Szkłowem Starym. Po przyłączeniu do Rossyi Sz. przeszedł na własność skarbu. W 1773 r. przeznaczony na mto powiatowe prowincyi mohylewskiej, nadany został zrazu ks. Poterakinowi a w 1778 r. gen. Zoryczowi, który założył tu szkołę dla 300 dzieci szlachty białoruskiej. Na urządzenie szkoły wydał 77, 888 rs. , na utrzymanie zaś roczne przeznaczył po 43, 670 Szkopó Szkniewa Szko Szkoc Szkodnia Szkod Szkodz rs. Po roztrwonieniu majątku przez Zorycza f w 1799 r. , założony przez niego korpus przeszedł w 1797 r. na koszt skarbu, poczem w 1800 r. przeniesiony został do Grodna, 1807 do Smoleńska a ostatecznie do Moskwy. W r. 1812 Sz. zajęty był chwilowo przez Francu zów. Obecnie mto należy do Wojejkowych. Opis podał Tyg. Illustr. z 1872 r. , Nr 247. 2. Sz. Słartj, wś nad rzką Szkłówką, pow. mohylowski, o 3 w. od mta Szkłowa, ma 28 dm. , 140 mk. , cerkiew. 3. Sz. Zarzeczni, mko na lewym brz. Dniepru, pow. borecki, odl. o 62 w. od Horek, naprzeciw mka Szkłowa w pow. mohylewskim, składa się z dwóch części Małe Zarzecze i Wielkie Zarzecze, ma 134 dm. drewn. 80 należy do chrześcian a 54 do żydów, 717 mk. 373 prawosł, i 344 żydów, cerkiew, praw. , dom modlitwy ży dowski, 16 sklepików. Nieznaczny jarmark odbywa się w dzień św. Trójcy. Podług po, dania miejscowego Sz. Zarzeczny założony został w czasie wojny północnej, na miejscu gdzie stał obóz armii ruskiej po powrocie z pod Połtawy. Obecnie należy du Wojejkowa. J. Krz. Szkniewa, wś u źródeł rzki Bobryk, pow. radomyski, w 4 okr. pol. , gm. Kresiatycze, par. praw. Wołczków o 4 w. , o 95 w. od Radomyśla, ma 326 mk. Podług Pochilewicza jest tu 260 mk. ; włościanie, w liczbie 83 dusz rewiz. , uwłaszczeni byli na 508 dzies. , ze spłatą po 194 rs. 45 kop. rocznie. Należy do dóbr Wołczków, dawniej Olizarów, nastę pnie Lewszyna, od 1885 r. Andrzeja Kukiela. J. Krz. Szkockie, wzgórza, w pow. czarnkowskim, między wsiami Dzierźno Małe i Górnica. Szkockie jezioro, niem. SchottenSee, jezioro przy Pniewitach, pow. chełmiński, 40 mr. obszaru ob. t. I, 566. Szkocya, niem. Schottland, os. wiejska, pow. szubiński, o 6 klm. na płn. wschód od Szubina, przed Rynarzowem par. i poczta, gdzie się rozłożyła na przestrzeni 3 klm. ; st. dr. żel. o 16 klm. w Bydgoszczy, na Chmiel nikach Hopfengarten i Studzieńcu; z Siedli skiem 4 dm. , 21 mk. tworzy okr. wiejski, mający 33 dym. , 245 mk. 33 kat. , 212 prot. i 419 Na 264 roli, 96 łąk. E. Cal SzkocyaNowa, fol. , pow. augustowski, gm. Dowspuda, par. Janówka, odl. od Raczek 3 w. , od granicy pruskiej o 21 2 w. Założona około r. 1823 przez hr. Ludwika Paca, zagorzałego anglomana. Stanowiąc niegdyś część dóbr dowspudzkich, przeszła w posiadanie rządu r. 1835. Naówczas folw, Szkocya z attyn. Pacianowo, Planta i Witówka zawierały 1743 mr. Obecnie jet tu 7 dm. , 101 mk. 7 żyd. . Na pół zrujnowane murowane gmachy, drogi wysadzone drzewami, przypominają dawną świetność tych dóbr. M, R. Wit. Szkodnia, rzeczka, ob. Schodnia, Szkody, okolica szlach. , pow. nowogródzki, w 4 okr. pol. mirskim, par. katol, doniedawna Mir, teraz Połoneczka, o 1 milę na płd. zachód od mka Mira, ma 9 osad; grunta urodzajne, miejscowość lekko falista, bezle śna. A. Jel, Szkodziszki 1. zaśc, pow. wileński, w 6 okr. pol. , gm. Rudomino, okr. wiejski Szkodziszki, o 3 w. od gminy a 10 w. od Wilna, ma 1 dm. , 10 mk. prawosł, i 4 mk. katol, podług spisu z 1865 r. 6 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Jarmuliszki. 2. Sz. , zaśc. , tamże, o 14 w. od Wilna, 1 dra. , 5 mk. katol. 3 Sz. , wś i dobra, pow. wileński, w 6 okr. pol. , gm. Rudomino, okr. wiejski Szkodziszki, o 3 w. od gminy a 12 w. od Wilna, ma 16 dm. , 15 mk. prawosł, i 266 katol, w 1865 r. 89 dusz rewiz. ; własność Chodolejów. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi Sz. , Dukiele, Jarmoliszki, Lipiny, Macieiszki, Maryino, Popiszki i Rusinowka, oraz zaśc. Borejkowszczyzna, Górki, Jeziorowszczyzna, Lipki, Mikuciszki, Skrobówka, Smolanka, Sokolniki, Stażuciszki i Szkodziszki, w ogóle 186 dusz rewiz. b. włośc, skarb, i 82 włośc. uwłaszczonych. Szkoliki, część Radruża, pow. Rawa Ruska. Szkoliszcze, dzielnica mta Słucka, prze ważnie zamieszkana przez żydów, w której są liczne ich bóżnice i domy modlitwy ob. Słuch. A. Jel. Szkolny Pawłów, ob. Pawlów 5. . Szkółka, Skolkenmuehle, młyn niegdyś, w pow. międzychodzkim Wykaz miejscowości, Poznań, 1875. Szkółki, urzęd. Szkółki i Szkulki, niekiedy zczołki, Szkotki i Szkodki, Szkulki około r. 1523, wś, pow. mogilnicki Żnin, o 4 klm. na płn. zach. od Rogowa par. i poczta, na płn. zach. kończynie jez. Rogowskiego; st. dr. żel. w Janówcu i Łopiennie o 8 klm. ; 9 dym, , 74 mk. 47 katol. , 27 prot. i 180 ha 146 roli, 13 łąk. Około r. 1523 było na Sz. 5 łan. km. i 1 1 2 łana dziedzicz. , z wysepką między łąkami afolw. z łanów km. płacono dziesię cinę snopową proboszczom w Niestronnie a z dziedzicznych proboszczom w Rogowie Ła ski, Lib. Ben. , I, 165, 172. Przy schyłku zeszłego stulecia dziedziczył Sz. Jakub Korytowski, miecznik poznański. E. Cal. Szkopówka, os. , pow. warszawski, gm. i par. Okuniew. Szkopy al. Skopy, wś i fol. , pow. sokołowski, gm. Repki, par. Wyrozęby, odl, 28 w. od Siedlec a 10 w. od Sokołowa, mają cerkiew murowaną, 16 dm. , 241 mk. W 1827 r. było 22 dm. , 145 mk. W 1872 r. fol. Sz. rozl. mr. 536 gr. or. i ogr. mr. 367, łąk mr. 46, past. Szkolik Szkol Szkoln Szkółk Szkop Szkó Szko Szkordz Szkordzie Szku Szkrob Szkrocho Szkrod Szkrund Szkuc Szkudła mr. 9, lasu mr. 93, nieuż. mr. 21; bud. mur. 4, z drzewa 14, las nieurządzony. Wś Sz. os. 22, mr. 271. W drugiej połowie XVI w. osiadł tu Leonard Mleczko, przybyły z Litwy, protoplasta gałęzi podlaskiej tego rodu Mleczkowie Szkopowscy. I o klucza Sz. należały Borychow, Repki, Wyrożęby, Chąszczówka, Liszki, Czaple i inne. Obecnie dobra te roz padły się na części i drobne kolonie. Cerkiew paraf, erygował 1644 Mieczysław Mleczko. Od 1818 murowana. Br. CK Szkordzie, wś włośc, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Wasiliszki o 1 w. , o 36 w. od Lidy, ma 11 dm, , 123 mk. katol, w 1865 r. 51 dusz rewiz. . Szkoropady, grupa domów w Kamionce Wołoskiej, pow. Rawa Ruska. Sikórzec, wś i dobra, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol. , gm, Szkórzec, o 47 w. od Bielska. Porów. Skórzec. Szkotowo, niem. Skottau, wś, dobra i młyn nad rz. Szkotówką, pow. niborski, st. poczt. Neidenburg Nibork. Posiada kościół par. ewang. , który przed reformacyą należał do katolików, Szkotówką al. Szkotowska strutga, ob. Działdówka, Szków al. Szkowa, wś i dobra nad rozlewem rz. Nierotówki, pow. bobruj ski, w 2 okr. pol. paryckim, gm. Karpilówka. Wś ma 37 osad, cerkiewka na cmentarzu grzebalnym p. wez. Opieki N. M. P. , filialna par. Rudobietka. Dobra, dziedzictwo Wańkowiczów, około 45 włók; młyny, propinacye grunta lekkie, łąk dużo. W dworze księgozbiór, A. Jel. Szkrobatówka, w dokum. Skrobotowka, sioło, pow. krzemieniecki, na pograniczu pow. ostrogskiego, na płn. zach. od Jampola. Podług reg. pob. pow. krzemienieckiego z 1583 r. Wasili Kozarzewski płaci ze wsi Skrobotowki od 2 dym. Jabłonowski, Wołyń, 142. Szkrochowice, ob. Skrochowice, Wymie nia tę wś akt podziału księstwa opawskiego między dwie pary książąt Jana I i Mikołaja III tudzież Wacława i Przemka z dnia 18 kwietnia 1377 Ob. Gruenhagen u. Mark graf. Lehns u. Besitzurkunden Schlesien un Mittelalter II część, str. 484. W, H. Szkroda, rzeczka, ob. Skroda. Szkrunde łotew. , ob. Schrunden. Znane z wojny w 1659 r. ob. Pamiętnik Poczobuta, str. 30 i następ. . Szkucice ob. Lipa 3, mylnie, za Szkucin. Szkucin, wś, pow. konecki, gm. Ruda Maleniecka, par. Lipa, odl. od Końskich 21 w. , ma 43 dm, , 301 mk. , 29 os. , 324 mr. włośc, 3 mr. dwors. W 1827 r. było 16 dm. , 125 mk. Wspomina tę wś Lib. Ben. Łaskiego w opisie par. Lipa I, 598. W połowie XV w. Sz. , w par. Lipa, własność Głzickiego h. Goz dawa, miał 8 łan km. , z których dziesięcinę snopową i konopną, wartości 6 grzyw. płaco no prebendzie Jaszkowskiej. Folw. rycerski, karczma z rolą, zagr. , płaciły dziesięcinę pleb. w Fałkowie Długosz, L. B. I, 368. Według reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1577 Adam i Zygmunt Drzewieccy mieli tu 3 łany Pawiński, Małop. , 290. Br, Ch, Szkucisko, wś, pow. nowoaleksandryjski Puławy, gm. Szczekarków, par. Opole. W 1827 r. było 10 dm. , 76 mk. Szkucka Wola, wś, pow. konecki, gm. Ru da Maleniecka, par. Fałków 38 dm. , 244 mk. , 265 mr. Na początku XVI w. dziesięcinę z pe wnych ról folw. brał proboszcz w Fałkowie W połowic XV w. Sz. Wola, w par. Fałków, własność prebendy w Falkowie, miała 6 łan. km. , z których dziesięcinę snopową i konopną, wartości 2 grzyw. , płacono prebendzie sandom. Jaszkowskiej. Karczma z rolą i zagr. płaciły dziesięcinę prebendzie sandom. in gonithwam. Był też młyn Długosz, L. B. , I, 370. Według reg. pob. pow. opoczyńskie go wr. 1577 par. Lipa, własność Anny Giziczkiej, miała 2 1 2 łan. , 1 zagr. z rolą Pawiń ski, Małop. , 290. Br. CL Szkudelna al. Szkudelny mlyn, pow. średzki, o 4 klm. na płd. od Pobiedzisk, pod Górką Kociołkową; nie wykazany w nowszych spisach urzęd. Szkudła, niekiedy Szkudły, , Scudla i Szcudla r. 1370, Scudli r. 1393, Schudła r. 1458, Skudlą r. 1523, wś i dwór, pow. pieszowski, o 12 1 2 klm. na płd. wschód od Pleszewa, na pół drogi do Kalisza, między Czerminkiem i Kucharkami, nad Trzemną dopł. Prosny; par. Kucharki, poczta w Sobótce, st. dr. żel. na Biniewie o 11 1 2 klm. Wr. 1370 Boguchwał, dziedzic Sz. , poświadcza, że przodkowie żony jego i siostry jej sprzedali kościołowi gnieźn. Solec i Borowo, leżące między Opatowem i Tłokinią Kod. Wielk. , n. 1629; między r. 1393 i 1400 pisali się z Sz. Maciej, Mikołaj Miczko i Jan Kod. Wiclk. i Akta gr. wielk. , 1, II; między r. 1458 i 1460 występuje Mikołaj, syn Jana z Sz. , kleryk gnieźn. a między r. 1476 i 1484 tegoż imienia archidyakon szremskf, decretorum doctor, kan. poznański Theiner. Vet. Monum. , II i Pomn. Dziej. Pol, V, 647, z wątpliwą datą śmierci Mikołaja 1450 r. . Miedzy r. 1477 i 1630 rozgraniczono kilkakrotnie Sz. od wsi sąsiednich Akta gr. ziem. kaliskie; w r. 1482 pisał się Stefan z Sz. , kanonik pozn. Theiner, II, 258; między r. 1579 i 1620 posiadali tę majętność Jan i Piotr Szkudlscy; było wówczas 3 łan. km. , 6 zagr. , 4 kom. , rzeźnik i koło doroczne. Sz. wyszły z rąk polskich przed r. 1843. Wś ma 4 dym. , 31 mk. 25 katol. , 6 prot. i 12 Szk Szkw ha 11 roli. Dwór z z Paulinowem tworzy okr. dworski, mający 10 dym. , 207 mk 194 kat. , 13 prot. i 617 ha 496 roli, 16 łąk, 41 lasu; cegielnia, gorzelnia i wiatrak. E. Cal Szkudłówka, kol, pow. słupecki, gm. i par. Młodojewo, odl. od Słupcy 8 w; ma 7 dm. , 48 mk. Szkudlowo, zamiast Dranica, przekład niemieckiej nazwy Schindelmuehle, w pow. międzyrzeckim. Szkudy, źmujdzkie Skouda, niem. Schoden, mko przy ujściu Łuby do Bartowa, pow, telszewski, na pograuiczu gub. kurlandzkiej, pod 56 6 płn. szer. a 59 12 wsch. dług. , o 63 w. na płn. zach. od Telsz, przy trakcie lipawskim. Ma 51 dm. , 657 mk. , kościół katol. par. , kośc. ewang. augsbugrski, dom modlitwy żydowski, szkołę początk. , gorzelnię, garbar nię, zarząd 2go okr. pol. , zarząd gminy, tar gi co poniedziałki i czwartki. Kościół katol, paraf. , p. wez. św. Trójcy, murowany, funda cyi J. K. Chodkiewicza z 1614 r. Na cmenta rzu kaplica. Parafia katol. , dekauatu szkudzkiego, 4750 wiernych. Filia w Aleksandryi kaplice w Kulach i Norwidzach. Dekanat szkudzki dyecezyi żmujdzkiej obejmuje 10 parafii Sz. , Masiady, Sałanty z filią Gruszławki i Kałnele, Korciany zfilią Buzdry, Dorbiany, Łaukożemy, Kretynga z filią Jaku bów, Szaty, Iłłoki i Lenkimy, wszystkie w pow. telszewskim, 43890 wiernych. Mapa dekanatu szkudzkiego dołączona jest do opisu dyecezyi żmujdzkiej ks. Stan. Czerskiego. Parafia ewang. augsb. ma 2000 dusz. Gmina należy do 1 okr. pok. do spraw, włośc, obej muje 5 okr. wiejskich, 63 miejsc zamieszka łych i ma 2993 mk. włościan. Okrąg policyj ny szkudzki ma 12 miasteczek, 2 sioła, 180 wsi, 39 zaśc, 16145 mk. W 1257 r. Litwini rozbili tu Krzyżaków. Sz. nadane zostały Chodkiewiczom w 1568 r. przez Zygmunta Augusta. Jan Chodkiewicz, ojciec Jana Ka rola, sprowadził tu Niemców i przezwał Sz, Johannisberg. W 1614 r. Jan Karol Chodkiewtcz fundował kościół farny zo szkółką pa rafialną i dobrze je uposażył. Proboszcz no sił tytuł infułata. W 1625 r. mko drogą wia na przeszło do Sapiehów i przywilejem Wła dysława IV z d. 18 lutego 1645 r. , danym w Warszawie, otrzymało prawo magdeburskie. W 1831 r. zajęte na skarb. Nazywano je nie gdyś dla ruchu i związków handlowych przed mieściem Lipawy, od której niedaleko jest położone. W magistracie przechowywano chorągiew z herbem Sapiehów i miecz, którym ścinano złoczyńców, z napisem w języku nie mieckim. Ekonomia szkudzka zwała się nie gdyś gminą gruściańską. J. Krz. Szkudziany, wś włośc, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Żyżmory o 5 w. , okr. wiejski Tnrłowiszki, dobra skarbowe Strawieniki, o 40 w. od Trok, ma 8 dm. , 97 mk. katol, w 1865 r. 32 dusz rewiz. . Szkudziuny, dwór, pow. rossieński, gm. i par. Szydłów, o 14 w. od Rossień, w 1862 r. własność Billewicza. Szkugi, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 18 w. od Nowoaleksandrowska. Szkulki, pow. mogilnieki, ob. Szkółki. Sikwiiciki, wś nad rz. Połowicą, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra Ihumenowo, o 43 w. od Dzisny, ma 12 dm. , 71 mk. w 1865 r. 28 dusz rewiz. . Jest tu cerkiew murowana, p. wez. św. Eliasza, wzniesiona w 1825 r. przez hr. Adama Guenthera, zarząd gminy, szkoła wiejska, młyn wodny. Własność dawniej hr. Adama Guenthera, następnie Gabryeli ks. Puzyniny, dalej hr. Rajnolda Tyzenhauza, dziś hr. Przeździeckiej, Szkundzino, wś, pow. mścisławski, gm. Soino, ma 16 dm. , 122 mk. Szkuraty, pow. słonimski, ob. Skuraty. Szkiiraty, wś nadirszą, pow. radomyski, ob. Skuraty. Niegdyś osada z samej szlachty mazowieckiej złożona. Szkurlaty, wś nad rzką Swędrnią, pow. kaliski, gm. Tyniec, par. Kalisz, odl. od Kalisza w. 3 1 2 ma 13 dm. , 73 mk. Szkurucianka, rzeczka, w pow. Winnickim, lewy dopływ Bohu, uchodzi poniżej wsi Medwedki. X. M. O. Szkuryły, wś, pow. rzeczycki, ob. Pożarki. Szkutele, folw. od Tadehofu, pow. rzeźycki, gm. Sułojony; ob. Rybiniszki i Tadehof. Szkutesgieryszki al. Szukpesperyszki, dwór, pow. szawelski, gm. Szawkiany, o 37 w. od Szawel. Szkwa, rzeka, ob. Skwa. Szkwa al. Skwa, wś nad rz. Skwą, pow. ostrołęcki, gm. Nasiadki, par. Ostrołęka; ma 935 mr. obszaru. W 1827 r. było 32 dm. , 190 mk. Szła, wś, pow. przasnyski, gm. Jednorożec, par. Przasnysz odl. 10 w, ; ma 33 dm. , 310 mk. , 1037 ziemi użytk. i 347 mr. nieuż. W 1827 r. 26 dm. , 165 mk. Według lustracyi z 1661 r. wchodziła w skład ststwa przasnyskiego. Szlachcianka, strumień, w pow. oszmiańskim, wpada pod mkiem Krewem do rz. Krewki al. Krewlanki pr. dopływu Berezyny Niemnów ej. Szlachcianka, karczma, pow. proskurowski, par. Mikołajów, przy drodze z Hryniowiec Polnych do Pachutyniec. X M. O. Szlachcin 1. al. Slachcin, Slachemo w r. 1380, Sliachczino r. 1578, wś, os. i dwór, pow. średzki, o 7Y2 kim. na zach. od Miłosławia Szkudłówka Szkuruc Szkur Szkundzino Szkud Szl Sdzlachcińce na pół drogi do Środy, nad Bardeczką, dopł. Maskawy, między Brzeziom i Pierzchnem; par. Nietrzanów, poczta i st. dr. żel. w Śro dzie i Miłosławiu. Między r. 1380 i 1396 pi sał się Paweł z Sz. kan. pozn. , scholastyk lu buski Kod. Wielk. ; około tego czasu wy stępują Włost, Świętosław i Inni z Sz. Akta gr. wielkop. , I, II; pod r. 1400 zachodzi Czarnko, karczmarz; w r. 1418 odgraniczono Sz. od nieistniejącego jnż Zabrodzia; w r. 1578 posiadali tu Jan Szlachciński 1 ślad os. , 1 zagr. i 2 komor. , a Łukasz Pierzchłiński 21 2 ślad os. , 4 zagr. i 2 koła korzeczne; przy schyłku zeszłego stulecia należał Sz. do Sczanieckich, którzy tu jeszcze siedzieli po 1843 r. Wś ma obecnie 18 dm. , 124 mk. ; os. 13 dm 113 mk. ; tworzą one okrąg wiejski, mający 31 dym. , 237 mk. katol, i 254 ha 200 roli. Dwór z folw. Olszewem tworzy okr. dworski, mający 12 dym. , 273 mk. katol, i 623 ha 519 roli, 39 łąk; cegielnia; właścicielką jest Kazimira Stablewska. W Sz. znajduje się urząd stanu cywilnego. 2 Sz. , pow. po znański, ob. Szlachęcin. E. Cal Szlachicińce, wś, pow. tarnopolski, 7 klm. na płn. wsch. od Tarnopola sąd pow. , st. kol. , urz. poczt, i tel. . Na płd. leżą Bajkowce i Tarnopol, na zach. Tarnopol i Biała, na płn. Łozowa, na wsch. Czerniechowce i Ochrymowce dwie ostatnie w pow. zbaraskim. środkiem wsi płynie pot. Hnizdeczna al. Chodorówka, praw. dopł. Gniezny i tworzy staw. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie Hnizdeczny 299 mt. wzn. . Wznies, obszaru wynosi na wsch. 358 mt. , na płn. wsch. 363 mt. Własn. wiek. ma roli or. 611, łąk i ogr. 149past. 44, lasu 133 mr. ; wł. mn. roli orn. 1232, łąk i ogr. 35, past. 1 mr. W r. 1880 było 118 dm. , 680 mk. w gm. , 15 dm. , 111 mk. na obsz. dwor. 657 gr. kat. , 90 rzym. kat. , 44 izr. ; 637 Rusinów, 154 Polaków. Par. rzym. kat. w Łozowej, gr. kat. w miejscu, dek. tarnopolski. Do par. nalży Łozowa. We wsi jest cerkiew p. w. św. Trójcy, szkoła etat. 1klas. , kasa pożyczk, gm. z kapit. 3960 zł. , młyn i gorzelnia. Dla cerkwi tutejszej kupił był w r. 1674 Filip, mielnik szlachciński, ewangielią. Na obszarze wsi, z pod góry Szlachtyn, bije źródło zwane Kernycia hetmańska. Według podania kazał sobie hetman Józef Potocki, przebywając w Zbarażu, wozić wodę z tego źródła zapiska na wspomnianej ewangielii, ob. Liter. Sbornyk na r. 1872 i 1873, Lwów 1874, str. 177. Lu. Lz. Szlachecka al. Niemiecka Slobódka, wś nad rz. Szumiłówką Markówką, dopł. Dniestru, pow. olhopolski, gm. i par. Miastkówka, poniżej wsi Dźugastry, ma 43 osad, do 1000 mr. ziemi. Szlachecka Wola, wś, pow. nowomiński, gm. Chróścice, par. Kałuszyn. Szlachecki Las, fol, pow. kozienicki, gm. Oblasy, par. Janowiec, odl. od Kozienicki w. , ma 7 dm. , 73 mk. , 360 mr. Szlacheckie, fol, pow. janowski, gm. i par, Zaklików. Szlachącin al. Szlachcin, też Szlagencin, Szlagentin, urzęd. Schlagentin, fol, pow. poznański, o 21 2 klm. na płd. zach. Gośliny Murowanej poczta; par. Owińska, okrąg dworski Bolechowo, 2 dym, 19 mk. Szlachoszczany, białoruskie Szlachoszczy na, zaśc. w pobliżu rzki Wołmeczki, pow. miński, w 3 okr. pol kojdanowskim, gm. Rubieźewicze, ma 4 osady; miejscowość falista. Szlachowa 1. pow. bałcki, ob. Szlakowa. 2. Sz. , wś nad rzką Szlachówką dopł. Taszliczki, pow. hajsyński, okr. pol, gm. i par. katol. Ternowka, o 50 w. od Hajsyna a 40 w. od Humania, ma 282 osad, 1782 mk. , 2067 dzies, ziemi włośc, 2173 dworskiej, 56 cer kiewnej. Cerkiew p. w. św. Michała, wznie siona w 1872 r. , ma 2255 parafian Znajduje się tu młyn wodny i gorzelnia, założona w 1861 r. , przerabiająca przeszło 2 mil stop. spirytusu rocznie. Wś należała do klucza ternowieckiego Moszyńskich, dalej Szembeków, Woroncowa, dziś Stołypina. Lr. M. Szlachowa Rudnia, pow. żytomierski, ob. Rudnia 71 t. IX, 930. Szlachowe al WołoskieKaryczyńce, pow. latyczowski, ob. Karyczyńce, Szlachówką, rzeczka, w pow. hajsyńskim, lewy dopływ Taszliczki. Bierze początek po wyżej wsi Szlachowej i poniżej wsi Tarłówki ma ujście. Płynie z północy na południe na przestrzeni 14 w. X M. O. Szlacht Ucios, dwa małe zaśc. nad rzką Osową, dopł. Krapiwny, pow. ihumeński, przy gośc. z Brodźca do Kapłańców, w 3 okr. pol berezyńskim, par. katol Berezyna, mają 4 osady; grunta lekkie. A. Jel. Szlachta, rzeczka, ob. Krzywulka. Szlachta, zaśc, pow. mozyrski, w 1 okr. pol skryhałowskim, gm. Bujnowicze, ma 10 osad. A. Jel, Szlachta 1. grupa domów w Kamionce Wołoskiej, par. Rawa Ruska, 2. Sz. , grapa domów w Daszowej, pow. stryjski. 3. Sz. , część wsi Okno, w pow. skałackim. Szlachta al Slachta, urzęd. Schlachta, pust kowie, pow. krotoszyński, o 10 klm. na zach. płd. od Raszkowa, nad strugą Orpiszewską, dopł Baryczy, powyżej Świnkowa; par. Jan ków Zaleśny. Nie wykazane w Spisie gmin i okręgów. E. Cal Szlachta, niem. Schlachta, wś, pow. starogardzki, st. p. i kol Czersk, par. kat. Śliwice, 351 ha 96 roli orn, , 28 łąk; 1885 r. 63 dm, , Szlachic Szl Szladkó 74 dym. , 366 kat. , 18 ew. , razem 384 mk. , szkoła kat. 1887 r. 81 dz. , 1 naucz. . Istniała już r. 1717 jako piecsmolany ob. Zeitsch v. d. Westpreuss. Gesch. Ver. , 1886, str. 22. Szlachtania, strumień, dopływ rz. Jałaniec, w pow. jampolskim. Szlachtowa Rudnia, pow. żytomierski, ob. Rudnia 71 t. IX, 930. Szlachtowa, wś, pow. nowotarski, w gó rach, na granicy węgierskiej, na praw. brzegu pot. Sieskiego, dopł. Ruskiego pot. dopł. Du najca, na wznies. 546 mt. npm. Granice ob szaru ciągną się od granicy węgierskiej na płn. do ujścia potoku b. n. , dopł. pot. Ruskiego, dalej tym potokiem do źródeł, następnie do szczytu Bereśnik 949 mt. , ztąd na płn. do góry wzn. 1144 mt. , w lesie zwanym Sopotnicą, dalej na płn. wsch. do szczytu Prehyba Wielka 1175 mt. . Ta linia rozgrani cza Sz. na zach. od Szczawnicy Wyżnej. Od Prehyby wzdłuż Starego pot. aź do jego uj ścia do Ruskiego pot. i dalej na płd. szczy tami po górę wzn. 955 mt. na granicy wę gierskiej, ciągnie się granica wsch. , oddziela jąca Sz. od Czarnejwody i Jaworek. Teren Sz. podnosi się dosyć stromo na zach. do 699 mi, na wsch. do 839 mt. Wś posiada cer kiew par, gr. kat. dyec. przemyskiej, dek. muszyńskiego, szkołę ludową, 176 dm. i 725 mk. 336 męż, 389 kob. ; 693 gr. kat. , 18 rz. kat. i 14 izr. , 693 Rusinów, 30 Polaków, 2 Niemców. Pos. więk. Ed. hr. Stadnickiego ma tartak i 437 mr. 431 mr. lasu; pos. mn. wynosi 1057 roli, 779 łąk, 476 past. i 437 mr. lasu. Od Szczawnicy 3 klm. , od Krościenka 9 klm. Gleba zimna i nieurodzajna dla tego oddawna rozwinął się tu przemysł druciarski. Druciarze tutejsi wędrują po Galicyi, Wę grzech i królestwie polskiem, poprzestając na nędznym zarobku. Po kilkoletniej tułaczce wraca druciarz do wsi z zebranym groszem i kupuje kawał gruntu i chatę, w której na dalsze życie osiada. Wioska ta została zało żoną przed r. 1581, w tym czasie Pawiński, Małop. , 147 wraz z Jaworkami liczyła tylko cztery podworzyszcza wołoskie. Była wła snością Piotra Nawojowskiego i miała parafię. W górze Jarmucie w pobliżu Sz. jest jaskinia, do której goście kąpielowi ze Szczawnicy czę sto przedsiębiorą wycieczki. Wązki i wilgo tny korytarz, kilkanaście metrów długi, pro wadzi do dużej, wodą wypełnionej jamy. By ły tu w zeszłym wieku kopalnie miedzi, które opuszczono, ponieważ nie pokrywały kosztówwydobywania. Mac. Szlachtowszczyzna 1. wś, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. Ostrzyno, okr. wiejski i dobra, Baranowskich, Łyczkowce, 11 dusz rew. 2. Sz. , okolica szlach. , pow. lidzki, w 4 okr. pol, gra. , okr. wiejski i dobra skarb. Wasiliszki o 15 w. , o 46 w. od Lidy, ma 5 dm. , 71 mk. kat. podług spisu z 1865 r. 1 dusza rewiz. . 3. Sz. , wś, tamże, okr. wiejski i dobra, Raczyńskich, Szejbakpol, o 11 w. od Wasiliszek, ma 5 dm. , 60 mk. kat. w 1865 r. 49 dusz rewiz. . 4. Sz. , folw. , tamże, o 9 w. od Wasiliszek a 43 w. od Lidy, ma 1 dm. , 10 mk. kat. J. Krz. Szlachtuny, wś włośc, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. i dobra skarb. Rożanka, okr. wiejski Rakowicze, o 57 w. od Lidy, ma 69 mk. w 1865 r. 33 dusz rewiz. . Szlaczki, wś, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , o 21 w. od Telsz. Szladków, pow. stopnicki, ob. Śladków. Szlaga, niem. Schlaga, os. młyn. nad Pru siną, dopł. Czarnej Wody, pow. starogardzki, st. p. Osiek, 9 kl. odl. , par. kat. Skórcz, 11 kl, , st. kol. Czerwińsk, 20 kl. odl. , 221 ha 52 roli or. , 14 łąk, 99 lasu; 1885 r. 2 dm. , 3 dymy, 22 mk. , 16 kat. , 6 ew. ; młyn wodny o 2 gankach i o jednym dla kaszy, oprócz tego tartak. Powstała dopiero r. 1722 na mo cy przywileju Augusta II ob. Gesch. d. Stadt Stargard von Stadie, str. 134. Wizytacya Rybińskiego z r. 1780 donosi, że Sz. liczyła 13 mk. katol, i 6 akatol mesznego pobierał proboszcz 2 fl ob. str. 236. Kś. Fr. Szlagieryszki 1. Szlegieryszki al. Szligieryszki, dobra, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Giedrojcie o 6 w. , okr. wiejski Okmiana, o 48 w. od Wilna. Folw. ma 1 dm. , 20 mk. kat. ; w 1865 r. własność Zygmunta Zasztowta. 2. Sz, wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 54 w. od Poniewieża. Szlagin Rudnia pow. rohaczewski, ob. Rudnia 124. t. IX, 928. Szlajerka, rzka w gub. grodzieńskiej, dopływ Bugu, uchodzi pod Brześciem. Szląjnie, wś, pow. kalwaryjski, gm. Janów, par. Bartniki, odl. od Kalwaryi 6 w. , ma 15 dm. , 160 mk. Wchodziła w skład dóbr rządowych Kalwarya. Szlak Stary, zaśc, pow. święciański, ob. Start Szlak, Szlak, przedmieście Swirza, pow. przcmyślański. Szlaki, wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 27 w. od Poniewieża. Szlaki, przedmieście Złoczowa. Szlakieja, zaśc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Giedrojcie, okr. wiejski i dobra hr. Tyszkiewiczów, Dubinki, o 18 w. od gminy, 13 dusz rewiz. Szlakiszki 1. wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 50 w. od Nowoaleksandrowska. 2. Sz. , zaśc, pow. poniewieski, w 4 okr. pol, o 44 w. od Poniewieża. 3. Sz. , wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol, o 36 w, od Poniewieża. Szlachecka Wola Szlachtania Szlank Szl Szlakowa, mylnie Szlachowa, wś nad Perejmą Sarażynką, dopł. Sawranki, pow. bałoki, okr. pol. i sąd Sawrań, gm. Pieszczana, par. kat. Bałta o 20 w. , ma 174 osad, 1119 mk, , 1369 dzies. ziemi włośc, 2188 dwors. , 83 cerkiewnej. Posiada cerkiew wzniesioną w 1851 r. , z 1217 parafianami. Własność Brzozowskich, dawniej Lubomirskich, należy do klucza rakułowskiego. Dr. M. Szlakowe Pedosy, pow. lityński, ob, Pedosy. Szlama, jezioro, w pow. sejneńskim, leży śród lasów, o 3 w. na płd. od wsi Pozopsie. Może to samo co jezioro opisane pod nazwą Kolendzie ob. . Szlamarka, rzeczka, w, pow. radomyskim, prawy dopł. rzki Woźmy. Źródła ma pod wsią Potyjówką, płynie w kierunku płn. wschod, pod wsiami Rudnia Zińkowska, Szlamarka, Zobocz, Młynek, Kijanka i powyżej Stepanówki ma ujście. Przybiera strugi Dranichę i Koszarnę. J. Krz. Szlamarka, wś nad rzką t. n. , pow. radomyski, w 3 okr. pol. , gm. i par. kat. Potyjówką o 6 w. , o 17 w. od Radomyśla, ma 221 mk. Podług Pochilewicza jest tu wraz ze wsią Oblitki 580 mk. ; włościanie zostali uwłaszczeni na 1655 dzies. , z opłatą 1013 rs. 70 kop. Należy do dóbr Malin. W art. Malin VI, 13 mylnie nazwana została Szlamarnią Szlamica, mylnie Słomnica, rzka, wypły wa z jez. Głębokiego, Muły i Szlamy, w po wiecie sejneńskim, ciągnących się od płn. brzegu Czarnej Hańczy w kierunku płn. wsch. Wyszedłszy z ostatniego płynie da lej w tymże kierunku i za Kaletami wpada z praw. brzegu do Marychy. Ogólna długość z jeziorami przeszło 8 w. Przekopem prze prowadzonym do jez. Głębokiego od Czarnej Hańczy wody tej ostatniej, zbywające od spławu, wchodzą przez pomienione jeziora i Sz. do Marychy. J. Bl. . Szlamówka, potok, lewy. dopł. pot. Rybiska, w pow. dobromilskim. Wypływa z lasu Jablonów. Szlamy, jezioro pod wsią Klejwy, w pow. sejneńskim. Brzegi lesiste, wyniosłe, 4 w. długości, 200 sąż. szerokości, głębokie do 72 st. , obszar wynosi około 300 mr. Stanowi część systematu wodnego kanału Augustowskiego. Strumień łączy je z jez. Tuczno. Szlamy 1 wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 34 w. od Poniewieża. 2. Sz. , wś, pow. telszewski, w 2 okr. pol, , o 45 w. od Telsz. Szlanka, rzka, w pow. wilejskim, przepływa pod wsią Kuźmicze. Szlanów 1. Stary, pow. maryampolski, ob. Sami y. 2. Sz. al. Szlanowo, wś i leśn. , powmaryampolski, gra. Poniemoń Pożajście, par. Poniemoń, odl. od Maryampola 56 w. , ma 43 dm. , 328 mk. W 1827 r. wś miała 29 dm. , 219 mk. , os. leś. 2 dm. , 3 mk. Szlanowskie leśnictwo rząd. obejmuje 23, 302 mr. Dzieli się na straże Jordanowo, Dąbrowa, Preny i Purwie. Br. Ch. Szlapiecie, wś, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , o 20 w. od Telsz. Szlapy 1. zaśc, pow. święciański, w 2 okr. pol, gm. Łabonary, okr. wiejski Styrnie, o 10 w. od Łabonar, 4 dusze rewiz. ; należy do dóbr Stachowszczyzna, Izmajłowych. 2. Sz. , wś, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. Wiszniów, okr. wiejski NoweAleksandrowo, o 11 w. od gminy a 58 w. od Święcian, 20 dra. , 172 mk. praw. i 56 kat. w 1865 r. 71 dusz rew. ; należy do dóbr Spiahło, Boczkowskich. Szlarówka, ob. Szklarówka. Szlassen Goerge, wś, pow. kłajpedzki, st. p. Dt. Crottingen. Szlasy 1. okolica szlach. , w pow. ciechanowskim, gm. Bartołdy, par. Zielona, odl 18 w. od Ciechanowa. W obrębie jej leżą Sz. Leszcze, wś i folw. , 5 dm. , 55 mk. W 1827 r. 7 dm. , 36 mk. W 1881 r. folw. rozl. mr. 228 gr. or. i ogr. mr. 212, łąk mr. 8, past. mr. 1, nieuż, mr, 7; bud. drewn. 10; płodozm. 8pol Wś Sz. Leszcze os. 7, mr. 5. Sz. Umiemy, wś nad rz. Sonią, ma 6 dm. , 60 mk. , 265 mr. Drobna szlachta. W 1827 r. 8 dm. , 53 mk. c Sz. Żabie, wś nad rz. Sonią, ma 7 dm. , 83 mk. , wiatrak. W 1827 r. 5 dm. , 55 mk. W 1870 r. folw. rozl mr. 257 gr. or. i ogr. mr. 167, łąk mr. 32, past. mr. 44, nieuż. mr. 14; bud. mur. 1, drewn. 3. Wś Sz. Żalne os. 7, mr. 76. 2. Sz. Bure al, Łosino, wś nad rz. Węgierką, pow. ciechanowski, gm. Zalesie, par. Krasne, odl. o 28 w. od Ciechanowa, ma 24 dm. , 148 mk. , 251 mr. włośc i 129 mr. drobnej szlachty. Wś wchodziła w. skład dóbr Krasne. 3. Sz. Łosino, wś i folw. nad rz. Węgierką, pow. makowski, gm. Płoniawy, par. Węgrzynowo, odl. 9 w. od Makowa, przyległa ze wsią Sz. Bure. W 1878 r. fol. Sz. Łosino rozl. mr. 342 gr. or. i ogr, mr. 237, łąk mr. 16, past. mr. 14, lasu mr. 59, nieuż. mr. 16; bud. mur. 1, drewn. 17; płodozm. 9pol. ; pokłady torfu. Wś Sz. Łosino os. 11, mr. 23; wś Jaciążek os. 38, mr. 99; wś Betki Stare os. 5, mr. 16; wś Retki Nowe os. 16, mr. 122; wś Lepaków os. 2, mr. 19; wś Łęg os. 11, mr. 108. 4. Sz. Złotki, pow. makowski, pm. Smrock, par. Szwelice. Mieszka tu drobna szlachta. 5. Sz. , Lipno, Sz. Łopieniste i Sz. Mieszki, wsi drobnej szlachty, pow. łomżyński, gm. Kossaki, par. Rutki. W 1827 r. Sz. Łopieniste mają 15 dm. , 105 mk. Sz. Mieszki 14 dm. , 92 mk. Wspominane w aktach sądów, łomżyńskich w r. 1462 Gloger, Ziemia łomż. . 6. Sz. , Gręzko, wś, pow, kolneński, gm. Kubra, par. Przytuły. Szl Szlakowa Mieszka ta drobna szlachta. W 1827 r. 8 dm. , 47 mk, Br. Ok Szlaszczennice, wś, pow. lepelski. Była tu kaplica kat. par. Uła. Szlatyn wś i folw. nad rz. Rzeczycą dopływ Sołokii, pow. tomaszowski, gm. Jarczew, par. Gródek, odl. 21 2 mili od Tomaszowa, przy linii granicznej od Galicyi, ma 51 dm. , 402 mk. 160 r. 1. , 562 mr. Cerkiew drewniana, nieznanej erekcyi; młyn. Ziemia żyzna, brak lasu, ludność rolnicza, 2 tkaczy. Folw. jest częścią dóbr Łubcze, własność Bilińskiego. W 1827 r. było tu 54 dm. , 256 mk. Szlatynówka, nazwa dawana niekiedy rz. Rzeczycy dopł. Sołokii. Szlatyńska Wola, wś, pow. tomaszowski, gm. Jarczów, par. Gródek. Szląska kol. , pow. iłżecki, gm. i par. Lipsko, odl. od Iłży 29 w. , ma 12 dm. , 52 mk. , 210 mr. dwors. Powstała na obszarze dóbr Daniszów. Szląsk. L Nazwa, poiozenie, granica polityczne i naturalne, hsztaU poziomy Mad, Nazwa Szląska pochodzi od plemienia słowiańskiego Ślęzan, którzy zamieszkiwali okolice góry ślęzy dziś Sobota, Zobtenberg i rzeki tegoż nazwiska dziś Lohe. Nazwa Śląsko obejmowała więc pierwotnie tylko niewielki obszar doliny rz. Ślęzy i dopiero w XII w. , po złączeniu się różnych krain nad Odrą i jej dopływami, rozciągniętą została na cały obszar dzisiejszego Szląska. W pojęciu politycznem Sz. składa się z dwóch części Sz. Pruskiego na północy z obszarem 40, 300 kim. kw. i Sz. Austryackiego na południu 5150 kim. kw. . Sz. Pruski składa się z księstw opolskiego, wrocławskiego, głogowskiego, hrabstwa kładzkiego Glatz i margrabsiwa łużyckiego częściej dzielony bywa z biegiem Odry, na Sz. Górny, Średni i Dolny; Sz. Austryacki zaś składa się z księstw cieszyńskiego obszar Karpat i opawskiego Sudety Jesioniki. W tem znaczeniu Sz. rozciąga się od 13 42 do 19 15 dług. wsch. Green. oraz od 49 28 do 52 lt; 4 szer. płn. Odległość od zach. na wschód między oznaczonemi punktami wynosi 400 kim. takaż sama mniej więcej długośó z płd. wschodu na płn. zachód wzdłuż Odry. Największa szerokość w poprzek doliny Odry od Sudetów Kładzko Glatz do doliny Baryczy Bartsch wynosi 180 kim. Na tym obszarze Sz. posiada następujące granice polityczne na płn. w. ks. poznańskie i Brandenburgia, na zach. Saksonia, na płd. Czechy, Morawia i Węgry, na wsch. Galicya i król. polskie. Granicę naturalną posiada Sz. tylko od płd. ; stanowiąją Sudety i część Karpat, ale i ta granica przerwaną jest zagłębieniem tak zwanej Bramy Słownik Geografioiny T. XI Zes yt 132. Morawskiej. Na wschodzie pewną granicę naturalną możnaby znaleść już po za granicami politycznemi Sz. w Galicyi i król polskiem; jest to mianowicie zachodnia stroma krawędź polskiej Jury, czyli grzbietu krakowskowie luńskiego; Na północy i płn. zachodzie słabą granicę naturalną możnaby znaleść już we wnętrzu politycznej granicy Szląska, mianowicie na wzgórzach Trzebnickich i dalszym ich ciągu, który po lewej stronie Odry przytyka do Sudetów, po lewej stronie Kacbachy. Sz. kształtem swoim wydłużonym i falisto zazębionym jest podobnym do liścia dębu, ciągnącego się z płd. wschodu na płn. zachód, z podniesionemi rąbkami południowy wyższy i zagłębioną środkową żyłą. Podniesione rąbki stanowią na południu Sudety i Karpaty, na północy Wyżyna Szląska. Środkową wgłębioną żyłę liścia stanowi dolina Odry, z którą łączą się dwa systemy równoległych względem siebie żył pobocznych dopływów, nie przeciwległych, nie zupełnie symetrycznych. W skutek niejednakowego spadku, większego z lewej niż z prawej, lewe żyły poboczne dopływy przecinają się z główną żyłą Odra w ogóle pod prostemi kątami wyjąwszy niektóre nagło zboczenia już przy samych ujściach, prawe pod ostremi. Z powyższego widzimy, że Szląsk pod względem fizycznym składa się z trzech pasów 1 Górskieg Sudety i Karpaty, oddzielone od siebie zagłębieniem Bramy Morawskiej; 2 Dolinowego brózdowata dolina Odry czyli tak zwana Zatoka Szląska, który zlewa się na południu z Bramą Morawską i 3 Wyżynowego Wyżyna Szląska, który przytyka bezpośrednio do Karpat a oddziela się od Sudetów doliną Odry. Te części składowe Sz. różnią się znacznie między sobą. Sudety są to góry stare, krystaliczne, o bardzo skomplikowanej budowie, po części fałdowej, po części uskokowej zapadnięcia, z wylewami wulkanioznemi, Karpaty góry młode, piaskowcowe, z budową fałdową, dalszy, ciąg systematu alpejskiego. Wyżyna Szląrska przedstawia system warstw poziomych, charakteryzujących Europę wschodnią. Dolina Odry zapadnięcie między systematami Sudetów i Wyżyny Szląskiej, głęboką rynnę, która uprowadza za pomocą Odry wody prawie wszystkich części składowych Szląska wyjąwszy część płd. wsch. i wschodnią, odwodnianą przez Wisłę i Wartę, oraz część najdalej na zachód wysuniętą, odwodnianą przez Szpreę i Czarną Elstrę. II. Stosunki geologiczne. PołudniowoZachodni pas Sz. Sudety stanowi geologiczną łączność z obszarem Czech; systemat ten składa się głównie z warstw archaicznych gra nitów, gnejsów i łupków krystalicznych. 59 Formacye paleozoiczne, przeważnie łupkowe wzdłuż północ. stoku występuje szarawaka, przedstawiają liczne łuki. Tektonikę tych gór przysłaniają wylewy skał wybuchowych granity, porfiry, melafiry, bazalty. Można jednakże rozróżnić dwa rozciągi fałdowań hercyński z płd. wschodu na płn. zachód i niderlandzki z płd. zach. na płn. wschód. W zach. części Sudetów przeważa kierunek hercyński, we wschodniej zaś występuje kierunek niderlandzki, w Jesionikach Gesenke panuje już wyłącznie, w środkowej części Sudetów w górach Sowich Eulengebirge napotykają się oba kierunki. Z powodu silnego sfałdowania warstwy są tu połamane, pozapadane, tworzą uskoki. Z objawami temi są związane właśnie wyżej wspomniane wylewy wulkaniczne i źródła gorące Warmbrunn w kotlinie Jeleniogóry Hirschberg, Landeck i Reinerz w Kładzkiej Glackiej. Dawniej uważano wulkany jako powód tych dyslokacyi, według dzisiejszych jednak poglądów Suess wulkanizm nie jest przyczyną, lecz skutkiem dyslokacyi z powodu pęknięć i szpar w skorupie ziemskiej wylewają się lawy. Gnejsy i łupki, stanowiące grzbiet Sudetów, kończą się na płd. wschodzie jeszcze przed ich orograficznym końcem, a szarawaka, która ciągnęła się wzdłuż północcego stoku gór, wchodzi teraz na grzbiet Jesioników Gesenke. Do Sudetów przypierają od wschodu poziome warstwy węglowe, stanowiące podstawę wyżyny GórnoSzląskiej, tylko na samej krawędzi uległy one sudeckiemu sfałdowaniu. Pośród samych Sudetów, w dolinach, leżą też miejscami niesfałdowane pokłady węgla, które są lokalnemi wypełnieniami dolin i kotlin, pokrytemi przez potężne warstwy dyasowe starsze, czerwonego konglomeratu np. Waldenburska kotlina węglowa. Stary główny pień Sudetów, wyrównany tym sposobem przez wypełnienie zagłębień, a po części i przez równoczesne spłukanie szczytów, uległ tylko częściowo późniejszym zalewom morskim. Cechsteinowe morze młodszy dyas oblewało tylko północny rąbek Sudetów. Podobnież rzecz się ma z osadami tryasowemi, które przytem są bardzo nieznaczne. Dopiero na Wyżynie Szląskiej dosięgają one znacznego rozwoju; tutaj też znajdują się warstwy jurajskie; jednakże między niemi a tryasem istnieje pewna luka, mianowicie brak czarnej jury Has; tak więc istnieje tu transgresya morskie zalanie lądu środkowej jury. Zresztą warstwy jurajskie w znacznej części uległy spłukaniu, albowiem po morzu jurajskiem nastąpił w dolnej kredzie peryod lądowy i dopiero w środkowej kredzie ponowił się morski zalew, który dosięgnął północnych stoków Sudetów. Po osadzeniu kredy nastąpiła epoka lądowa, następnie dopiero zbliżyło się morze trzeciorzędne, na brzegach którego z bagnisk utworzył się węgiel brunatny. Na wschodnim krańcu występują osady morza miocenicznego Północno Karpackiego; osady te sięgają aż w obszar wyżyny szląskiej. Sudety wraz z wyżyną Łużyc tworzą północnowschodni skraj Czech, który się podniósł po nad resztę tego kraju wkrótce po epoce kredowej i przed epoką węgla brunatnego. Właściwe zaś ich wzniesienie, a mianowicie wyniesienie niektórych grzbietów, należy do czasów o wiele nowszych. Mianowicie podczas peryodu trzeciorzędowego powstały tu niezliczone pęknięcia i uskoki. Sudety rozpadły się na oddzielne kloce, które zostały różnie względem siebie poprzesuwane, pozapadały się lub popodnosiły przytem miały miejsce liczne wylewy bazaltów, co niezmiernie skomplikowało ich tektonikę. Nawet już w peryodziedyluwialnym odbywały się dyslokacye. Wzdłuż północnych stóp Sudetów ciągnie się linia zapadnięcia, reprezentowana przez szeroką dolinę Odry, nie jest to więc bynajmniej wyżłobienie utworzone przez Odrę w wyżynie południowej Polski, nie dolina erozyjna, jak mylnie twierdzą niektórzy nowsi autorzy. Jest to tak zwana Zatoka Szląska, wypełniona osadami węgla brunatnego, które w Sudetach leżą daleko wyżej. Zatoka Szląska i Sudety przedstawiają zupełny kontrast w pierwszej równa forma powierzchni, w drugich wielkie urozmaicenie, W zachodniej części Sudetów, w górach Olbrzymich, na ukształtowanie powierzchni wpłynął głównie występujący tu pień granitowy, odsłonięty przez spłukanie; przedstawia on część najwyższą, pełną dziwacznych form zwietrzenia workowate, podłużne, do których przywiązane są różne podania Teufelskąnzel. Pokrywa łupkowa utrzymała się tu tylko w wąskim pasie, do którego należy główna grupa gór Tafelfichte. Północna część gór Olbrzymich uległa w najnowszych czasach silnym dyslokacyom; utworzyła się przez zapadnięcie kotlina Jeleniogórska Hirschberg, na dnie której nie ma ani mesozoicznych, ani trzeciorzędowych warstw, zapadnięcie więc musiało prawdopodobnie nastąpić już po ich spłukaniu. Że zapadnięcie to jest młode, dowodzą togo także ślady lodowców skandynawskich, które znajdują się tu tylko do wysokości 400 420 mt. , gdy tymczasem w Sudetach ślady te sięgają przeszło 500 mt. Prócz tego znajdują się w górach Olbrzymich ślady dawnych miejscowych lodowców, mianowicie doliny cyrkowe, po części z jeziorami, analogiczne do alpejskich kaar lub skandynawskich bottner. Już jednak na pół Szlaszczennice Szląsk archaiczną część Sudetów od dewońskiego i węglowego Jesionika Gesenke. Wschodni Niższy Jesionik Gesenk jest to obszar paleozoicznego łupku i piaskowca. Ze względów geognostycznych obszar ten jest bardzo jednostajny. Jeżeli pominiemy ubogie w skamieniałości kwarcyty i smugę wapieni bitumicznych pod Werbnem, zaliczanych do niższego dowonu, które bezpośrednio pokrywają łupki, to obszar zachodni składa się z niebieskawego łupku glinianego, żółtosza rego piaskowca i konglomeratów szarej waki średniej i górnej formacyi dewońskiej, z zawartościami konglomeratowemi Schalstein pod Beneszowem. Warstwy dewońskie między Engelsberg i Beneszowem petrograficznie przechodzą nieznacznie do niższej formacyi węglowej Culm, dzieli je linia poprowadzona z Beneszowa na Szląsku do Morawshoff. Na wschód od tej linii aż do doliny Odry rozciąga się sześciomilowym pasem formacya kulmska. Składa się ona głównie z żółtopopielatego piaskowca i z podrzędnego szarowakowego łupku dachowego, koloru niebieskawoszarego, zawierającego skamieniałości; łupek ten oddawna był tu przedmiotem przemysłu i istotną podstawą bytu dla mieszkańców tej nieurodzajnej okolicy. Falista kraina ta była w neogenie trzeciorzędowej epoki teatrem znacznej działalności wulkanicznej, która w rozpęknienia i szpary naruszonych warstw wypychała z wnętrza ziemi ogniopłynne masy a miejscami wylewała je i na powierzchnię. Na przestrzeni objętej liniami od miasta Morawska Ostrawa i Lubawa już za granicą Szląska od południa, Lubawa, Bruntal Freudenthal i Koźlo na zachodzie, Koźle i Morawska Ostrawa na wschodzie, znajduje się obecnie co najmniej 25 miejscowości, gdzie znaleziono produkty wulkaniczne, częścią bezpośrednio wylane na powierzchnię, częścią później odkryte przez erozyę i spłukanie. Produkty wulkanicznej działalności pojawiają się zazwyczaj jako bazalt. Bazalt znajduje się częścią jako lita skała bądź w kształcie kopułowato spiętrzonych gór, bądź jako wylewy lawy w kształcie pokrywy, wreszcie jako żyły wypełniające szpary, częścią rozkruszony, zamieniony w złomy lub otoczaki w skutek wpływów atmosferycznych i erozyi wodnej. Lawy bazaltowe występują w kształcie bomb olbrzymich rozmiarów i rapili na południowym stoku Kohlerborgu pod Bruntalem i popiołu wulkanicznego. Produkty te są bądź rozsypane na zboczach gór bazaltowych, bądź uniesione przez płynące rzeki i osadzone w nizinach; później przez ciśnienie zlepione z innemi rzecznemi napływami, utworzynocnych piczedgórzach gór Olbrzymich, w górach Kacbach ograniczających z północy kotlinę Jeleniogórską Hirschberg, występują mesozoiczne skały, które zresztą utrzymały się tylko w niektórych dolinach zapadnięcia, gdzie były uchronione od denudacyi. Znajdujemy tu mianowicie warstwy kredy i tryasu wciśnięte między grzbiety gór starszych. Warstwy te na krawędziach są zagięte ku górze nieckowato a nawet poprzesuwane. Liczne niskie, równoległe łańcuchy wzgórz uwydatniają orograficznie twardsze części skrzydeł niecek, które obniżały się jeszcze w czasie trzeciorzędu, jak to wynika z dyslokacyi tych warstw. Południowy, łagodniejszy stok gór Olbrzymich nie należy do Szląska, gdyż polityczna granica idzie wzdłuż działu wodnego Odry i Elby; panuje tu bardzo wybitna budowa tarasowata, która ściśle zależy od warunków geologicznych. Po nad pokładem kredy wznoj si się dość szybko na 500 mt. średniej wysokości taras starszego dyasu Rotliegende, którego pokłady poziome lub faliste są powyginane, poprzerzynane licznemi zagięciami. Jest to obszar dość jednostajny i tylko żyły melafiru stanowią tu kilka wzniesień. Linia prowadząca z Freiheit przez Hohenelbe aż do Eisenbrod oddziela ten taras od gór krystalicznych, które na wschodzie spadają bardzo stromo ku poprzedniemu tarasowi. W średniej części Sudetów utrzymały się na dosyć rozległych przestrzeniach warstwy mesozoiczne, mianowicie piaskowiec ciosowy Quadersandstein, należący do górnego cenomanu kreda; występuje on dzięki erozyi w malowniczych formach gór Heuscheuer i Adersbachskiogo labiryntu. Piaskowiec ten leży wciśnięty między podniesionemi pasami gór starszych Sowich i Adler. Pod piaskowcem leżą osady dyasu i węgla, które na krawędziach wychodzą na jaw; tutaj też występują, jak zwykle wśród dyasu, pokrywy porfiru i molafiru, które jako twardsze zostały oszczędzone przez denudacyę. Otaczają one, pod nazwą gór Waldenburg, piaskowcowy I grzbiet Heuscheuet, Zapadnięcie między górami Sowiami i Adler pochyla się ku wschodowi gdzie miększe warstwy zostały wypłukane i tworzy kotlinę Kładzką. We wschodniej części Sudetów panują wyłącznie warstwy stare archaiczne i paleozoiczne. W paśmie Dziadka Alttvater wznosi się grzbiet archaiczny gnejsy i łapki krystaliczne, który dzięki swej twardości stanowi najwyższe wyniosłości; potem następują łupki dewońskie i starowęglowe, mniej wzniesione i rozpłaszczające się ku płd. wschodowi. Droga prowadząca z Lubawy Deutsch Liebau na płd, , do Zuckmantel na płn. , oddziela ty tufy o różnem złożeniuj od drobnoziarni stego do zlepieńcowego Raaserstein. Bazalt w skutek rozkładu oddziela się często w okrągłe ziarna wielkości grochu, tak iż nabywa złożenia sferolitycznego bazalt grochowy. W stanie niezwietrzałym ziarnka te występują jako ciemne plamy z masy ogólnej, przy daleko posuniętem zwietrzeniu, oazalt rozsypuje się w luźny agregat, naostatek w gromadę pojedynczych, zewnątrz ochrowo żółtych kulek. Kulki takie znachodzimy na drogach wysypanych bazaltem. Częścią napotykamy je luźnie leżące w ziemi urodzajnej na podkładzie bazaltowym, jak na zboczach Kohlerbergu, przy Złotej Lipie Linde, na polach Małego Raudenbergu. Przez występowanie w bazalcie oliwinu przyjmuje on złożenie porfirowe, przez zwietrzenie zaś oliwinu staje się porowaty. Zauważyć to można wyraźnie w bazaltowych odłamach Steinbergu pod Ottendorf i w kulach bazaltowych w kotlinie Ostrawskiej. Oddzielność słupowa bazaltu występuje tu nierzadko w postaci słupów od 15 do 60 cm, średnicy, o nieregularnych 5cio lub 6cio bocznych przekrojach poprzecznych; dosięgają one w kamieniołomach Kreibischwaldu pod Heidenpiitsch, w pobliżu Mohry, wielu metrów długości; napotykamy je też w połowie drogi z Opawy Troppau do Morawskiej Ostrawy. Często z oddzielnością słupową łączy się transwersalna, z czego powstaje oddzielność kulista. Oddzielność ta wytwarza kule od wielkości kurzego jaja, do wielkości głowy ludzkiej. Kule te składają się z kulistego ziarna, otoczonego spółśrodkowemi łupinami, które przy ciągłem wietrzeniu oddzielają się i odpadają tak, iż kule stają się coraz mniejsze. Lawa bazaltowa jest produktem występującym na powierzchni; z powodu szybkiego stygnięcia jest ona porowata, zawiera puste, nieregularne miejsca. W niej pojawiają się bazaltowe części składowe o wiele drobniejsze, ściślej pomieszane; rzadziej występuje tu oliwin. Luźne te skały są podatniejsze zwietrzeniu, często zabarwione z powodu tlenku żelaza na czerwono lub czerwono brunatno, występują w różnej wielkości. Wielkie kamienie, tak zwane bomby, mają kształt zbliżony do elipsy, z średnicą do 50 cm. Na powierzchni są one chropowate a póki były jeszcze miękkie, wcisnęły się w nie drobniejsze bazaltowe elementy rapile i piasek, które dość często występują. Czasem bomby te posiadają wielkie pory, które utworzyły się z powodu uchodzących gazów. Mniejsze kawałki są mniej więcej kanciaste, dochodną nawet do wielkości grochu. Delikatniejsze części składowe popiołu rzadko gdzie zachowały się w wielkiej ilości i dokładności, najwyraźniejsze są jeszcze w tufach Raasy i Karlsbergu. Z powodu spłukania, uprawy roli jako też metamorfozy zmieniły się te popioły tak, że je tylko po czerwonobrunatniejszym kolorze gruntu uprawnego poznać można tak zwana Koehleraecker. Wybuchy bazaltowe wywołały metamorfizm, który wynikł w skutek zetknięcia się ogniopłynnej masy z różnemi skałami piaskowce w pobliżu bazaltu otrzymały kwarcowy charakter, z lekkiem zabarwieniem na czerwono, jednak bez zeszklenia. Zwykle żółtopopielate łupki gliniane są. w wielu miejscach kruche i zabarwione na czerwono, jeszcze wyraźniej zmieniła się glina w lawie bazaltowej, przepaliła się na czerwono i zamieniła w porcelanit północny stok Koehlerbergu. Godnem jest uwagi, że osady tufu Karlsbergu leżą prawie na jednej wysokości nad poziomem rzeki Morawicy co tufy Raasy. Materyałów do tych osadów dostarczył wybuch wulkanu Baudenberg na Morawie. Prądy powietrzne zanosiły luźne produkty wybuchowe, żużle i popiół, ku północy i osadziły je u stóp gór na dnie doliny, w odległości 2500 do 3500 mt. od wulkanu. Spływający z północnego stoku wulkanu potok lawy zamknął dno doliny Morawicy i utworzyło się jezioro. Do tego jeziora dostawały się z powietrza spadające produkta wulkaniczne i zmieszane z osadami rzecznemi układały się na dnie tegoż w poziome warstwy, które, z powodu ciągłego powtarzania się wybuchów, grubiały. Po wygaśnięciu wulkanu z biegiem czasu Morawica usunęła znowu przeszkodę i utworzyła na nowo łożysko kręte około potoku lawy. W ten sposób jezioro spłynęło i z powodu ciągłej erozyi i denudacyi przedłużona nieckowato dolina Morawicy, znowu uwolniła się od pulchnych osadów. W ten sposób objaśnia się łatwo istnienie osadów tufu z Raudenberga, ktore utrzymały się tylko w dwóch małych partyach pod Rassa i powyżej Karlsbergu. Na płn. wschód od Karlsbergu znajduje się wulkan Koehlerberg, odosobniony i wybitnie stożkowego kształtu, pokryty w części lasem iglastym, w części urodzajnemi gruntami. Na początku tego wieku zbudowano na nim kościół cel pielgrzymek oraz kilka domów, co przyczyniło się do zatarcia pierwotnej formy. Na pochyłości północnego stoku znajduje się studnia, na 52 mt. głęboka, która niegdyś zawierała doskonałą wodę do picia, lecz z powodu trzęsienia ziemi od 20 lat woda znalazła jakieś ujście podziemne, a studnia wyschła. Uwagi godna jest też studnia znajdująca się na północy, już po za obrębem obszaru wulkanicznego, na 12 mt. głęboka, zawierająca siarkowodór. Oznaczana zazwyczaj jako źródło siarczane. Szląsk Szląsk Bazalty znajdują się też w kotlinie węglowej Ostrawskiej; w węglu występują żyły bazaltu, które zamieniły węgiel w koks. Produkty wulkanów szląskich oddawna już były znane mieszkańcom. Tufy bazaltowe w kształcie konglomeratów koło Raasa służą od wieków, z powodu łatwości obrobienia i trwałości, jako materyał budowlany i na pomniki. Bazaltowe otoczaki, po większej części w kulistej oddzielności, znajdowane oddawna w osadach dyluwialnych, jako też w aluwium Odry, Oppy i Morawicy, używane bywają z powodu swej twardości i wytrwałości na brukowce i szaber drogowy. Widzieć to możemy na starym bruku Opawy, Bruntalu i Morawskiej Ostrawy. Kamieniołomy koło Bruntalu, obok Opawy, dostarczają wybornego materyału szabrowego dla dróg Szląska Austryackiego i Pruskiego. Z żużli wulkanicznych wyrabiają doskonały cement. Rolnicy tamtejsi ocenili też grunt wulkaniczny, łatwo wietrzejący i żyzny, i użyli go pod uprawę. To nie mało przyczyniło się do zatarcia charakteru gór wulkanicznych. Góra Kapelenberg, w okolicy Opawy, z powodu zwietrzenia została cała pokrytą przez pola orne. W skład Sz. wchodzi też nieznaczna zachodnia część Karpat, wznosząca się na wschód zapadnięcia Odry. Systemat ten składa się przeważnie z piaskowca kredowego i trzeciorzędowego, prócz tego występują wapienie Cieszyńskie, lupki Cieszyńskie i Werndorfskie. Tektonicznie góry te należą do Alpejsko Karpackiego systemu sfałdowania. Składają się z fałd ciągnących się z płd. zachodu na płn. wschód, powstałych w skutek nacisku z południa i spartych o starą archaiczną wyżynę CzeskoMorawską. Nic tak wyraźnie nie uwydatnia odrębności Wyżyny Szląskiej od północnego Wału Czeskiego i Karpat jak jej stosunek tektonicznogeologiczny. Nie występują tu bowiem fałdowania właściwe średniej Europie, al wyżyna o poziomych warstwach, właściwych wnętrzu wschodniej Europy, złożona po większej części z warstw mesozoicznych. Przy zetknięciu się tych dwóch form daje się widzieć łagodne przejście. Do sfałdowanych warstw dewońskich i kulmskich systemu sudeckiego przypiera zgodnie formacya węgla produkcyjnego, która dalej ciągnie się w znacznej grubości zupełnie poziomo, jako fundament Wyżyny Szląskiej. Fundament ten rzadko wychodzi na jaw. Występuje w grupie wzgórz u źródeł Kłodnicy, nie wpływając znacznie na ukształtowanie powierzchni. Na południu pokryty jest warstwami trzeciorzędowemi, na wschodzie zaś, po za granicami państwa pruskiego, konglomeratami dolnego dyasu. Na zachodzie napotykamy części składowe tryasu pstry piaskowiec a na nim wąpień muszlowy, który zresztą w niektórych miejscach leży bezpośrednio na węglu kamiennym. Wapień muszlowy stanowi niski spadek, ciągnący się po północnej stronie Kłodnicy, w kierunku od wschodu ku zachodowi. Najwyższy jego szczyt, góra św. Anny kościół, pielgrzymki, stanowi najdalej na wschód wysuniętą górę bazaltową w środkowej i zachodniej Europie, Wapień muszlowy pokryty jest keiprem, który z powodu swego miękiego, gliniastego składu odgrywa tu podrzędną rolę w ukształtowaniu powierzchni. Za to górna jura wznosi się stromą ścianą, tworząc, już za granicą polityczną Prus, łańcuch pagórków krakowskowieluń ski, podzielony wąskiemi i ubogiemi w wodę dolinami. Łańcuch ten polskiej jury należy uważać jako naturalną wschod, granicę wyżyny Szląskiej. Na równinie między Jesionikiem Gesenkiem i górnoszląskim wapieniem muszlowym, rozprzestrzenia się po nad formacya węgla kamiennego, wspomniana już część systematu trzeciorzędowego. Należy ona do pasa utworów trzeciorzędowych, który ciągnie się na północnych stokach Karpat i zawiera na spodzie niebieski piaskowy margiel a powyżej pstre iły. Margiel ten zawiera wiele muszli, dowodzących, że niegdyś zatoka Śródziemnego morza trzeciorzędowego, rozciągała się aż do Górnego Szląska, którego część należała do lądu ówczesnej Europy. Wtedy wielki europejski dział wodny, ciągnący się obecnie w Bramie Morawskiej między Sudetami i Karpatami, leżał dalej na północ. Pas ziemi ciągnący się między Sudetami i Wyżyną Szląską, między Koźlem i Głupczycami, dzieli utwory trzeciorzędowe północnoniemieckie od śródziemnomorskich. GórnoSzląskie. osady trzeciorzędowe leżą na bardzo nierównej powierzchni węglowej, po. krajanej przez erozyę; z powodu tego w niektórych miejscach posiadają wielką grubóść, w innych są cienkie a nawet po nad niemi wystają warstwy węglowe. To pokazuje, że tutaj między Sudetami i Karpatami dawny ląd węglowy, poźłobiony przez wody płynące, został zalany morzem trzeciorzędowem, którego osady urównały kraj i utworzyły obecny błotnisty, płaski dział wodny między Odrą i Wisłą. Podczas gdy na południu warstwy wyżyny Szląskiej stykają się jeszcze z Sudetami, dalej na północ następuje zupełny rozdział obu systematów, wytworzony przez znaczną dyslokacyę, ciągnącą się wzdłuż północnych stóp przedgórzy sudeckich wzdłuż Odry Zatoka Szląska. III. Skarby mineralne, Gleba, Dzięki rozmaitości geologicznej posiada Sz. wielkie bogactwa mineralne, Sudety obfitowały dawniej w me Szląsk tale szlachetne złoto dawne płuczkarnie koło Goldbergu i Loewenbergu i srebro, miedź i żelazo, ale te skarby zostały już prawie wyczerpane. Jeszcze przed kilku laty wydobyć wano złoto w Reichenstein, ale mała wydajność nie opłacała kosztów eksploatacyi. Wydobywana z Sudetów ruda żelazna nie ma znaczenia tak pod względem zawartości żelaza jak i bogactwa pokładów. Obecnie głównem bogactwem mineralnem Sz. jest węgiel kamienny, odznaczający się zarówno dobrocią gatunku jak i dogodnemi do eksploatacyi stosunkami zalegania. Najgrubsze pokłady węgla znajdują się na Górnym Szląsku w okolicy Bytomia, Gliwic i Mikułowa. Dalej na południe wystąpiły one koło Ostrawy, a także w królestwie polskiem koło Dąbrowy i w Galicyi koło Jaworzna. Obliczają, że jeszcze kilka tysięcy lat eksploatacyi niewyczerpie zasobów. W Średnim Sz. główny pokład węgla znajduje się w okolicy miast Waldenburgu, Gottesbergu i Neurode. W Niższym Sz. w małych pokładach pod Ottondorfem, Ullersdorfem, Seifersdorfem, Rakwitzami i Loewenbergiem. Obliczono, że dla uzyskania z drzewa tyle ciepła ile go do starcza roczna produkcya węgla na Sz. , trzeba by spalić las porastający na obszarze tak wielkim jak cała prowincya. Węgiel bru natny jest w całej krainie bardzo rozpowsze chniony, szczególniej zaś w dolinach Odry pod Opolem i Zielonogórą Gruenberg, Nisy Kladzkiej, Bystrzycy, Kacbachy, Bobru, Kwisay i Nisy Łużyckiej. Torf znajdujemy po części w bagnach górskich, po części równinowych, wśród wrzosowisk, szczególniej na Dolnoszląskiej nizinie Niederschlesische Heide, około Primkenau, pod Nowym Targiem niedaleko Odry i pod Niemodlinem nad Stynawą. Bursztyn znajduje się tu i owdzie kawałkami, np. koło świdnicy, Brzegu, Wrocławia, Trzebnicy, Oleśnicy, Lubania i Zgorzelic i w węglu brunatnym pod Mużakowem. W niewielkiej też ilości znajduje się grafit, eksploatowany tylko w Sackerau pod Ziębicami Muensterberg. W towarzystwie węgla kamiennego, mianowicie w środkowej części Wyżyny Szląskiej, wśród wapienia muszlowego, znajduje się ołów, cynk i żelazo; wapień muszlowy leży bezpośrednio na węglu, tym sposobem w jednym szybie łączą się wszystkie te skarby. Z rud cynkowych Wyżyny Szląskiej wydobywają kadmium używane do wyrobu żółtej farby, z pokładów rudy żelaznej pod Hutą Królewską Koenigshuette mangan a pod Neurode nikel, Szląsk obfituje też w pożyteczne kamienie, służące głównie do budowy domów i dróg. I tak koło Strzelna, Strzygłowa, Zgorzelic, na górze Sobota wydobywają w wielkiej ilości granit. Piaskowiec, używany do budowy oraz na kamienie młyńskie i toczaki także jako materyał dla kamieniarzy, jest wydobywany na Górnym Szląsku, w kotlinie Kładzkiej, w okolicach Bolesławia i Lwowa Loewenberg. Piękny piaskowiec czerwony wydobywają pod Neurode. Kamień wapienny znajduje się głównie w północnej części Wyżyny Szląskiej Gogolin, Krapkowice. Łomy marmuru znajdują się w Kunzensdorf, pod Nisą w Prieborn, pod Strzelnem, w Kaufung pod Schoenau Szunów i w Leutenbergu pod Landeok. Gips służący do robót sztukateryjnych i do użyźnienia pól, znajduje się w Neuland pod Loewenbergiem, w Dirschel pod Głupczycami, w Pszowie pod Rybnikiem, w ogóle w południowej części Wyżyny Szląskiej zarówno jak siarka i źródła słone. Łupek gliniany, służący do pokrywania dachów, znajduje się w Arnolsdorf pod Ziegenhals i w dolinie Kwissy pod Marklissą. Gliny garncarskiej dostarczają przedewszystkiem okolice Bolesławia, Lubania, Naumburgu nad Kwissą, Maltschu, Dihernfurt i Łużyce. Glina na cegły znajduje się wszędzie. Fluspat wydobywają w Klessengrunde pod Bystrzycą Habelschwerdt i w Arnolsdorf pod Jelenią Górą Hirschberg. Glinki porcelanowej i kwarcu, służących do fabryk porcelany i hut szklanych, dostarcza okolica Jeleniej Góry i Kładzka. Bazalt i porfir, używany jako materyał drogo wy, znajdują się w wielu okolicach Sudetów i przedgórzy oraz na górze św. Anny. Zasługuje też na uwagę chryzopras, znajdowany w serpentynie pod Ząbkowicami Frankenstein i Niemczynem i odznaczający się pięknym zielonawym kolorem podobnym do koloru jabłka. Ze źródeł mineralnych odwiedzane są szczególniej Charlotten brunn i Salzbrunn pod Waldenburgiem, Kudowa, Reinerz w kotlinie Kładzkiej, Kunzendorf u północ, stóp Jesionika, Bukowina i Ottolangendorf w górach Trzebnickich, Jastrząb w południowej części Wyżyny Szląskiej niedaleko Pszowa solanka jodobromowa. Najwięcej znane są żródła siarczano Warmbrun w kotlinie. Jeleniej Góry i Landeok w kotlinie Kładzkiej. Mimo rozmaitości geologicznej Sz. cały prawie, wyjąwszy wyższe części gór po nad 400 lub 500 ml, posiada jednak jedną cechę wspólną, mianowicie wspólną zwierzchnią warstwę dyluwialną, osadzoną przez skandynawski lodowiec opoki lodowej i przez wody z niego spływające. Jest to glina lodowcowa tudzież piaski, żwiry i głazy erratyczne. Utwory to pokrywają Wyżynę Szląska, tworzą wzgórza Trzebnickie, znajdują się w Zatoce Szląskiej; w Sudetach i Karpatach sięgają na 400 do 500 mt. wysokości, wspinają się na Jesionik a przez przerwę między Karpatami i Sudeta mi wkraczają do Morawy i dosięgają najbardziej na południe wysuniętego punktu swego rozprzestrzenienia. Granica ich biegnie w Jesioniku od Karniewa Jaegerndorf na południe Opawy a w wyżej wskazanej przerwie Bramy Morawskiej sięga najdalej na południe Freiberg w Morawii. W okolicach Opawy występują głazy eratyczne jako obfite w skamieniałości wapienie syluryjskie, niewątpliwie północnego pochodzenia. Na lewym brzegu Opy, powyżej Opawy, znaleziono głaz erotyczny gnejsowego granitu, ważący 180 klgr. O wiele jeszcze większe głazy eratyczne znajdują się niedaleko spływu Opy i Odry, przy stacyi kolei północnej Schoenbrunn; składają się w części z grubo, w części z drobnoziarnistego granitu, gnejsu i kwarcytu i są pogrzebane w potężnym pokładzie szutru; kanty głazów są ogładzone, powierzchnie porysowane i pożlobione; naj większe z tych głazów dochodzą wagi 1300 klgr. Ważnym utworem związanym z dawnemi lodowcami jest loess, powstały przez osuszające i unoszące działanie wiatrów, na delikatny osad wód spływających z krawędzi ustępującego lodowca. Loess pokrywa nieprzerwanie przedgórze Sudetów, występuje w większej części Zatoki Szląskiej, na Szląskiej Wyżynie i kończy się na północy u stóp ciągnących się tam piaszczystych wzgórzy. Osady dyluwialne nie wywierają wprawdzie wielkiego wpływu na ukształtowanie powierzchni, ale za to warunkują one jakość gruntu istnienie lub brak loessu wyrokuje o większej lub mniejszej żyzności znacznych obszarów Szląska. IV. Stosunki oro i hydrograficzne, a Sudety. Sudety stanowią, jak już wiadomo, wschodnią część tak zwanego północnego Wału Czeskiego, który nakształt dachu ogranicza Czechy od północy. Systemat ten ciągnie się na przestrzeni blisko 40 mil 280 klm. z północo zachodu na południowschód i składa się z równolegle biegnących, czasami zrośniętych ze sobą grzbietów. Formaoya dolin jest tu niedostatecznie rozwinięta, rzadko dwa grzbiety są tak położone, iż tworzą doliny podłużne, po których płyną rzeki. Mimo to plastyka Sudetów jest urozmicona spotykamy tu długie i szerokie grzbiety górskie obok stromych I malowniczych gór erozyjnych, przypominających Saską Szwajcaryę, wreszcie, pojedynczo wystrzelające góry stożkowe, Pod względem ukształtowania pionowego oraz roślinności i krajobrazowego charakteru możemy w Sudetach rozróżnić trzy krainy 1 kraina przedgórzy do 650 mt. nad powierzchnią morza, gdzie w wąskich dolinach leżą długie wioski, których mieszkańcy zamienili lesiste zbocza gór na niwy zbożowe; 2 kraina lasów iglastych do 1170 mi, gdzie kwitnie przemysł drzewny liczne tartaki wprawiane w ruch przez wody bystrych potoków; 3 kraina kosodrzewiny i pastwisk do 1400 mt. , gdzie znajdują się tylko nieliczne chaty pasterskie Budy. Wyżej sięgające szczyty przedstawiają dzikie rumowiska granitowe. Dla opisu poszczególnych łańcuchów dzielimy Sudety w ich rzucie poziomym na trzy, części 1 północnozachodnią, 2 środkową, 3 południowowschodnią. 1 Część północnozachodnia tworzy na długości 75 klm. a szerokości 20 30 Mm. najwyższe wzniesienie całego systematu, zwane górami Olbrzymiemi. Góry te ciągną się od bramy Łużyckiej na zachodzie do bramy Kamienogórskiej Landeshut na wschodzie, czyli od zródłowisk Nissy Łużyckiej do źródłowisk Bobru. W skład tego systematu wchodzi kilka pojedynczych grzbietów, ograniczających doliny podłużne i zrastających się ze sobą. Przełęcze Jakobsthal 880 mt. i Grenbauden 1048 mt. ograniczają góry Olbrzymie w ściślej szem znaczeniu; oddzielają je na zachodzie od Grzebienia Izerskiego Iserkamm a na wschodzie od Kamienogórskiego Landshuterkamm. Góry Izerskie składają się z dwóch równoległych łańcuchów, południowego i północnego; południowy prawie cały należy do Czech Isergebirge, 1120 mt. , północny zaś prawie cały do Szląska Wysoki Grzebień Izerski i sięga w szczycie Tafelfichte 1123 mt. Oba te łańcuchy są niższe od właściwych gór Olbrzymich, posiadają formy płaskie i są pokryte rozległemi torfowiskami. Między temi łańcuchami w dolinie podłużnej powstaje rzeka Izera, dopływ Elby. Góry Olbrzymie w ściślej szem znaczeniu zawierają najwyższe szczyty całego systematu Sudetów i rozpadają się również na dwa grzbiety; Wysoki Pruski na północy i Czeski na południa; oba te grzbiety zrastają się na końcach i ograniczają wąską podłużną dolinę Siebongruenden. W dolinie tej powstaje rzeka Elba, która wydostaje się ku południowi przez szczelinę Czeskiego grzbietu 700 mt. , dzielącą go na dwie części na zachodzie szeroki grzbiet Karkonosz ze szczytem Kesselkoppe, 1436 mt. , na wschodzie ostry grzbiet Kozi, 1426 mt. . Grzbiet Pruski posiada także zagłębienie Moedelwiese 1178 mt. , dzielące go na dwie części, których szczyty wznoszą się około 1500 mt. Wszystkie te szczyty przedstawiają dzikie rumowiska złomów granitowych. Te szare granitowe wyniosłości, na których tylko gdzie niegdzie osiedliła się kosodrzewina, tworzą uderzający kontrast z rozległemi płaskiemi grzbietami, przedstawiającemi zielone pastwiska, wśród których ciemne kępy kosodrzewiny stanowią jakby wyspy. Najwyższe z tych szczytów są Hoherad Szląsk 1508 mt. na zachodzie i Schneekoppe 1605 mt. na wschodzie; ten ostatni, najwyższy w całych Sudetach, wznosi się w kształcie odosobnionej piramidy. Widok z tej góry rozciąga się na obszar 130 do 150 klm. Znaczna głębokość dolin u stóp jego, rozmaitość kształtów i koloryt różnych wysokości górskich składają się tu na malowniczość krajobrazu. Na szczycie tym wznosi się kaplica, jeszcze na 15 mt. po nad nim wzniesiona. Stanowi ona wraz z dwoma obok stojącemi zajazdami najwyższy stale zamieszkany punkt i najwyższe obserwatoryum meteorologiczne na północ Alp. Z powodu srogości burz i zamieci śnieżnych oraz dzikości granitowych złomów do szczytów gór Olbrzymich są przywiązane liczne legendy, np, o Ruebezahlu, kapryśnym olbrzymie, obdarzonym po części szlachetnemi, po części okrutnemi cechami. Systemat gór Olbrzymich kończy się na północy niskiemi, do głównego grzbietu równoległemi górami Kacbach Katzbach, 730 mt. , które składają się z dwóch blisko siebie biegnących, równoległych łańcuchów. Oba są w zachodniej części przecięte przez rz. Bober, a północny we wschodniej części przez Kacbachę Katzbach. Południowy z nich niższy, obfituje w wapień i marmur. Między górami Olbrzymiemi i Kacbach leży kotlina Hirschbergu albo Warmbrunn 360 mt. , przez którą płynie Bober. Wyniesienie gór Olbrzymich tworzących po nad tą kotliną ścianę na 1000 mt, wysoką, wytwarza urocze krajobrazy. Spadek gór ku tej kotlinie jest nadzwyczaj stromy, głębokie nisze cyrki, okolone stromemi ścianami skał, zasłonięte z południa od promieni słonecznych, wcisnęły się tu w zbocze gór. Spotykamy tu tak zwane Śnieżne doły Schneegruben na Hohe Bad. Śnieg w nich przechowuje się często aż do Lipca, W podobnych kotlinach skalnych leżą jedyne górskie jeziora Stawy Wielki 1218 mt. , Mały 1175 mt. na Schneekoppe, utworzone przez wały z rumowisk, powstrzymujących odpływ wód zbierających się ze śniegów. Z tych głębokich nisz jako też z innych części grzbietu zbiegają po zboczach liczne doliny, które malowniczo urozmaicają stoki gór. W dolinach tych pienią się obfite górskie potoki i spływają ze szumem ku kotlinie Jeleniogóry Hirschberg. Tu i owdzie tworzą one małe kaskady, jak np. Zackenfall, która wyżłobiła sobie z biegiem czasu wąwóz na 200 mt. głęboki. Kotlina Jeleniogóry posiada grunt równy, miejscami nawet bagnisty, usiany licznemi stawami. Dokoła zaś jest opasana górami na południu góry Olbrzymie, na północy góry Kacbach, na wschodzie znany nam już grzbiet Kamieniogórski Landshut, przez który rzeka Bober toruje sobie drogę do kotliny. Rzeka ta, najważniejszy dopływ Odry, bierze początek w południowej części pasma Kamienogóry, w górach Rehhorn 740 mt. . Dolina Bobru składa się z szeregu rozszerzeń i zwężeń naprzemian tarasowato po sobie idących; rozszerzenia te są to ślady dawnych jezior, których wody obniżały się i spłynęły w miarę jak rzeka pogłębiała łożysko w zwężeniach. Najwyższym z tych tarasów jest dolina Libau, koło 500 mt. wzniesiona. Wąwóz przy Blasdorf łączy ją z doliną Kamienogóry wzn. 240 mt. , z której wyłamuje się Bober szczeliną skalną przy Kupferbergu do kotliny Jeleniogóry. Przepłynąwszy tę kotlinę, opuszcza ją na północozachodzie, zapomocą nowego wyłomu w górach Kacbach, ograniczających kotlinę z północy. Dopływy lewe Bobru sprowadzają mu wszystkie wody północnego spadku gór Olbrzymich i wywołują częste niebezpieczne powodzie. Pierwszy dopływ Łomnica powstaje z dwóch ramion, z Małej i Dużej Łomnicy. Mała wpadając do Melzegrube u stóp Schneekoppe tworzy wodospad Łomnic. Drugi dopływ Zacken płynie koło Warmbrunn pod Jeleniogórą do Bobru. Źródłowe jego potoki, wypływające z wysokich gór, posiadają wodospady. Najważniejszy wyż wymieniony Zackenfall. 2 Środkowa część Sudetów przedstawia mniej jednolitą i o wiele niższą grupę niż dopiero co rozbierana zachodnia i różni się przedewszystkiem od poprzedniej swą większą dostępnością. Przejścia przez te góry między Czechami i Szląskiem były widowniami licznych walk. Luka na 525 mt. wysoka, zwana Bramą Kamieniogóry, oddziela tę część od gór Olbrzymich. Droga ta prowadzi z doliny Bobru na południe do doliny Upy Aupe, systemat Elby. Wschodnie odgraniczenie od wyżyn Jesionika Gesenku idzie wzdłuż doliny Kładzkiej Nissy, na południe której prowadzi do doliny Orlicy Adler, system Elby przejście Mittelwalde 534 mt. . Wzniesienie zawarte pomiędzy wyżej wytkniętemi granicami składa się z następujących części na północy spotykamy tu przedłużenie gór Kacbach, które za wyłomową doliną Bystrzycy Weistritz rozwija się w góry Sowie Eulengebirge, ciągnące się w kształcie długiego i szerokiego grzbietu na południowschód do wyłomu Nissy Kładzkiej szczyt Wysoka Sowa 1014 mt. , za którym ciągną się w tym samym kierunku góry Reichenstein. Temu północnemu łańcuchowi gór odpowiada na południozachodzie grzbiet podwójny, czyli dwa grzbiety bardzo blisko siebie biegnące, mianowicie Habelschwerteri Adler, rozdzielone tylko bardzo wąską doliną Wilde Adler. Szląsk Grzbiet ten leży na przedłużeniu gór Olbrzymich po 35 klm. przerwie. Pas zawarty miedzy temi dwoma łańcuchami t. j. EulenReichensteiner i HabelschwerterAdler, przedłużający się na południowschód po za Nissę do zachodniej krawędzi Jesionika Glatzer Schnecberg, tworzy żyzną i dobrze uprawną kotlinę Kładzką. W północnozachodniej części tej kotliny wznoszą się po części zamykające ją góry erozyjne Heuscheuer, oddzielone od gór Habelschwerter i Adler przejściem Roinerz. Góry Heuscheuer, przypominające Saską Szwajcaryę, powstały wskutek pokrajania piaskowcowej wyżyny przez wody płynące. Szczególniej malowniczo przedstawiają się te góry w północnozachodniej części koło Adersbach tworzą tu ono labirynt najdziwaczniejszych skał, o stromych ścianach i płaskich szczytach, niby miasto olbrzymów; wśród tego labiryntu echo powtarza się siedm razy. Ten północnozachodni koniec gór Heuscheuer otoczony jest ostro wznoszącym się wałem pojedynczych gór molafirowych i porfirowych, zwanych Waldenburskiemi najwyższy szczyt Heidelberg 936 mt. , które przytykają na zachodzie bezpośrednio do bramy Kamieriogórskiej Landshut, następnie skręcają się i ciągną na północowschód gdzie zajmują obszar między Heusoheuer i górami Sowiemi. Od tych ostatnich oddziela je rzeka Bystrzyca, uchodząca przez wyżej wspomnianą dolinę wyłomową do Zatoki Szląskiej. Najpiękniejsza część tej głęboko wyżłobionej doliny, pod ruinami Kynau, często zwiedzana przez turystów, nazywa się Schlesierthal. Niedaleko ztąd pod miastem Świdnicą Schweidnitz rzeka wstępuje na równinę, przyjmuje z prawej strony Pilawę Peilau, która sprowadza jej wody z gór Sowich. Z lewej przyjmuje rzekę Strzygłowską Bystrzycę, biorącą początek w górach Waldenburg. Od Heuscheuer góry Waldenburg oddziela rzeka Stynawa, dopływ Nissy Kładzkiej. Ta ostatnia uprowadza wszystkie wody z kotliny Kładzkiej do Odry jak Elba z kotliny Czeskiej. Bierze początek w stokach Kładzkich gór śnieżnych Glatzer Schneeberg na wysokości 880 mt. , ma z powodu swego silnego spadku bardzo szybki bieg, przepływa kotlinę w kierunku ku północy i toruje sobie drogę przez północnowschodnią krawędź między górami Sowiemi i Reichensteiner przejście Warta. Kotlina Kładzka hydrograficznie stanowi obszar górnej Nissy jak Jeleniogóra Bobru. Przedstawia ona tu w miniaturze pewną analogię z Czechami pod względem oroi hydrograficznym otoczona ze wszech stron górami, tworzy czworobok. Nissa zaś odpowiada Elbie z Mołdawą. 3 Trzecia, wschodnia częśc Sudetów, zwana Jesionikiem Gesenk, zajmuje w całym systemie górskim najbardziej samodzielne stanowisko. Jesionik nie należy już jak dwie poprzednie części do północnego Wału Czeskiej kotliny, wkracza daleko po za jej obszar i tworzy przegrodę dział wodny między Odrą i Dunajem Morawa. Ten wschodni dział Sudetów leży prawie zupełnie po za pruską granicą, kończy się w Morawii i Szląsku Austryackim na wprost Karpat. Jesionik dzieli się na dwie różne części, na zachodni Wyższy i wschodni Niższy. Wyższy Jesionik odznacza się długiemi grzbietami górskiemi, które biegną albo równolegle wzdłuż morawskoszląskiej granicy albo leżą do niej prostopadle. Obfituje w wody, lasy, wąwozy i torfowiska. Zachodnią krawędź Wyższego Jesioniku tworzy, znany już nam jako wschodnia granica kotliny Kładzkiej, wał górski Kładzkich gór Śnieżnych Glatzerschneegebirge. Zawiera on najwyższy szczyt Wielki Schnceberg, 1425 mt. ze wszystkich gór obwałowania kotliny. Punkt ten ma ważne hydrograficzne znaczenie, gdyż wypływające ztąd rzeki zwracają się w trzech kierunkach. Morawa ku morzu Czarnemu, Nissa i Woelfel ku Bałtyckiemu, Orlica Cicha ku Północnemu. Z tego punktu rozchodzą się też w różnych kierunkach gałęzie górskie ku północozachodowi biegnie grzbiet Reichensteiner, który, jak wiadomo, przytyka prawie bezpośrednio do gór Sowich, oddzielony od nich doliną wyłomową Nissy. Grzbiet ten, jak wiadomo, stanowi wraz z górami Sowiemi północno wschod. obwałowanie kotliny Kładzkiej, Góry te więc przytykają bezpośrednio do północnego i południowego skraju środkowej części Sudetów. Pasma Schneegebirge i Reichensteiner zlewają się razem w pojedynczy łańcuch, który ciągnie się z północoza chodu na południowschód i kończy się u źródłowisk Oppy. Najważniejszą część tego przedłużenia stanowi grupa Dziadek Altvater, ciągnąca się od siodła Ramsauer 764 na przestrzeni 19 klm. ku południowschodowi, dosięgając w szczycie Dziadek blisko 1500 mt. największej wysokości. Według wierzeń ludowych na szczycie tym przebywa duch górski, podobnie jak Ruebezahl w górach Olbrzymich. Od szczytu Dziadka łańcuch skręca się pod kątem prostym ku południozacho dowi. Wysokość tego grzbietu wynosi wszędzie więcej jak 1265 mt. W jednym tylko punkcie obniża się w górze Czerwonej Rotenberg do 11215 mt. Najwyższa część tego łańcucha sięga wszędzie powyżej granicy lasów. Linia grzbietowa jest jednostajna, gdzieniegdzie tylko napotykamy strome skaliste ściany. W siodłach i zagłębieniach znajdują się często bagna, np. na Seebergu na za Szląsk chód od Leiterbergu, Dużo i Małe jezioro na Wiesenbergerheide, na Fichtlich i innych miejscach, W górach tych napotykają się jeszcze pierwobory nietknięte siekierą, np. na południe od szczytu Dziadek stare drzewa leżą poprzewracane jedne przez drugie i butwieją. Często młode drzewka wyrastają rzędem na butwiejącym pniu i otaczają go swemi korzeniami. Takie pierwotne lasy nie są osobliwością na Jesioniku. Równolegle do pasma Dziadka ciągnie się krótki ale potężny grzbiet górski zwany Wiesenbergerheide, ze szczytem Ameisen Bruellberg 1337 mt. . Do tego łańcucha ciągnie się prostopadle niższa od poprzedniej kraina wzgórz Ullersdorf, dalej również prostopadłe łańcuchy Urlich i Querberg. Na północnym skraju Jesionika koło Zuckmantel leży grupa Bischofakoppe 890 mt. , ze szczytu której roztacza się daleki widok na równiny Szląska. Grupa ta bywa też zaliczana przez niektórych do Niższego Jesionika. Niższy Jesionik. Na płd. wschodzie od Wysokiego Jesionika ciągnie się szeroka falista wyżyna, pożłobiona głębokiemi dolinami Odry i jej dopływów, które często skręcają się pod kątami prostemi; jest to Niższy Jesionik. Kraina ta posiada szerokie wyżynowe grzbiety, od 400 600 mt. wysokie, których pojedyńcze kopuły, po części pochodzenia wulkanicznego, sięgają do 800 mt. Najwyższemi szczytami tej krainy na wyżynie Benisch jest Teufelsberg 820 mt. a na wyżynie źródeł Odry znany już nam wygasły wulkan Raudenberg 780 mt. . Jesionik spada stromo ku równej dolinie Odry spływ Odry i 0pawicy. Systemat Sudetów niedochodzi tu do Karpat między obu systematami rozciąga się niski 280 mt. pas ziemi, po którym płyną Odra i Beczwa i który stanowi dogodne połączenie między północą i południem Europy Brama Morawska. Z rzek Jesioniku zasługuje na uwagę Opawica Oppa, która powstaje powyżej Werbna Wuerbenthal z połączenia się trzech potoków górskich Czarnej, Białej i Średniej Opawicy. Płynie początkowo w kierunku płd. wschodnim, potem skręca się pod kątem prostym ku płn. wschodowi i przyjmuje pod Karniowem Jaegerndorf Złotą Opawicę; odtąd znowu skręca się pod kątem prostym ku płd. wschodowi i tak płynie już prawie ciągle w tym kierunku, tworząc granicę polityczną między Sz. pruskim i austryackim i uchodzi pod Trzebowicami do Odry. Najważniejszym dopływem Opawicy j jest Morawica Mohra, biorąca początek w i Wielkiej kotlinie, eldoradzie szląskich i morawskich botaników. Początkowo płynie na granicy Szląska i Morawy i w pobliżu Bautsch skręca się również pod kątem prostym ku I Oppie i dosięga jej w Opawie. W pobliżu źródeł Morawicy wypływa także rzeka Biela, poboczna Nissy Kładzkiej. b. Przedgórza Sudetów. Właściwe góry Sudety urywają się o wiele prędzej ku północowschodowi niż ku południozachodowi i w niewielkiej odległości od głównego grzbietu, u stóp wybitnego północnowschodniego stoku ciągnie się szereg grup pagórków, porozdzielanych między sobą lewemi dopływami Odry. Grupy te, zaczynając od płn. zachodu, są następujące 1 trójszczytowe góry Strzygłowskie 353, leżące między Bystrzycą Wystrzycą i Kacbachą; 2 Sobota Zobtenbąrg, 725, grupa prawie odosobniona, między rzekami Bystrzycą i Ślęzą. Do góry tej przywiązane są liczne podania a z jej szczytu rozpościera się rozległy malowniczy widok. Z południowych odgałęzień tych gór wypływa Sobocka woda dopływ Bystrzycy, okrążająca ją łukiem eliptycznym od zachodu; 3 trzecia grupa pagórków zowie się Strzelno i leży między Ślęzą i Nissą Kładzką. Rzeka Opawa dzieli je na dwie części, z których wschodnia jest wyższa 390 mt. . Rdzeń tych przedgórzy sudeckich składa się z granitu, którego kamieniołomy znajdują się pod Strzelnem i Strzygłowem. Na granicie w górach Strzygłowskich leży bazalt, a w Sobocie gabbro. Między temi przedgórzami i właściwemi Sudetami rozciąga się brózdowaty pas ziemi, usiany licznemi miastami, rozszerzający się coraz bardziej ku północozachodowi. Pas ten ma w ogóle powierzchnię równą, ale tu i owdzie wznoszą się wśród niego pojedyncze, wybitne swem odosobnieniem stożki bazaltowe, np. Landskrone koło Zgorzelic. Pas ten odwadnia się ku północy; rzeki, szukając wyjścia ku północy ku Odrze, płyną tu kawał drogi mniej więcej równolegle do głównego kierunku Sudetów w dolinach podłużnych. Północo zachodnią część tej brózdy, między górami Strzygłowskiemi Striegau i Sudetami góry Kacbach, zowie się doliną Szunowa Schoenau, 290 mt. ; jest to kotlina nieckowata, otwarta ku północozachodowi. Północna krawędź tej kotliny, ciągnąca się przez Bolesław, Goldberg i Hohenfriedberg, jest niższa od południowej góry Kacbach, jakkolwiek posiada wzgórza bazaltowe, jądra starych wulkanów ocalałe od spłukania. Podobnaż góra bazaltowa, ostro stożkowa Spitzberg, wznosi się i ze środka kotliny i przewyższa nawet nieco wysokość krawędzi północnej 500 mt. . Dolinę Szunowa skrapia głównie rzeka Kacbachą, odznaczająca się bystrym biegiem i silnemi wylewami; poniżej Lignicy przyjmuj eona Szaloną Nissę i wstępuje w Zatokę Szląska. Tylko nieznaczną zacho. Szląsk Szląsk dnią część kotliny skrapia druga rzeka Bobrawa Bober, która aż do Lwowa Loewenberg płynie przez skaliste złomy, a poniżej Bolesławia wstępuje na nizinę. Przedgórza Sudetów obfitują w skarby mineralne, głównie w I błyszcz ołowiu zawierający srebro i rudy arsenu pod Szunowem. Przed wielu wiekami słynne tu były płóczkarnie złota koło Goldberga i Lwowa jako też i w wielu innych miejscowościach Stanowiły one źródło dochodów dla książąt szląskich. Kopalnie srebra pod Silberbergiem i Reichenateinem oraz miedzi w górach Kupferberg i Rudelstadt były wzmiankowane już w 12 i 13 wieku, ale gdy wielu górników zginęło z ręki Mongołów pod Lignicą kopalnie zostały zaniedbane, późniejsze zaś próby nieopłacały się z powodu małej wydajności. c. Karpaty Szląskie tworzą płd. wschodnie podniesienie szląskiego liścia dębu. Należą one do zewnętrznego piaskowcowego pasa systematu Karpat, a mianowicie do północnozachodniej jego części. Pokryte przeważnie są. lasami, jodłowemi i świerkowemi. Część ta rozciąga się od doliny Beczwy na zachodzie, do doliny Soły na wschodzie a odgałęzienia ich sięgają aż do Bielaka. Główny grzbiet tych gór ciągnie się w ogóle od zachodu na wschód, tylko na początku łańcucha przeważa kierunek z południozachodu na północowschód. Z małym wyjątkiem biegnie wzdłuż granicy politycznej, tworząc dział wodny między Dunajem i morzem Baltyckiem. brednia wysokość wynosi 800 mt. , długość zaś 70 kim. Najwyższemi szczytami w głównym grzbiecie są Beskid lub góra Trojaczka 950, Mały Połom 1050 mt. , Wielki Połom 1060 mt. na południozachód od Jabłonkowa, Magórka 1150 mt. na źródłach Białej Wisły, góra Skałka 1080 na południe Bielska. W dwóch miejscach zniża się grzbiet tak głęboko, iż tworzy przejścia, mianowicie Stare Hamry Althammer, 720 mt. i Jabłonkowskie Jablunka pass, 650 mt. , które łączy dolinę Olszy z doliną uboczną Wagu droga ze Szląska na Węgry, Przejście to jest ważną drogą handlową i strategiczną, obecnie przechodzi tędy kolej żelazna koszycko bogumińska KaschauOdorberger. Tu leżą ruiny fortu, zbudowanego 1578 r. dla przeszkodzenia połączeniu się protestantów węgierskich ze szląskimi. Tędy Jan Kazimierz, uchodzący z Polski 1665 r. , dostał się do Węgier. Tutaj powstrzymywano Węgrów i Turków, tutaj staczano boje w czasie wojny 30letniej i 7letniej, tędy r. 1866 Prusacy mieli zamiar wkroczyć do Węgier. Tędy rozprzestrzeniło się z południowych na północne stoki Karpat węgierskie plemię Jazygów, zwane Jackami. W przejścia tem loży malowniczo miasto Jabłonków. Cały wyżej opisany łańcuch zasło nięty jest od północy górami przed nim leżą cemi. Są to odgałęzienia tegoż łańcucha, wy rastające ku północy na kształt promieni wachlarza. Na krańcach tych promieni wznoszą się szczyty, przenoszące nieraz szczyty grzbietu. Łańcuchy te obniżają się ku równinie szląskiej, aż zupełnie w niej giną. Między niemi leżą trzy wąskie, mniej więcej równoległa do siebie doliny, poprzeczne względem głównego grzbietu, a mianowicie dolina Ostrawicy, Olszy i Wisły. Z powodu tych trzech dolin rozgałęzienia Karpat rozpadają się na 4 grupy górskie Pierwsza grupa Smrek ciągnie się od głównego grzbietu w kierunku płn. zacho dnim, następnie w górze Kladnata 900 mt. dzieli się na dwie części, z których jedna, zmieniając później swój kierunek, przechodzi w góry RadhosztMurker. Druga zaś część skręca się ku północy i przy spływie dwóch rzek Czeladna i Ostrawica tworzy imponujący piramidalny pieńgórski Smrek na 1330 mt. wysoki. Druga grupa Łysa Hora i Jaworowy, rozciąga się między Ostrawicą i Olszą. Pierwsza odgałęzia się od góry Sułów i Małego Połomu w głównym grzbiecie dwoma potężnemi łańcuchami, biegnącemi na północ. Zachodni łańcuch, po kilku grupach na 800 do 900 mt. wzniesionych, przechodzi w imponującą Łysą Horę 1320 mt. . Góra ta spada kilku przedgórzami ku północy do Ostrawicy. Inna gałęź tego łańcucha tworzy na wschód od Łysej Hory górę Trawną 1200 mt. . Od góry Połom odbiega długi wąski grzbiet, który rozgałęziając się kilka razy, dosięga w szczytach Zlabicz 1120 mt. i Kozubowa 970 mt. największej wysokości. Zachodniem odgałęzieniem przechodzi ta grupa w niską krainę pagórkowatą, z dominującemi kopcami Kątarz i Godula 740 mt. Do tych dalej na północ przytyka Jaworowy 1030 rat. ze swemi odnogami, które sięgają aż do obszaru węglowego Morawskiej Ostrawy. Trzecia grupa Wielkiego Stożka i Czantory ciągnie się od źródeł Olszy i górnej Wisły, początkowo równolegle do głównego grzbietu aż do Wielkiego Stożka, ztąd przybiera kierunek północny i sięga aż do Czantory. Łańcuch ten jest stromy, wąski i po większej części zalesiony, tworzy dział wodny między Wisłą i Odrą na wysokości 730 950 mt. , posiada liczne kopce, nieregularnie rozmieszczone, z których dwa najważniejsze Wielki Borek na płn. wschód Jabłonkowa, wysoki na 980 mt. , i Wielki Czantory, 990 mt. , na południe od Ustronia. Dalszy ciąg tego łańcucha obniża się i znika wśród równiny, na której ciągnie się dalej dział wodny między Odrą i Wisłą, przybierając charakter krainy wyżynowej. 4 Czwarta grupa Równica i Skałka. Jest to łańcuch oddzielający się od góry Magórki ku północy; wysyła on liczne potężne łańcuchy górskie w kierunku płn. zachodnim, które albo kończą się bardzo stromemi grzbietami, albo dzielą się na liczne, krótkie, stromo spadające gałęzie, tworzące pierwsze stopnie właściwych gór. Najwyższemi szczytami tego łańcucha są Równica 870 mi, na południe od Lipowca, Stołów 1030 mt. , który odgałęzia się od góry Skałki, Ortplan 996 mt. . Między wyżej opisanemi czterema grupami gór, płyną trzy rzeki Ostrawica, Olsza i Wisła, uprowadzające wszystkie wody płd. wschodniej części Szląska. Ostrawica powstaje na wysokości 870 mt. , płynie początkowo w wąskiej dolinie, następnie, po przyjęciu potoku Czeladna, dolina jej rozszerza się i ożywia licznemi zakładami fabrycznemi papiernie. Ostrawica płynie ku północy, tworząc granicę między Morawą i Sz, Austryackim. Olsza powstaje z bardzo licznych potoków na wysokości 790 mt. , na granicy Galicyi, płynie w wąskim wąwozie górskim ku miastu Jabłonków, gdzie od płd. zachodu przyjmuje potok Łomnę, dalej płynie prawie równolegle z Ostrawica pod Cieszynem i Frysztatem. Niedaleko pruskiej granicy skręca się ku zachodowi i uchodzi do Odry. Olsza płynie bardzo bystro i porusza wiele młynów; dla celów spławu drzewa musiała być regulowana szluzami. Dolina Olszy podobnie jak Ostrawicy obfituje w fabryki żelaza, których kominy sterczą na 80 mt. wysoko. Wisła bierze początek na płd. zachodnich stokach góry Baraniej, z rozległego bagna, w najwyższym końcu wsi Wisły; rzeka powstaje z dwóch strumieni źródłowych Czarnej Wisły która jest przez szluzę uregulowana dla spławu drzewa; ma ona również dwa źródła na wysokości 1096 1128 i Białej Wisły, która powstaje z licznych źródeł na zachodnich stokach gór Magórzańskich, na wysokości 948 1011 mt. , tworząc kilka pięknych wodospadów, do 15 mt. wysokich. Połączona rzeka płynie na płn. wschód przez najdłuższą na Sz. austryackim wieś Wisłę, dążąc ku Ustroniowi miejsce lecznicze żętyca. Odtąd dolina jej znacznie się rozszerza. W dolinie Wisły przez wklęśnięcie Kabałąka prowadzi droga do Węgier; liczne ślady szańców w pobliżu tej drogi dowodzą, iż miała ona niegdyś strategiczne znaczenie, Z prawej strony Wisła przyjmuje bystrą Brenicę i płynie przez Skoczów dalej na północ ku Strumieniowi Schwarzwasser, tam skręca się łukiem ku wschodowi w okolicach mnóstwo stawów. Z licznych dopływów, które Wisła otrzymuje, ważny jest prawy Biała, stanowiąca granicę polityczną między Sz. austryackim i Galicyą. Długość Wisły na tym obszerze wynosi 72 kim. Wysokość nad powierzchnią morza przy ujściu Białej, g dzie Wisła opuszcza Szląsk, wynosi 230 mt. d. Wyżyna Szląska. Wyżyna Szląska, dalszy ciąg wyżyny południowej Polski, oddzielona od Sudetów Zatoką Szląska a z Karpatami zrośnięta, wznosi się średnio tylko na 300 mt. i przedstawia się monotonnie w przeciwieństwie do wyżej opisanej krainy gór. Tylko gdzie niegdzie, szczególniej na działach wodnych, spotykamy tu nieco znaczniejsze wyniosłości. Najznaczniejsze z nich są następujące wyżyna Tarnowicka, słynna z bogactw mineralnych węgiel, żelazo, galman, ołów zawierający srebro, wznosi się najbardziej w okolicy źródeł Małapanwi i Kłodnicy, mianowicie w pierwszej na 360 mt. a w drugiej 340 mt. góra Trookenberg pod Tarnowicami. Od tej wyżyny rozchodzą się działy wodne ku połudn. , zachodowi i północy. Dział wodny dążąc ku południowi między Odrą i Wisłą dochodzi między Wisłą i Olszą do Karpat. Dział idący ku wschodowi tworzy krawędź wyżyny wzdłuż półn. brzegu Kłodnicy, zwaną górami Chełmskiemi. Krawędź ta w pobliżu Odry dźwiga bazaltową górę św. Anny 380 mt. , na wierzchołku której wznosi się klasztor, miejsce pielgrzymek. Wschodnia natomiast część tej krawędzi jest niewyraźna z powodu braku wyżłobionych dolin i z pawodu tego, że bezpośrednio przed nią leży grupa pagórków u źródeł Kłodnicy. Rzeka ta zasila wodą sześciomilowy kanał, biegnący wzdłuż niej, a zbudowany w 1790 r. dla ułatwienia transportu produktów szląskiego górnictwa. Kanał ten, zwany Kłodnickim, zaczyna się poniżej Gliwic Gleiwitz, w kopalniach pod ziemią, przecina Kłodnicę kilka razy i uchodzi jak ona naprzeciw miasta Koźla Kosel do Odry. Północny spadek wyżyny nie jest tak wyraźny wyżyna przechodzi zwolna ku dolinie Małapanwi. Dział wodny ciągnący się ku północy na zachodzie stromego spadku polskiej Jury oddziela dorzecze Warty od dorzecza Odry. W północnej czyści, przy źródłach rzeki Stobrawy dopływ Odry dział ten wznosi się we wzgórzach Olesina 308 mt. , poczem obniża się coraz bardziej i pod Sycowem dzieli się na dwie gałęzie jedną wysyła ku północy do w. ks. poznańskiego, drugą ku zachodowi; ta ostatnia tworzy wzgórza Trzebnickie, zwane inaczej górami Kooiemi Katzengebirge. Wyniosłość ta tworzy dział wodny między Baryczą z jednej strony, a Odrą i Widawą Weide z drugiej. Najwyższym punktem gór Trzebnickich jest szczyt Boleszyn PoUentschin, wzn. 260 mt. Szląsk Szląsk Wzgórz pod Urazem jest niższe 195 mt, ale często zwiedzane z powodu pięknego widoku, jaki się z niego rozpościera na dolinę Odry. Góry Trzebnickie przechodzą nawet po za Odrę wyłom tej rzeki między Lubiążem Loubus i Koeben, gdzie po części wzdłuż lewego brzegu Kacbachy przytykają do Sudetów, po części ciągną się na płn. za chód pod nazwą Wzgórz Dałkowskich 230 mt. . Rzeka Barycz Bartsch, której dolina ogranicza Wyżynę Szl ską z północy, wypływa w w. ks. poznańskiem w pobliżu doliny Prosny i płynie leniwo ku Odrze u północnych stóp gór Trzebnickich5 w szerokiej dolinie, napełnionej bagnistemi łąkami i niezliczonemi stawami obfitość ryb, które składają trzy grupy pod Sycowem, Miliczem i Straburkiem Trachenberg. Ważniejsze jej dopływy są z lewej strony Polska Woda Schaetzka ze wzgórz Trzebnickich; z prawej Orla i Polska Kopanica Landgraben. Obie biorą początek w w. księstwie poznańskiem; pierwsza wypływa z grupy jezior pod Krotoszynem, druga płynie wzdłuż granicy szląskiej. e. Zatoka Szląska, Zatoka Szląska stanowi brózdę między przedgórzami Sudetów i Wyżyną Szląska, wzdłuż tej brózdy płynie Odra. Zatoka Szląska ciągnie się z płd. wschodu na płn. zachód; na płn. zachodzie oddziela się od niziny północnoniemieckiej niskim pasem wzgórzy; pas ten po lewej stronie Odry przytyka prawie bezpośrednio do najdalszych odnóg Sudetów, mianowicie do gór Kaobach, po prawej zaś stronie przez góry Trzebnickie zrasta się z Wyżyną Szląska. Na płd. wschodzie Zatoka Szląska jest otwartą przerwa między Sudetami i Karpatami a przynajmniej wznosi się tu tylko na 284 mt. , więc leży tylko o 12 mt. wyżej od szczytu wieży św. Szczepana w Wiedniu. Tutaj jest dogodne połączenie dolinowe systematu Bunaju i Odry, tak iż przeprowadzenie kanału nie napotkałoby wielkiej trudności. Przerwa między Sudetami i Karpatami Brama Morawska ma ważne znaczenie dla komunikacyi między północą Europy i podalpejską, równiną, otwiera ona drogę z południa zarówno do Zatoki Szląskiej, jak i ku równinom podsudeckim które się ciągną dalej na płn. zachód wzdłuż północnej krawędzi gór Niemieckich i podkarpackim które się ciągną łukiem ku morzu i Czarnemu. Zatoka Szląska więc przedstawia nam najważniejszą drogę, arteryę całego Sz. a może nawet najważniejsze połączenie między północą, południem oraz zachodem i wschodem Europy. Drogi tej broni na płd. wscho dzie ufortyfikowany Kraków a do niedawna broniły także Koźle i Ołomuniec których fortyfikacye zostały obecnie zniesione. Na płn. żaohodzie zaś broni jej twierdza Głogów, Już w odległej starożytności Brama Morawska wraz z Zatoką Szląska miały ważne znaczenie jako droga bądź handlowa, bądź strategiczna; już Rzymianie korzystali z tej przerwy i ciągnęli przez Sz. , podążając ku Bałtykowi dla dostania bursztynu, o czem świadczą liczne wykopaliska monet rzymskich, szczególniej między Raciborzem i Głupczycami Leobschuetz, a także około Wrocławia. Ku końcowi X w. posunął się tędy na południe Bolesław Chrobry, zabrał Czechom część Morawii i przyłączył ją do Polski; w ogóle Polacy wdzierali się tędy na południe do Morawii a Czesi na północ przez Sz. aż do Gniezna. W czasie wojen husyckich i wojny trzydziestoletniej, Brama Morawska była areną walk Mansfeld, książę Wejmarski, Wallenstein i Szwedzi, którzy tędy dotarli aż do Dunaju. Przez Bramę Morawską ciągnął też Jan Sobieski pod Wiedeń. W 1740 r. wdarli się tu Prusacy i stali się panami całego Szląska, który był długo kością niezgody między Maryą Teresą i Fryderykiem II. Za czasów Franciszka I, w czasie wojen, Szlask też nie został w spokoju. W czasie wojen Napoleońskich wojska russkie przekroczyły także Bramę Morawską na południe. Obecnie ta ważna linia komunikacyjna została jeszcze udoskonaloną przez liczne koleje żelazne i tak linia kolei Ferdynanda idzie od Wiednia na północ przez Bramę Morawską i łączy się z kolejami idącemi do Berlina, Petersburga i na wschód do Galicyi. Wzdłuż Zatoki Szląskiej idą dwie koleje żelazne po obu stronach Odry i schodzą się we Wrocławiu. Główne drogi żelazne ida z południawschodu na północo zachód; z poprzecznych ważne są drogi idące z Wrocławia w jedną stronę do Poznania, a w drugą do Czech przez przejścia w Sudetach. Zatoka Szląska stanowi szeroką i urodzajną dolinę, pokrytą łanami zboża, ogrodami warzywnemi i sadami, zabudowaną kwitaącemi siołami i miastami. Drogi żelazne i szosy przecinają tę krainę we wszystkich kierunkach, a przez jej środek przepływa srebrzystą wstęgą uwieńczona lasami Odra. Na lewym brzegu tej rzeki ciągnie się u stóp Sudetów od Raciborza do Zgorzelic pas żyznej ziemi, na dwieście kilkadziesiąt klm. długi, którego ognisko leży między Kacbachą, Ola, wą i Odrą; jest to raj szląski. Uprawa stoi tu na wysokim stopniu, ziemia rodzi obficie pszenicę, rzepak, len, buraki cukrowe, jarzyny i tytuń. Okolica ta z tego powodu jest bardzo gęsto zaludniona 120 ludzi na 1 kim. kw. . Druga część Zatoki Szląskiej, po lewej stronie Odry, leżąca na północ Lignicy, Bolesławia i Zgorzelic, to jest między północną częścią przedgórzy i górami Dalkowskiemi, jest mniej urodzajna od pierwszej części posiada grunt piaszczysty, pokryty lasami sosnowemi. Tu leżą też wielkie wrzosowiska Lueben, Bolesław, Żagań, Zgorzelice, Rozbork Rotenburg, Mużaków, poprzedzielane często torfowiskami i stawami. Jałowa trawa, wrzos i borówki rosną tu na wielkich obszarach i tylko zrzadka nad dolinami rzecznemi napotyka się tu lepszą ziemię i bujniejszą roślinność. Wioski na tych wrzosowiskach są małe, mieszkańcy ich uprawiają głównie tatarkę i kartofle, to też kraina ta jest mało zaludniona 50 na 1 kim. kw. a w obwodzie wojereckim Hoyerswerda tylko 40 ludzi na 1 kim. kw. . Kraina ta jednak obfituje w drzewo, torf, rudę darniowa, ptaki wodne, ryby; paliwo jest tanie, więc powstało tu wiele zakładów hutniczych, żelaznych i szklanych, wypalanie węgli i pędzenie smoły jest także bardzo rozpowszechnioną gałęzią tutejszego przemysłu. Żyzną oazą w tej krainie jest dolina Odry koło Głogowa, Bytomia, Kożuchowa Freistadt, na północ wzgórz Dałkowskich; wzgórza Gruenbergu są tu pokryte winnicami i ogrodami owocowemi. Dolina po prawej stronie Odry, równie jak i sąsiednia wyżyna przedstawia po większej części obszary piaszczyste, pokryte lasami; zboża tu nie wiele, działalność mieszkańców zwraca się po części do hodowli owiec w Średnim i Dolnym Szląsku oraz do górnictwa w Górnym. Odra, główna hydrograficzna arterya tej krainy, tworzy jakby oś podłużną Zatoki Szląskiej. Rzeka ta powstaje z kilku małych strumy ków, wypływających ze wzgórz Odry w Je ioniku; strumienie te łączą się ze sobą w dolinie bagnistej, pokrytej lasami; największy z tych strumyków wypływa na północ wioski Kozlan na Morawie 612 mt. . Odra, zasilana licznemi strumieniami, płynie w kierunku płn. wscbodnim do Neudorf, następnie zmienia kierunek na płd. wschodni, i przepływa wąską skalistą dolinę, okrąża Odrawę Odrau, przyjmuje strumień Luha, zmieniając na nowo swój kierunek na pło. wschodni i ton utrzymuje nadal, póki tylko płynie na Morawii i Szląsku austryackim. Tu przepływa krainę zwaną Kuhlaendchen, która słynie nie tylko ze swej urodzajności, ale zarazem z chowu wybornego bydła oraz uprawy owoców. Na tej przestrzeni Odra przyjmuje kilka rzek; z lewego brzegu rzekę Opawicę, biorącą początek w Jesioniku, z prawego Ostrawicę i Olszę, wypływające z Karpat Szląskich. Pod wsią Hościałkowice docbod i Odra do pruskiej granicy i rozdziela Sz. Pruski od Austryackiego. Opawica jest właściwie rzeką główną tak pod względem długości, jako też pod względem ilości wody; ona a nie Odra przyjmuje główną masę wód Jesionika, którego szerszy, łagodniejszy spadek płn. wschodni jest właśnie zwrócony do Opawicy. Ten stok Jesionika otrzymuje też obfitsze opady niż stok przeciwległy, z którego wypływa Odra. Te prawe josionikowe dopływy Opawicy jak i sama ta rzeka w górnym swym biegu zachowują dziwną równoległość płyną z początku ku płd. wschodowi, a potem skręcają się ku płn. wschodowi pod kątami prostemi, z których każdy następny ku płd. wschodowi jest obejmującym, każdy poprzedni objętym. Ze względów jednak tektonicznych dolina Odry poniżej połączenia z Opawica, jest dalszym ciągiem nie Opawicy lecz górnej Odry. Poniżej Opawicy górna Odra główną masę wód otrzymuje z Karpat. Przy ujściu Ostrawicy kończy Odra swój wyższy bieg rozpoczyna na wysokości 200 mt. nad poziom morza bieg średni, mając szerokości 76 mt. Płynąc jeszcze bystro na kamienistym gruncie, toczy się malowniczo u stóp wzgórz przez dolinę, przeciętą pod Boguminem koleją żelazną, nieco poniżej przyjmuje Olszę i płynąc w kierunku północnym wstępuje do państwa, pruskiego. Ilość wody Odry zwiększa się tu, po przyjęciu rzek karpackich tak, iż unosi już naładowane promy. Pod Raciborzem poczyna już być spławną dla niewielkich statków. Dolina rzeki aż do Koźla Kosel rozszerza się coraz bardziej, brzegi stają się coraz niższe, wzgórza ustępują, a dolina cierpi coraz bardziej z powodu nagłych powodzi. Poniżej Koźla, na północ ujścia Kłodnicy z prawej, jeszcze raz zjawiają się na prawej stronie znaczne wyniosłości w pobliżu, mianowicie góra św. Anny ze swym kościołem dominuje nad rozległą okolicą. Od Opola zacząwszy dolina Odry jest znów szeroka, napełniona mnóstwem ramion i stawów. Tutaj Odra przyjmuje z prawej Małapanew i zmienia kierjinek płn. zachodni na bardziej zachodni. Nurty rzeki toczą się powoli przez nizinę pokrytą krzakami i łąkami ora, wspaniałomi dąbrowami, jak około Brzegu, Olawy i Wrocławia. Tu do Odry uchodzi z prawej strony Stobrawa, biorąca początek na Wyżynie Szląskiej na wzgórzach Oleśnicy. Rzeka ta posiada wzdłuż mnóstwo stawów i jest połączoną z Odrą spławnym kanałem Poppelauer. Z lewej strony uchodzą tu znane nam Nisa Kładzka, z prawym dopływom Stynawą, obfitym w stawy, dalej Ola, która pod Olawą zbliża się bardzo do rzeki głównej, następnie skręca się pod kątem prostym ku płn. zachodowi, płynie prawie równolegle do Odry i wreszcie uchodzi pod Wrocławiem, two ząc kąt bardzo ostry. Jest to być może zjawisko użycia przez dopływ opuszczonego łożyska Odry, Poniżej Wrocławia chodzą na Odrze Szląsk Szląsk już większe statki, rzeka przyjmuje tu z lewej strony Ślęzę, Bystrzycę Wystrzycę i Kacbachę, z prawej Widawę, wypływającą ze wzgórz Sycowskicb; rzeka ta pod Psiem Polem przyjmuje z prawej strony obfitą w stawy Juliusbergerwassor, zbliża się do Odry tylko na trzy kim. i podobnie jak Ola płynie długi czas w błotnistej dolinie obfituje w raki równolegle do rzeki głównej i łączy się z nią tuż naprzeciwko rzeki Bystrzycy. Poniżej ujścia Widawy spostrzegamy znowu najpierw na prawej a potem poniżej ujścia Kaobachy i na lewej stronie wzniesione brzegi. Rzeka zmienia kierunek płn. zachodni ńa północny poniżej Kacbachy i przerzyna się tu przez wyżynę, która się ciągnie od wschodu wzgórza Trzebnickie i przechodzi na lewą stronę rzeki wzgórza Dałkowskie, urozmaicając monotonną dotąd soeneryę wybrzeży. Wysoko położone wspaniałe klasztory przyczyniają się też do upiększenia okolicy. Wyłom ten ciągnie się na sześć mil, przedstawiając ciasne łożysko rzeczne między wzgórzami, które raz z lewej, raz z prawej strony przysuwają się bardziej do rzeki. Zamknięcie w tem miejscu doliny tamą, tylko do wysokości 284 mi, sprowadziłoby oryginalne zjawisko zmieniłoby Zatokę Szląska w jezioro, które odlewałoby swe wody przez Bramę Morawską do Dunaju. Przy ujściu Baryczy, gdzie Odra znów odzyskuje kierunek płn. zachodni, kończy się jej bieg średni. Wysokość poziomu rzeki nad powierzchnią morza wynosi tylko 73 nat. a szerokość 200 mt. Rzeka rozpoczyna bieg dolny, płynąc wzdłuż północnych stoków wzgórz Dałkowskich, aż do pokrytych winnicami wzgórz pod Bytomiem. Poczem pbd Neusalz skręca znów na północ i przerzyna drugi grzbiet wzgórzy idący z Poznańskiego między Baryczą i Obrą, i ten wyłom posiada malownicze okolice po prawej stronie leży tu wśród ponurego lasu jezioro Szlawer, największe na Szląsku, wysyłające swe wody do Obry, po lewej zaś wznoszą się uwieńczone winnicami wzgórza Gruenberg. Poniżej tego wyłomu Odra wstępuje na błotnistą nizinę, gdzie przyjmuje Obrę, której wody leniwie płynące ulegają rozdwojeniu, odpływając po części ku Warcie. Obra zresztą tylko dotyka granicy politycznej Sz. Liczne wylewy Odry spowodowały mieszkańców tych okolic jako też i nad średnim biegiem, do usypania na niskich brzegach grobli, wysokich nieraz na 7 mt. Płynąc dalej ku północy Odra już na nizinie północnoniemieckiej przyjmuje z lewej rzekę Bobrawę z Kwissą, która po urozmaiconym biegu górskim przepływa jak wiadomo kotliny i wyłomy wchodzi pod Lwowem Loewenberg w dolinę otwartą, a pod Bolesławiem na nizinę, przepływa wrzosowiska Niederschlesische Heide z początku w kierunku północnym do Szprotowa, a następnie, po przyjęcia z prawej rzeki Szprotawy, wypływającej z torfowisk, zwraca się w jej kierunku na zachód do ujścia równolegle do niej płynącej Kwissy, następnie, szczególniej od Zegania, zwraca się w kierunku płn. zacho dnim i przerzyna wzgórza Dałkowskie pod Naumburgiem. Poniżej ujścia Bobrawy Odra płynie w płn. zachodnim kierunku i przyjmuje Nisę Łużycką, która tylko w środkowej części należy do Szląska wypływa z Sudetów w Czechach, następnie wchodzi do Sz. , płynie również przez wrzosowiska, opuszcza Sz. pod Mużakowem, poczem, przerznąwszy się przez wzgórza DolnoŁużyckie dalszy ciąg Dałkowskich, uchodzi do Odry. Rzeki, które Odra przejmuje na Sz. , dadzą się podzielić na górskie, wyżynowe i przedgórskie. Do pierwszej grupy należą dopływy lewe wraz z dwoma prawemi karpackiemi Olsza, Ostrawica. Z powodu bystrego biegu poruszają one tartaki i inne zakłady przemysłowe oraz ułatwiają spław drzewa z gór. Do drugiej dopływy prawe, z wyjątkiem dwóch wyżej wymienionych Karpackich i jedynej nizinowej Baryczy, która zresztą płynie już na północ Wyżyny Szląskiej i posiada tenże sam charakter tylko w wyższym stopniu co i rzeki wyżynowe, to jest błotnistą dolinę i mały spadek liczne wiatraki. Do trzeciej grupy należą tylko dwa lewe dopływy, nie dosięgające źródłami właściwych gór, mianowicie Oława, która wytryska na południe od Ziębic, na wzgórzach Ola 295 mt. i uchodzi do Odry. Druga rzeka przed górska ślęza Lohe powstaje z połączenia dwóch rzeczek wytryskujących ze wzgórzy Lohe. Z powodu płn. zach. kierunku swego biegu Odra nie tworzy tak jak Wisła zatorów lodowych, albowiem klimat jest tu cieplejszym. Odra ma ważne znaczenie dla żeglugi ztąd liczne regulacye rzeki, to jest pogłębienia łożyska i sprostowanie serpentyn. Szczególniejsze znaczenie ma część leżąca poniżej ujścia Kłodnicy, za pomocą której spławiają na Odrze płody górnictwa Szląskiej Wyżyny. Część powyżej ujścia Kłodnicy do Raciborza nabędzie wtedy znaczenia dla żeglugi, gdy zostanie urzeczywistniony projekt kanału, który połączy Odrę z systematem Duoaju. V. Klimat rośliny i zwierzęta. Szerokość geograficzna 49 1 2 52 zapewnia Szląskowi w ogóle umiarkowaną temperaturę, a położenie na przejściu od rozczłonkowanej dżdżystej Europy zachodniej do kontynentalnej suchej wschodniej, sprowadzą umiarkowane opady. W szczegółach jednak napotykamy w Sz. dość znaczne różnice klimatycKae. z po Szląsk wodu różnic wzniesienia pionowego. Temperatura zależy, jak wiadomo, od wzniesienia miejscowości nad powierzchnią morza, im punkt jaki leży wyżej, tem temperatura jego jest niższa. Najwyższą więc temperaturę na Sz. spotykamy w Zatoce Szląskiej i w Bramie Morawskiej; we Wrocławiu średnia roczna temperatura wynosi 8 C, w Bramie Morawskiej, jakkolwiek nieco więcej wzniesionej, ale zato dalej na południe wysuniętej, temperatura jest nieco wyższa 9 10 a w Bernacicach Barsdorf nawet przeszło 10. W okolicach górzystych temperatura jest naturalnie niższą; w kotlinach Hirschberg i Kładzkiej tylko 7 a na Schneekoppe tylko 0, a więc tyle co na Nordkapie. Średnie najgorętszego i najzimniejszego miesiąca na równinach różnią się o 20 lipiec 1855 styczeń 15, im wyżej, tem różnica ta się zmiejsza, albowiem temperatura w lecie szybciej ubywa ku górze, niż w zimie, tak iż lato w góraoh jest daleko chłodniejsze a zima nie wiele ostrzejsza niż na równinach; podczas ostrych zim szczyty są nawet czasami cieplejsze niż okoliczne kotliny, albowiem w kotlinach zbiera się niby jezioro ciężkiego zimnego powietrza. Największe zimno, jakie kiedykolwiek zaobserwowano na Sz. , czyli absolutne minimum wynosi 30; największe gorąco, to jest absolutne maximum 40. W zimie zamarzają prawie wszystkie rzeki równiny, nawet Odra pokrywa się grubym lodem, tylko bardzo bystre górskie potoki nie zamarzają. Opady przeważnie letnie przychodzą z wiatrami płd. zachodniemi, zachodniemi i płn. zachodniemi. Wysokość spadłego deszczu wzrasta w miarę pionowego wzniesienia kraju; najmniejsza jest poniżej 600 mm. w dolinie Odry Wrocław 580 mm. , a szczególniej w Bramie Morawskiej Bogumin 520 mm. . Nieznaczne wzniesienie Wyżyny Szląskiej zdaje się powiększać wysokość opadów; szczególniej znaczne powiększenie jednak spotykamy w Karpatach i Sudetach; na przedgórzach wysokość wynosi 600 do 800 mm. , w górach zaś 1000 i więcej Schneekoppe 1500 mm. . Należy przytem zauważyć, że Karpaty Szląskie, otwarte na wilgotne wiatry płn. zachodnie, są znacznie obfitsze w opady, niż Morawskie, zasłonięte Jesionikiem. Najbardziej dżdżyste dni, jakie obserwowano, dały we Wrocławiu 110 mm. a na Schneekoppe 220 mm. W ogóle najgwałtowniejsze ulewy zdarzają się w górach, wywołują one powtórne letnie wylewy rzek wiosenne pochodzą od topniejących śniegów; wylewy te następują niekiedy ze straszną siłą, ale przechodzą szybko. Wachania te szczególniej wybitnie występują w potokach górskich, ale i Odra podlega im nawet wylei wa ona około św. Jana, a potem bywa tak płytka, iż żegluga ustaje. Roślinność Szląska, odpowiednio do rozmaitości klimatycznych, wywołanych różnicami wzniesienia, odznacza się też rozmaitością. Podczas gdy na wyższych częściach gór, których szczyty sięgają po nad granicę drzew, spotykamy po części forpoczty flory alpejskiej, po części północnoskandynawskiej, to na równinach udają się rośliny, których na próżno szukalibyśmy w okolicach górskich, jak np. wino, orzechy włoskie, morwy, kukurydza i t. d. Naturalnie, że pierwotna roślinność leśna musiała się znacznie zmniejszyć pod wpływem człowieka, ustępując miejsca polom uprawnym, szczególniej na równinach zresztą obszary loessowe musiały być odrazu bezleśne. Zawsze jednak w Karpatach i Sudetach utrzymały się jeszcze wielkie obszary lasów, a nie brak ich nawet i na równinach, szczególniej w północnej piaszczystej części Wyżyny Szląskiej. Wiele drzewa szląskiego idzie na tratwach i statkach do Berlina, Szczecina i Hamburga. Górskie bory pokrywają wielkie przestrzenie na grzbietach, zboczach i wąwozach gór w zachodnich Sudetach jeszcze 48 obszaru, szczególniej grzbiety gór Olbrzymich i Waldenburskich są pokryte prawie bez przerwy lasami. W ogóle lasy występują w Sudetach więcej po stronie szląskiej niż czeskiej, gdzie uległy znacznemu wyniszczeniu, ustępując miejsca pastwiskom górskim. W lasach tych przeważają jodły i świerki, podrzędne zaś miejsce zajmują modrzewie, klony i buki. Na najwyższych częściach gór drzewa karłowacieją, świerki sa wielkości człowieka, brzozy i buki stają się krzewami; panującem drzewem karłowa tem jest tu podobna do sosny kosodrzewina, której gałęzie rozciągają się przy ziemi. W lasach równin panującem drzewem jest sosna i dąb rozległe wrzosowiska Niższego Sz. i Łużyc i piaszczysta północna część Wyżyny Szląskiej pokryte są lasami sosnowemi. W dolinie odry i Nisy Kładzkiej, szczególniej w pobliżu Olawy, Wrocławia, Lubiąża Leubus, Brzegu i Neusalz rosną dabrowy. Najwspanialszy las liściasty na Sz. rozciąga się między Olawa i Brzegiem, po prawej stronie Odry, posiada olbrzymie drzewa o 6 mt. obwodu i przeszło 30 mt. wysokości. Obok dębów rosną tu buki, klony, wiązy, lipy. Las ten, zwany Książęcym Fuerstenwald, obfituje w zwierzynę; panujący zjeżdżają tu na łowy. W okolicach bagnistych rosną olchy a na brzegach rzecznych, głównie na brzegach Odry np. pod Koeben, rośnie wiklina, używana na koszyki. Wyborne łąki rozciągają się w bezleśnych miejscowościach górskich gospodarstwo mleczne; obfite deszcze w gó kszych lasach gór i równin. Dziki znajdują się tylko w bagnistych okolicach równin; zając jest wszędzie rozpowszechniony; dzikie króliki pojawiają się w niektórych okolicach, np. pod Zielonogórą i Lubaniem. Inne zwierzęta, jak lisy, chomiki, tchórze, kuny i łasice z powodu futra lub szkodliwości, zostały znacznie wytępione. Pojedyncze wilki zachodzą tu jeszcze z sąsiedniej Polski w zimie. Dawniej w niedostępnych leśnych kryjówkach żyły żubry; bobry były jeszcze w XIII w. dość liczne. Ostatni niedźwiedź został zabity w r. 1770 w górach Olbrzymich; prawie w tym samym czasie zaginął ryś i dziki kot. Czarny szczur domowy został pokonany przez większego szczura wędrownego. Co do zwierząt domowych, to okolice górzyste odznaczaja się oddawna hodowlą bydła, które dostarcza wybornego masła i sera na wywóz. Dolina Odry koło Nowego Iczyna, Freiberga, Fulneck i Mistka Kuhlaendchen obfituje w pastwiska i żywi rasę bydła, cenną z powodu obfitości mleka. Średnia wydajność jednej krowy przeciętnie w całej krainie jest 1144 litr. rocznie. Inne części Sz. , gdzie brak łąk i pastwisk, dostarczają mało produktów mlecznych i cierpią brak bydła na rzeź. Starają się jednak zapobiedz temu za pomocą sztucznej paszy w okolicach obfitujących w gorzelnie i buraki cukrowe. W najnowszych czasach zaprowadzono i na równinach wielkie mleczarnie. Hodowla owiec bardzo rozwinięta jarmark na wełnę we Wrocławiu i liczne fabryki sukna, zmniejszyła się nieco w ostatnich czasach; powodem tego jest przywóz wełny z zamorskich krajów do Europy. Kozy znajdujemy w górach, gdzie niszczą lasy. W górach znajduje się też nieco osłów. Mleko ich używane jest jako napój dla chorych w niektórych górskich miejscowościach kąpielowych, a same zwierzęta do jeżdżenia po górach. Najwięcej jest ich w Salzbrunn i w kotlinie kładzkiej. Z powodu braku rzek rybnych hodują na Sz. ryby sztucznie w niezliczonych stawach przeważnie karpie, a następnie puszczają je do rzek. Pszczelnictwo rozwinęło się koło 1845 r. Jan Dzierżon ojciec pszczół. W większej części okolic przypada na 1 klm. kw. 3 4 ulów, zaś w okolicach obfitujących w węgiel i huty przypada tylko 1 2. VI. Podział administracyjny, własność gruntowa ludność, homunikacye. Sz. pruski dzieli się na trzy regenoye Regierungsbezirke wrocławska, lignicką i opolską, obejmujące 64 powiatów. Do wrocławskiej należą powiaty namysłowski, sycowski, oleśnicki, trzebnicki, mielicki, gurowski Guhrau, stynawski, wołowski Wohlau, nowotarski, wrocławski miejski, wrocławski wiejski, oławski, brze60 rach sprzyjają bujności trawy. Prócz tego łąki podsycane wilgocią rzek spotykamy w dolinach Odry, Baryczy, Widawy, Opawicy, Nisy Kładzkiej, Kacbachy, Bobrowy. Wzorową irrygacyę łąk zaprowadzono głównie w Kamieńcu Kamentz, Heinrichau i Kazimierzu Kasimir pod Głupczycami. Z roślin zbożowych pszenica, potrzebująca najżyźniejszego gruntu, uprawianą jest głównie po lewej stronie Odry; okolice Ząbkowic Frankenstein i Ziębic Muensterberg słyną z wybornej pszenicy. Uprawa żyta jest powszechną, nawet wśród wrzosowisk. Jęczmień rodzi się też obficie prawie wszędzie, szczególniej na gruntach nieco wilgotnych i służy do wyrobu piwa. Owies, zboże górskie, znajdujemy przeważnie w Sudetach i Karpatach, gdyż znosi on już zimniejszy klimat, koło najwyżej leżących osad nie dojrzewa już jednak; w ogóle na wysokości 1000 mt. nie dojrzewa już żadne zboże. Tatarka, której kwiaty dostarczają miodu a nasiona kaszy, jest uprawiana na wrzosowiskach Górnego i Dolnego Szląska. Kartofle uprawiane na wielką skalę na przedgórzach Karpat i Sudetów, stanowią główne pożywienie biedniejszej ludności na Sz. , podobnie jak w Irlandyi; wielka też ilość idzie na pędzenie spirytusu i wyrób krochmalu. Role kukurydzowe na nizinach dostarczają po większej części więcej świeżej paszy, niż ziarna. Ogrodowizny uprawiane są głównie w okolicach Lignicy, Wrocławia, Nisy i Raciborza. Wiele świeżych owoców z okolic Zielonogóry i Carolatu pod Neusalz wywożą statkami do Berlina, Szczecina, Królewca a nawet Rygi i Petersburga. Z wielkiej ilości jabłek wyrabiają wino owocowe cydr. W okolicy Zielonogóry Gruenberg znajduje się kilka tysięcy winnic, które zajmują przestrzeń 13 klm. , w latach urodzaju dostarczają 30, 000 hektolitrów wina. Z powodu przyłożenia wielkich starań do uprawy winnic, wina nie wiele ustępują w dobroci winom południowo niemieckim. Co do roślin technicznych, to z liści tytuniu, uprawianego głównie koło Olawy, wyrabiają tu tanie cygara. Uprawa lnu jest bardzo rozwinięta w Sudetach i Karpatach, jakkolwiek w ostatnich czasach nieco się zmniejszyła w skutek konkurencyi bawełny. Rzepak uprawiają w okolicach bardzo żyznych, w dolinie Odry i wytłaczają z niego olej. W tychże samych okolicach uprawiają na wielką skalę buraki cukrowe, które są podstawą wielkiej fabrykacyi cukru; wywóz cukru jest znaczny. Zwierzęta. Ze zwierząt ssących dzikich, jako przedmiot polowania uwagi godne są je, lenie i samy, które jeszcze, z powodu oszczędzania ich, dość licznie znajdują się w więSłownik Geograficzny T. XI Zeszyt 132. Szląsk ski, strzeliński, niemczyński, ziębicki, ząbkowicki, rychbachowski, świdnicki, strzygowski, wałbrzyski Waldenburg, kładzki, neurodzki, bystrzycki; do reg. lignickiej należą zielonogórski Gruenberg, kożuchowski, żegański, szprotowski, głogowski, lubijski Lueben, bolesławski, złotoryjohajnewski, lignicki miejski, lignicki wiejski, jaworski, szunowski, bolkowicki, łańcucki Landeshut, jeleniogórski, lwowski Loewenberg, lubański, zgorzelicki miejski, zgorzelicki wiejski, rozborski i wojerecki obszar czterech ostatnich wcielony został do Szląska w r. 1815, po odłączeniu od górnych Łużyc; regen. opolską składają kluczborski, olesiński, opolski, wielkostrzelecki, lubliniecki, toszeckogliwicki, tarnowicki, bytomski, zabrzeski, katowicki, pszczyński, rybnicki, raciborski, kozielski, głupczycki, prądnicki, niemodliński, nissański, grotkowski. Ogólny obszar wynosi 4030258 ha, z tego przypada na rolę 2210315 ha, na łąki 349572 ha, lasy 1162824 ha. Przeciętny czysty dochód z ha roli wynosi 19 19 mrk, z ha łąk 2007 i z ha lasu 431 Bo gmin miejskich należało 132977 ha 30229 ha lasu, do gmin wiejskich 1938599 1376547 ha roli, 196962 ha łąk i 192, 547 ha lasu, do wiekszej własności 1958675 761574 ha roli, 139, 300 ha łąk i 940048 ha lasu. Miast znajduje się 148, gmin wiejskich 5409 i obszarów większej posiadłości 3900; budynków mieszkalnych jest 458166, oddzielnych gospodarstw domowych 933803 i publicznych budowli 3476. Ludność ogólna wynosiła 1 grudnia 1885 r. 4111698, z tego na miasta przypadało 1164004 mk. , na gminy wiejskie 2586082, na większą posiadłość 362183. Między mieszkańcami miast było tylko 622185 nieco więcej niż połowa urodzonych w obrębie prowincyi, śród ludności wiejskiej było 476000 urodzonych poza obrębem Szląska a na obszarze większej posiadłości około 140000. A więc przeszło 1200000 więcej niż 30 obecnych mieszkańców Szląska są przybyszami z dalszych stron. To nam najlepiej objaśnia szybkość, z jaką odbywa się w obecnem stuleciu proces niemczenia tej ziemi. Połowa obszaru Sz. należy do większej własności, tworzącej kilkanaście wielkich kompleksów dóbr, przedstawiających całą drabinę hierarchiczną tytułów. Pierwszą kategoryę stanowią wielkie księstwa Mediat. Fuersten u. Herzogthuemer Oleśnica Oels, Żegań Sagan, Trachenberg, CarolathBeuthen w pow. frysztackim, Racibórz, Pszczyna z obszarem 144000 mr. i pruska część księstwa OpawaKarniów. Drugą kategoryę tworzą Standesherrsohaften freie i minder freie w liczbie 12 Syców, Mielice, Bytom, Goszyce, Mużaków, Kynast, Fuerstenstein, Sulau, Neuschloss, Freihau, Loslau, Ziębicko, Ząbkowice. Następnie spotykamy H majoratów i 7 dziedzicznych godności podkomorzy, łowczy, cześnik itp. , przywiązanych do pewnych rodów i dóbr. Pod wzgledem pochodzenia plemiennego przeważają liczebnie Niemcy, stanowiący główną część ludności w średnim i dolnym Szląsku, podczas gdy w górnym Sz. przeważają stanowczo Polacy, których liczba dochodzi do miliona. Prócz tego w powiatach odłączonych od Łużyc mieszka niewielka ilość około 40000 Serbów, ewangielików, tudzież kilka tysięcy Czechów. Pod względem wyznań jest 2156578 katol. 1897002 ewang. , 7048 innych wyznań chrześc, 51481 żydów i 110 nieoznaczonego wyznania. Katolicy przeważają w regencyi opolskiej 1337242 katol, obok 136684 ewang. , ewangieiicy znowu górują w lignickiej 856089 ewang, a 170759 katol. , we wrocławskiej obok 904229 ewang, jest 648677 katol. W 1825 r. liczono w Sz. obok 1500000 Niemców 600000 Polaków i 30000 Łużyczan. W r. 1869 było w całym Sz. pruskim 1552352 katolików, 1524 kościołów i kaplic, 1249 księży, 1565 szkół katol, w nich 252029 uczniów. Szląsk austryacki dzieli się na powiaty bielski, frysztacki, frywałdzki, bruntalski, karniowski, cieszyński i opawski, osobne całości administracyjne stanowią miasta Opawa, Bielsko, Frydek. Obszar prowincyi rozpada się pod względem użytkowania ziemi na 408896 mr. roli, 66442 mr. łąk i ogr. , 94, 347 mr. pastw, i 284, 224 mr. lasów. Większa własność należy do kilku wielkich dóbr, których posiadaczami są arcyks. Albrecht, hr. Larisoh, ks. Lichtenstein, biskup wrocławski, hr. Wilczek, baron v. Beess i hr. St. Genois. Księstwo cieszyńskie składa się z 8 miast i 200 gmin, księstwo opawskie z 16 miast i 288 gmin wiejskich. Ogólna ludność Sz. austryackiego wynosiła w 1880 r. 555475 mk. W skład księstwa cieszyńskiego wchodzą powiaty bielski, cieszyński, frysztacki. Ludność, w ilości 268491, składa się przeważnie z Polaków około 200000, śród których znaczny procent należy do wyznania ewangielickiego około 60000. W r. 1869 na całym Sz. austryackim było 240576 katol, 186 kościołów, 171 księży, 183 szkół katol, 29512 uczniów. Gęstość zalidnienia na Sz. wynosi przeszło 100 mk. na 1 klm. Szląsk pruski 102, Sz. austryacki 110. Najgęstszą ludność spotykamy w przemysłowych Sudetach szczególniej w węglowym obszarze waldenburskim oraz w kopalnianym obszarze Wyżyny Szląskiej w okręgu bytomskim 900, najrzadziej zaludnione są wrzosowiska w okręgu Hoyerswerda 40. Ludność w ogóle szybko wzrasta na Sz. pruskim od 1871 Szląsk Szląsk do 1885 wzrosłą o 11; szczególniej szybko wzmaga się ludność miast wskutek napływu z zewnątrz. We Wrocławiu przyrost wynosi 44, Lignicy 5l, Hucie Królewskiej 64 Ludność Sz. znajduje dogodne warunki ekonomicznego rozwoju nietylko w skarbach mineralnych i bystrym spadku wód, nietylko w żyzności loessowego gruntu, ale także w dogodnem położeniu Szląska dla komunikacyi Brama Morawska, Odra, dogodne przejścia przez Sudety, któro jakkolwiek w czasie dawnych wojen dało się nieraz Szląskowi we znaki, jakeśmy to już wspominali, ale w czasie pokoju szybko wynagradzało te straty ożywionym ruchem handlowym. Przemysłowa ludność Szląska umiała jeszcze spotęgować te dogodności komunikacyjne przez przeprowadzenie licznych kolei żelaznych. Wzdłuż Sz. biegną cztery linie kolei żelaznej. 1 Główną arteryę komunikacyjną kolejową Szląska tworzą koleje GórnoSzląska i DolnaSzląska. Obie wychodzą z Wrocławia i rozgałęziają się na dwie główne gałęzie. GórnoSzląska styka się w Boguminie z liniami idącemi do Wiednia i Pesztu; w Mysłowicach, w przemysłowym obszarze GórnoSzląskim, styka się z gałęzią prowadzącą do kolei warszawskowiedeńskiej, zapomocą jedynie której Wrocław komunikuje się z Warszawą. Kolej DolnoSzląska prowadzi z Lignicy przez Bunzlau do Górnych Łużyc a dalej do Lipska i Halli; przez Sagan do Berlina. 2 Kolej prawego brzegu Odry, która pod Dziedzicami wchodzi w połączeniez Krakowem i Warszawą a przez Kreuzburg i Oleśnicę do sięga Wrocławia; ztąd idzie dalej jako kolej WrocławskoSzczecińska przez Głogowe i Gruenberg. 3 Kolej krawędzi przedgórskiej, idąca przez Raciborz, Nisę, Świdnicę i Lignicę. 4 Kolej górska GlatzHirszberg Goerlitz, dalszy ciąg Drezno. W poprzek tych głównych linii idące koleje żelazne mają ważniejsze znaczenie gdyż sięgają dalej po za granicę kraju i tak do Poznańskiego prowadzą linie Kreuzburg Poznań, OleśnicaGniezno, WrocławPoznań, GłogówLeszno. Do Czech prowadzą dwie linie z Wrocławia przez góry, mianowicie linie GlatzMitel walde, FreuburgFrydland i wreszcie odnoga kolei górskiej od Ruhbang przez Landeshut do Liebau. Głównemi krzyźownicami kolei żelaznych są tu Wrocław i Bogumin. Wrocław leży na przecięciu się komunikacyi podłużnych z poprzecznemi i między sobą. Z Bogumina zaś idzie kolej przez Cieszyn i Jabłonków do doliny Wagu koszyckobogumińska, kolej północna do Krakowa z jednej strony, do Wiednia i Opawy z drugiej, nakoniec na północ do Wrocławia. Podczas gdy na południowschodzie rozgałęzienie sieci kolejowej szląskiej jest ograniczone po części górzystością Karpaty, po części względami politycznemi, to na zachodzie i północozachodzie ku Saksonii i Brandenburgii, koleje rozgałęziają się swobodnie. Ruch handlowy w tym kierunku wynagradza niekorzystne politycznograniczne stosunki Szląska na południowschodzie, gdzie ograniczenia celne utrudniają wywóz szląskich produktów. VII Miasta. Zgodnie z powyżej przeprowadzonym podziałem kraju na pewne typy orograficzne z któremi wiążą się liczne inne właściwości klimatyczne, roślinne, w ogóle krajobrazowe, można podzielić na cztery główne grupy górskie, przedgórskie, nizinne Zatoka Szląska i wyżynowe. a Miasta górskie. Miasta górskie Szląska dałyby się z góry podzielić na sudeckie i karpackie, lecz te ostatnie nie istnieją prawie, jeżeli bowiem góry w ogóle są ubogie w miasta, to przedewszystkiem odnosi się to do Karpat. Co do Sudetów, to te są pod tym względem daleko lepiej uposażone, dzięki już wspomnianym wyżej dawnym skarbom mineralnym i rozwiniętemu po ich wyczerpaniu przemysłowi tkackiemu ztąd długie tutejsze wioski tkackie, zbudowane wzdłuż potoków dla bielenia płótna, dzięki wreszcie licznym źródłom leczniczym. W zachodniej części gór, w kotlinie Hirszberg powstało nad Bobrem przemysłowe miasto Jeleniogóra Hirschberg, 16000 mk. , dawniej sławne z wyrobów tiulów, a dziś płócien. Szkoła snycerstwa z drzewa. Mieszkańcy kotliny Hirszberg odznaczają się zdolnościami w tym kierunku drewniany model gór Olbrzymich. W okolicach fabryki papieru drzewnego. W środku kotliny, z powodu licznych źródeł gorących, powstały tu kąpiele Warmbrunn 2500 mk. . W tejże kotlinie u stóp gór Olbrzymich leży miasto Schmiedeberg 4600 mk. , powstało ono w XIV wieku dzięki odkrytym tu kopalniom żelaza, obecnie i tu rozwinął się przemysł płócienny. W samych górach Olbrzymich leży jedna tylko znaczniejsza miejscowość, mianowicie rozległa wieś Schreiberhau 4600 mk. na wysokości 600 mt. , nad potokiem Zacken. Składa się ona z domów rozrzuconych wśród lasów, na znacznym, przedewszystkiem długim obszarze, posiada znaczne huty szklane. Średnia część Sudetów z licznemi i głębokiemi przejściami, obfitują Szląsk w osady średniej wielkości. Po upadku górnictwa były to wyłącznie miejscowości tkackie jak np. Landshut przeszło 7000 mt. nad Bobrem, niedaleko przejścia tejże nazwy zwycięztwo Austryaków nad Prusakami r. 1760. Później jednak dzięki odkryciu bogatych waldenburskich kopalni węgla, powstały znowu miejscowości górnicze, często okopcone, otoczone zadymioną atmosferą. Do takich miejscowości należą Waldenburg 13000 mk. , Altwasser 9200 mk. , Hermsdorf 6500 mt. , Weisstein 6100 mt, Gottesberg 6900 mk. , Bittersbach 6000 mk. ; tutaj też leżą kapiele Charlotenbrunn 1200 mk. . Wszystkie te miejscowości tworzą prawie jedno zbiorowisko domów, z 50000 ludnością. Ztąd rozchodzą się na wszystkie strony długo rozciągnięte wioski tkackie. Z miejsc kąpielowych zasługują tu jeszcze na uwagę Salzbrunn 7000 mk. wody mineralne dla chorych na piersi, żętyca, ośle mleko; Gerbersdorf, zakład hydropatyczny i klimatyczny dla chorych na piersi 600 mt. wysokości. U południowych stóp gór Sowich leży miasto Neurode 7000 mk. główny punkt eksploatacyi węgla na Średnim Szląsku. Kotlina kładzka przedstawia odpowiednie miejsce dla powstania większego miasta; otoczona zewsząd górami, pokryta urodzajną ziemią, kraina ta zdobyła sobie już w XIII wieku niezależność jako samodzielne hrabstwo między Czechami i Szląskiem, dopiero 1724 r. została przyłączona do Prus. Głównem miastem tego kraju jest Glatz albo Kładzko nad Nissą 13400 mk. . Jestto naturalna twierdza, zkąd armia pruska może się rzucić do Czech lub Morawii w przeciągu kilku godzin; już w 1000 r. Czesi założyli tu warowny zamek, w czasie wojny 30letniej Glatz był oblegany i zdobywany, a w 1807 r. oparł się Francuzom. W kotlinie Kładzkiej leżą liczne miejsca lecznicze Landeck 2780 mk. we wschodniej części kotliny, w malowniczem położeniu; Cudowa 500 mk. w zachodniej części kotliny, między górami Heusoheuer i Adler w okolicach lud mówi po czesku. Niedaleko Cudowy leży Reinerz 3300 mk. ; w pobliżu ruiny zamku Humel, głównej niegdyś twierdzy hussytów w walce ze Szląskiem. Prócz miejsc kąpielowych wspomnieć tu należy miasta tkackie, leżące na drodze do Czech, nad Nisą, mianowicie Bystrzyca 6000 mk. i Mittelwalde 2700 mk. . Na Wyższym Jesioniku leży Freiwaldau nad rzeką Bielą, dopływem Nisy 6000 mk. , słynie z przemysłu płóciennego; płótna rozłożone do bielenia wzdłuż rzek nadaja okolicom tego miasta charakterystyczny widok, który zresztą napotyka się często w górzystych okolicach Szląska. W pobliżu Freiwaldau leży Lindewiese, zakład leczenia głodem. Na wschód ztąd rozciągają się rozległe torfowiska Moosebruch i stawy, do których przywiązane są podania o zapadniętych miastach. Na północ od Freiwaldau leży Graefenberg na brzegu górskiego potoku, zakład hydropatyczny. Na północwschód ztąd u stóp góry Bischofskope w malowniczej, lesistej okolicy, pełnej potoków, leży Zuckmantel, też zakład hydropatyczny, kąpiele igliwiowe. W Karpatach nie spotykamy prawie miast górskich; można tu wymienić jedno miasteczko Jabłonków, leżące na przejściu przez Karpaty do Węgier, oraz dwie ludne wsie w źródłowej okolicy Wisły, mianowicie Wisłę 4009 mk. oraz U8troń 5000 mk. , zakład żętycznyz kąpielami szlamowemi i tuszami. W okolicy fabryki że lazne, wprawiane w ruch po części przez wodę, b Miasta przedgórskie są naturalnie daleko liczniejsze i większe od górskich. Każdą prawi rzekę wypływającą z Sudetów, zdobi jedno lub kilka miast. Miasta te ucierpiały wiele od wojen i wskutek tego ubogie są w zabytki architektury, noszą obecny charakter. Na szczytach gór wznoszą się tu liczne zamki i klasztory, które stały na straży przejść górskich i były ogniskami kolonizacyi i germanizacyi. Wzdłuż dolin rzecznych spotykamy tu równie jak i w samych Sudetach charakterystyczne, długie wioski tkackie. Na północnych stokach gór Łużyckich nad Nisą leży miasto Zgorzelec Goerlitz, przeszło 50000 mk. , słynne fabryki sukna, w okolicach kopalnie węgla brunatnego, łomy bazaltu, granitu i wapienia. Dalej ku wschodowi spotykamy nad Kwissą miasta Lubań Lauban, przeszło 11000 mk. , wielkie fabryki gliniane rury i ornamenta, Lwów Loewenberg, 5000 mk. nad Bobrem, w pobliżu łomy piaskowca i gipsu; miasto to ucierpiało w wojnie 30letniej, 1813 r. zaszła tu bitwa z Francuzami. Poniżej nad Bobrem leży Bolesław Bunzlau, 12000 mk. . Dzięki wybornej okolicznej glinie słynne są tutejsze wyroby garncarskie. Nad Kacbachą leży Złotagóra Goldberg, 7000 mk. , okolona górami bazaltowemi, z których najznaczniejsza Wolfberg bitwa z Francuzami w 1813 r. . Przed najściem Mongołów w okolicach były bogate kopalnie złota. Miasto wiele ucierpiało w wojnach hussyckich i wojnie 30letniej. Fabryki sukna. Na północ od Złotej góry leży w żyznej okolicy miasto Hajnów Haynau, 6000 mk. nad Bystrą Deichsel dopływ Kacbachy, miasto to kończy się tak zwaną Długą Ulicą Lange Gasse, to jest szeregiem spotykających się ze sobą 11 wsi 8000 mk. , które ciągną się wzdłuż Bystrej Deichsel na 30 klm. Poniżej Złotejgóry nad Kacbachą, u ujścia Bystrej Deichsel leży Lignica 44000 mk, zajmują ca wyjątkowe położenie wśród miast Przedgórskich leży ona na granicy Przedgórzy i Zatoki Szląskiej a powtóre w tem miejscu, gdzie znajduje się obniżenie między najdalszemi odnogami wzgórzy Trzebnickich z jednej strony, a najdalszemi odnogami Sudetów z drugiej; obniżenie to zaś otwiera drogę z zatoki Szląskiej na nizinę Germańską, to też w punkcie tym zbiegają się liczne linie komunikacyjne, świadczą o tem liczne bitwy bitwa z Mongołami r. 1241, zwycięztwo Fryderyka II nad Laudonem r. 1760, bitwa nad Kacbachą z Francuzami 1813 r. . Fabryki sukna. W okolicy największe na Szląsku ogrody warzywne. Idąc dalej na płd. wschód spotykamy znów miasta nad rzekami Strzygłów Striegau nad rz. tegoż nazwiska, w pobliżu znaczne kamieniołomy. Powyżej nad tą rzeką, prawie już w Sudetach, leży mto Freiburg, tędy idzie droga z Zatoki Szląskiej do waldenburskiego okręgu węglowego i do Czech. Dalej na południowschód spotykamy miasto Świdnicę Schweidnitz, 24000 mk. , niegdyś obwarowane; walczono o nie w wojnach 30letniej i 7letniej. Dalej Reichenbach 8000 mk. i Ząbkowice Frankenstein, przeszło 8000 mk. ; oba te miasta leżą u stóp gór Sowich, na których wznosi się dawna forteca Silberberg na skale, z pięknym widokiem i studnią na 177 stóp głęboką. U stóp gór Sowich, wzdłuż spływających z nich potoków, leżą długie wsie tkackie Peterswaldau, Peilau wraz z kolonią hernhutów Gnadenfrei i Langenbielau, największa wieś na Szląsku 14000 mk. , na milę długa. Na północ od Frankensteinu nad rzeką Lohe leży Niemcz, na skale, otoczony murem i malowniczą doliną Lohe. Jest to najstarszy z dawnych zamków szląskich, zasłynął w wojnach z Czechami. Muensterberg przeszło 6000 mk. , Strzelno 9000 mk. nad rzeką Olawą i przy kolei żelaznej z Wrocławia do kotliny kładzkiej. Muensterberg podobnie jak Frankenstein ucierpiał wiele w wojnach hussyckiej i 30letniej. W pobliżu Muensterbergu leży Sackerau, z kopalnią grafitu. Z miast podgórskich okolic Jesioniku następujące ciągną się u jego północnej krawędzi Weidenau w żyzej okolicy, przypominającej morawską równinę Hanny; Kończewice Kunzendorf, w pobliżu kopalnie marmuru. Marmur drobnoziarnisty idzie na pomniki, słupy, stoły, podłogi do kościołów; gorsze gatunki marmuru są wypalane w licznych piecach wapiennych, które nadają pewien charakter krajobrazowi olbrzymie masy dymu pokrywają okolicę niby welonem. Werbno Wuerbental, fabryki żelazne i płócienne. Osoblaha Hetzenplotz, cukrownie, wyrób koronek. Niedaleko ztąd leży wieś Rozwald, która ku końcowi przeszłego wieku słynęła z pomysłów, jakie tu zaprowadził jej właściciel hr. Hoditz, słynny fantastyk. Gdy Fryderyk II zjechał tu dla obejrzenia osobliwości, Hoditz przygotował dlań oryginalne szachy łąka podzielona na 64 kwadraty przedstawiała szachownicę, a ludzie w odpowiednich kostiumach figury szachowe, któremi Hoditz i król, siedząc na wzniesieniach, manewrowali według upodobania. Z czasów tych pozostała tylko ruina pod nazwą Hoditzruhe. Nieco dalej od krawędzi Jesioniku leżą Pączków Patschkau, 6000 mk. , w pobliżu kopalnie węgla brunatnego nad Nisą. Ziegenhals nad Bielą 6000 mk. , wyroby garncarskie. W dolinie Oppy leżą przy spływie dwóch Opp Karniów Jaegerndorf, 12000 mk. , przemysł wełniany; przy ujściu zaś Morawicy do Opy Opawa Troppau, 21000 mk. , na wysokości 260 mt. , miasto główne Szląska Austryackiego, cukrownie. W okolicach wiele skał dziwacznych kształtów, do których przywiązane jest podanie, jakoby dyabeł zamierzał tu niegdyś zbudować miasto, ale mu przeszkodzono. Jeszcze dalej na północ od krawędzi Jesioniku leżą Nisa 21000 mk. nad rzeką tegoż nazwiska, forteca, która broni po części wstępu do kotliny kładzkiej, po części dróg prowadzących przez Jesionik; obronność tej twierdzy polega na tem, że okolice jej mogą być zalane wodą. Wielkie młyny prochowe. Prądnik Neustadt, 16000 mk. Głupczyce Leobschuetz, 12200 mk. . Do przedgórskich miast karpackich należą Bielsko Bielitz, przeszłol4000 mk. , nad rzeką Białą, miasto fabryczne, okolica pełna kominów i dymu; fabryki sukna szkoła przemysłowa. Okolice Bielska i przeciwległego jej miasta Biały stanowią wyspę narodowości niemieckiej pośród narodowości polskiej. Niedaleko od Bielska, u stóp Beskidu, na wysokości 260 mt. , leży zakład hydropatyczny Jaworze Ernsdorf. W dolinie Wisty, gdzie rzeka skręca się na wschód, leży Strumień Schwarzwasser, wyrób serów na wielką skalę. W dorzeczu Odry nad Olsą leży Cieszyn 13000 mk. . Miasto to, leżące na wysokości 300 mt. , panuje nad przejściami wschodnich Karpat, kolej żelazna prowadzi ztąd na Jabłonków, w okolicy przemysł tkacki. Niedaleko leży góra Godula dostarczająca kamiennych tafli na trotuary cieszyńskie; u stóp jej w malowniczej dolinie Stonawki leży zakład hydropatyczny Ligota Kameral Ellgot, w okolicach wielkie lasy, wyrób mebli giętych. Nad Ostrawicą leży Frydek 6000 mk. , przemysł bawełniany, wyrób muślinu, wielka przędzalnia, dostarczająca materyału licznym wsiom tkackim w okolicy. Poniżej Frydeku leży nad Ostrawicą Karlshuette, gdzie kwitnie Szląsk przemysł żelazny i fabrykacya papieru z drzewa świerkowego. Dalej na północ Ostrawica płynie przez ostrawicki obszar węglowy. c Miasta Wyżyny Szląskiej. Bogato pokłady węgla kamiennego w środkowej i południowej części Wyżyny, wywołały w tych częściach powstanie i szybki rozwój górnictwa i w ogóle przemysłu; jest to wyjątkowa kraina, gdzie wielkim przemysłem zajmują się Polacy, którzy jednak są tu tylko robotnikami, podczas gdy właścicielami kopalń, przedsiębiorcami, kapitalistami wyzyskującymi lud są Niemcy. Już w XIII wieku powstały tu w okolicy Bytomia kopalnie ołowiu i cynku, które wXVIw. doszły do wysokiego stopnia rozwoju, lecz walki religijne wstrzymały na chwilę ten przemysł. Gdy Szląsk następnie przeszedł pod panowanie pruskie, kopalnie tutejsze na nowo zaczęły się rozwijać i już w przeszłym stuleciu pojawiły się tu maszyny parowe. Fizyognomia kraju uległa szybkiej zmianie. Gdzie jeszcze przed stu laty były rozległe lasy, tam powstały, na sposób amerykański wzrastające, osady górnicze, gęstość zaludnienia doszła do cyfry około 600 na klm. a 70 tej ludności utrzymuje się z pracy około kopalni. Liczne kominy i dymna atmosfera stanowią wybitne piętno okolicy. Liczne miasta górnicze i przemysłowe tutejsze są połączone siecią kolei żelaznych, telegrafów i telefonów. Koleje żelazne są po części konne, służą do przewozu węgli i rud. Kanał Kłodnicki łączy tę krainę z Odrą. Ponieważ kopalnie odciągnęły wodę w głąb ze studzien, więc brak tu wody do picia, czemu starano się zapobiedz kosztownemi wodociągami. Tak np. Huta Królewska Koenigshuette otrzymuję wodę ze studni Friedrichsgrube pod Tarnowicami zapomocą rury żelaznej, na 18 klm. długiej. Huta Królewska 32000 mk. jest centralnym punktem środkowego górniczego obszaru, posiada kopalnie węgla, w których pracuje kilka tysięcy górników. Nazwa tego miasta powstała dopiero w r. 1869 dla oznaczenia kilku połączonych wsi, które jeszcze w 1852 r. liczyły razem tylko 4500 mieszkańców. Młode to miasto węglowe prześcignęło stare górnicze miasto Bytom Beuthen, 27000 mk. , leżące o 6 klm. dalej na północ w obszarze kopalń cynku i ołowiu; miasto to już w 1254 r. otrzymało niemieckie prawo miejskie i historycznie może uchodzić za miasto główne górnoszląskiego obszaru kopalnianego. Na północ, o 11 klm. od Bytomia, leży górnicze miasto Tarnowiec 8500 mk. a na wschód od Bytomia na 18 klm. leżą Gliwice 18000 mk. . Między Gliwicami i Królewską Huta leży Zabrze 25000 mk. , gdzie rozpoczyna sie kanał Kłodnicki. Na wschód od Huty Królewskiej leży miasto Katowice 15000 mk. . w okolicy którego wydobywają się gazy z gorejących pokładów węgla. Laurahuette 14000 mk. , wielkie piece, wyrób szyn kolejowych; Mysłowice 8000 mk. nad Przemaszą. O dwa klm. na południe od miasta leży punkt zwany Dreikaiserecke, gdzie stykają sie trzy cesarstwa. Do tej samej grupy miast górniczych należy w królestwie polskiem Dąbrowa a w Galicyi Jaworzno pod Chrzanowem. Wszystkie te miejscowości cisną się na obszarze nie większym nad 400 klm. kwadr. Na południe od tego obszaru leży oddzielony od poprzedniego, ubogą rolniczą krainą miasteczka Pszczyna i Rybnik, drugi obszar węglowy ostrawski Szląk Austryacki, gdzie również cisną się obok siebie liczne, szybko wzrastające osady górnicze; i tu jak tam charakterystyką krajabrazu są licznie sterczące kominy, poczernione domy, zadymiona atmosfera. Najważniejsze z tutejszych górniczych miejscowosei są Morawska Ostrawa 13400 mk. , leżąca po lewej stronie Ostrawicy już w Morawii; naprzeciwko, na prawym brzegu Ostrawicy, w Szląsku Austryackim leży Polska Ostrawa przeszło 5000 mk. i Karwin 5000 mk, . Węgiel z tego obszaru idzie na południe przez Bramę Morawską do Wiednia, którego przemysł podsyca, na wschód zaś przez Galicyę aż do Bukowiny, nawet Siedmiogrodu. Pozostała nam jeszcze północna część Wyżyny Szląskiej, kraina, jak wiadomo, piaszczysta, lesista, nieurodzajna, niebogata w skarby mineralne wyjąwszy łomy wapienia w Gogolinie, nie wiele posiada też miast, z ważniejszych wymieniamy Kluczborek Kreuzburg, 6500 mk. , gdzie przecina się parę kolei żelaznych. Pod względem historycznym godną wzmianki jest Byczyna z powodu zwycięztwa Zamoyskiego nad Maksymilianem; Trzebnica 5000 mk. , z powodu swego klasztoru założonego w 1203 r. przez św. Jadwigę, do grobu której schodzi się mnóstwo pielgrzymów ze Szląska i Polski. Klasztor ten był ogniskiem giermanizacyi Szląska. W pobliżu wykopuj liczne urny, świadczące, że ta wzgórzysta i lesista miejscowość miała już za pogańskich czasów pewne religijne znaczenie. d Miasta Zatoki Szląskiej ciągną się przeważnie jedną linią wzdłuż Odry. Za punkt wyjścia tych miast może służyć Bogumin Oderberg, leżący w Bramie Morawskiej i z tego powodu będący ważnym punktem przecięcia się licznych kolei żelaznych. Dalej w dół Odry spotykamy Raciborz, który wraz z kilku stykającemi się z nim wioskami liczy 20000 mieszkańców, między nimi wielu Polaków. Był niegdyś miastem głównem księI stwa tegoż nazwiska, Dalej Kozioł albo Ko Szląsk źle Kosel 6000 mk. , do niedawna forteca. Opole Oppeln, 16000 mk. . Jest to pierwsze miasto leżące po prawej stronie Odry, podczas gdy dalej leżący Brzeg Brieg 19000 mk. jest miastem mostowem po obu stronach Odry. Olawa Ohlau leży znów wyłącznie po lewej stronie Odry, na wąskiej szyi między Odrą i Olawą. Wrocław Breslau, przeszło 300000 mk. , miasto główne Szląska leży nad Odrą, w pobliżu północnozachodniej granicy Zatoki Szląskiej, w jednakowej odległości od Warszawy, Berlina i Szczecina 300 klm. . Wrocław występuje w historyi już w 1000 r. jako osada słowiańska Wratisław, na wyspie Odry, w punkcie dogodnym do przeprawy. Bolesław Chrobry zbudował tutaj fortecę dla obrony kraju; 1241 r. , podczas najścia Mongołów, miasto zostało spalone a mieszkańcy schronili się na warowną wyspę. W 1474 r. Wrocław został zajęty przez Węgrów, ucierpiał też wiele w czasie wojny 30letniej a w 1807 został zdobyty przez Francuzów, którzy zburzyli obwarowania; dzięki temu miasto po opuszczeniu przez Francuzów zaczęło szybko wzrastać. Ludność jego od tego czasu powiększyła się sześć razy, pomnażając slę o 2 rocznie. Zarówno wyżej wymienione klęski i wojny jak i znaczenie Wrocławia zależą od dogodnych komunikacyjnogeograficznych warunków. Mianowicie leży on we środku Zatoki Szląskiej, koncentrując w sobie liczne drogi, podobnie jak Kolonia w zatoce niższego Renu. Przedewszystkiem pod Wrocławiem jest dogodne przejście przez Odrę, albowiem brzegi są mniej błotniste i rzeka nie rozgałęzia się na liczne odnogi jak gdzieindziej; z przejścia tego korzystają wielkie drogi między Czechami i Polską pobliskie przejście w Sudetach, między Baltykiem i dorzeczem Dunaju Brama Morawska oraz droga z zachodu na wschód wzdłuż północnych stoków Zgorzelice, Bolesław, Lignica, która w dalszym ciągu idzie do Krakowa itd. To też Wrocław jest rynkiem, gdzie schodzą się przemysłowe produkty zachodu i płody surowe wschodu, przedewszystkiem produkty przemysłu sudeckiego i górnoszląskiego, oraz płody rolnictwa polskiego a także wełna tak krajowa jak i zagraniczna. Wrocław jest więc przedewszystkiem miastem handlowem 14 mieszkanców należy do stanu kupieckiego, że zaś 6 stanowią żydzi, więc tu odbija się znaczenie handlu Wrocławia ze wschodem. Zarazem i przemysł jest bardzo rozwinięty 44 ludności utrzymuje się z rzemiosł. Nakoniec Wrocław jest głównem miastem jednej z najpiękniejszych prowincyi Prus, która współubiega się co do ludności i bogactwa z prowincyą nadreńską. W okolicach Wrocławia, po lewej, żyznej stronie Odry, leżą wielkie ogrody warzywne, plantacye cykoryi i buraków cukrowych. Prawa zaś strona Odry jest nieurodzajna, pokryta piaskami naniesionemi przez wylewy rzeczne; obecnie strona ta jest zabezpieczona przez wysokie tamy. Na zachód od Wrocławia leży Leuthen, zwycięztwo Fryderyka Wielkiego nad Austryakami w 1757 r. Wskutek silnego rozwo ju Wrocławia pobliskie mu miasta tak nad Odrą znana już Olawa jak i w pobliżu Odry leżące Namysłów Namslau, 6000 mk. , Ole śnica Oels, 10300 mk. , Nowytarg Neu markt, 6000 mk. są nieznaczne. Poniżej nad Odrą leżą Scinawa Steinau, 4000 mk. , gdzie kolej wrocławskoszczecińska przekracza 0drę; punkt ten zasłynął w historyi wojen, szczególniej 30letniej zwycięztwo Wallensteina nad Szwedami w 1633. W pobliżu Odry i Baryczy, w błotnistej okolicy, leży Gurów Gurau, 4000 mk. ; z powodu małe go spadku wód w okolicach kilkadziesiąt wiatraków przeciwieństwo z wodnemi mły nami krainy sudeckiej i karpackiej. Po wojnie 30letniej miasto to stało pustka mi. Idąc dalej w dół Odry spotykamy Gło gów 20000 mk. , jedną z najsilniejszych fortec, broniącą mostu przez rzekę i przecię cia się kolei żelaznych. Miasto to wiele ucier piało w wojnie 30letniej i w wojnie z Fran cuzami. Neusalz 7800 mk. powstało w XVII stuleciu jako przystań nad Odrą, gdzie wyła dowywano sól, idącą na statkach w górę Odry i przeznaczoną dla Szląska. Zielonagóra Gruenberg, koło 15000 mk. leży wśród wieńca wzgórzy pokrytych winnicami, ogro dami owocowemi i warzywnemi; fabryki wi na szampańskiego, handel winogronami, fa bryki sukna, w pobliżu kopalnie węgla bruna tnego. W pobliżu Odry za wzgórzami Dalkowskimi nad Bobrem leżą, Szprotów Sprottau, 7500 mk. , i Żegań Sagan, 12000 mk. z fa brykami sukna. W okolicach tych miast roz ciągają się wrzosowiska, torfowiska, stawy, znajduje się ruda żelazna łąkowa, dostarcza jąca materyału na wyroby naczyń żelaznych w Primkenau. Praca niniejsza oparta jest na dziełach A. Pencka, A. Supana, Adamy ego, Petera, Korzistki, Partscha, tudzież na specyalnych rozprawach Makowsky ego, Bloecke go i Rzehaka. Anna Nałkowska. Historya. Nazwy gór, rzek, lasów, tudzież najdawniejszych osad, na opisanym powyżej obszarze, świadczą, iż odwiecznymi mieszkańcami tych okolic byli Słowianie. Twierdzenie niemieckich historyków, jakoby aż do V wieku po Chr. mieszkali tu giermańscy Wandalowie i Silingowie, nie da się uzasadnić. Utworzenie się śród Słowiańszczyzny zachodniej organizmów państwowych czeskomo rawskiego i polskiego, wprowadziło ludność Szląsk dorzecza dolnej Odry i Wisły w sferę politycznego ciążenia ku tym dwom centrom. Ludność ta, mową i pochodzeniem jednoplemienna z nadgoplańskimi Polanami, nie przedstawia pierwotnie jednolitej grupy z jedną nazwą. Pojedyńcze ziemie noszą nazwy od rzek lub osad Bobrzanie, Slęzanie, Opolanie i t. p. Podczas gdy południowa część późniejszego Szląska, należy do państwa morawskiego a następnie czeskiego, to północna już za Mieczysława I wchodzi w skład państwa polskiego. Zachodnią granicę stanowi Bobrawa Bober, po za którą mieszkają serbscy Milczanie. Bolesław Chrobry odbiera Czechom południowy Sz. z Krakowem i posuwa zachodnią granicę do Elby i Sali. Utworzenie biskupstwa wrocławskiego około r. 1000, będącego pierwotnie sufraganią gnieźnieńskiego i zostającego następnie w zależności od Gniezna, zespoliło węzłami kościelnej organizacyi obszar Sz. z Polską. Wytworzenie się ogniska politycznego i kościelnego Sz. we Wrocławiu a więc w pobliżu obszaru zamieszkanego przez Slęzan okolice rz. Slęzy, nadało przewagę tej grupie ludności i dopomogło do rozciągnięcia jej nazwy na całą krainę. Nazwa Sz. rozpowszechnia się zapewne w XII w. , bo jeszcze Gallus nie używa jej w swej kronice zna on tylko dzielnicę wrocławską. Występuje dopiero w kronice Kadłubka, na początku XIII w. , w zlatynizowanej formie Silencia. Czesi nie przestawali rościć pretensyi do tej sąsiedniej im ziemi. Brzetysław I najeżdża Sz. i zajmuje w 1039 r. Dopiero w 1054 Kazimierz, syn Mieczysława, przy poparciu cesarza Henryka III, odebrał ziemię Szląską, pod warunkiem opłacania z niej Czechom 30 grzywien rocznie. Niewypłacanie tej daniny przez następców Kazimierza, wywołało ponowne najazdy Brzetysława II, który wymógł wreszcie na Władysławie Hermanie wypłatę haraczu 1085 r. , znalazłszy sposobność do tego w opozycyi jaką przeciw Władysławowi wywołały rządy Sieciecha. Wrocław stanowił punkt oparcia dla rokoszan, którym przewodniczył Zbigniew. Jak poprzednio Brzetysław, tak w r. 1109 cesarz Henryk V postanowił skorzystać z rywalizacyi Zbigniewa z Bolesławem Krzywoustym i wkroczył z licznem wojskiem na Sz. , gdzie Zbigniew miał zapewne wielu stronników. Mężny opór, jaki stawiły szląskie grody Głogowa mianowicie i zręczna podjazdowa taktyka Bolesława, udaremniły zamiar cesarza, który zmuszony był ustąpić bez rezultatu. Podanie o klęsce Niemców na Psiempolu pod Wrocławiem, nie zostało stwierdzone przez świadectwa historyczne. Szląsk, położony na pograniczu, wystawiony na oddziaływanie niemieckiej i czeskiej kultury, przodował zapewne ludnością, zamożnością i cywilizacyą innym ziemiom piastowskiej Polski, ztąd Bolesław w swym testamencie 1138 r. przeznaczył Szląsk z ziemią lubuską i Kładzkiem na własność dziedziczną najstarszemu z synów Władysławowi. Gdy tenże został przez braci usunięty od władzy i pozbawiony dziedzictwa, Sz. przeszedł w posiadanie drugiego z kolei syna Krzywoustego, Bolesława Kędzierzawego. Cesarz Fryderyk Rudobrody, popierając wygnanego Władysława żonatego z Niemką Agnieszką, przyrodnią siostrą Konrada III, wkroczył do Polski i zmusił Bolesława do upokarzającego układu w Krzyszkowie nad Wartą, pod Poznaniem. Mimo to Władysław nie otrzymał Szląska, który dopiero po jego śmierci 1159r. został zwrócony synom w 1163 r. Przy działach Konrad wziął część północną Sz. Dolny z Głogową, Bolesław Wysoki środkową z Wrocławiem i Lignicą, a Mieczysław płd. wschod. Sz. Górny z Raciborzem i Opolem. Od tej chwili Sz. odpada politycznie od Polski i dostaje się pod wpływ niemiecki, mający oparcie w dworach książęcych. Synowie niemieckiej księżniczki, popierani przez cesarza niemieckiego, przekazują trzej Władysławowicze niemieckie sympatye swoim następcom i otwierają swe dzielnice dla napływających coraz liczniej przybyszów z zachodu. Wpływ Polski na sprawy książąt utrzymuje się jeszcze dość długo. Gdy po bezpotomnym zgonie Konrada 1179 r. brat jego Bolesław zajał Głogowe, to trzeci z braci Mieczysław wraz z Jarosławem synem Bolesława, poróżnionym z macochą, wypędzają Bolesława z Wrocławia. Przyzwany na rozjemcę Kazimierz Sprawiedliwy przywrócił zgodę, uzyskawszy dla Jarosława kasztelanię odmuchowską, Mieczysławowi zaś podarował sam Oświecim z Zatorem i Żywcem. Gdy potomkowie Mieczysława 1211 rozdrobnili jego dział na kilka dzielnic Raciborz, Bytom, Opole, to potomkowie Bolesława odgrywają wydatną rolę w dziejach Szląska i Polski. Najwybitniejszą postacią jest Henryk Brodaty, ks. wrocławski 1238. Syn jego Henryk Pobożny ginie w walce z Tatarami, którzy przeprawiwszy się na lewy brzeg Odry, mimo oporu, jaki im stawił Mieczysław, ks. opolski, ominęli gród wrocławski i podstąpili pod Lignicę, gdzie na Dobrem Polu zaszła pamiętna walka d. 9 kwietnia 1241 r. Syn Henryka Pobożnego Bolesław Łysy jest typowym przedstawicielem rozrodzonych i wyradzających się jednocześnie książąt szląskich. Wraz z drobnieniem działów tracą oni z przed oczu wyższe cele działalności i świadomość ogólniejszych interesów, prowadza życie hulaszcze i awanturnicze, w swych kłótniach Szląsk szukają oparcia u sąsiadów zniemczonych królów czeskich, margrabiów brandeburskich i popierają żarliwie kulturę niemiecką, ogarniającą dwory książęce, sfery kościelne, miasta i szlachtę. Król czeski Wacław I zabiera po zgonie bezpotomnym Mieszka raciborskiego, ziemię opawską 1246 r. , a Bolesław Łysy sprzedaje w połowie XIII w. ziemię lubuską północny anneks Szląska między lewym brzegiem Odry a Sprową margrabiom brandeburskim. Wraz z osadnikami niemieckimi rozszerza się prawo niemieckie. Wieś Środa, otrzymawszy przed 1240 r. przywilej miejski na prawie niemieckiem, zmienia swą nazwę na Nowy Targ Neumarkt i służy swem urządzeniem za wzór licznym szląskim i wielkopolskim osadom, otrzymującym prawo średzkie. Z kolei pozyskują to prawo Wrocław 1241, Brzeg, Trzebnica 1250, Oleśnica 1255, Stramburek 1253, Lignica 1255, Głogowa, Grotków 1268, Kluczbork 1274, Sobótka 1299, Opole 1327, Odmuchów l347. Z osadnikami i prawami niemieckiemi rozszerzył się po miastach język i obyczaj niemiecki. Liczne klasztory, obsadzane przez sprowadzanych z Niemiec zakonników, popierały germanizacyę kraju. Nowo powstające osady otrzymują przeważnie niemieckie nazwy. Przy zakładaniu miast dawna nazwa polska zwykle bywa zastępowaną przez nową niemiecką lub naginana do wymagań niemczyzny. Górującem w dziejach wewnętrznych Sz. zjawiskiem, jest ciągła walka między książętami i szlachtą a biskupami o dziesięciny. Jarosław, syn Bolesława Wysokiego, umierając na stanowisku pasterza katedry wrocławskiej, zapisał na rzecz biskupstwa kasztelanię odmuchowską, , przez co wzmógł potęgę materyalną biskupów, którzy, wobec słabych książąt, chcą odgrywać rolę udzielnych władzców w swych posiadłościach i żądając danin i uległości od książąt i szlachty, zrzucają z siebie wszelkie państwowe ciężary. Spory rozpoczęły się już na początku XIII w. między Henrykiem Brodatym a biskupami Wawrzyńcem a następnie Tomaszem. Biskupi odwoływali się do arcybisk. gnieźnieńskiego i papieża i posługiwali się często klątwą. Gdy żołnierze Bolesława Łysego złupili kościół w Nowym Targu, biskup rzucił na księcia klątwę. Uzyskawszy zdjęcie takowej, po upokorzeniu się, napada w jakiś czas potem biskupa i więzi go wraz z dwoma kanonikami, by uzyskać znaczny okup i obniżenie dziesięcin. Po rozlicznych kolejach walka kończy się upokorzeniem księcia i przysporzeniem przywilejów biskupich. Synod archidyecezyi gnieźnieńskiej, odbyty 1268 r. we Wrocławiu, uchwalił między innemi, że wszelkie zwyczaje i statuty przeciwne wolności kościoła winny być zniesione. Książęta nakładający podatki na duchowieństwo i ludnośc dóbr kościelnych, podpadają klątwie. Uchwały te nie zapobiegły ponawianiu się walki. Najważniejszym jej epizodem jest długoletnia wojna między Henrykiem, ks. wrocławskim, a biskupem Tomaszem 1276 r. i następne. W walce tej duchowieństwo świeckie i zakonne rozdzieliło się na dwa obozy. Za księciem trzymały głównie klasztory franciszkańskie, niemieckie Wrocław, Brzeg, Nissa, Goldberg, Lemberg, Żegań i Namysłów, które około 1270 r. odłączyły się od prowincyi polskiej a przyłączyły do saskiej. Biskup Tomasz zwrócił się do arcyb. gnieźnieńskiego Jakuba Swinki, który zwołał synod biskupów polskich do Łęczycy 1285 r. Rzucono tam klątwę na Henryka i nałożono interdykt na całą dyecezyę wrocławską. Arcybiskup zwrócił się do Rzymu z przedstawieniem szkód jakie kościołowi wyrządzają książęta, rycerze i osadnicy niemieccy, którzy wciskając się do ziem polskich, zajmując wsi i osady przez Polaków poprzednio posiadane, wzbraniają się płacić świętopietrze i dawać dziesięcinę wedle polskiego zwyczaju, uciskają lud polski i lekceważą zwierzchność duchowną kapitułę wrocławską. Niemieccy franciszkanie minoryci działają solidarnie z rycerstwem niemieckiem, lekceważą zwierzchność duchowną kapitułę wrocławską, uciskają ludność polską, nie dopuszczają Polaków do swych klasztorów. Dominikanie, boginki wrocławskie i część ludności zapewne polskiej stali po stronie biskupa. Książę zabronił mieszkańcom Wrocławia i Nissy, pod karą śmierci i konfiskaty mienia, bywać w kościołach innych, jak tylko franciszkańskich, sprzedawać cokolwiek biskupowi i jego stronnikom, udzielać im gościny lub nawet mówić z nimi. Beginki i dominikanów książę wypędził z klasztorów a grody biskupie i dochody zajmował po kolei. Henryk, ks. lignicki, starał się pośrednictwem swem doprowadzić obie strony do zgody. Tymczasem biskup, który się zdawał skłonnym do pojednania, ogłasza w Raciborzu list, przedstawiający w najgorszem świetle postępowanie księcia i rzuca wielką klątwę na niego, jego krewnych i stronników; sam zaś chroni się do Krakowa. Gdy znowu ks. lignicki listownie zwrócił się do biskupa zachęcając do zgody, tenże odwołał się do arcybiskupa gnieźn. , prosząc go o naznaczenie terminu zjazdu w Raciborzu, dla przeprowadzenia układów. Henryk, ks. wrocławski, rozjątrzony oporem biskupa, wyprawia się z wojskiem i oblega Raciborz. Najniespodziewaniej, biskup Tomasz opuszcza oblężony gród i w uroczystym stroju kościelnym udaje się do obozu księcia, który pada mu do nóg Szląsk i prosi go o przebaczenie. Poczem obaj udają się do kościoła św. Mikołaja i układają warunki zgody. Książę zwrócił wszystko co zabrał biskupowi a ten odwołał swe wyroki i klątwy. Wkrótce potem książę 11 stycz. 1288 ustanawia przy grodzie swym we Wrocławiu kollegiatę św. Krzyża i wyposaża przy niej 5 prelatur i 12 prebend. Również awanturniczy charakter noszą usiłowania Henryka, zmierzającego do owładnięcia przyległych dzielnic Wielkopolski i Małopolski. Uwięziwszy zwabionego podstępnie Przemysława wielkopolskiego, wymusza na nim ustąpienie ziemi rudzkiej wieluńskiej, to znowu osadza swą załogą Kalisz, to wreszcie, po śmierci Leszka Czarnego, przy poparciu niemieckich mieszczan Krakowa, zajmuje tron książęcy dzielnicy małopolskiej. Śmierć z trucizny r. 1290 kładzie koniec tej awanturniczej działalności. W dzień zgonu podpisał on, jako zadośćuczynienie za swe grzechy przeciw kościołowi, wielki przywilej, nadający posiadłościom bisk. wrocławskiego w kluczach nissańskim i odmuchowskim zupełną wolność od ciężarów prawa polskiego i niemieckiego, od wszelkich powinności publicznych, całkowitą juryzdykcyę nawet prawo miecza, prawo bicia pieniędzy, słowem niemal całość praw książęcych. Przywilej ten potwierdził biskup Tomasz a następnie papież Mikołaj IV i arcyb. gnieźnieński na synodzie prowincyonalnym. Biskup Tomasz wykonywając otrzymaną władzę, ustanawia w Nissie najwyższy sąd dla wszystkich biskupich wsi i miast rządzących się prawem niemieckiem. O ile kultura niemiecka szerzy się swobodnie w Polsce, o tyle usiłowania królów czeskich i książąt szląskich do politycznego owładnięcia Polską okazują się daremnemi. Rządy Wacława czeskiego, zabiegi Henryka głogowskiego co do pozyskania Wielkopolski, powołanie Bolesława opolskiego na tron krakowski przez niemieckich mieszczan, wreszcie intrygi Władysława ks. opolskiego po śmierci Ludwika rozbijają się o brak poparcia w społeczeństwie, śród którego budzące się poczucie narodowe kładzie tamę rozpierającej się niemczyźnie, której fale rozlewają się zato z całą siłą po Szląsku. Liczne a słabe dwory książęce nie znajdując w Krakowie w pierwszej połowie XIV w. potęgi politycznej, któraby im posłużyła za punkt oparcia, zwracają się do Pragi, do której pociąga je szerząca się tam kultura niemiecka. Zresztą królowie czescy zdawna już systematycznie pracowali nad zagarnięciem Sz. Wacław IV już w r. 1246 po śmierci Mieczysława ks. górnoszląskiego wciela do Morawii Opawę i Karniów. Król Ottokar, wezwany na pomoc przez Henryka IV ks. wrocławskiego, przeciw Bolesławowi Łysemu, ks. lignickiemu, otrzymał Kładzko w dożywocie. Kazimierz ks. opolski i bytomski, zostaje r. 1289 lennikiem Wacława IV. Gdy na tronie czeskim zasiadł rycerski i energiczny król Jan, zamyślający o zawładnięciu tronem polskim, przyszła dla słabych książąt szląskich stanowcza chwila wyboru między dwoma potęgami sąsiedniemi. W r. 1327 w Opawie d. 18 lutego książęta Bolko, ks. na Niemodlinie i Władysław, ks. kozielski, zrzekają się swoich ziem na rzecz korony czeskiej królowi Janowi, który im oddaje te dzielnice jako lenna. W kilka dni potem to samo czyni w Bytomiu Kazimierz ks. cieszyński i Jan ks. oświecimski; książęta dolnoszląscy idą za przykładem górnoszląskich. R. 1327 Henryk VI ks. wrocławski przybywa do Pragi i oddaje swe księstwo na wieczną własność koronie czeskiej. Król czeski Jan udaje się bezzwłocznie do Wrocławia, odbiera przysięgę na wierność od stanów księstwa, które następnie oddaje dożywotnio Henrykowi. W następnych latach kolejno czynią to samo pozostali książęta. Ponieważ pośrednictwo króla węgierskiego Roberta zapobiegło wojnie między Janem czeskim a Łokietkiem, przeto król czeski mógł tem swobodniej oddać się zabiegom o pozyskanie dla swej korony całego Sz. Wprawdzie Bolesław III, ks. Lignicy i Brzegu, szwagier Jana, hulaka, w ciągłych długach zostający, oburzony zagarnięciem Wrocławia na który jako brat Henryka VI miał widoki, związał się z książętami Głogowy, Żegania, Ścinawy i Oleśnicy, by z pomocą Łokietka stawić opór Janowi. Król czeski tymczasem pozyskawszy sobie prawne tytuły pozastawianych posiadłości Bolesława III, wtargnął z wojskiem na Sz. 1329 r. i kolejno zniewalał do uległości członków ligi opozycyjnej. Pierwszy poddał się Jan ks. ścinawski Steinau, następnie szwagier Jana ks. Bolesław III a wreszcie książęta na Żeganiu i Oleśnicy. Jeden tylko Przemko, ks. głogowski, opierał się ogólnemu prądowi. Umierając r. 1331 zostawił swój dział braciom. Jeden z nich Jan, ks. ścinawski, sprzedał swą część królowi czeskiemu, który zajął zaraz Głogowe we wrześniu 1331 r. , drugi Henryk IV, ks. na Żeganiu, nigdy nie objął w posiadanie swego działu na Głogowie. Dla zabezpieczenia swych nabytków, wobec grożącej wojny z cesarzem Ludwikiem IV, zawiera król Jan układ z Kazimierzem Wielkim w r. 1335. Król czeski zrzekł się swych pretensyi do tronu polskiego a Kazimierz do 11 księstw szląskich, które się stały lennemi czeskiemi. W r. 1336 wysyła Jan syna swego Karola z wojskiem by zmusić niezależnego dotąd Bolka II, ks. ziębickiego, do podległości. Nie znajdując Szląsk pomocy, Bolko ulega, poddaje swe księstwo Muensterberg i oddaje prócz tego w zastaw Ząbkowice, Rychbach i Strzelno. Gdy w r. 1335 zmarł Henryk VI, ks. wrocławski, objął król Jan miasto i księstwo w bezpośredni zarząd, ponadawał stanom rozmaite przywileje, usunął stare polskie sądownictwo, w średzkim nowotarskim powiecie zmniejszył czynsze do połowy i ustanowił swego namiestnika dla zarządu krajem. Wkrótce wybucha między Janem a bisk. wrocławskim Nankierem, zacięła walka z powodu zabrania biskupiego grodu Mielic. Biskup rzucił klątwę na króla i jego otoczenie, król zagarnął dochody z dóbr kościelnych w całem księstwie wrocławskiem. Gdy po śmierci Nankiera, wybrano Przecława z Pogorzeli na biskupa, król Kazimierz W. nie dopuścił arcyb. gnieźnieńskiemu potwierdzenia wyboru, by nie narazić się królowi czeskiemu. Nowy biskup pogodził się z królem i następnie nabył, zastawiono już poprzednio, przez marnotrawnego Bolesława III miasto Grotków z obwodem, z prawami książęcemi. Biskup uznał się lennikiem króla z tej posiadłości; Jan nadał mu to lenno z tytułem książęcym, którego odtąd używają biskupi wrocławscy. Pozostało tylko na Sz. dwu niepodległych władzców. Bolko II świdnicki i jego brat Henryk na Jaworze. Przyłączyli się oni do nieprzyjaciół Jana, którzy chcieli korzystać z rywalizacyi syna jego Karola z Ludwikiem IV bawarskim. Kazimierz W. wkroczył na Sz. w okolice Raciborza i obiegł Żóraw, ale musiał się cofnąć. Jan przeprowadziwszy wybór syna na króla rzymskiego, przeciw Ludwikowi, udał się do Francyi, gdzie zginął rycerską śmiercią w walce pod Crecy 1346. Bolko świdnicki widząc się osamotnionym po śmierci brata, nie mając przytem potomstwa, zmuszony został zawrzeć układ pokojowy z synem Jana, Karolem. Król czeski owdowiawszy, oświadcza chęć zaślubienia 14letniej Anny, córki zmarłego Henryka, ks. Jaworu, sukcesorki Bolka. Zarówno jej wuj Kazimierz W. , jak Bolko zezwalają i zaślubiny odbywają się 27 maja 1353 r. Bolko zapisuje Annie i jej potomkom księstwa świdnickie i jaworskie, zastrzegając tylko dożywotnie posiadanie dla swej żony Agnieszki, która zmarła dopiero r. 1392. W r. 1355 Karol IV, z mocy swej cesarskiej władzy, połączył wydanym w Pradze aktem 11 księstw szląskich, własne ks. wrocławskie i brandeburskie marchie Zgorzelice i Budziszyn z koroną czeską. Chcąc zniszczyć ostatni, słaby węzeł, łączący Sz. z Polską, a mianowicie zależność kościelną od arcybisk, gnieźnieńskich, stara się Karol u papieża o poddanie dyecezyi wrocławskiej pod władzę arcyb, pragskiego. Protestacya Kazimierza W. przeszkodziła wykonaniu tego zamiaru. Panowanie czeskie nie położyło jednak końca stosunkom, naturalnym zresztą, Sz. z Polską. Przesiedlanie się Szlązaków szukających chleba w Polsce trwa ciągle, pozbawiając Sz. lepszych, dzielniejszych jednostek, których miejsce zajmują napływający ciągle Niemcy. Śród duchowieństwa polskiego, między profesorami akademii krakowskiej, pomiędzy rzemieślnikami i kupcami znajdujemy bardzo znaczny procent Szlązaków, zwłaszcza w XV w. Hintorya przedstawia cały szereg książąt szląskich biorących udział w życiu politycznem Polski. Szereg ich rozpoczyna teraz głośny Władysław opolski, wnuk Kazimierza W. po siostrze Elżbiecie, który otrzymawszy drogą zapisu kilka zamków w Małopolsce i na Rusii, wraz z ziemią wieluńską, trzyma je jako lennik Ludwika, który mu nadał też ziemie dobrzyńską, inowrocławską, gniewkowską i bydgoską a w 1378 r. mianował swym namiestnikiem regentem. Po śmierci Ludwika zamyśla on o koronie polskiej a za rządów Jagiełły prowadzi tajemne układy z królem węgierskim Zygmuntem i Krzyżakami dla przeprowadzenia swych planów. Jagiełło poodbierał mu zamki w Małej Polsce i wtargnąwszy do księstwa opolskiego zajął Lubliniec, Strzelce i podstąpit pod Opole. Władysław zamknął się w Bolesławcu. Pośrednictwo ks. Konrada oleśnickiego i Bernarda niemodlińskiego przerwało wojnę; król oddał zajęte zamki Spytkowi z Melsztyna, woj. krakow. Po śmierci Władysława opolskiego, Bolesławiec dostał się Jagielle a Bernard, ks. niemodliński, ożeniwszy się z córką Spytka, wziął za nią Lubliniec i Strzelce. Sprawa odzyskania Sz. zajmuje zarówno Jagiełłę jak Kazimierza Jagiellończyka. Książęta górnoszląscy którzy nie ulegli zniemczeniu, gotowi są wrazie energicznego wystąpienia Polski, oddać się pod jej władzę. Długosz nie traci nadziei, iż wraz z innemi stratami Sz. wróci, by uzupełnić obszar polskich ziem. Wacław, ks. cieszyński syn Bolesława, sprzedaje w r. 1448 księstwo siewierskie bisk. krak. Zbigniewowi Oleśnickiemu za 6000 grzyw. Następnie Jan, ks. oświęcimski, sprzedaje królowi Kazimierzowi swe księstwo za 5000 grzyw. a Jan, ks. Zatorski, uznaje się lennikiem. R. 1493 Jan Olbracht nabywa Zator na własność koronną. Gdy po śmierci Jerzego Podiebrada powołany został na tron czeski Władysław, syn Kazimierza Jagiellończyka, książęta górnoszlą scy z linii raciborskiej i cieszyńskiej stanęli po jego stronie. Wrocław zostawał w ręku Matyasza, króla węgierskiego. Przeciw niemu wyruszyli r. 1474 Kazimierz, król polski, Szląsk i Władysław, czeski. Wojska polskie przeszły Odrę i dążyły pod Wrocław. Pod wsią Muchoborem zawarto rozejm. Następnie Władysław, jako król czeski, nadał bratu swemu Janowi Olbrachtowi księstwa głogowskie i opawskie, pod warunkiem zwrotu z chwilą objęcia korony polskiej. Jednakże Olbracht po uzyskaniu tronu, zatrzymał jeszcze oba księstwa do r. 1496, w którym Władysław nadał je prawem lennem drugiemu bratu Zygmuntowi r. 1501, który ustąpił z nich po objęciu korony. Zarządzał on całym Szląskiem od 1504 do 1506 r. W r. 1526 przechodzi Sz. pod panowanie austryackie. W miarę wymierania domów książęcych w licznych drobnych dzielnicach, przechodzą one na własność korony. Cesarze, potrzebując pieniędzy, zastawiają i sprzedają te księstwa szlachcie i książętom niemieckim i tą drogą wytwarza się tam wielka własność niemiecka, utrzymująca się dotąd. Do zniemczenia Sz. przyczynia się wielce reformacya, szybko szerząca się tu, zwłaszcza po miastach w zachodniej części obszaru. Już w XV w. dłuższy pobyt Hussytów zostawił niewątpliwie trwałe ślady w pojęciach. Demoralizacya duchowieństwa wyższego, jego sympatye dla ruchu reformatorskiego, zwłaszcza za rządów Jana V Turzy, bisk. wrocławskiego, potomka bogatej rodziny mieszczańskiej w Krakowie i na Węgrzech osiadłej, wreszcie żywe poparcie nowych pojęć na dworach zniemczonych książąt, wszystko to toruje drogę protestantyzmowi. Luter i Melanchton wysławiają w swych listach Turzę. Magistrat wrocławski oświadcza się za nauką Lutra; od r. 1523 usuwa stopniowo księży katolickich i oddaje kościoły kaznodziejom luterańskim. Następuje dalej zamykanie klasztorów i zabieranie dóbr duchownych przez magistraty i książąt. Opór biskupa Jakóba Salza 1520 1539 jest bezskuteczny, bo ni duchowieństwo, ni książęta nie popierają go w tych usiłowaniach. Opat augustyanów w Żeganiu Sagan sam wprowadza naukę Lutra do klasztoru. Gdy książę lignioki Fryderyk II polecił duchowieństwu by nauczało według nauki Lutra, to w dzielnicach Brzegu, Olawy, Strzelna i Nieraczyna znalazło się trzech księży, którzy przenieśli wygnanie nad odstępstwo. W czasie wojny 30letniej 1618 1648 Sz. był przez długi czas widownią bojów między Szwedami a wojskami cesarskiemi. Większa część miast przechodzi oblężenia, szturmy, ulega rabunkom. Klęskom wojennym towarzyszy zubożęnie i wyludnienie emigracya protestancka, głód i morowa zaraza. W czasie wojny 30letniej i po jej ukończeniu występuje reakcya katolicka. Duchowieństwo poparte przez rząd cesarski, odbiera bez trudności zubożałemu mieszczaństwu protestanckiemu pozabierane kościoły i przywraca w nich obrządek katolicki. W czasie wojny 30letniej Władysław IV zamyślał o przywróceniu wpływu polskiego na Sz. i chciał wystąpić w roli protektora protestantów prześladowanych, pisał nawet list do Ferdynanda II w r. 1635. Wygnańcy szląscy poosiedlali się w pogranicznych miastach Wielkopolski. W 1645 r. Ferdynand III zastawia za 700, 000 czerw. zł. Władysławowi IV księstwa opolskie i raciborskie, z warunkiem by rządy sprawiał nie król tylko jeden z braci. Spełniał tę funkcyę naprzód Kazimierz a następnie Karol Ferdynand, bisk. wrocławski. Jan Kazimierz objąwszy te księstwa, ustąpił je r. 1657 żonie Maryi Ludwice, od której wykupił takowe cesarz r. 1666. Gdy w r. 1654 Jan Kazimierz zmuszony był opuścić Polskę, szukał przytułku w Raciborzu. W r. 1675 zmarł ostatni z Piastów szląskich Jerzy Wilhelm, ks. lignicko wrocławskobrzeski. W dwa miesiące po śmierci cesarza Karola III 20 paźdz. 1740 r. król pruski Fryderyk II zajmuje Sz. swemi wojskami i wyprawiwszy poselstwo do Maryi Teresy, ofiaruje swe usługi i pomoc, wzamian za zrzeczenie się Sz. Wynikła ztąd wojna, rozpoczęta z wiosną 1741 r. , przerwaną została układem zawartym we Wrocławiu 11 czerwca 1742 r. a podpisanym w Berlinie 26 lipca t. r. Marya Teresa ustępowała królowi pruskiemu cały dolny Szląsk i większą część górnego z hrabstwem kładzkiem; Austrya zatrzymywała ks. cieszyńskie, góry szląskie za rzeczką Opą i część morawską górnego Sz. Pomimo wznowienia wojny Austrya nie odzyskała już utraconej prowincyi. Rząd pruski otoczył troskliwą opieką protestantyzm i popierał gorliwie giermanizacyę zajętej prowincyi. Rozpoczęła się budowa nowych kościołów protestanckich i szkół. W 1807 r. rząd pruski zniósł zależność wieśniaków od panów i związane z tem ciężary i robocizny. W 1810 r. rząd poznosił klasztory katolickie, zabrał ich dobra, tudzież uposażenia w ziemi kościołów. Majątki te, przeszedłszy następnie w ręce niemieckich nabywców, wzmogły średnią własność ziemską niemiecką. Rozwój przemysłu górniczego w górnym Sz. przyczynił się do giermanizacyi tych okolic, ściągając licznych przemysłowców i kupców niemieckich. Polska większa i średnia własność, słabo reprezentowana, znika szybko nadzwyczaj. Niemczenie miast, skutkiem napływu świeżej ludności niemieckiej, dokonywa się z wielką łatwością. Pozostał tylko lud wiejski zachowujący swą polskość pod osłoną katolicyzmu. Z łona ludu tego wychodzą pisarze przeważnie nauczyciele wiejscy i księża, podtrzymujący uczucia Szląsk narodowe. Szereg ich rozpoczyna ubogi organista, następnie pisarz gminny Józef Lompa 1797 1863. Pomimo zupełnego usunięcia języka polskiego ze szkół początkowych i usiłowań niemieckich biskupów wrocławskich zmierzających do rugowania mowy polskiej z kościoła, wzmagająca się u ludu świadomość praw i obowiązków narodowych, rozwijająca się prasa polska ludowa w Bytomiu, Mikuło wie, Raciborzu i literatura ludowa, której początek dał Lompa napisał i wydał przeszło 50 dziełek i broszur od r. 1820, stawiają coraz silniejszy opór usiłowaniom giermanizacyjnym. Brak środków materyalnych utrudnia ludowi obronę. Jakkolwiek Sz. , dzięki bogactwom mineralnym węgiel i metale, stał się najbogatszą i najludniejszą prowincyą Prus, to jednakże korzyści całe przypadają w udziale niemieckim właścicie lom i przemysłowcom, którzy swemi kapitałami, pracą i wiedzą stworzyli ten przemysł. Polska ludność dostarcza tylko robotników, licho płatnych z powodu obfitości rąk do pracy i ztąd zmuszonych do szukania tej pracy ręcznej w dalszych stronach Niemiec, w Saksonii i Westfalii. Drobna własność polska znajduje się przeważnie w granicach górnego Szląska, posiadającego ubogą glebę, skąpo nagradzającą pracę rolnika. Na obszarze Sz. austryackiego, pomimo mniejszego nacisku ze strony władz rządowych, położenie ludności polskiej nie o wiele jest lepszem. I tam większa własność jest niemiecką, w miastach przemagają Niemcy, lud wiejski zato jest zamożniejszym. Pod względem kościelnym Sz. austryacki pozostaje pod władzą biskupa wrocławskiego, co naturalnie oddaje kościół na posługę dążeń giermanizacyjnych. Instytucye podtrzymujące życie narodowe skupiają się w Cieszynie. W Nawsiu wychodzi pismo polskie Przyjaciel Ludu. Bibliografia. Literatura badań geologicznych, archeologicznych i historycznych tyczących Sz. jest tak bogatą w dzieła i rozprawy, niemieckie naturalnie, że poprzestać musimy na wskazaniu ważniejszych jedynie, obok których smutno się przedstawia niewielki poczet, drobnych przeważnie prac polskich. Od stu lat, z inicyatywy rządu pruskiego cały szereg uczonych górników i geologów zajmuje się badaniami pokładów szląskich i wyszukiwaniem bogactw mineralnych. Owocem tych poszukiwań był cały szereg rozpraw Karstena, Thuernagla, Schultz ego, Oeynchausena, z którymi wiążą się też badania J. B. Puscha, ogłoszone w przekładzie polskim w Pamiętniku fizyogr. w pierwszych trzech tomach. Roemer, twórca mapy geologicznej, obejmującej prócz Sz. przyległy obszar królestwa polskiego, wydał dzieło Geologie von Oberschlesien. O górach Sz. pisał K. M. Mosch Das Riesengebirge, seine Thaeler m. Vorberge Lipsk, 1858. E. Fiek wydał Flora V. Seh. preussischen u. oesterreichisehen Antheils Wrocław, 1881. Z geograficznych i statystycznych prac ważniejsze są Knie i Melcher Geographische Beschreibung v. Sch. Wrocław, 1828; Adamy Schlesien dargestellt nach seinen physikal. u. Statist. Verhaeltnissen Wrocław, 1857 i następnie liczne wydania i obrobienia dla podręcznego użytku; Knie Alphabetischstatist. topograf. Uebersicht der Doerfer, Flecken, Staedte der Provinz Sch. Wrocław, 1831, 2gie wyd. , 1845; Fel. Triest Topographisches Handbuch v. Oberschlesien Wrocław, 1865, str. 1288; Gemeinde Lexikon fuer die Provinz Seh. , wydany przez królewskie biuro statystyczne Berlin, 1887; Partsch Landeskunde der Provinz Sch. Opis ogólny Sz. mieści dzieło Franza Schrollera Schlesien Eine Schilderung des Schlesierlandes Głogowa, 1889, trzy tomy, z licznemi rycinami. Do Sz. austryackiego odnoszą się; Karol Korzistka Die Markgrafschaft Maehren und das Herzogthum Schlesien Wiedeń i Ołomuniec, 1861; Peter Burgen u. Schloesser in Sch. ; Volksthuemlicher an Sch. ; Das Herzogthum Sch. Pierwszy obszerniejszy geograficzny opis Sz. w języku polskim mieści dziełko Jeografia wschodniej części Europy, przez S. H. P. Wrocław, 1825. Są to starannie wyliczone powiaty z polską ludnością i podana przybliżona cyfra tej ludności 600, 000, prócz tego pojawiają się częściowo polskie nazwy miejscowości. Następnie Józef Łepkowski pomieścił w Bibl. Warszaw. 1849 i 1850 Wiadomość Sz. , przyczem podał spis polskich nazw zniemczonych lub zmienionych. Krótka geografia Sz. dla użytku ludowego, opracował J. Lompa Lubliniec, 1843; Juliusz Roger, lekarz, Niemiec osiadły na Sz. , zebrał i wydał w r. 1862 we Wrocławiu Pieśni ludu polskiego w Górnym Sz. ; Lucyan Malinowski, prof. uniwer. krakowskiego, napisał Ueber die Oppelnsche Mundart in Obersohlesien Lipsk, 1873 i Listy z podróży etnograficznej po Sz. czasopismo Na dziś, t. I; B. Kalicki i A. Hytrek pomieścili w Przeglądzie Polskim r. 1879, z wrześ. pracę Górny Sz. pod względem obyczajów, języka i usposobienia ludności; St. Piast Na Sz. polskim Kraków, 1890. Prócz tego opisy i korespondencye tyczące się Sz. , mieściły różne czasopisma jak Bibl. Warsz. z 1861 r. , t. IV i 1869, t. I; Ateneum L. Malinowskiego; wydawana dawniej w Warszawie Kronika, pismo codzienne w r. 1856; Wiek w r. 1879, listy T. J. Choińskiego; Gaz. Polska liczne korespon Szląsk Szlątkowice Szlązacka Szlązak Szlązaki Szlązany Szlechcie Szlejderyszki Szlejmiszki Szląskowo dencye. Ogłoszone w r. 1888 w wydawnictwie Przeglądu Tygodniowego dziełka Sz. austryacki a następnie Sz. pruski, są małej wartości kompilacyami. Nad historyą Sz. pracował liczny szereg uczonych niemieckich. Wydawnictwo źródeł dziejów rozpoczął Sommersberg p. t. Scriptores rerum Silesiacarum Lipsk, 1729, 3 tomy; po nim w dalszym ciągu wydał pod tymże tytułem Stenzel także 3 tomy 1835 1839 a obecnie prowadzi uczony historyk Sz. Gruenhagen wyszedł tom IX. Towarzystwo historyczne szląskie, ,Verein fuer Geschichte und Alterthum Schlesiens, istniejące od kilkunastu lat we Wrocławiu, wydaje Codex diplomaticus Silesiae XIV tom, który uzupełnia Gruenhagen swemi mozolnie zbieranemi regestami Regesten zur schlesischen Geschichte, Wrocław, 1877. Czasopismo towarzystwa Zeitschrift des Vereins f. Gesch, und Alter. Seh. zasila pracami liczny szereg uczonych, śród których spotykamy nazwiska Gruenhagena, Roepela, Grotefenda, Markgrafa, a z polskich badaczy Mosbacha, Smolki i Kętrzyńskiego. Z opracowań całkowitych dziejów Sz. najważniejsze są, po dawniejszych dziełach Menzla 3 tomy, 1807 i Morgenbessera 1833, niedokończona do połowy XIV w. doprowadzona praca Stenzla Geschichte von Schlesien, Wrocław, 1853 i najlepsze dotąd dzieło Gruenhagena Schlesische Geschichte, 2 tomy; t. 2gi w r. 1866 w Gotha, który wydał też Wegweiser durch die schles. Geschichtsquellen bis zum Jahre 1550, 2gie wyd. , Wrocław, 1889. Grotefend ogłosił Stammtafel der schles. Fuersten bis 1740 1875. Dr. Karol Weinhold prof. uniw. wrocł. wydał dzieło Die Verbreitung und die Herkunft der Deutschen in Sch. Stuttgart, 1887. W języku polskim mamy jedną tylko ważniejszą pracę Michała Bonieckiego Książęta szląscy z domu Piastów Warszawa, 1874, 3 tomy i dla luda skreśloną książeczkę Lompy p. t. Pielgrzym w Lubopolu. Wspomniany powyżej M. Boniecki zebrał pewną liczbę dokumentów do dziejów Sz. , które po jego śmierci ogłosił kosztem rodziny dr. Mikołaj Bobowski, jako tom IV Kodeksu dyplom, polskiego, rozpoczętego przez Muczkowskiego i Rzyszczewskiego. J. K. Sembrzycki wydał Krótki przegląd literatury ewang. polskiej Mazurów i Szlązaków od r. 1670 w Nawsiu, 1888. Bibliografię druków szląskich do końca XVIII w. opracował dr. Erzepki w rękopisie. Ważnem źródłem dla dziejów kultury na Sz. jest rozpoczęte przez Hansa Lutscha wydawnictwo poświęcone opisowi pomników sztuki znajdujących się w tej prowincyi. W 1888 r. wyszły we Wrocławiu Kunstdenkmaeler der Landkreise des Reg. Bez. Breslau 2 to my, poczem z kolei wychodzi opis zabytków w regencyi lignickiej a następnie opolskiej. Pism peryodycznych polskich wychodzi na Szl. pruskim dziewięć Katolik, wychodzi w Bytomiu, polityczne, istnieje lat 24 14500 prenum. ; Nowiny Raciborskie 2400 pren. ; Gazeta Opolska około 1000 pren. ; Gwia zda Górnoszląska w Bytomiu, około 1200 pren. ; wszystkie wychodzą 2 razy na ty dzień. Tygodniki są; ,, Opiekun katolicki Gliwice, 800 pren. ; Praca Bytom, 7000 pren. ; Pismo miesięczne, rolnicze Nissa, 700 pren. ; Światło, miesięcznik illustrowany, belletrystyczny Bytom, 1800 pren. ; Missyonarz Katolicki Mikołów, 3000 pr. ; Nowiny Ewangielickie Wrocław, obecnie przestały wychodzić. Na Sz. austryackim wychodzi Gwiazdka Cieszyńska i Przy jaciel Ludu w Nawsiu. Br. Ch. Szląskowo, pow. krobski, ob. Śląszków. Szlątkowice, pow. łaski, ob. Ślądkowice. SzlązackaSłoboda, kol. , pow. słucki, w pobliżu Radziwilimont, założona około 1862 r. przez administracyę ordynacyi kleckiej dla sprowadzonych ze Szląska kolonistów, ma 12 osad. A. Jel. Szlązak, wś, pow. suwalski, gm. Zaboryszki, par. Puńsk, odl. od Suwałk 19 w. , ma 8 dm. , 58 mk. W 1827 r. 6 dm. , 41 m. Wchodziła w skład majoratu rząd. Kadaryszki. Szlązaki 1. część wsi Kamesznicy, w powiecie żywieckim. 2. Sz. , przyl. Grabowy, pow. Kamionka Strumiłowa. Szlązaki, wólka do Dąbrowicy, pow. tarno brzeski, liczy 29 dm. i 147 mk. rz. kat. , leży na płd. zachód od Dąbrowicy, wzn. 168 mt. npm. , w podmokłej równinie. Przepływa ją potok Uście i Łuczek, z których powstaje Trześń dopływ Wisły. Trześń ujęta jest w pobliżu ujścia do Wisły w kanał zwany kanałem Waleryi. Mac. Szlązany, urzęd. Schlosane, dawniej Szlozany, Szlosane w r. 1821, Sloszane r. 1834, niekiedy Schlosune i ztąd Słodzona, folw. , pow. międzychodzki, o 10 klm. na zach. płn. od Międzychodu, par. i okr. dworski Goraj, poczta w Przytoczni Prittisch, st. dr. żel. w Międzyrzeczu Meseritz o 21 klm. ; 6 dm. , 36 mk. Szlechcie, wś, pow. rossieński, par. Rossienie. Szlejderyszki, dobra, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 84 w. od Poniewieża. Szlejmiszki, zaśc. , pow. wiłkomierski, gm. Subocz, o 66 w. od Wiłkomierza. Szlejryszki, dwór, pow, szawelski, gm. Kruki, o 49 w. od Szawel. Szlejwiszki, ob. Szlewiszki. Szlekście, dwór, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , o 36 w. od Kowna. Szlejryszki Szlejwiszki Szlekście Szląskowo Szlifiernia Szlikie Szlewiszki Szlewiatry Szlepówka Szlepie Szlepań Szlenioty Szlemno Szlembark Szlembark, 1581 r. Slembark wś, pow. nowotarski, na lew. brzegu Dunajca, w pobli żu ujścia pot. Studzienki, o 9 klm. na zach. od Czorsztyna a 16 klm. na wschód od Nowe go Targu. Obszar ogranicza na płd. Dunajec, na zach. pot. Granicznik i linia prosta od jego źródeł po szczyt Bukowinki 936 mt. , na płn. linia łamana, idąca szczytami działu rze ki Ochotnicy od Dunajca aż do góry Kotylnicy 921 mt. , na wschód linia od Kotylnicy do pot. Hubeńskiego. Graniczy na płn. z Ustrzykiem, częścią Ochotnicy, na zach, z Knu rowem, na wschód z Hubą a na płd. z Dę bnem. Par. rz. kat. w Harklowy. Wś składa się z 58 dm. i 338 mk. , 328 rz. kat. , 10 izr. Pos. wiek. Józefa Wrocławiaka wynosi 320 mr. lasu; pos. mn. ma 466 roli, 32 łąk, 151 past. i 7 mr. lasu. W 1581 r. Pawiński, Małopol. , 146 należała do Stanisława Rogow skiego i miała 2 1 4 łan. km. i 2 zagrody bez roli. Glebę ma zimną, owsianą, lasy świerko we. Por. Knurów i Harklowa. Mac. Szlemno al. Ślemno, niem. Garnseedorf, wś w Pomezanii, pow. kwidzyński, st. p. i kol. Gardeja, par. kat. Szembruk; 1485 ha 1184 roli or. , 114 łąk, 28 lasu; 1885 r. 134 dm. , 194 dym. , 18 kat. , 904 ew. , razem 922 mk. , z których na dworzec Gardeję 3 dm. , 22 mk. ; na Eichbusch 13 dm. , 69 mk. ; na Predigerland 9 dm. , 46 mk. ; na Streitort 5 dm. , 31 mk. ; w Ślemnie jest szkoła 3klas. ew. 1887 r. 191 dzieci, 2 naucz. . Por. Gardeja, Kś. Fr. Szlenioty, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , o 27 w. od Nowoaleksandrowska. Szlepań, ob. Szłapań. Szlepie, niem. Schlepien, wś, pow. oleckowski, st. poczt. Gonsken. Szlepówka, folw. i młyn. pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 68 w. od Nowoaleksandrowska. Szleszowice, ob. Ślezowice. Szlewiatry, wś nad jez. Łuknie, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Giedrojcie, okr. wiejski Marciniszki, o 3 w. od gminy a 45 w. od Wilna, ma 5 dm. , 7 mk. prawosł. i 65 kat. w 1865 r. 16 dusz rewiz. ; własność Stanisława Merchelewicza. Szlewiszki al. Szlejwiszki, wś nad rz. Swiłką, pow. święoiański, w 3 okr. pol. , gm. Hoduciszki, okr. wiejski Stojaciszki, o 21 w. od Święcian, ma 2 dm. , 12 mk. kat. Szlichtyngowa al. Szlichtyngowo, Szlychtyngowo, niem. Schlichtingsheim, miasto, w pow. wschowskim, w. ks. poznańskiem, o 12 klm. na płd. zach. od Wschowy, na pół drogi do Głogowy, nad Kopanicą Wachowską Landgraben, prawym dopł. Odry, przy granicy Szląska, o 2 1 2 klm. od Odry i ujścia Baryczy, w żyznej nizinie, wznoszącej się ku płn. i wschodowi, otoczone z tych stron 20 wiatrakami. Jest siedzibą komisarza obwód, i urzędu stanu cywil. ; ma kościół protest. , sy nagogę, urząd poczt. , 4 jarmarki do roku, 146 dym. , 261 rodzin, 922 mk. 454 płci męż. , 468 żeń. ; 114 kat, 787 proŁ, 21 żyd. i 14 ha 2 roli; par. kat. Hińcze, par. prot. i pocz ta w miejscu; st. dr. żel. w Wschowie Fraustadt i Głogowie; z Sz. wychodzą bite trakty do Drużyny, Sworzenia Schwusen, Wscho wy i Głogowy. Pieczęć miasta przedstawia herb rodziny Szlichtyngów w białem polu trzy czarne rogi jelenie; na tarczy szyszak z trzema piórami białem, czarnem i białem, obok których rok 1645. Ludność, prawie cał kiem niemiecka, zajmuje się drobnym han dlem i przemysłem; żydzi opuszczają osadę stopniowo; w r. 1765 płacili 160 złp. pogłównego. Około r. 1793 było w Sz. 748 mk. , 137 dym. , 10 stodół, 21 wiatraków, komora celna, młyn konny, mielcuch, szkoła z 2 na uczycielami i kościół prot. z 2 predykantami; dziedzicem był hr. Schwenitz, zwany baro nem Schlichting; miasto utrzymywało 2 stró żów; dochody wynosiły 250 tal. Par. protest. liczyła r. 1860 w 15 osadach 4655 dusz obok 1068 katol. ; kościół powstał równocześnie 2 osadą. Po r. 1793 było w Sz. 773 mk. 134 żydów, kilku mielcarzy, 21 młynarzy, 16 szynkarzy, 10 piekarzy, 6 sukienników, po 6 gręplarzy, rzeźników i kupców, po 2 bedna rzy, płócienników, kuśnierzy, cieślów, ślusa rzy, golarzy, jeden tokarz, farbiarz, murarz, siodlarz, płóciennik, oberżysta, organista i lekarz; w r. 1811 było 796 mk. ; 1837 r. 952 mk. ; 1843 r. 961 mk. 57 kat. , 794 prot. . 110 żyd. ; 1861 r. 1102 mk. ; 1871 r. 1023 mk 101 kat. , 889 prot, 33 żyd. . Sz. założył Jan Jerzy Szlichtyng, sędzia ziemski wschowski, za przywilejem króla Władysława w Krako wie 22 lipca 1644 r. , na obszarze Górczyna, sprowadziwszy Niemców protestantów, prze śladowanych w czasie wojny 30letniej, i na dał im pod d. 11 lipca 1645 r. przywilej loka cyjny, spisany w języku niemieckim i ułożo ny na wzór leszczyńskiego. Gdy Fryderyk II ustanowił dla zajętego Szląska wygórowane cła, ściągnęła Sz. do siebie żydów i stała się gniazdem przemytników. E. Cal. Szlichtynie, wś, pow. telszewski, w 2 okr. pol. , o 38 w. od Telsz. Szlifiernia, os. młyn. nad rzką b. n. , pow. piotrkowski, gm. Parzniewice, par. Bogdanów, 1 dm. , 5 mk. , 39 mr. Wchodziła w skład dóbr Parzniewice. Szlifiernia, zaśc. nad rz. Kunoską, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Howiezna, par. kat. Nieśwież, ma 3 osady. A. Jel. Szlikie al. Szliki wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 7 w. od Poniewieża, należy do dóbr Kirów. Niegdyś ststwo, będące w po Szlembark Szleszowice Szlichtynie Szlichtyngowa Szlosberg Szlotyszki Szlowmiszki Szlozany Szloże Szlubecie Szlubów Szlubowo Szlubowskka Wola Szliniłka siadaniu emfiteutycznem Michała Kończyli płaciło 142 złp. kwarty. Szliniłka, zaśc. , pow, nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 2 w, od Nowoaleksandrowska. Szlinina, zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, okr. pol. sołecki, 7 mk. , młyn wodny 1859. Szliniszki, zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 3 w. od Nowoaleksandrowska. Szlinokiemie, wś. nad rz. Czarną, pow. suwalski, gm. Sejwy, par. Puńsk, odl. od Suwałk 23 w. , ma 51 dm. , 417 mk. W 1827 r. 34 dm. , 276 mk. Szlinorajście, os. , pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Gudele, 1 dm. Szlipanie, zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 68 w. od Nowoaleksandrowska. Szlipomile wś, pow. wiłkomierski, gm. Pupany, o 58 w. od Wiłkomierza. Szlisrys, dwór, pow. szawelski, gm. Szawkiany, o 39 w. od Szawel. Szlisselburg, mto powiat, gub. petersburskiej, ob. Schluesselburg. Szliszkowce, wś nad rz. Bronicą dopł. Dniestru, pow, mohylowski, okr. pol. Jaryszów, gm. Bronica, par. kat. i sąd Mohylów o 8 w. , ma 68 osad, 268 mk. 28 jednodw. , 832 dzies. ziemi włośc. , dworakiej z Pilipami 828 dzies. , 50 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. Narodz. N. M. P. , wzniesioną w 1874 r. , z 1060 parafianami. Grunt więcej równy niż górzysty, gleba piaszczysta. Należała do Szołajskich, obecnie Dawidowskich. Ob. Pilipy. Szliszkowiecka Słobódka, wś, pow. mohylowski, na pograniczu pow. jampolskiego, okr. pol. Jaryszów, gm. Broniea, par. kat. i sąd Mohylów, przy drodze poczt, z Mohylewa do Jampola, ma 199 osad, 726 mk. , 914 dzies, ziemi włośc. , 700 dwors. , 65 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. św. Paraski, wzniesioną w 1777 r. , z 657 parafianami. Własność Szołajskich, Dubrawskich i Walewskich. Szliterhof, wzgórze w Kurlandyi, 180 st. npm. , w pagórkowatej częóci niziny kurlandzkiej. Ob. Kurlandya IV, 897. Szlok, rzką i mko w gub. inflanckiej, ob. Schlock. Szlosany, pow. międzychodzki, ob. Goray. Szlosberg niem. , żmuj. Wiszpilis, wzgórze nad rzeczką Imstrą, ze siadami dawnego zamku. Ob. Jurborg. Szlosberg, folw. nad Dźwiną, pow. dyneburski, o 2 1 2 w. od wsi Carogrodu, należy do debr Liwenmujża. Archeolog kurlandzki Jul. Doering odkrył w sierpniu 1878 r. w Sz. ślady dawnego grodu Gercike, Por. uarogród, Szlosberg 1. wzgórze w Kurlandyi, ob. Schlossberg. 2. Sz. , dobra, w okr. iłłukszteńskim Kurlandya, ob. Schlossberg. Posiada kaplicę kat. parafii Iłłukszta, p. w. N. M. P. , wzniesioną w 1692 r. przez hr. Zyberga. Rezydencya hr. Zybergów. Por. Iłłukszta. Szlotyszki, zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 37 w. od Nowoaleksandrowska. Szlowmiszki, dwa zaśc. szlach. i karczma, pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 32 w. od Wilna. Jeden z zaśc. ma 2 dm. , 16 mk. kat. , drugi 1 dm. , 3 mk. tegoż wyznania, karczma i dm. , 4 mk. kat. Szlozany, ob. Szlązany. Szloże, wś, pow. telszewski, w 3 okr. pol. , o 39 w. od Telsz. Szluba, rzką, w pow. bielskim gub. smoleńskiej, ob. Krasnohorodyszcze. Szlubecie, wś, pow. szawelski, gm. Krupie, o 51 w. od Szawel. Szlubów, 1. mko nad Bugiem, wspominane przez Święcickiego Opis Mazowsza i Dykcyonarz Geogr. Echarda, obecnie nie istnieje. Por, Ślubów. 2. Sz. , folw. dóbr Opole, w pow. włodawskim. Szlubowo 1. al. Ślubowo, wś, folw. i do bra, pow. pułtuski, gm. Gołębie, psr. Kluko wo, odl. 21 w. od Pułtuska, leży w pobliżu linii dr. żel. nadwiślańskiej, o 1 w. od Gąsocina. W 1827 r. 25 dm. , 190 mk. W 1886 r. fol. Sz. rozl. mr. 1498 gr. or. i ogr. mr. 706, łąk mr. 82, past. mr. 2, lasu mr. 665, nieuż. mr. 27; bud. mur. 4, drewn. 26; płodozm. 12pol. , las urządzony, wiatrak. W skład dóbr poprzednio wchodziły wsi Sz. os. 23, mr. 35; Kałęczyn os. 15, mr. 144; Słonczewo Gotardy os. 14, mr. 18; Słonczewo Sędzimiry os. 21, mr. 41; Modzele Ciechawy os. 16, mr. 489. 2. Sz. , wś, pow. przasnyski, gm. Bugzy Płoskie, par. KrzynowłogaWielka, odl. o 26 w. od Przasnysza, ma 7 dm. , 81 mk. , 280 mr. W 1827 r. 8 dra. , 66 mk. 3. Sz. , folw. , pow. płoński, gm. Załuski, odl. 21 w. od Płońska, rozl. mr. 161 147 mr. roli, 6 bud. drewnianych. Br. Ch. Szlubowskka Wola, wś, pow. radzymiński, gm. Zabrodzie, par. Niegów. Por. Ślubów. KONIEC TOMU JEDENASTEGO. Szluba Szliniłka Szlinina Szliniszki Szlinokiemie Szlinorajście Szlipanie Szlipomile Szlisrys Szlisselburg Szliszkowce Szliszkowiecka Słobódka Szliterhof Szlok Szlosany