Sochaczew ob. t. X. Sochaczewski powiat gub. warszawskiej utworzono w 1867 r. z 10 gmin dawnego pow. łowickiego i 1 Gniewniewice pow. warszawskiego. Graniczy od południa z łowickim i błońskim, od wschodu z błońskim i warszawskim, od północy stanowi granicę Wisla, oddzielająca ten powiat od pow. płońskiego gub. płockiej, od zachodu graniczy z gostyńskim i łowickim. Obszar powiatu obejmuje 19, 26 mil kwadr. Zajmuje on dorzecze dolnego biegu Bzury i część doliny nadwiślańskiej. Jestto równina o średniem wzniesieniu 280 st. npm. , pochylająca się nie ku Wiśle ale ku Bzurze, przedzielającej powiat w kierunku od płd. zach. ku północy na dwie części. Wschodnia, większa, przedstawia w swej północnej połowic rozległy obszar leśny, dawną puszczę Kampinoską, zalegającą niegdyś cale międzyrzecze Bzury i Wisły aż pod Warszawę. Brzeg Wisły wznies. 210 st. npm. , przy ujściu Bzury 215 st. , wzgórze pod Biniewem 234 st. Granicę południową tego obszaru stanowi rzeczka Mrowa Rnowa, Utrata. Pozostała część lasów, stanowiąca leśnictwo rządowe Kampinoskie, ma 25, 889 mr. , wsi i kolonie utworzone śród puszczy obejmują 22, 298 mr. Nie posiadając spadku, ta lesista równina pokryła się bagniskami, których wody, sącząc się leniwo, zasilają rzeczkę Mrowę. Zachodnia i południowa część powiatu, posiadające lepszą glebę i wydatniejsze spadki, zostały wcześniej i lepiej zaludniona. Podczas gdy na obszarze puszczy Kampinoskiej spotykamy same wsi i kolonie włościańskie, to w innych częściach powiatu rozwinęło się zdawna gospodarstwo folwarczne. Obszar prywatnych lasów jest niewielki. W 1882 r. było 11, 993 mr. lasów prywatnych nieurządzonych, 905 mr. urządzonych, 630 mr. zasianych po wycięciu, 1970 mr. wyciętych a niezadrzewionych, 889 mr. oddanych włościanom za serwituty, 218 mr. dawnych włościańskich, 260 mr. sadów dworskich, 498 mr. sadów włościańskich. Przemysł fabryczny, dla braku dróg bitych, przeprowadzonych około 60 w. w południowej tylko połowie powiatu, dość znacznej odległości od dróg żelaznych i sąsiedztwa Warszawy, niema warunków rozwoju, stanowi on tylko gałęź gospodarstwa rolnego w częściach powiatu obdarzonych lepszą glebą, Najważniejszem fabrycznem ogniskiem jest Młodzieszyn w pobliżu Wisły i Bzury, z cukrownią do 400, 000 rs. prod. , dystylarnią, smolarnią, następnie cukrownie Oryszew i Hermanów w dobrach Szymanów, z wzorowem gospodarstwem, Rybno gorzelnia, browar, dystylarnia wódek. Prócz tego znajduje się około 100 młynów wodnych i wiatraków, kilka cegielni, olejarni. Ludność powiatu w 1867 r. wynosiła 45, 971 dusz, w 1888 r. doszła do 69, 657. Kolonizacya niemiecka posuwająca się z biegiem Wisły, sięga tu zapewne XIII w. Książęta mazowieccy i klasztor czerwiński popierają ten ruch. Dolina Wisły i okolice Iłowa posiadają dziś jeszcze cały szereg kolonii niemieckich, które powstawały w rozmaitych czasach. Pod względem kościelnym powiat stanowi dek. t. n. archidyecezyi warszawskiej, składający się z 18 parafii Brochów, Brzozów, Giżyce, Głusk, Iłów, Kamion, Kampinos, Kozłów Biskupi, Kozłów Szlachecki, Kurdwanów, Mikołajów, Mistrzewice, Młodzieszyn, Pawłowice, Rybno, Sochaczew, Szymanów z filią Miedniewice, Trojanów i Zawady. Zakładów naukowych średnich nie ma w powiecie, znajdują się tylko 2 szkoły jednoklas. męż. i żeń. w Sochaczewie i szkoły początkowe ogólne we wsiach Arciechowo, Brochów, Dąbrowa Stara, Famułki Królewskie, Gniewniewice, Góra, Gradów, Iłowo, Januszewo, Kamionka, Kompina, Kromnów, Lasocin, Mistrzewice, Matyldów, Niedzieliska, Nowawieś, Oryszew, Piaski Du Sochaczew Sochaczew Sochonie Sochocin Sochanów Sochny Sochanino Sochówka Sochanie Sochlana chowne, Przęslawice, Rybno, Seroki, Secymin Polski, S. Niemiecki, Śladów, Szwarocin, Szymanów, Wiersze, Wilków Polski, Zawady. Pod względem sądowym powiat składa się z 1 okręgu sądu pokoju dla Sochaczewa i 3 okręgów sądów gminnych Giżyce, Kampi nos, Sochaczew. Należą do zjazdu sędziów w Warszawie. Pod względem administracyj nym powiat dzieli się na jedno miasto i 11 gmin Chodaków, Głusk, Iłów, Kampinos, Ko złów Biskupi, Łazy, Młodzieszyn, Rybno, So roki, Szymanów, Tułowice. Br. Ch. Sochanie al. Suchanie, Sochany, grupa domów i leśniczówka w Bruśnie Starym, pow. cieszanowskim. Sochanino wś w dawnym pow. wejherowskim, w spis. urzęd. nie wymieniona. W 1347 r. nadaje w. m. Ludolf Koenig v. Weitzau braciom Maciejowi i Nasudzie 15 włók w S. na prawie chełm. Za to mają płacić 2 grz. bez 1 wiardunka, a od każdego pługa i radła 2 miary pszenicy, oprócz tego 1 funt wosku i 1 denar koloński ob. Gesch. d. Kr. Neustadt von Prutz, str. 17. Cały przywilej podają odpisy Dregera w Peplinie, str. 91. Sochanów, młyn w Romanowie koło Hryniowa, pow. bóbrecki. Sochlana, bagnista rzeczka na Szląsku pruskim, uchodzi z lew. brzegu do Olawy dopł. odry. Sochny, ob. Sachny. Sochocin 1. właściwie Sąchocin, 1402 r. Sanchoczino, os. miejska, dawne wójtowstwo i wś nad rzką Wkrą, pow. płoński, gm. i par. Sochocin, odl. 8 w. na płn. wschód od Płońska, posiada kościół par. drewniany, synagogę, szkołę początkową, urząd gm. , gorzelnię, 106 dm. , 1498 mk. , 1566 mr. ziemi do mieszczan i wójtowstwa należącej 100 mr. nieuż. Gleba piaszczysta przeważnie. S. , wś, ma 18 dm. , 156 mk. , 410 mr. W 1827 r. miasteczko miało 49 dm. , 476 mk; wś 4 dm, 34 mk. 1858 r. było 74 dm. 1 murow. , 889 mk. 329 żydów i 41 Niemców. S. wraz z poblizkiemi wsiami Kondrajec i Zielona, zostawał w drugiej połowie XV w. w posiadaniu Dobiesława, kaszt. kruszwickiego, którego syn Krzesław był podkomorzym a następnie wojew. kujawskim. W 1385 r. ks. Janusz, w uznaniu zasług obu dostojników, wydał im przywilej miejski dla S. Widocznie jednak nie skorzystali z nadania a prawdopodobnie nie znaleźli chętnych osadników i lokacya miasta odwlokła się. Kiedy fakt ten nastąpił, niewiadomo. Tymczasem Krzesław, woj. kujawski, sprzedał Sanchoczino, Cunradzecz Rzij Kondrajec i Zelona, w powiecie ciechanowskim, niejakiemu Skarpowi za 800 seksagen groszy pragskich. Gdy tenże Skarp zmarł, w prawa jego wstąpiły dzieci czterech synów i dwie córki, którym akt nabycia potwierdził Janusz, ks. mazowiecki, w 1402 r. Kod. Maz. , 144. W dwa lata sukcesorowie Skarpa sprzedają tę posiadłość Sciborowi z Pilichowa, marszałkowi dworu ksiąźego, za 700 seksagen Kod. Maz. , 152. W 1616 r. dobra te i miasteczko włączono w skład dóbr stołowych królewskich, ststwa wyszogrodzkiego, z którego wydzielono starostwo nowomiejskie, z należącym do niogo S. w 1660 r. Jan III potwierdził w 1677 r. dawne nadania i udzielił nowych. W 1771 r. dzierżawa Sochocin płaci kwarty 648 zł. 10 gr. , należy do Kazimierza Krasińkiego, oboźnego kor. , ststy przasnyskiego. Kościół par. istniał zapewne już w XIV w. ; pożar w 1770 r. zniszczył archiwum parafialne. Obecny drewniany, wzniesiony ze składek 1859 r. , konsekrowany 1865 r. por. Przegląd Katol 1887 r. , Nr. 41. S. par. , dek. płoński, 2950 dusz. S. gmina należy do sądu gm. okr. III. ma 11, 252 mr. obszaru, 433 dm. , 5108 mk. W gm. znajdują się dwa kościoły, synagoga, dom modlitwy ewang. , 2 szkoły, urząd gm. , młyny wodne, gorzelnia, cegielnia, tartak, 4 wiatraki, 6 karczem. W skład gm. wchodzą AntonowoKorzeń, Baraki Wolińskie, Budy Ciemniewskie, BieleBrzeźnica, Cwiklin, Ciemniewo. Cieciorki, Gromadzyn, Gutarzewo, Jesionka, Kępa, Koziminy lit. A B i C, Kondrajec, Milewo, Smardzewo, Sochocin, Wierzbówiec, Zielona, Żelechy. 2. S. al. Sochocino, właściwie Sąchocino, cztery wsi, pow. płocki, gm. Łubki, par. Blichowo, odl. 20 w. od Płocka, a S. Badurki, wś i fol. nad rz. Mołtawą al. Mutawą dopł. Wisły, ma 7 dm. , 78 mk. , 367 mr. dwor. i 5 mr. włośc; b S. Praga, wś drob. szlachty i fol. , 33 dm, 251 mk. , 1035 mr. w tem 309 mr. w jednym folwarku i 19 mr. włośc; c S. Suchardy, fol. i wś, 4 dm. , 45 mk. , 67 mr. 6 mr. włośc; d S. Czyżewo, wś nad rz. Mołtawą, ma 8 dm. , 82 mk. , 354 mr. W 1870 r. był to obszar folwarczny. W 1827 r. S. Badurki miało 5 dm. , 37 mk. ; S. Czyżewo 15 dm. , 120 mk. ; S. Praga 18 dm. , 112 mk, , i S. Suchardy 2 dm. 32 mk. Br. Ch. Sochonie, przedmieście mka Wasilkowa, pow. sokólski, w 3 okr. pol. , o 32 w. od Sokółki. Sochora, os, nad rz. Osetnicą, pow. go styński, par. Gostynin, ma 5 dm. , 37 mk. , folusz. Właścicielami są sukiennicy z Gosty nina i Błociszewski. Należała do dóbr rząd. Gostynin. W. W. Sochów, osada, pow. kielecki, wchodzi w skład dóbr rząd. Korczyn. Sochow, ob. Żochowo. Sochówka, grupa domów w Lutczy, pow. Sochow Sochanie Sochów Sochora Soczniewo Soczien Soczkowicze Soczewlany Soczewki Soczewka Sochy Soczawa Sodarren Socy Sochy rzeszowski, na prawym brzegu potoku Leśniowskiego. Br. G. Sochy, wś okolona lasem, pow. zamojski, gm. i par. prawosł. Tereszpol, rz. kat. Gorec ko, odl. na płd. od Zamościa 36 1 2 w. , ma 627 mr. piaszczystej ziemi, 27 osad, 45 mk. prawosł, i 170 rz. kat. T. Żuk. Sochy, wólka do Charzewic, pow. tarnobrzeski, położona na lewym brzegu Sanu, na płn. wschód od Pilchowa, 24 dm. i 125 mk. Sochy 1, wś, pow. niborski, st. p. Iłowo; 95 ha, 23 dm. , 128 mk. 2. S. , folw. do dóbr iłowskich należący; 2 dm. , 3 mk. Soćki, wś włośc, pow łukowski, gm. Prawda, par. Stoczek, ma 13 dm. , 111 mk. , 301 mr. ; tartak parowy 1876 r. . Socy, wś, pow. bielski, w 2 okr. pol. , gm. Pawły, o 27 w. od Bielska. Soczawa, ob. Suczawa, Soczewka 1. może Sochaczewka os. fabr. nad rz. Osetnicą Skrwa, niedaleko jej ujścia do Wisły, pow. gostyński, gm. Duninów, par. Radziwie, odl. 17 w. od Gostynina a 9 w. od Płocka. Leży nad jeziorem, w dolinie nadwi ślańskiej, naprzeciw Brwilna w pow. płoc kim, posiada urząd gm. , st. poczt. , wielką papiernię i 170 mr. obszaru. Ziemia jest wła snością rządową część dóbr rząd. Górki, wy dzielonych z dóbr Brwilno, wypuszczoną w długoletnią dzierżawę właścicielom fabryki Epsteinom. Papiernię założył w 1842 r. Jan Epstein, bankier warszawski. W 1853 r. została rozszerzona. Pierwotnie posługiwano się siłą wody, następnie zaprowadzono machiny parowe około 1860 r. . W 1855 r. wyrobio no 1, 068, 597 funt. papieru, wartości 174, 744 rs. ; 1864 r. wyrobiono 385, 000 rol, wartości 243, 000 rs. W 1880 r. pracowało tu 466 ro botników z zarobkiem rocznym 70, 000 rs. . Wartość produkcyi sięgała 421, 000 rs. Na zakup gałganów wydano 137, 000, na inne materyały 68, 500 rs. Filią zakładu stanowi fabryka grubego papieru w poblizkiej osadzie Socha. 2. S. al. SochaczewkaPłomiany, folw. , pow. lipnowski, gro. Chalin, par. Dobrzyń, odl. o 29 w. od Lipna, młyn wodny, 4 dm. , 37 mk. , 45 mr. Znaleziono tu pokłady węgla kamiennego lignitu. W 1827 r. było 5 dm. , 40 mk. Ob. Płomiany, Wś S. al. Sochaczewka wchodziła w skład dóbr Dobrzyń ob. tom II, 88. Br. Ch. Soczewki al. Michałowo, białor. Saczewki mylnie Sajczówki, folw. , pow. nowogródzki, o 2 w. na płn. od mka Kraszyna, w 3 okr. pol. Nowa Mysz, gm. Stołowicze; własność Jezierskich, około 15 włók; grunta równe, urodzajne, miejscowość bezleśna. A. Jel. Soczewlany, wś, pow. słonimski, w 4 okr. pol, gm. Robotna, o 32 w. od Słonima. Soczien, ob. Żocie. Soczkowicze, wś i fol. nad rz. Strumień, pow. piński, o 1 milę na płd. od Pińska, w 2 okr. pol. lubieszewskim, gm. Chojno, par. kat. Pińsk, ma 40 osad; lud flisaczy i rybaczy, łąk wielka obfitość. A. Jel. Soczniewo, okolica szlach. nad rzką Mierzycą, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 34 w. od Dzisny, 4 dm. , 37 mk. 1 praw. , 30 kat. , 6 żydów. Soczówki al. Soczówka, w XVI w. Soczew. ky, wś i folw. , pow. opoczyński, gm. Sworzyce, par. Bedlno, odl. od Opoczna 12 w. , posiada urząd gminny, 27 dm. , 188 mk, W 1880 r. fol. S. rozl. mr. 601 gr. or. i ogr. mr. 283, łąk mr. 71, past. mr. 130, lasu mr. 102, nieuż. mr. 15; bud. mur. 5, drewn. 12. Wś S. os. 31, mr. 155; wś Szymanów os. 2, mr. 19. Na początku XVI w. wś należała do par. Bedlno, lecz dziesięcinę z całej wsi, wairtości od 9 fert. do 2 grzyw. , pobierali wikaryusze w Końskich a także i po 2 gr. z łanu za dzies. lnianą Łaski, L. B. , I, 703. Według reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1508, wsi Shoczewky i Sworczyn, własność Mikołaja Sworskiego płaciły poboru 1 grzyw. 17 gr. 9 den. W r. 1577 Jan Forski miał w S. 1 2 łan. , Albert Gawroński 1 2 łan. Pawiń. , Małop. , 287, 481. Br. Ch. Soczywka, potok, wypływa na granicy Kluczowa Wielkiego i Małego, w pow. koło myj skim, i wpada do Kluczówki z lew. brze gu. Długi 2 1 2 klm. Br. G. Sodale 1. wś, pow. rossieński, gm. i par. Kroże, o 41 w. od Rossień. 2. S. , dobra, tamże, o 35 w. od Rossień. 3. S. , folw. , tamże, o 30 w. od Rossień. 4. S. , wś, tamże, gm. i par. Kołtyniany, o 52 w. od Rossień. 5. S. , wś, tamże, gm. Taurogi, par. Pojurze, o 74 w. od Rossień. 6. S. , wś, tamże, gm. Skawdwile, par. Girdyszki, o 46 w. od Rossień. 7. S. , wś, tamże, gm. Konstantynowo, par. Chwejdany, o 82 w. od Rossień. 8. S. , folw. dóbr Judrany, tamże, 9. S. , wś, pow, telszewski, w 1 okr, pol, . o 47 w. od Telsz. Sodaliszki 1. folw. , pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 27 w. od Poniewieża, 2. S. , wś i dobra, tamże, o 59 w. od Poniewieża. 3. S. , wś, tamże, w 4 okr. pol. , o 73 w. od Poniewieża. 4. S. , wś, tamże, o 25 w. od Poniewieża; posiada kaplicę kat, 5. S. , dobra, pow. wiłkomierski, gm. Rogowo, o 30 w. od Wiłkomierza, 6. S. , cztery poblizkie wsi, tamże, o 28 w. od Wiłkomierza. J. Krz. Sodargen, wś i dom, , pow, stołupiański, 14 klm. na płn. zach. od Stołupian, st. p. , w pobliżu ujścia Rauszwy do Skirwitu, w urodzajnej nizinie; 664 ha, 41 dm. , 257 mk. ewang. , trudniących się rolnictwem, chowem bydła i koni. Poczta w miejscu. Ad. N. Sodarren, folw. , pow. darkiejmski, st. p. Szabienen, 3 dm. , 69 mk. Soćki Sodargen Sodaliszki Sodale Soczywka Soczówki Sodrest Sofonowo Sofki Sofipol Sofijewka Sofienthal Sofienberg Sofianpol Soffen Soela Soergsdorf Soellen Soedrich Sodehnen Sodeiken Sodejki Sodehnen Sodele Sodinehlen Sodlino Sodokłonie Sodół Sodów Sodowo Sodowoliszki Sodwiniki Sodzie Sodziniszki Sodehnen 1. wś, pow. iławkowski, st. p. Rositten; 188 ha, 8 dm. , 50 mk. 2. S. , wś, pow. tylżycki, st. p. Willkischken; 305 ha, 34 dm. , 158 mk. 3. S. , wś, pow. gąbiński, st. p. Walterkehmen; 307 ha, 33 dm. , 174 mk. 4. S. , wś, pow. darkiejmski, 15 klm. na płn. zach. od Darkiejm st. p. , nad traktem do Wystruci; 416 ha, 69 dm. , 311 mk. ew. ; st. dr. żel. z Gołdapu do Wystruci. 5. S. Gross, wś, pow. stołupiański, st. p. Pillupoenen; 246 ha, 26 dm. 134 mk. 6. S. , wś, tamże; 82 ha, 5 dm. , 38 mk. Ad N. Sodeiken, wś, pow. gąbiński, st. p. Gąbin; 482 ha, 139 dm. , 604 mk. Sodejki 1. dobra, pow. rossieński, gm. i par. Szydłowo, o 16 w. od Rossień, w 1861 r. własność Życkich. 2 S. , dwór, tamże, o 15 w. od Rossień. 3. S. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Androniszki, o 47 w. od Wiłkomierza. Sodele, wś pryw. w pow. szawelskim, nad rz. Kurtówką, o 20 w. od Szawel. Sodinehlen, wś, pow. gąbiński, st. p. Gąbin; 375 ha, 74 dm. , 315 mk. Sodlino, niem. Zedlin, wś i dobra ryc. w Pomeranii, pow. słupski, st. p. Główczyce. W 1885 r. wś ma 107 mk. ewang. , dobra, 108 mk, ewang. Sodokłonie, zaśc. szlach. , pow. trocki, w 1 okr. pol, 34 w. od Trok, 1 dm. , 8 mk. kat. Sodół, potok, ob. Sudoł. Sodów 1 Dolny i S. Górny, wś i dobra, pow. lubliniecki, par. kat. Sodów, ew. Lubliniec. Gmina ma obszaru w S. Dolnym 253 mr. , w S. Górnym 650 mr. Ludność gminy w S. Dolnym 347, Górnym 101 mk. , na obszarze dóbr 256 mk. Kościół i par. założona w 1331 r. Par. S. , dek. Jublinieckiego, miała 1869 r. 4329 kat. , 148 ew. , 42 izrael. 2. S. Dolny, S. Nieder, dobra ryc. i wś w pow. raciborskim. W miejscu jest par. kat. kościół, zbudowany z kamienia w r. 1333. Sodowo 1. wś, pow. sokólski, w 2 okr. pol. , gm. Romanówka, o 22 w. od Sokółki. 2. S. , uroczysko, tamże, o 23 w. od Sokółki, Sodowoliszki, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol, o 56 w. od Nowoaleksandrowska. Sodrest, dobra, pow. lecki; 256 ha, 17 dm. , 103 mk. U Kętrzyńskiego niepodane. Sodwiniki, wś, pow. rossieński, parafia chwejdańska. Sodzie, wś nad rzką Nopaitis dopł. Na wy, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Władysławów, odl. od Władysławowa 9 w. , ma 18 dm. , 210 mk. W 1827 r. 20 dm. , 203 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Le śnictwo. Br. Ch. Sodzie, wś, pow, poniewieski, w 1 okr. pol, o 28 w. od Poniewieźa, Sodziniszki, wś, pow. szawelski, gm. Kruki, o 59 w. od Szawel. Soedrich, 1410 Soderich, wś, pow. jeleniogórski, par. ew. i kat. Fischbach. Obszar gminy ma 176 ha, 181 mk. 5 kat. . Soellen 1. Gross, wś, pow. frydlądzki, st. poczt. Szępopol; 189 ha, 23 d. n. , 127 mk. 2. S. , wś, tamże, 136 ha, 18 dm. , 76 mk. Soergsdorf, wś paraf. , z Dolnym Forstem Niederforst, z Górnym Forstern i z Zastawką Stillstand, pow. frywałdzki, na płd. wschód od Jawornika o 3 1 2 klm. , przy gościńcu z Jawornika do Frydeberku, liczy 205 dm. , 1207 mk, ; 1201 kat. , 6 prot. ; 1180 Niemców, 27 Czechoszląz. Kościół rz. kat. p. w. św. Katarzyny, szkoła ludowa. Obsz. łąk i pól 77, 59, lasu 63, 30, razem 140, 89 ha. Leśnictwo, cegielnia, kopalnia węgla. St. p. Jawornik. SoelaSund, cieśnina Bałtyku, rozdzielająca wyspy Oesel i Mon od wyspy Dago na północ leżącej. Sofczyna, ob. Sufczyna. Soffen, pow. łecki, ob. Krokotschen. Sofianpol, wś, pow. czauski, gm. Horodeck, ma 25 dm. , 125 mk. Sofienberg, pow. koniński, ob. Łaszczowa Wola i Żreki. Sofienthal, kol nad strum. Czarną Strugą, pow. słupecki, gm. Emilienheim, par. Zagórów, odl. od Słupcy 18 w. , ma 35 dm. , 348 mk. W 1827 r. 31 dm. , 245 mk. Sofijewka 1. al. Czernomorskie, mko nad rzką Czyczykleją, pow. ananiewski gub. cher sońskiej, przy linii dr. żel z Bałty do Eliza wetgradu, ma 34 dm. , 238 mk. , cerkiew, jar mark. 2. S. al Hejkowka, mko nad rzeczką Bokową, pow. aleksandryjski gub. chersoń skiej, o 85 w. na płd. od mta powiat, , ma 114 dm. , 623 mk. , cerkiew, 4 jarmarki, targi, go rzelnię. Prawo miejskie otrzymała w 1840 r. 3. S. , sioło nad rzką Kamionką, pow. wierchniednieprowski gub. ekaterynosławskiej, o 80 w. na płd. zachód od mta powiat. , ma 510 dm. , 4011 mk. , cerkiew, szkołę, 4 jarmarki. 4. S. , wś, pow. putywlski gub. kurskiej, o 22 w. od Putywla, przy trakcie poczt. do Rylska, ma 38 dm. , 359 mk. , cukrownię, za łożoną w 1856 r. J. Krz. Sofijewka, ob. Zofijówka, Sofipol, wś, pow. taraszczański, w 2 okr. pol, gm. Strzyżawka, par. prawosł. Hałajki o 3 w. , odl. o 65 w. od Taraszczy, ma 880 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 441 mk. i 1430 dzies. Własność Abramowiczów. Nazwę otrzymała w 1810 r. od imienia żony poprzedniego właściciela Rulikowskiego, Zofii. Sofki, pow. dzisieński, ob. Sówki. Sofonowo al Ewtichopol, Tymkowszczyzna, Troickie, sioło, pow. i gub. chersońska, o 130 Sojdzianka Sojezynek Sojczyn Sojawetkis Soików Sofy Sohrau Soginten Sohowasznia Sohr Sohra w. na płn. od Chersonu, ma 140 dm. , 1705 mk. , cerkiew, gorzelnię. Sofy, małe jezioro w pow. łeckim, ma 16 ha. Sofy al. Krokocze. wś, pow. łecki, st. p. Ełk; 807 ha, 85 dm. , 407 mk. Soginten wś, pow. stołupiański, st. poczt. Tollmingkehmen; 282 ha, 26 dm. , 166 mk. Sohowasznia, rzeka, dopł. Szczary z prawej strony, uchodzi poniżej Berezyny a powyżej Kopanicy. SohrNeundorf, wieś, pow. zgorzelicki. W 1885 r. było 788 ha, 134 dm. , 600 mk. 17 kat. . Dobra S. miały 349 ha, 10 dm. , 76 mk. 8 kat. . Ob. Neundorf 12. Sohra Mittel, Nieder i Ober, wś nad pot. Kesselbach, pow. zgorzelicki. S. Mittel ma kościół par. ewang. , 202 ha, 87 dra. , 384 mk. 4 kat. . Dobra mają 327 ha, 9 dm. , 68 mk. 2 kat. . Kościół par. założony w XIII w. , od 1346 r. parafialny, od 1540 r. w ręku protestantów. S. Nieder, , wś, ma 131 ha, 36 dm. , 117 mk. 2 kat. Bobra 131 ha, 38 bud. , 117 mk. 2 kat. . S. Ober, wś, ma 279 ha, 49 bud. , 223 mk. 5 kat. . Dobra mają 248 ha, 1 dm. , 20 mk. 3 ew. . Sohrau, ob, Żóraw. Soików, 1347 r. Swoyków, Schwoike, wś, pow. oławski, par. kat. Wierzbno, ew. Piskorzów. W 1842 r. 20 dm. , wolne sołtystwo, 227 mk. 21 kat. . Soino Wielkie, sioło, pow. mscisławski, gm. Soino, ma 17 dm. , 134 mk. Stanowiło za czasów Rzpltej ststwo niegrodowe soińskie al. Woronowe Słobody, obejmujące wś kośc. S. z fol. Miełkówka, z których, wedle spisów podskarbińskich z 1766 r. , opłacano kwarty 83 złp. 37 gr. a hyberny 350 złp. W niektórych spisach podskarbińskich ststwo to mylnie zwane jest samskiem. Sojawetkis, zaśc, pow. kowieński, w 4 okr. pol. , o 21 w. od Kowna. Sojczyn Borowy i S. Grądowy, dwie wsi przyległe, pow. szczuczyński, gm. Ruda, par. Białaszewo. Leżą śród lasów i błot, na pra wo od linii dr. żel. brzeskograjewskiej. S. Borowy ma 32 dm, ; S. Grądowy 12 dm. Ob szar wynosi 1702 mr. W 1827 r. S, Borowy miał 22 dm. , 130 mk. ; S. Grądowy 10 dm. , 62 mk. Br. CL Sojezynek, wś, pow. szczuczyński, gm. i par. Białaszewo. W 1827 r. 2 dm. , 13 mk. Sójczyno, wś pryw. nad rz. Jaźnicą, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 15 w. od Dzisny, przy b. dr. poczt. z Wilejki do Dzisny, 3 dm. , 28 mk. Sojdzianka, rzka w pow. wileńskim, dopływ Wilii z prawej strony, uchodzi nieco poniżej Wilna. Sojdzie 1. al. Sojdy, zaśc, pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. Troki, okr. wiejski i dobra skarbowe Kowieńska Waka, o 16 w. od gminy a 13 w. od Trok, ma 1 dm. , 7 mk. kat. 2. S. , zaśc szlach. na praw. brzegu rz. Wilii, pow. wileński, w 1 okr. pol. , o 16 w. od Wilna, 5 dm. , 23 mk. kat. Soje, wś, pow. makowski, gm, Perzanowo, par. Czerwonka. Wchodziła w skład dóbr Dąbrówka. W 1827 r. 4 dm. , 20 mk. Sójka, os. nad rz. Górznicą, pow. włodawski, gm. Dębowa Kłoda. Sójka, rzeczka w pow. borysowskim, zaczyna się w obrębie gra. jurewskiej, w lesistych moczarach, pomiędzy zaśc. Zabrodzienie i wsią Ostrów; płynie w kierunku półn. ku wsi Ostrów, kędy ma młyn i po za tą wsią przyjąwszy w siebie z prawej strony bezimienny dopływ ma ujście do Kamionki z prawej strony. Długość biegu około 6 w. Sójka, osada młyn. , pow. ostrzeszowski, o 9 klm. na zach. płd. od Ostrzeszowa, pod Myślniowem, nad Żórawińcem, dopł. do Polskiej Wody dopł. Baryczy; par. i poczta w Kobylej Gorze, 4 dm. , 31 mk. Sójka, w dok. Estrig, młyn, pow. olsztyński. Należy do wsi Rusi, st. p. i st. dr. żel. Olsztyn; 2 dm. , 17 mk. Kapituła warmińska sprzedaje r. 1596 młyn Estrig z 2 włókami Tomaszowi Ciborzykowi. Sójki 1. w XVI w. Ssoykj, wś, fol. , os. fabr. , pow. kutnowski, gm. Sójki, par. Kutno, odl. 6 w. od Kutna, przy szosie do Płocka, posiada cukrownię, pałacyk dworski, 25 dm. , 578 mk. W 1827 r. 27 dm. , 237 mk. Cukrownia, stanowiąca odrębną osadę fabryczną własność Naftala Majznera, założoną została w 1848 r. Jestto zakład małych rozmiarów, który w 1880 r. zajmował 120 robot. i wyprodukował za 94, 506 rs. ; w poprzednich latach produkcya dochodziła do 60, 000 rs. Dobra S. składały się w 1887 r. z fol Sójki i Wierzbie, rozl mr. 2049 fol. S. gr, or. i ogr. mr. 992, łąk mr. 11, lasu mr. 308, nieuż. mr. 52; bud. mur. 26, drewn. 15; płodozm, 7 i 16 pol. ; fol Wierzbie gr, or. i ogr. mr. 595, past. mr. 27, nieuż. mr. 22; bud. mur. 4, drewnian. 9; płodozm. 5 i 11pol, las nieurządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wsi S. os. 14, mr. 18; Żórawieniec os. 9, mr. 175; Bociany os. 8, mr. 107; Wierzbie os. 18, mr. 22; Komadzyn os. 18, mr. 20. Na początku XVI w. dziesięcinę z całego obszaru pobiera pleban w Kutnie Łaski, L. B. , II, 480. S. gmina należy do sądu gm. okr. III w Kutnie, urząd gm. we wsi Strzelce, Gmina obejmuje 17, 400 mr. i ma 5200 mk, W gra. znajdują się 4 szkoły, 2 cukrownie Strzelce i Sójki, 2 gorzelnie Strzelce i Długołęka, 2 cegielnie i kilka drobnych olejarni włościańskich. 2. S. , pust. , pow. sieradzki, gm. Soino Sofy Soje Sojdzie Sojkowa Sokal Sokajcie Sokaiten Sojowy bór Sojo Sojó Sojno Sojlewo Sojkowo Sojkówek Sojkowa i par. Klonowa, Należało do dóbr Klonowa. 3. S. , pow. płoński, ob. KwasieborzynoS. 4. S. , wś i fol, pow. mławski, gm. i par. Unierzysz, odl. 30 w. od Mławy. Wś ma 2 dm. , 11 mk. , 158 mr. ; fol. 147 mr. Br. Ch. Sojkowa, wś, pow. nisiecki Nisko, par. rz. kat. w Jeżowie. Leży w piaszczystej ró wninie, wzn. 202 mt. npm. , przy drodze z Je żowego przez Jattę do Stanów. Wś zbudowaną wzdłuż drogi otacza od płn. , zach. i południa szpilkowy bór. Graniczy na płn. z Zalesiem, na zach. z Cisowlasem, na płd. z Gwoźdźcem a na wsch. z Jattą. Ma 103 dm. i 577 mk. ; 553 rz. kat. i 24 izrael. Pos. więk. obejmuje 3 mr. roli; pos. mniej. 626 roli, 86 łąk i 79 past. Mac. Sojkówek, wś włośc, pow. węgrowski, gm. Płatkownica, par. Brok, ma 23 dm. , 203 mk. , 430 mr. Wchodziła w skład dóbr Kolodziąź. Sojkowo, osada, pow. miński, gm. Kojda now, w okolicy wzgórzystej. A. Jel. Sójkowo, Soników r. 1442, Sowykowo r. 1493, Sowikowo r. 1583, Suykow r. 1771, Sujkowo i Soykowo i Soykowo, majętność, pow. inowrocławski, o 6 klm. na zach. płn. od Inowrocławia; graniczy z Cieślinem, Rycerzewem, Pławinem, Radłówkiem, Sławęcinem i Sławęcinkiem; par. Kościelec, poczta i st. dr. żel. w Inowrocławiu; 4 dra. , 109 mk. kat. i 237 ha 224 roli, 3 łąk; czysty doch. z ha roli 31, 33, z ha łąk 29, 37 mrk; należy do Brzeskich. S. było niegdyś królewszczyzną; w r. 1442 zastawił je za 100 grzywien król Władysław Janowi z Kościelca, a w r. 1493 potwierdził Jan Olbracht ugodę, która co do tego zastawu stanęła między Andrzejem i Mikołajem Kościeleckimi Kod. Dypl. Rzysz. , II, 880 i 959. W r. 1583 trzymał tę dzierżawę Andrzej Modlibóg; było wówczas 6 łanów osiadł. ; w r. 1771 opłacał Józef Wałecki 50 złp, kwarty z S. Po zaborze pruskim przeszła majętność w ręce prywatne. Zachodzące w dok. z r. 1257 Sucov nie jest S, , jak objaśnia B. Ulanowski Dokum. kuj. i mazow. . Kazimierz, ks. łęczycki i kujawski, nadał klasztorowi byszewskiemu Koronowo Trzęsacz i Sucov in districtu castellature Wischegrod sitas iuxta fluvium qui Wisla vocatur. .. Wisła płynie o 4 mile od Sójkowa. Nazwa Sucov jest poprawna; tak ją bowiem czytamy w innych dokumentach, np. Transchacz Trzęsacz cum Sucow w r. 1288, Transicz et Sucovo, juxta Wislam sitis w r. 1315 Kod. Dypl. Pol. Rzysz. , II, 628 i 199. E. Cal. Sojlewo, wś pryw. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 49 w. od Dzisny, 3 dm. , 32 mk. Sojno, wś pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 48 w. od Dzisny, 4 dm. , 39 mk. kat. Por. Sołno. Sojó, węgier. , ob. Słona. SojoGömör, ob. Gömör, Sojowy bór, las w pow. kolbuszowskim, oh. Lipnica 6. t. V. 271. Sokaiten, wś, pow. ragnecki, st. p. Wischwill; 597 ha, 46 dm. , 234 mk. Sokajcie, okolica, pow. kowieński, w 2 okr, pol. , par. Betygoła, o 68 w. od Kowna. Sokal al. Wymyślin, wś, pow. płoński, gm. Załuski, par. Wrona, odl. o 13 w. od Płońska, ma 11 dm. , 92 mk. , 287 mr. Sokal, miasto powiatowe w Galicyi, 90 klm. na płn. płn. wschód od Lwowa, 12 klm. na płd. od gran. pow. włodzimierskiego gub. wołyńskiej, między 50 28 a 50 31 płn, szer. i 41 53 a 42 1 wsch. dług. od F. Na płn. leżą Konotopy i Ilkowice, na wschód Świtarzów i Horbków, na płd. Poturzyca i Zawisznia, na zach. Sawczyn i Opolsko. S. leży nad Bugiem dorzecze Wisły, który wchodzi tu od płd. , płynie środkiem obszaru na płn. , dzieląc się na ramiona. Zabudowania miejskie i przedmieścia Lwowska ulica, Nowa, Szlachecka i Zgniła leżą na praw. brzegu; na płd. od miasta leży przys. Babiniec; na lew. brzegu mieści się klasztor bernardynów a na płn. od niego przedmieście Zabuże. Cały obszar przedstawia równinę wznies, najwyżej na płd. wschód wzgórze Sokal, 258 mt. . Na wschód od S. wznosi się wzgórze Strochów do 237 mt. Własn. więk. gminy miasta ma roli or. 419, łąk i ogr. 37, pastw. 210, lasu 135 mr; wł. mn. roli or. 4025, łąk i ogr. 486, past. 50 mr. W r. 1880 było 1045 dm. , 6725 mk. 2035 obrz. rz. kat. , 2142 gr. kat. , 2408 wyzn. izr. , 140 innych wyznań; 4797 Polaków, 1773 Rusinów, 72 Niemców. . Par. rz. kat. w miejscu, dek. bełzki. Istniała już w r. 1517; pierwotny akt erekcyi zaginął. Odnowił fundacyą Jan Kazimierz w r. 1662. Kościół spłonął r. 1772. Wskutek tego kościół poklasztorny brygitek, w XVI w. wystawiony przez Krystynę z Lubomirza Potocką, woj. krakowską a starościnę sokalską, a w r. 1793 p. w. św. Michała Arch. konsekrowany, przeznaczono na parafialny. W miejscu pierwotnego kościoła postawiono w r. 1879 murowaną kaplicę. Na cmentarzu jest także kaplica. Do par, rz. kat. należą prócz Sokala Baranie Peretoki, Beńducha, Bojanice, Chorobrów, Cielęż, Czortowiec, Horodłowice, Jastrzębiec, Ilkowiee, Józefówka, Konotopy, Łoszyniec, Manastyrek, Opólsko, Poturzyca, Podzimierz, Radwańce, Sawczyn, Skomorochy, Steniatyn z Rojatynem, Szmitków, Tyrzyce, Ulwówek, Walawka, Wolica Radwaniecka, Wołowin, Wólka Poturzycka i Zbysze. Par. gr. kat. w miejscu, dek. sokalski. Do par. należy Poturzyca. Cerkwie dwie parafialna p. w. św. Mikołaja, druga p. w. św. Sokal Michała. W pierwszej jest obraz św. Mikołaja, malowany na drzewie w XVII w. , okryty blachą srebrną, ornamentowaną. Aureola wystająca w srebrze wypukło rzeźbiona Szaraniewicz, Katalog wystawy archeol. z r. 1888, str. 61. Jest tu także krzyż trójramienny, oprawny w srebro, z datą 1673 r. W cerkwi św. Michała mieści się ikonostas pięknej snycerskiej roboty, odnowiony kosztem parafian i krajowego funduszu w r. 1874 Sprawozd. z czynności konserwator, od 1870 do 1874, Lwów, 1874, str. 28. Do gr. kat. dekanatu sokalskiego należą parafie Bobiatyn, Jastrzębice, Łuczyce, Radwańce, Rożdżałów, Skomorochy, Sokal, Spasów, Steniatyn, Tartaków, Torki i Zubków. Z zakładów przemysłowych istnieją obecnie młyn parowy, dwa młyny wodne, cegielnia, mydlarnia, utrzymuje się też drobny przemysł garncarski Sokalski powiat w atlasie Kummersberga karty 4, 5, 12 i 13; szt. gen. Z. 3, C. 30, 31 i Z. 5, C. 31 leży między 50 15 a 50 39 płn. szer. i między 41 33 a 42 18 wsch. dłg. od F. Obejmuje część Galicyi najdalej na płn. wybiegającą. Na płd. wschód leży pow. kamionecki, na płd. żołkiewski, na płd. zach. rawski. Na płn. wschód graniczy z pow. włodzimierskim gub. wołyńska, na płn. zach. i płn. z pow. tomaszowskim. Miasto S. leży w płn. wsch. stronie powiatu. Najdalej od S. oddalone wsie są na płd. wsch. Torki 26 klm. , na płd. płd. wsch. Tyszyca 29 klm. , na płd. zach. Kuliczków 28 klm. i Machnówek 30 klm. . Obszar powiatu wynosi 1344, 74 klm. Gmin katastralnych obejmuje 92, administracyjnych 99, obszarów dwor. 86. Obszar powiatu pod względem użytkowania gleby rozpada się na 69, 240 ha 37 ar. roli, 21, 295 ha 72 ar. łąk, 2, 489 ha 49 ar. ogr. , 6, 078 ha 75 ar. pastw. , 30, 344 ha 77 ar. , lasów, 274 ha 89 ar. moczarów i stawów, 3, 752 ha 17 ar. innych gruntów; razem 133, 475 ba 18 ar. Lasy wysokopienne liściaste zajmują 10, 392 ha, szpilkowe 12, 022 ha, nizkopienne i mieszane 7, 930 ha, pastwiska zaroślami 396, 79 ha, nieużytki zdolne pod uprawę leśną 887, 62 ha. Gospodarstwo lasowe systematycznie urządzone obejmuje 15924, 22 ha, nieurządzone 13656, 61 ha. Obszar powiatu jest częścią niziny płn. wschodniej, rozwiniętej na dorzeczu górnem i średniem Bugu aż po krawędź płaskowzgórza podolskiego i roztocze lwowsko tomaszowskie. Samym prawie środkiem powiatu przewija się Bug, który wszedłszy pod Tyszycą, pomiędzy Izbicą, Sielcem, Jastrzębicą a Wołowinem rozdziela się na liczne ramiona, zlewające się dopiero poniżej Parchacza. Ztąd też, a właściwie od Bendiuchy pod Krystynopolem Bug poczyna być spławnym. Od Izbicy aż po Krystynopol ma kierunek płn. zach. , ztąd aż po Ulwówek na długości 15 klm. północny, a od Ulwówka aż po Litoworz płynąc granicą Galicyi trzyma się kierunku płn. zach. Tylko od lew. brzegu przyjmuje większe dopływy; od prawego zlewają się do niego drobne strumienie. Od lewego brzegu wpadają do Bugu w obrębie powiatu Rata z Błotnicą od lew. a Źełdcem od praw. brz. , Sołokija z Rzeczycą i Chroną od lew. brz. , pot. Młyński, pot. Bród i Warężanka. Od praw. brzegu Chołojówka, pot. Kijowski al. Kyswa, pot. Peresijka zwany w górnym biegu Grabowcem, pot. Wołowinka, pot. Białystok al. Komarowski z Młynówką al. Rudką, Karbów ze Spasówką i Rojatynem. Regulacyą Bugu rząd zajmował się przed 30 laty, ale poprzestano na zniesieniu młynów pływaków. Pod względem rzeźby naziomu rozdziela się obszar powiatu na dwie nierówne części większą północną, wyżynną, i mniejszą południową, nizinną. Po lew. brzegu Bugu Sołokija, po prawym pot. Komarowski rozgraniczają oba obszary. Północny jest częścią wału dyluwialnego, przewijającego się od roztocza lwowskotomaszowskiego na Sokal, Radziechów, Łopatyn i Leszniów. Wał ten, szeroki na 10 do 15 klm. a przeciętnie na 30 do 40 mt. po nad dnem niżu wzniesiony, w plastyce tej krainy wybitną odgrywa rolę. Ku zachodnim granicom powiatu wał ten wzniósł się najwyżej, bo do 270 mt. przeszło Zagumienki pod Liskami 279 m. , po prawym zaś brzegu Bugu we wschodniej połaci powiatu tylko do 250 mt. przeciętnie Za Hanówką 261 mt. . Assymetrya zboczy dolin, mających kierunek północny lub płn. zach. , jest tak wyraźną, jak na płaskowyżu podolskiem. Szczególnie wyraziście występuje w dolinie Bugu, której prawe zbocze jest spadziste a niekiedy załamane w strome ścianki i po tej też stronie cały szereg warstw dyluwialnych i kreda sonońska się odsłania, gdy tymczasem zbocze od lew. brzegu podnosi się zwolna ku zach. i dopiero w znaczniejszej odległości do tej samej, co przeciwległe zbocze sięga wysokości. Asaymetrya ta jednostronne wykształcenie zboczy, jest także bardzo wyrażaną w okolicy Winnik, Żabcza, Łubowa, Waręża, Chłopiatyna i t. d. Na połudn. krawędzi tej wyniosłej wierzchowiny pomiędzy Boratynem a Przewodowem znachodzą się na najwyższych punktach usypane mogiły od kilku do kilkunastu metrów wysokie mogiła Siebieczowska 264 mt. , Cebiowska 274 mt. , Przemysiowska, Oserdowska 270 mt. . Dyluwialny wał ten tworzy żyzną wierzchowinę sokalską, tak glebą jak roślinnością i fauną do stepowej wierzchowiny podolskiej wielce zbli żoną. Naziom tej wierzchowiny, lekko sfalowany, załamuje się w doliny, zwykle łagodnie zaklęsłe, rzadziej w głębokie parowy lub w płytkie zagłębia, z charakterystycznemi jeziorkami stępowemi. Podglebie całej tej wierzchowiny jest gliniaste. Po praw. brzegu Bugu, w okolicy Boratyna, Opulska, Bojańca i Chorobrowa przeważa tłusty czarnoziem podolski, z cechującemi go dąbrowami. Obszar południowy jest znowu częścią zapadłej kotliny niżowej, rozwiniętej na górnem dorzeczu bugowem a sięgającej aż do krawędzi płaskowzgórza podolskiego. Jestto równina jednostajna, wzniesiona przeciętnie na 200 do 210 mt. npm. , bądź przykryta morenowemi piaskami, bądź, bliżej wierzchowiny sokalskiej, odsłonięta w czarnoziemne rumosze, z pod których bezpośrednio odkrywa się kreda senońska, stanowiąca podłoże całego obszaru niżowego. Ku południowym granicom powiatu głównie tylko piaski mają przewagę, nie rzadko przechodzące w otwarte wydmy, z których największą jest Parchacka, rozwinięta pomiędzy zlewiskiem Raty a Bugu, powyżej Krystynopola. Tam, gdzie wyłącznie piaski się rozścielają, charakter niżu sokalskiego zupełnie się różni od północnej wierzchowiny. Zamiast dębu sosna jest tu panującem drzewem. Tworzy ona rozległe bory o dnie moczarowatem, torfiastem, którem wody przewijają się leniwie ku Bugowi. Charakterystycznemi są dla tej okolicy zwały odsepiska piasków, wzniesione do 10 mt. przeszło po nad poziom piaszczystej równiny niżowej. Zwały te ciągną się przeważnie w kierunku płn. zach. , płd. wsch. a są niekiedy na kilka do kilkunastu kilometrów długie. Są to jedyne wzniesienia zapadłego niżu, zwane tu garbami lub górami np. Kluczowa góra 216 mt. , Wysoka góra 218 mt. i t. d, . W budowie geologicznej obszaru tego biorą udział dwie formacye kreda senońska i utwory dyluwialne. Pokrywy trzeciorzędnej brak tu zupełny. Kreda senońska, zwana pospolicie opoką, jest tu najstarszą formacyą, tworzącą podłoże całego powiatu. Charakter jej petrograficzny i paleontologiczny jest taki sam, jak dalej ku południowi i wschodowi na krawędzi podolskowołyńskiej. Skamielin zawiera bardzo mało. Najwyraźniejszemi są tylko belemity Belomitella mucronata i okruchy inoceramów Inoceramus sp. , często wypłukane i leżące luźnie na jej powierzchni lub w nadległych żwirach dyluwialnych. Na wierzchowinie sokalskiej odsłania się kreda tylko w większych parowach i dolinach, gdzie też tworzy lity rdzeń dyluwialnego wału sokalskołopatyńskiego. Wzdłuż brzegów bugowych znachodzą się odkrywki kredowe tylko po prawem zboczu Wólka Poturzycka, Sokal, Skomorochy. Natomiast Wielkiemi płatami odsłania się kreda tak na północnym jak południowym rąbku wierzchowiny sokalskiej, tworząc rumosze przykryto cienką warstewką stepowego czarnoziemu. Szeroki pas tych rumoszów ciągnie się od zachodnich granic powiatu z okolicy Bełza ku Krystynopolowi, a przerwany piaskami parchackiemi, rozpościera się po drugiej stronie Bugu od Wołświna i Poździmierza ku Korczynowi i Radwańcom. Mniejszy płat rumoszów występuje w północnej części powiatu, opodal praw. brzegu Bugu, powyżej Skomoroch i Baranich Peretoków. Dyluwium potężnie rezwanięte tak w półn. jako też w połudn. części powiatu i nadające całemu niżowi właściwe piętno, składa się z następujących ogniw a gliny lodnikowej, żwirów i głazów narzutowych; b gliny piaskowatej, uwarstwowanej i piasków; c gliny niewarstwowanej stepowej. W samym spągu utworów dyluwialnych a bezpośrednio na kredzie, której górna warstwa zwykle jest zwietrzałą biała glina, ułożyły się żwirowiska, złożone z okruchów skał przeważnie północnoeuropejskiego pochodzenia. Rzadko w tem żwirowisku morenowem znachodzą się bryły większej niż 1 demt. średnicy. Całkiem odkryte żwirowiska występują tam, gdzie górnych ogniw dyluwialnych brak zupełny, jak na rumoszach niżowych, które wówczas są polami narzutowych głazów, niekiedy tak licznie rozsianych, że utrudniają uprawę roli. Największe głazy, mające do 1 mt. średnicy, znaleziono tylko w niektórych punktach na rumoszu za Skomorochami, w Steniatynie, Horbkowie. Głazy te są dwojakiego pochodzenia miejscowego i zamiejscowego. Do pierwszych należą wapienie trzeciorzędne litotamniowe, słodkowodne, wapień kredowy; do drugich zaś granity granit z Aelandu, Rappakiwi i t. d. , gnejsy, amfibolity, kwarcyty pochodzenia przeważnie finlandzkiego, tudzież rogowce i krzemienie z północnej Polski nadbałtyckie. Glina lodnikowa, ciemnożółta, zbita, zwykle zrzadka rozrzucone ziarna piasku zawierająca, utrzymała się tylko w kilku punktach na pierwotnem swem złożysku. Powyżej żwirowej warstwy, lub w braku jej bezpośrednio na kredzie, ułożyły się sine gliny, iły i piaski lub gliny piaskowate, wyraźnie uwarstwowane, często jeszcze ze smugami i soczewkami przepłókanych żwirów dolnych. Odznaczają się one właściwą temu poziomowi fauną dyluwialną, złożoną z kilkunastu gatunków bagiennolądowych ślimaków, a świadczących tak o jakości wód, które jo w tych warstwach złożyły, tudzież o klimatycznych stosunkach, panujących wówczas tuż po ustąpieniu pokrywy lodowej. Zamiast Sokal gliny uwarstwowanej rozwinęły się w południowej części powiatu głównie tylko piaski. Tylko bliżej rumoszów, w glębszych odkrywkach, widać ich uwarstwowanie. Do tych piasków należą takie zwałowate odsepiska niżowe i wydmy. Są to piaski polodnikowe. Uwarstwowana glina wraz z piaskami przechodzi na wierzchowinie sokalskiej w nieuwarstwowaną glinę stepową Loess, odznaczającą się swą prostopadłą łupnoscią. Tworzy ona grubą miejscami du kilkunastu metrów powałę całej wierzchowiny sokalskiej, a ku swej górze przechodzi w żyzny czarnoziem por. dra V. Uhliga Die geologische Beschaftenheit der nordontgalizinchen Tiefebene, Geolog. Jahrbuch, Wien 1884, a także prace dra Hoelbera, Wolfa i Stura. Prostujemy tu pomyłkę zaszłą przy opinie Jastrzębicy, wsi pow. sokalskiego. Umieszczono tam w skutek mylnego uporządkowania kartek rękopisu ustęp o skale Wieprz, odnoszący się do Jastrzębi, wsi pow. grybowskiego. W r. 1880 było w powiecie 12, 584 dm. i 80, 394 mk. a mianowicie 3, 952 dm. , 25, 052 mk. w okręgu sądów. bełzkim, a 8, 632 dm. , 55, 342 mk. w okręgu sądowym sokalskim. Według płci było 39, 606 męż. , 40, 778 kob. Na jeden klm. kwadr. wypada 60 mk. , na jednę gminę 740, na jeden obszar dworski 83. Wedle wyznania było 54, 065 gr. kat. , 14, 288 rz. kat. , 11, 758 Izrael. , 283 innych wyznań. Na 1000 mieszkańców było 672, 50 gr. kat. , 177, 72 rz. kat. , 146, 26 izrael. , 3, 25 innych. Języka rusińskiego używało 54, 260 mk. , polskiego 24, 481, niemieckiego 1, 378. Umiejących czytać i pisać było 10, 441 6, 718 męż. , 3, 723 kob. ; umiejących tylko czytać 4, 133 2, 015 męż. , 2, 118 kob. ; nieumiejących ani czytać ani pisać 65, 820 30, 873 męż. , 34, 947 kob. . Na 1000 męż. umie czytać i pisać 164, 6, tylko czytać 50, 9; na 1000 kob. umie czytać i pisać 91, 3, tylko czytać 52. Według sposobu zarobkowania na 100 mk. zajmuje się 72, 59 rolnictwem, 0, 04 górnictwem, 10, 32 przemysłem, 2, 64 handlem, 1, 77 przypada na urzędników, duchownych, nauczycieli, zakłady publiczne, ich rodzinę, domowników i slużbę; 0, 29 adwokatów, notaryuszów, architektów, inżynierów i lekarzy; 0, 53 właścicieli domów, kapitalistów i ich rodziny; 10, 82 robotników ze zmiennem zajęciem, na służbę dochodzącą i ludność nieoznaczonego zatrudnienia. Śmiertelność od r. 1878 do 1885 na 1000 mk. w 1878 r. 30, 5; w 1879 r. 27, 7; w 1880 r. 291; w 1881 r. 35; w 1882 r. 38, 9; średnio 32. 2. W r. 1880 było w powiecie koni 21, 360, bydła rogatego 32, 229, owiec 37, 322, kóz 9, świń 23, 721; uli pszczół 4, 708. Na stu mieszkańców wypada koni 26, 50, bydła rogatego, 40, 09, owiec 46, 42, kóz 0, 01, świń 29, 38, uli pszczół 585. Na jeden klm. wypada koni 16, bydła rogatego 24, 15, owiec 27, 96, świń 17, 76, uli pszczół 3, 52. Od 1 lipca 1888 r. tworzy powiat osobny okrąg szkolny, którego Rada szkolna i inspektor mają siedzibę w S. Oprócz szkół w S. istnieją etat. 4 klas. męzka i etat. 3 klas. żeńska w Bełzie; etat. mieszana 3klas. w Krystynopolu; etatowe mieszane 2klas. w Tartakowie, Ostrowie i Uhrynowie; 1 klas. etat. we wsiach Boratyń, Budyniu, Byszów, Chorobrów, Cieląź, Dobraczyn, Głuchów, Hohołów, Horodłowice, Horodyszcze Waręskie, Hulcze, Ilkowice, Jastrzębica, Kościaszyn, Konotopy, Liski, Łuczyce, Mianowice, Nuśmice, Opólsko, Parchacz, Perespa, Przewodów, Poździmierz, Poturzyca, Prusinów, Rozdziałów, Siebieczów, Sielec Bełzki, Skomorochy, Spasów, Szmitków, Steniatyn, Świtanów, Torki, Tudorkowice, Ulwówek, Waręż miasto, Waręż wieś, Wojsławice, Wolica Komarowa, Wołswin, Worochta, Zawisznia, Zboiska, Żuzel, Żniatyn; filialne Baremie Peretoki, Bobiatyn, Bojanice, Cebłów, Chłopiatyn, Dłużniów, Hatowice, Horbków, Kłusów, Komarów, Kopytów, Kopytów, Leszczków, Łubów, Machnówek, Myców, Oserdów, Perewiatycze, Przemysłów, Radwańce, Sawczyn, Starogród, Sulimów, Szarpańce, Tyszyca, Waniów, Wierzbiąż, Zabuże Murowane i Zubków; niezorganizowane Berejów, Leszczatów, Madziarki, Rusin, Winniki, Wyżłów. Oprócz tego jest szkoła jednokl. żeńska w Tartakowie, utrzymywana z funduszów prywatnych. Ogółem było w powiecie w r. 1888 szkół etat, 55, filialnych 28, niezorganizowanych 10. Ze względu na język wykładowy było 71 z jęz. wykł. ruskim, 18 z jez. wykł. polskim, 1 z niemieckim, 3 utrakwistyczne z językiem polskoruskim. Ze względu na płeć dzieci były 4 szkoły męzkie, 3 żeńskie, 86 mieszanych. Ze względu na podział nauki 90 z nauką całodzienną, 32 półdzienną. Ze względu na ilość klas i plan naukowy 83 jednoklasowych, O dwuklas. , 1 trzyklasowa, 2 czteroklas. i 1 pięcioklas. Szkoła prywatna była jedna jednoklasowa z jez. wykł. polskim. Dzieci obowiązanych do uczęszczania na naukę codzienną od 6 do 12 lat wieku było w 1888 9 r. 10, 434 5, 200 chłopców, 5, 234 dziewcząt, uczęszczających 8, 039 4, 186 chłopców, 3, 853 dziewcząt; obowiązanych do uczęszczania na naukę dopełniającą od 12 do 15 lat wieku było 2, 883 1, 474 chłopców, 1, 409 dziewcząt; uczęszczających 2, 372 1, 237 chłopców, 1, 135 dziewcząt. Z pomiędzy uczących się 2, 408 uczęszczało do szkół z język. polskim, 5, 391 do szkół z jęz. wykł. rus. , 38 do szkół z jęz, niem. , 202 do szkół mieszanych. Z zakładów Sokal Sokilska Kiczera Sokirany Sokale Sokmiedze Sokol Sokół Sokola przemysłowych istnieją w powiecie młyny parowe w Opulsku i Sokalu; młyn wodny amerykański w Świtarzowie i kilkanaście młynów wodnych zwyczajnych i wiatraków. Browar fabryczny istnieje w Krystynopolu; browary pospolite posiadają Korczyn, Ostrów, Tudurkowice, Waręż wieś i Zboiska. Gorzelnie mają Boratyn, Dmytrów, Konotopy, Krystynopol, Liski, Łuczyce, Opulsko, Ostrów, Perespa, Prusinów, Radwańce, Siebieczów, Switarzów, Spasów, Torki, Uhrynów, Uśmierz, Waniów, Witków i Wojsławice. Tartak parowy w Radwańcach; cegielnie są w Krystynopolu i Sokalu; mydlarnie w Bełzie, Sokalu i Tartakowie; garncarstwem zajmują się w Sokalu. Z Sokala prowadzi gościniec na płd. przez Krystynopol i Sielec do Mostów Wielkich w pow. żółkiewskim, a dalej przez Żółkiew do Lwowa. Kolej żelazna jarosławsko sokalska przebiega zach. cześć powiatu. Wchodzi ona tu od zachodu z pow. rawskiego i biegnie doliną Sołokii na wschód przez Bełz stacya, Żuzel, Ostrów i Krystynopol stacya, a ztąd na północ lewoboczną doliną Bugu do Sokala, gdzie się też kończy. Kasy pożyczkowe gminne mają następujące miejscowości Bełz, Berejów, Bojaniec, Boratyn, Chorobrów, Cebłów, Dłużniów, Dobraczyn, Hatowice, Horbków, Horodyszcze Waręzkie, Ilkowice, Jastrzębica, Kopytów, Liwcze, Łubów, Łuczyce, Mianowice, Mońków, Myców, Ostrów, Perespa, Powiatycze, Przewodów, Sawczyn, Sokal, Siebieczów, Sielec, Skomorochy, Spasów, Świtanów, Sulimów, Torki, Tartaków miasto. Tartaków wieś, Tartakowiec, Tudorkowice, Uhrynów, Waręż wieś, Wierzbiąż, Witków, Worochta, Wojsławice, Wyżłów, Żabcze, Zboiska, Zawisznia, Zubków i Żużel. Doktorów medycyny jest 4, chirurgów 6, weterynarzy 2, akuszerek 13, aptek 4. Fundusze ubogich istnieją w Sokalu, Bełzie, Warężu, Krystynopolu, Tartakowie i Dobraczynie. Wyczerpującą monografią powiatu sokalskiego przygotowuje Włodzimierz hr. Dzieduszycki, twórca przyrodniczego muzeum im. Dzieduszyckich we Lwowie, posiadający rozległe dobra w pow. sokalskim. Pojedyncze działy tej monografii będą opracowane przez Specyalistów. Starostwo sokalskie należało do dóbr koronnych, woj. i pow. bełzkiego. Według wykazu kwarty na r. 1770 było w posiadaniu Franciszka Salezego Potockiego, woj. kijowskiego, i Anny z Potockich, z prow. 42, 733 złp. 14 gr. Należały do starostwa S. z wójtowstwem, Zawisznia, Cieląż, Ilkowice, Skomorochy, Poturzyca z Wólką Poturzycką i Bendziuchą, Poździmierz, Radwańce i wójtowstwo w Stojanowie. Przy zajęciu 1788 r. było w posiadania Stanisława hr. Potockiego. Wieś Cieląż nabyl Antoni hr. Poniński za 21, 020 złr. 10 kr. wedle kontraktu z d. 6 lipca 1793 r. Resztę starostwa oddano spadkobiercom Tadeusza hr. Dzieduszyckiego, jako częściowy ekwi walent za dobra kossowskie, zajęte dla Ha lin. Ludwik Dziedzicki. Sokale por. Krzna, mylnie, ob. Sokule. Sokale, wólka w obr. Mostków, pow. Nisko, wśród borów, nad pot. Palczawką al. Gilówką, dopł. Bukowy Por. Nalepy, Br. G. Soki, wś, pow. bielski, w 2 okr. pol. , gm. Pawły, o 36 w. od Bielska. Sokie, wś, pow. rossieński, par. lalska. Sokiele, 1. wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 22 w. od Poniewieża. 2. S. , zaśc, tamże. Sokilska Kiczera, ob. Kiczera Sokilska t. IV, str. 13, nr. 22. Sokirany, ob. Siekierzany, Sokirna w dokum. , pow. czerkaski, ob. Siekirna, Należy do klucza moszniańskiego dóbr ks. Woroncowych. Sokmiedze, okolica, pow. szawelski, gm. Kirjanowo, o 50 w. od Szawel. Sokocienięta Sokocienięta, wś i dobra, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Holszany, okr. wiejski Bałwaniszki, o 7 w. od gminy a 12 w. od Oszmiany; folw. ma 1 dm. , 7 mk. katol, wś zaś 18 dm. , 189 mk. tegoż wyz. po dług spisu z 1864 r. tylko 11 dusz rewiz. ; własność Wańkowskich. J. Krz. Sokol, węg. Szokoły, wś, hr. szaryskie, nad rz. Hernadem; 530 mk. Sokół, pow. łucki, ob. Sokul. Sokola, w 1569 r. Sokolne, wś włośc, pow. garwoliński, gm. Kłoczew, pow. Okrzeja, ma 13 dm. , 146 mk. , 25 os. , 226 mórg. W 1827 r. było 6 dm. , 48 mk. Wchodziła w skład dóbr Jagodne. Według reg. pob. pow. stężyckiego z r. 1569 płacił tu Samborzecki od 10 łan. Pawiński, Małop. , 333. Br. Ch. Sokola al. Sokole, wś, pow. mościski, 8 klm. na płn. od Mościsk sąd pow. , urz. poczt. , st. kol. i tel. . Na wschód leży Arłomowska Wola, na płd. Podgać i Rudniki, na płd. zach. Hodynie, na zach. Czerniawa, na płn. zach. Małnów i Małnowska Wola, na płn. Sarny i Lubienie obie w pow. jaworowskim. Wzdłuż granicy zach. płynie pot. Wisznia, prawy dopł. Sanu. Do Wiszni spływają tu drobne strugi. Po obszarze porozrzucane grupy domów Czechmany, Czerniuchy, Fariony, Maksy mcc, Trałyty i Barakudy, Szymaciski, Pełeszczaki, Bąki, Lewordaki, Łuhy i Osiadacze. Najwyższy punkt obszaru na wschód wzn. 229 mt. , najniższy na płd. 205 mt. Własn. więk. ma roli or. 45, łąk i ogr. 132, pastw. 19, lasu 1744; wł. mn. roli orn. 1850, łąk i ogr. 708, past. 442, lasu 125 morg. W r. 1880 było 290 dm. , 1551 mk. w gm. , 1 dom, 4 mk. na obsz. dwor Sokirna Sokale Soki Sokie 1509 gr. kat. , 6 rz. kat. , 35 Izrael, 5 innych wyzn. ; 1549 Rusinów, 6 Polaków. Par rzym. kat. w Mościskach, gr. kat. w miejscu, dek. mościnki; do par. należy Podgać. We wsi cer kiew p. w. św. Michała Arch. i szkoła etat. 1 klas. Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr koron. ststwa mościskiego. Lu. Dz. Sokola Dąbrowa, niem. Falkenwalde, ztąd Fajold, Fajałd i Fajaldy, wś kośc. , pow. międzychodzki Skwirzyna, dek. zbąszyński dawniej pszczewski, o 5 klm. na zach. płd. od Bledzewa, na lew. brzegu Ponikwy, na zach. kresach w. ks, poznańskiego; par. i szkoła w miejscu, poczta w Bledzewie Biesen, st. dr. żel. w Landsbergu nad Wartą; o 27 klm. ; ma 45 dm. , 396 mk. 375 kat. , 20 prot. , 1 żyd i 1482 ha 861 roli, 10 łąk, 533 lasu. W r. 1259 Bodzanta i Nasyl, synowie Jana, kasztelana międzyrzeckiego, nadali cystersom w Dobrym Ługu na Dolnych Łużycach, sprowadzonym do Zemska pod Bledzewem, całą dąbrowę, która należała do Maszkowa, później Nową Wsią Nova villa, Neudorf przezwanego; książę Bolesław, syn Odonicza, potwierdzając tę darowiznę, tudzież nadanie ojca, który tym mnichom przekazał 500 łanów ziemi circa rivulum Poniqua et Socola dambroa, pozwolił i w tej dąbrowie osadzać wsie na prawie niemieckie. W r. 1269 binkup poznań. Andrzej dał im meszne z Zemska i dziesięcinę z owych 500 łanów quos locant Tel locabunt in nemore quod Sokola dambrova nuncupatur; r. 1287 Przemysław II potwierdził nadanie 500 łanów ziemi koło Ponikwy i Dąbrowy Sokolej. W r. 1312 pojawia się nazwa niemiecka Valkenwalde. Cystersi zemscy postarali się o powtórne potwierdzenie swych posiadłości, a wdzierający się w granice Polski margraf brandenburski Woldemar spisać im kazał odnośny przywilej Kod. Wlkp. Odtąd Valkenwalde stało się nazwą urzędową; nazwa zaś pierwotna poszła w zapomnienie, ustępując miejsca dziwotworom jak Fafold i t. p. ; sami cystersi w końcu już nie wiedzieli, gdzie szukać ową nadaną Dąbrowę Sokolą, a ks. Widawski, monograf klasztoru bledzewskiego Archiw. teolog. kn. Jabczyńskiego, 1 476 objaśnił Dąbrowę Dębowcem, Sokole Falkenwaldem czyli Fafałdem. W r. 1580 było w S. D. 10 1 4 łan. osiadł. , 12 zagrodn. , 6 komom. , 2 rzemieślników, 1 pasterz i 75 owiec Pawiński, Wielkop, 1, 11 pod nazwą Falckjałd, W r. 1807 Napoleon I nadał S. D. generałowi Grouchy, który ją posiadał aż do r. 1813; później zabrana przez rząd pruski, wcieloną została do domeny nowowiejskiej Maszkowo. Kościół p. w. Wniebowzięcia N. M. Panny istniał już przed r. 1510; Al. Ben. Gurowski, opat biedzewski, wystawił r. 1724 nowy kościół, w miejsce którego stanął w r. 1847 inny, z cegły palonej, który dotąd istnieje. Księgi kościelne sięgają do r. 1661. Par, liczy 1631 dusz; w skład jej wchodzą Nowa Wieś, Maszkowo i Osiecko, z których każda ma swój kościół i szkołę. Szkoła w S. D. istniała już w r. 1640. Par. Fajałdy, E. Cal. Sokola Góra 1. kol. i os. , pow. łęczycki, gm. Piaskowiec, par. kat. Parzęczew, ew. Ale ksandrów; kol. ma 15 dm. , 186 mk. , os. 2 dm. , 10 mk. W 1827 r. było 16 dm. , 162 mk. Na początku XVI w. były tu same łany kmiece, dające za dziesięcinę pleb. w Parzęczewie po 6 gr. z łanu i po groszu kolędy. Łaski, L. B. , II, 358. W 1576 r. Barbara Wężykowa i Agnieszka Nagórska płaciły od 2 łan. , 1 zagr. , karczmy, 4 osad. Pawiń. , Wielkop. , t. II, 61. 2. S. G. , w XVI w. Schokolya gora, wś i fol. , pow. noworadomski, gm. Masłowice. par. Wiel gomłyny, odl 28 w. od Radomska; wś ma 21 dm. , 318 mk. , tol. 6 dm. , 92 mk. Na fol go rzelnia parowa, z dziennym zacierem 50 korcy kartofli. W 1827 r. było 24 dm. , 175 mk. W 1886 r. S. Góra rozl. mr. 1005 gr. or. i ogr. mr. 536, łąk mr. 62, pastw. mr. 7, lasu mr. 377, nieuż. mr. 23; bud. mur. 7, z drzewa 9; płodozmian 10pol. , las nieurządzony. Wś S. Góra os. 30. mr. 225. Na początku XVI w. łany km. i fol dawały dziesięcinę i kolędę pleb. w Wielgomłynach, zaś część pól od stro ny Prawkowie pleb. w Chełmie Łaski, L. B. , Ii, 208. W 1553 r. wś Sokola Góra, w par. Wielki Młyn, własność Gmościńskiej, miała 22 osad i 8 łan. wraz z Prawkowicami Pawiński, Wielkop, , t. II, 276. Br. Ch. SokolaGóra, białoruskie SakolajaHara, wyniosłość w pow. ihumeńskim, w gm. Du dzicze, przy gośc. z mka Dudzicz do Cierobieli al Terabeli, na obszarze tej wsi. We dług podania miejscowego rosły tu niegdyś olbrzymie sosny, a na nich gnieździły się so koły. Al. Jel. Sokola Góra, pow. doliński, ob. Polanica. Sokolagóra, niem. Sokoligora, wś, pow, wąbrzeski, st. p, i par. kat. Golub 3 4 mili odl. W skład gra. wchodzą, prócz S. , wyb. Nad Olszowem Błotom i kol. Nad Owieczkowem Jeziorem, Owieczkowe Jezioro, Pasieka, Poddylewo, Pod Sokolągórą, Zaręczyzna, Za Sokolągórą, razem 612 ha 29 łąk, 561 roli or. , W 1880 r. było w tych 9 osadach 32 dm. , 39 dym. , 196 mk. , 121 kat. , 55 ewang. , 20 dyssyd. Kś. Fr. Sokola Łąka, pow, łomżyński, ob. Gosie 2, Milewo 5 i Puchał. Sokolanka, rzeczka w pow. orszańskim, prawy dopływ Odrowa pr. dopł. Dniepru. Sokolanka, wś, pow. sieński, gm. Obczuha, dziedzictwo Ludwika Gordziałkowskiego, w okolicy lesistej, 551 dzies. ziemi używal. nej, 119 dzies. nieużytków. A. Ch. Sokolanka Sokola Łąka Sokolagóra Sokola Sokola Góra Sokola Dąbrowa Sokola Dąbrowa Sokolatycze Sokolany Sokolany Sokolany, sioło, pow. sokólski, w 2 okr. pol. , gm. Nowowola, o 7 w. od Sokółki, ma 70 dm. , około 400 mk. Posiada piękny ko ściół paraf. katol. na wzgórzu, p. w. Prze mienienia Pańskiego, z drzewa założony w 1618 r. przez Zygmunta III a 1833 r. z muru wzniesiony przez ks. prob. Wysockiego. Pa rafia katol. , dekanatu sokólskiego, ma 3112 wiernych. J. Krz. Sokolatycze 1. zaśc. nad bezim. dopł. Cepry, pow. słucki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. Hrycewicze; mają tu własność Okińczycowie 1 3 4 włóki i Lipniccy 4 1 2 włóki. Miej scowość bezleśna, grunta urodzajne, łąki do bre. 2. S. , karczma, pow. słucki, w okolicy Klecka, przy drodze z Cyckowicz do Suchlicz. A. Jel. Sokolce, węg. Szoko cs, wś, z os. Korytynem, w hr. liptowskiem, pow. św. mikułaski, nad pot. Dubrawą, dopł. Wagu. W r. 1880 było 70 dm. , 461 mk. Słowak. Obszar 715 kwadr, sążni kat. Sąd pow. i urz. podat. w św. Mikułaszu, st. pocz. Lupcza Niemiecka, par. łac. w św. Maryi. W 1878 r. było 36 rz. kat. , 398 ewan. , 9 żyd. Br. G. Sokolczą, w dokum. Sokolicze. mko nad rz. Unawą, pow. skwirski, w 3 okr. pol. , gm. Popielnią, o 35 w. od Skwiry, na płn. zachód od Pawołoczy, ma 1090 mk. Podług Pochilewicza było tu w 1863 r. 1360 mk. prawosł. , 162 katol. i 48 żydów. Część mka leżąca na lewym brzegu Unawy nazywa się Markowa Wolica. Cerkiew p. w. Wniebowzięcia N. M. P. , wzniesiona w 1785 r. na miejsce dawniejszej z 1728 r. , która, podług wizyt. z 1741 i 1746 r. , była drewnianą, o trzech kopułach, gontami krytą. Do cerkwi przybudowaną była dzwonnica, mająca 5 dzwonów i dwa klepadła żelazne. Parafian było 26 sadyb w S. i 30 w Wierzbowie. W cerkwi już wówczas znajdował się obraz Bogarodzicy, uważany za cudowny, o którym wizyt. z 1741 r. mówi W tej cerkwi, obraz namiestny na blacie drewnianym Matki Najświętszej znajduje się. O niem fort fama vulgi, że jest gratiosa imago od lat circiter dwunastu. Ale na to komisyi nie było. Do par. praw. należy wś Kotlarka o 4 w. na płn. . W 1863 r. S. wraz ze wsią Wójtowce i 5800 dzies. ziemi należała do hr. Elżbiety Lambert. do do przeszłości osady por. Chodorków i Pawołoczą, J. Krz. Sokolda al. Sokółka, rzeka w pow. sokol skim, prawy dopływ Supraśli. Wypływa z wielkiego stawu pod wsią Kuryły o 1 1 2 w. od Sokółki, mija Sokółkę, płynie na prze strzeni około 30 w. z północy ku południowi i poniżej wsi Borki uchodzi do Supraśli. Od prawego brzegu przybiera Jałówkę, Kantoro wą i Liczewką. J. Krz. Sokole, wś wlośc, , pow, nowomiński, gm. Ładzyń, paraf. Stanisławów, ma 137 mk. , 170 mr. Sokole w dokum. , pow. bordyczowski, ob. Sokolec. Sokole L potok, powstaje we wsi Kurniki, pow. jaworowskim, płynie na zach. przez las Jamiska 274 mt. i pod Hudykami, przys. Wierzbian, wpada do Gniły al. Hnyły, dopł. stawu zawadowskiego. Następnie pod nazwą Zawadówki łączy się pod Lubaczowem z Sołotwą al. Smolinką i tworzy potok Lubaczówkę. Długi 4 1 2 klm. 2. S. , potok, powstaje na granicy gm. Podhorodec i Jamielnicy, pow. stryjski, ze źródeł leśnych; na płn. wsch. krańcu Podhorodca wpada do Urycza, dopł. Stryja. Długi 4 klm. Br. G. Sokole 1. wś, pow. liski, śród gór, na praw. brzegu Sanu, w zwartej dolinie potoku, ścieśnionej od północy stokami Stożka 688 mt. , od wschodu i południa wzgórzami 559 i 578 mt. Przy wsi dwa folwarki i karczma. Par. rz. kat. w Polanie a gr. kat. w Telesznicy Sanny. Wś ma 34 dm. 3 na obszarze więk. pos. Józ. Niesiołowskiej i 224 mk. 208 gr. kat. , 8 rz. kat, i 8 izrael. . Pos. więk. ma 141 mr. roli, 18 mr. łąk, 49 mr. past. i 115 mr. lasu; pos. mn. 490 mr. roli, 22 mr. łąk i 186 mr. past. Gleba górska, jałowa, lasy szpilkowe. Graniczy na płd. z Chrewtem, na wschód z Paniszczowem, na zach. z Horodkiem a na płd. z Telesznicą Sanną. Położona śród dóbr Kmitów z Sobienia, nie istniała jeszcze w wieku XV, bo milczą o niej działy familijne A. G. Z. , Xl. 2. S. , przys. gm. Kisielicy Kisselitze, pow. wyżnicki, na płn. pochyłości wzgórza 858 mt. wzn. 3. S. , przys. gm. Torak, pow. wyżnicki. 4. S. al. Sokola, wś, pow. kamionecki, 14 klm. na płd. wschód od Kamionki Strumiłowej, 14 klm. od sądu pow. i urz. pocz. w Busku. Na płn. leżą Budki Nieznanowskie i Nieznanów, na wschód Grabowa, na płd. wschód Wolica Derewlańska, na płd. i płd. zach. Spas, na zach. Jasienica Ruska i Polska. Wś leży w dorzeczu Wisły za pośrednictwem Bugu, opływającego granicę płd. i płd. zach. , i za pośrednictwem Jasienicy, praw. dopt Bugu. Na płn. zach. od zabudowań wiejskich przys, Turki; płn. część obszaru zajmuje przys. Berbeki; na wschód od nich grupa domów Pająki; w środku obszaru Gogołowa Maziarnia. Włas. więk. Stanisława hr. Badeniego ma roli or. 323, łąk i ogr. 225, past. 43, lasu 4336 mr. ; wł. mu. roli or. 445, łąk i ogr. 707, past. 46, lasu 10 mr. W r. 1880 było 168 dm. , 1243 mk. w gm. , 9 dm. , 70 mk. na obsz. dwor. 811 gr. kat. , 456 rz. kat. , 43 izrael. , 3 innych wyzn. ; 797 Rusinów, 513 Polaków, 3 Niemców. Par. rz. kat. w Kamionce Strumiłowej, gr. kat. w miejscu, dek, buski. Do par, nale Sokole Sokolda Sokolczą Sokolce Sokolec Sokole Sokole źy Wolica. We wsi cerkiew p, w. Zesłania 1 Ducha św. , szkoła etat. jednokl. , kasa pożycz. , gm. z kapit. 411 złr. i gorzelnia. 5. S. , pow. mościski, ob. Sokola. Mac. Lu. Dz. Sokole, urzęd. Sokollo, mylnie Sokoło, posiadłość, w pow. bydgoskim, o 11 klm. na płn. od Koronowa, na lew. brzegu Brdy, par. i poczta w Mąkowarsku, okr. wiejski Brahrode. Sokolec, miejscowość wymieniona w dok. z 1329 r. Kod. kał. , I, 215, leżąca w okolicy Szklar pow. olkuski. Por. też Lib. Ben. Długosza II, 322. Sokolec al. Sokulec 1. w dokum. Sokole, wś nad lewobocz. dopł. Rastawicy, pow. berdyczowski, w 3 okr. pol. , gm. Mecherzyńce Dębowe o 5 w. , par. kat. Białołówka, o 29 w. od Berdyczowa, ma 77 osad, 546 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 406 mk. praw. i 164 katol. ; 1335 dzies. ziemi. W 1741 r. było w S. 70 osad. Cerkiew p. w. św. Michała, drewniana, wzniesiona w 1784 r. na miejsce dawniejszej z 1735 r. , uposażona jest 41 dzies. ziemi. Do par. należy wś Tytusówka. Połud. wsch. część wsi nazywa się Korolówką. Należała do Abramowiczów, którzy w 1855 r. część wsi odprzedali w kilku działach. 2. S. , wś nad Bohem, pow. bracławski, w 3 okr. pol. , gm. Peczara, par. kat. i poczta Niemirów, ma 118 osad, 660 mk. , 916 dzies. ziemi włośc, 43 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Michała, wzniesiona w 1876 r. , ma 922 parafian. We wsi znajduje się gorzelnia, która w 1886 7 r. wyprodukowała 1334130 stopni spirytusu. Należy do klucza peczarskiego hr. Konstant. Potockiego ob. Peczara. 3. S. , wś nad Bohem, pow. hajsyński, okr. pol. i gm. Kuna, par. kat. Bracław o 16 w. , sąd w Ładyżynie, o 21 w. od Hajsyna, ma 62 osad, 472 mk. , 442 dzies. ziemi włośc, 2477 dworskiej wraz z Kosenówką i Kuźmińcami. Dawna osada, należąca w XV w. do kn. Korotkich. 4. S. , pow. radomyski, ob. Sokoły Nowe, 5. S. , mko na wyniosłym urwistym brzegu Uszycy, przy ujściu do niej Pobujanki, w malowniczem położeniu, pow. uszycki, okr. pol. Żwańczyk, gm. Łysiec, par. praw. i katol. w miejscu, sąd w Kitajgrodzie, odległe o 20 w. od Uszycy, 36 w. na wschód od Kamieńca a 75 w. od st. dr, żel. odesskowoło czyskiej Deraźnia. Zbudowane w obszernej, górzystej miejscowości, niegdyś murem otoczone, ma 577 dm. , 2012 mk. 303 żydów, 727 dzies. ziemi włośc, 36 cerkiew. , dworskiej należącej do Iżyckich 216 dzies. , Popowskiej 42 dzies. , Lewandowskich 5 dzies. , Deutschmanów 300 dzies. , do skarbu 122 dz. Do S. należy część lasu Melatyn ob. . Posiada cerkiew p. w. Niepokalanego Poczęcia N. M. P. , wzniesioną w 1857 r. , z 1576 parafiaSłownik Geograficzny T. XI. Zeszyt 121. nami, kościół par. katol. , synagogę, dom modlitwy żydowski, 5 młynów, 16 sklepów, 52 targów i szkołę wiejską 61 uczniów. Mieszkańcy szyją kożuchy i robią buty. Mko ma trzy przedmieścia Karwasary al. Zarzecze, Majdan i Zastawicę al. Zastawę. Według Marczyńskiego jest tu kamień wapienny i źródło wody mineralnej. Kościół katol. paraf. dawniej ks. dominikanów, w 1723 r. kosztem Stefana z Rycht Humięckiego, wwdy podolskiego, p. w. św. Rocha wymurowany. Par. katol. , dek. uszyckiego, 1085 wiernych; miała kaplice w Kosikowcach i Chreptyjowie. oprócz S. z przedmieściami należą do niej wsi Borsukowce, Buczaje, Ohreptyjów, Czabanówka, Czuhor, Hubarów, Iwankowce, Jar Kosikowiecki, Kosikowce, Kryniczki, Krzywy Wóz, Kuryłowce Zielone, Piesiec, Pilipy, Popówka, Runkuszów, Sandolina Saktlen, Sorokany folw. , Szebutyńce, Wachniowce, Zagórzany i Żurżówka. Jest to jedna z najdawniejszych osad w tej okolicy, starożytny gród ks. halickich, posiadała zamek obronny, zburzony przez Tatarów w 1240 r. i odbudowany po ich wypędzeniu. W czasie zamieszek za Teodora Koryatowicza, Witold osadził zamek w S. swojem wojskiem w 1395 r. W 1565 r. S. należał do Zakrzewskich Jabłonowski, Lustracye. Na początku XVII w. cała ta miejscowość należała do Stanisława Potockiego, zwanego Rewerą. W stronie południowozachodniej, na wyniosłej górze, była osada, podług podania zwana Sokołem gniazdem. Mieszkańcy dla ochrony własnej oraz swych dobytków w razie najścia tatarskiego, wykuwali w okolicznych skałach groty, mylnie przez niektórych badaczy uważane za groty pustelnicze. Kiedy następnie majętność ta przeszła we władanie Humięckich z Rycht osadę tę przeniesiono w dół nad rz. Uszycę i nazwano Sokólcem. Stefan Humięcki mko obwarował i murem opasał. Następnie S. był własnością Małachowskiego, później przeszedł w administracyą Trzecieskich, poczem był własnością Mateusza Iżyckiego, marszałka powiatowego. Dr. M. J. Krz. Sokolec 1. niem. Sokoletz, przys. gm. Koniatyna, pow. wyżnicki. 2. S. , przys. gm, Dolhopola, pow. wyżnicki. Br. G. Sokolec al. Jaktorowskie Holendry, urzęd. Sokolitz, ztąd Sokolice, wś, pow. chodzieski, o 7 klm. na wschódpln. od Szamocina; par. kat. Jaktorowo protest. Lipia Góra, poczta w miejscu, st. dr. żel. w Osieku Netzthal; 33 dm. , 237 mk. 21 kat. , 216 prot. i 526 ha 243 roli, 114 łąk, 31 lasu. Sokolecka słobódka, nad rz. Smotryczem, pow. kamieniecki, okr. pol. i par. katol, Żwaniec, par. praw. Sokół, gm, Hawryłowce, Sokolecka słobódka Sokolice Sokolicha Sokolicka Sokoli Gród Sokoliki Sokolinia Sokolin Sokolina Sokolenie Sokolenie Sokoleńszczyzna Sokole Pole Sokolica ma 12 osad. Grunt równy, źródło wody słonej. Należała do Wojciecha Gajewskiego. Sokolenie, wś i os. karcz. , pow. sieradzki, gm. i par. Godynice, odl. od Sieradza 25 w. , ma 19 dm. , 127 mk W 1827 r. 12 dm. , 110 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Klonowa. Sokoleńszczyzna, fol. i dwór nad rz. Degutką, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , gm. Bieniakonie, okr. wiejski Sokoleńszczyzna, o 48 w. od Lidy a 39 w. od Ejszyszek, ma 38 mk, katol, 2 protest. i 5 żydów; w 1865 r. własność Wagnerów. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Bałużyszki, Czyżewsk, Kontrymowszczyzna, Kulkiszki, Łuszczyki, Mikontany, Nowosiołki, Puszcza, Swiły, Taurele i Zarojście, w ogóle 284 dusz rewiz. włośc, uwłaszcz. Sokole Pole, wś włośc, pow. włoszczowski, gm. i par. Lelów, ma 31 os. , 426 mr. Wchodziła w skład dóbr Lgota. Sokolica 1. szczyt w paśmie babiogórskiem, na granicy pow. myślenickiego i hr. orawskiego Galicyi i Węgier, na płn. wsch. od szczytu Babiej Góry. Szczyt trawiasty i lekko spadający ku stronie węgierskiej; ku stronie polskiej stromy. Widok na Tatry, do linę nowotarską i orawską i na płn. zbocze Babiej Góry z Dejakowymi i Markowymi Szczawinami. Wzn. około 1450 mt. npm. 2. S. , turnia w Pieninach, nader stromo opada jąca ku Dunajcowi, od strony płn. lasem po kryta. Wzn. 764 mt. npm. npm. G. Sokolice, fol. w gub. witebskiej, ob. rzka Niszcza. Sokolicha al. Dzierzbia, rzeczka, bierze początek pod wsią Lisy, w pow. kolneńskim, na płd. wschód od Stawisk, płynie ku płn, przez Sokoły, potem na zach. pod Rogalami, Mnichami do Stawisk, ztąd krętym biegiem przez Dzierzbią i Poryte i pod młynem Zaskrodzkim uchodzi z lew. brzegu do Skrody. Por. Dzierzbia. J. Bl. Sokolicha, młyn, pow. kolneński, gm. Stawiski, par. Poryte. Sokolicha, góra w pow. husiatyńskim, ob. Liczkowce. Sokolicka, góra w pow. skałackim, na obszarze wsi Rasztowce. Sokoli Gród, uroczysko, pow. białostocki, w 3 okr. pol. , gm. Przytulanka, o 46 w. od Białegostoku. Sokoliki z Łuszczanami, wś, pow. turczański, 18 klm. na płd. zach. od Turki, 8 klm. na płd. wschód od urz. pocz. w Tarnawie Niżnej. Na płn. wschód leżą Jabłonka Niżna i Wyżna, na wschód Tureczka Niżna, na płd. wschód Tureczka Wyżna, na płd. Beniowa, na płd. zach. Bukowiec, na płn. zach. Tarnawa Wyżna. Wieś leży w dorzeczu Wisły za pośrednictwem Sanu, który wchodzi tu z Bukowca, potem wygina się łukiem na płn. zach. i wchodzi do Tarnawy Wyżnej. W obrębie wsi przyjmuje małe dopływy, z których ważniejszy Bukowiec z Wołowcem. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie Sanu. Na płd. zach. las Wołowiec ze szczytem Kiczora Sokilska 837 mt. . Na płn. wznosi się góra Szaińskie Jabłońskie 876 mt. , na płd. wsch. Obyczki 775 mt. . Własn. więk. ma roli or. 237, łąk i ogr. 182, past. 42, lasu 701; wł. mn. roli or. 998, łąk i ogr. 97, past. 516, lasu 43 mr. W 1880 r. było 93 dra. , 581 mk w gm. , 510 gr. kat. , 5 rz. kat. , 66 izr. ; 510 Rusinów, 5 Polaków, 66 Niemców. Par. rz. kat. w Turce, gr. kat. w Tarnawie Wyżnej. Lu. Dz. Sokolinia, ob. Sokolinie. Sokolin, rzeka, wpada do jez. pskowskiego, między Piwsą a Wojem. Sokolin, dawniej Sokolnia, wś, pow. orszański, gm. Stary Tołoczyn, w pobliżu błota Buk. Gniazdo starożytnego rodu ks. Druckich Sokolińskich. Z nich Janusz i Konstanty ofiarowali w 1595 r. na kościół par. kat. czte ry wioski. W 1612 r. było własnością Janu sza, który zapisuje żonie swej Aleksandrze z Łukomskich. Następnie własność Michała, marszałka orszańskiego, który założył tu zbór helwecki oraz kaplicę murowaną na groby dla rodziny i uposażył je wsią Nuprejki. Zbór ten podczas wojen za Jana Kazimierza upadł i nie podniósł się więcej ob. Łukaszewicz, Dzieje kośc. wyznania helweckiego w Litwie, t. II, 79. J. Krz. Sokolin, potok, powstaje w obr. Mizunia, pow. doliniańskim, ze źródeł leśnych, na płn. pochyłości Chomu 1347 mt. ; płynie parowem na płn. i uchodzi koło Sołotwiny, wólki mizuńskiej, do Mizuńki z praw. brzegu. Od płn. wsch. rozpościera się górski dział Szcza wna 1176 mt. , a od płd. zach. dział lesisty Petrywiec 988 mt. i 1010 mt. . Długość bie gu 5 klm. Br. G. Sokolina, wś i fol. , pow. pińczowski, gm. Czarkowy, par. Sokolina, Leży przy drodze z Działoszyc do Korczyna, posiada kościół par. murowany, szkołę początkową. Wś ma 36 os. , 212 mr. ; fol. ma 509 mr. , młyn wodny, cegielnię; należy do dóbr Krzczonów. S. poplebańska, osada na dawnych gruntach probostwa. W 1827 r. było 30 dm. , 183 mk. Piotr, arcyb. gnieźn. , uposażając klasztor w Sulejowie, nadał mu w 1176 r. dziesięciny z kilku wsi a między niemi i z S. Kod. Wielk. , Nr. 593. Kto i kiedy założył tu parafią i kościół niewiadomo. W połowie XV w. stoi tu kościół par. drewniany, p. w. św. Michała. Z trzech pól, , tria jeruga alias stayanya agrorum płaci Sokoliński h. Jastrzębiec dziesięcinę scholastryi wiślickiej. Andrzej Zagórski Biberstein i Zygm. Drucikowski płacą Sokoliszcze Sokolińce Sokolinka Sokoli Róg z 4 łan. km, i 1 zagr. z rolą dziesięcinę, wartości 4 grzyw. , miejscowemu plebanowi. Do plebana należał folwark, karczma z rolą i sadzawką Długosz, L. B. , I, 416 i II, 412, 413. W 1508 r. Kat. Niezwojewska płaci pob. 30 gr. W r. 1579 Jan Chiczki płaci od 10 osad. , 5 łan. , 2 zagr. z rolą, 9 biednych, 1 rzem. Pawiński, Małop. , 215, 486. W 1650 60 wystawił nowy kościół z muru prob. Tomasz Matyaszkiewicz. S. par. , dek. pińczowski dawniej opatowiecki, 2384 dusz. Br. Ch. Sokolińce, wś nad Bohem, pow. bracławski, okr. pol. i sąd Woronowica, gm. Łuka, par. katol. Tywrów, o 18 w. od Niemirowa; ma 45 osad, 312 mk. 26 jednodworców, 332 dzies. ziemi włośc, 49 cerkiewnej, 202 dwor skiej należącej do Zaboklickich, 95 Boguckich, 112 Przewłockich, 93 Jordanowej obecnie dwie ostatnie części własność Gawrońskich. Cerkiew p. w. św. Paraski, wzniesiona w 1779 r. , ma 776 parafian. Dr. M. Sokolińce al. Lipowany wś, pow. suczawski, nad pot. Dragomirną, dopł. Rustorby. Graniczy od wsch. z Mitoką, od zach. z Petrowcami, od płd. z Ickanami Nowemi. Obszar 858 hekt. 93 ar. 39 mt. kw. W r. 1869 było dm. 97, mk. 461. W r. 1880 mk. 460, kat 13, gr. orm. 4, żyd. 8, starowierów 435; Rusin. 419, Niemców 43, Rumun. 4, innej nar. 4. Par. rz. kat. i gr. kat. w Suczawie, gr. orm. w Mitoce. Własność funduszu rel. gr. oryent. St. pocz. i dr. żel. Ickany Nowo. Ob. Lipowany. Br. G. Sokolinie, u Buszyńskiego Sokolina, wś, pow. rossieński, gm. Taurogi, par. Gawrany, o 69 w, od Rossień. Sokolinka. zaśc. nad rzką Ślepnią, dopł. Swisłoczy, pow. miński, o 3 w. na wschód od Mińska. A. Jel. Sokoli Róg, uroczysko w Kijowie, na dzisiejszych Lipkach albo na Pieczersku, około ruczaju Kłowskiego aż do rzki Łybedi; własność niegdyś monasteru brackiego w Kijowie. Sokolisko, uroczysko, pow. sokolski, w 3 okr. pol. gm. Ostrów, o 40 w. od Sokółki, Sokoliszcze 1. dawniej Sokól, u Pacliołowieckiego Socolum arx, wś i dwór przy ujściu rz. Niszczy do Dryssy, pow. połocki, o 30 od Połocka a 25 w. od Dryssy, w 3 okr. , pok. do spraw włośc, gm. Sokoliszcze, w 1868 r. 318 dusz rewiz. Gmina S. obejmowała w t. r. 618 dusz rewiz. W S. jest kapl. katol, , par. Połock, fundacyi Szczyttów. Dobra mają 1997 dzies. ziemi dworskiej. W widłach utworzonych przez zbieg rz. Niszczy i Dryssy znajdował się niegdyś zamek, zbudowany w grudnia 1566 r. po zajęciu ziemi połockiej przez Iwana Groźnego, w półkole wałem otoczony, z drewnianą ścianą i jedenastu basztami, oblany dwiema rzekami a w tej stronic, gdzie się rozchodziły koryta rzek, opasany głębokim przekopem. Wi zerunek tej twierdzy podał na oddzielnej kar cie Pachołowiecki. Podczas wyprawy Stefa na Batorego w 1579 r. , gdy załoga zamku przez częste wycieczki utrudniała dowóz ży wności do obozu polskiego pod Połockiem, het man Mielecki, sprowadziwszy działa ciężkie z Dźwiny na Dryssę pod Sokół, zaczął oble gać zamek i pomimo złej pory roku i niedo statku żywności, dzięki waleczności Jana ks. Zbaraskiego, wwdy bracławskiego, i rotmi strza Mikołaja Urowieckiego, wznieciwszy po żar d. 11 września, przy okropnej rzezi mę żnie broniącej się załogi, zamek szturmem zdobył. Podług Stryjkowskiego, który obszer nie opisał oblężenie, miało poledz do 3000 załogi. Spalony do szczętu, zamek wię cej się już nie podniósł. Dc dziś rolnicy na polach S. często znajdują szczątki broni i ryn sztunków wojennych a przy samem ujściu Niszczy do Dryssy, na znacznem podniesieniu na łące znajduje się pagórek, zarosły gajem brzozowym. Część wzgórza przed kilkunastu laty zapadła się, przyczem znaleziono wiele kości i szkieletów ludzkich. 20 w. od Sokoliszcza w górę rz. Dryssy przechodzi gości niec, na którym usypana grobla w lesie zwie się Królewską. Podług podania groblę tę sy pano gdy Stefan Batory, po zdobyciu Połocka, szedł pod Wielkie Łuki. Po wyjściu z tych la sów miał przez jakiś czas obozować z woj skiem we wsi nad jez. Czemioskiem, do dziś istniejącej i nazwanej odtąd Królewską Wsią Koroli. Dobra S. w 1663 r. należały do Władysława Rahozy, od którego w t. r. kupił Stefan Korsak. W 1690 r. nastąpił dział po między córkami Stefana Korsaka Krystyną Szczyttową i Maryanną Bykowską, na mocy którego S. dostało się Szczyttowej; w 1716 r. własność Antoniego Szczytta, 1740 r. Jana Szczytta, dziś Justyniana Szczytta, 2. S. Zalesie, wś i dobra, tamże, gm. Hołowczyce, w 1863 r. 136 dusz rewiz. Dobra mają 903 dzies. ziemi dworskiej; własność Jana Ostoi Wasilewskiego. 3. S. , tamże, 147 dzies. zie mi dworskiej; własność Konstantego Sarosieka. 4. S. , tamże, 1402 dzies, ziemi dwor skiej; własność dawniej Joanny Ogińskiej, dziś Zofii Glińskiej, J. Krz. A. Ł. Sokoliszcze, w dokum. Sokoliszcza, wś nad jez. Synowe, pow. kowelski, na płn. zachód od mka Milce, niegdyś własność monasteru milockiego. Sokoliszcze, potok, wypływa z pod góry Demkowca 824 mt. , na granicy gm. Sław ska i Różanki Niźniej, w pow. stryjskim, płynie na płn. i uchodzi do Różanki z lew, brzegu. Długość 2 klm. Br. G. Sokolińce Sokolisko Sokolinie Sokoliszki Sokoliszki 1. fol. , pow. święciański, w 1 okr. pol, gm. Swięciany, okr. wiejski Konciarzyn, w 1864 r. własność Narwojszów. 2. S. , zaśc. , pow. święciański, w 3 okr. pol, o 10 w. od Święcian, ma 1 dm. , 11 mk. starowier. 3. S. , zaśc, tamże, o 12 w. od Święcian, 2 dm. i 16 mk. starow. 4. S. , wś, pow. wileński, w 2 okr. pol, gm. Mejszagoła, okr. wiejski Iza belin, o 8 w. ód gminy, 6 dusz rewiz. ; w 1864 r. należała do dóbr Plikiszki, Walentynowi czów. J. Krz. Sokoli Węgieł Sokoli Ugoł wś nad rz. Wiazynką, pow. wilejski, w 1 okr. pol, gm. Chotenczyce, okr. wiejski Zalesie, o 10 w. od gminy a 36 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Ilii do Radoszkowicz, ma 3 dm. , 35 mk. w 1864 r. 14 dusz rewiz. ; należała do dóbr Bobrówka, Chrzczonowiczów. Sokólna al Sokolno, niem. Sakollnow, 1613 die Zokolle, wś, pow. złotowski, st. p. i kol Krajenka, par. kat. Głubczyn, 1637 ha 576 lasu, 48 łąk, 833 roli. W 1868 r. 146 bud. , 44 dm. , 333 mk. , 1 kat. , 330 ew. ; 1885 r. 495 mk. , 488 ew. , 7 kat. We wsi kościół drewnia ny ewang. , filia Tarnówki, zbudowany po r. 1783. Szkoła lklas. ewang. Stał tu kościół katol filialny, drewniany, p. w. św. Jakuba, przyłączony do Głubczyna. Do kościoła nale żało nieco roli w 2 polach; istniała też szkoła. W czasie reformacyi luteranie zajęli kościo łek, który im w 1643 r. odebrano. Opuszczo ny, podupadł i został rozebrany w końcu ze szłego wieku. W 1653 r. było 16 włościan, dających mesznego po 2 kor. żyta, karczmarz dawał 1 kor. żyta, 6 chałupników też po kor cu żyta. Kolędę dawali wszyscy, a na Wiel kanoc po 20 jaj ob. Wizyt. Trebnica, str. 176 i Utracone kośc. p. ks. Fankidejskiego, str. 298. Wówczas S. należała do Grudzińskich, później do Grabowskich ob. Gesch. d. Kr. Flatow von Schmitt, str. 271. R. 1785 sprze dał Augustyn Gorzeński S. , Głubczyn, Paruszkę, Dolniki, Rogownicę za 53, 333 tal. An drzejowi Grabowskiemu. Kś. Fr. Sokolne, wś, pow. augustowski, gm. i par. SzczebroOlszanka, odl od Augustowa 14 w. , ma 4 dm. , 24 mk. W 1827 r. 3 dm. , 19 mk. Sokolnia, pow. orszański, ob. Sokolin, Sokolnia u Wieliczki, Sokolnica u Echarda, opustoszałe mko nad Dnieprem, w dzisiejszym pow. czerkaskim, między Mosznami a Czerkasami. Sokolnica, pow. czerkaski, ob. Sokolnia. Sokolnik, pow. ciechanowski, ob. Kluszewo S. Sokolnik, niem, Sokolnik, 1532 Sokholniky, wś, pow. niemodliński, par. ew. Niemodlin, kat. Dąbrowa. Ma 24 ha, 8 dm. , 26 mk. 3 ewang. . Sokolniki 1. al Sokolnik, wś i fol, pow. nowomiński, gm. i par. Kuflew, ma 179 mk. , 457 mr. dwor. , 615 mr. włośc. W 1827 r. było 9 dm. , 89 mk. Wś wchodziła w skład dóbr Kuflew. 2. S. i Sokolniczki wś, fol i dobra, pow łęczycki, gm. Leśmierz, par. Modlno, odl 13 w. od Łęczycy, 3 w. od Ozorkowa st. pocz. . Wś ma 9 dm. , 162 mk. , 98 mr. ; fol 7 dm. , 95 mk. , 1500 mr. , pokłady torfu. W 1827 r. było 10 dm. , 97 mk. Na początku XVI w. łany fol. dawały dziesięcinę pleb. w Modlny, kmiece zaś kanonii łęczyckiej Łaski, L. , II, 413. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 Mikołaj Szkolnieki płacił tu od 2 łan. , 3 zagr, , karczmy, 1 2 łanu pust. , 1 rzeźnika, 2 osad. Anna Dybowska i Albert Bełdowski od 1 łanu, 3 zagr. , karczmy, 1 rzem. , 3 osad. Marcin Biesiekierski od 1 łanu, 4 zagr, , 4 kom. Pawiński, Wielkp. , II, 62. Dobra S. , złożone z fol Sokolniki Mało al Sokolniczki, części Dybówka lit. A. i B. , Maszkowice i Helenów, miały 2750 mr. obszaru. Około 1880 r. nabył jo od H. Skarżyńskiego Herbst, który podniósł wysoko gospodarstwo rolne. 3. S. , kol i fol, i S. Poduchotone, os. , pow. wieluński, gm. i par. Sokolniki, odl od Wielunia 19 w. , posiadają kościół par. drewniany, szkołę początkową; kol ma 129 dm. , 1096 mk. ; os. prob. 2 dm, , 5 mk. ; fol 10 dm. , 22 mk; 2 osady 2 dm. , 5 mk. W 1827 r. 165 dm. , 989 mk. Dobra S. lit, B. , wydzielone w r. 1842 z dóbr S. lit. A. na majorat dla generała Kołzakowa, obejmowały w 1854 r. fol S. mr. 612, Zdzierszczyzna mr. 284, wybraniectwo S. mr. 83; pustkowia Tyble mr. 200, Kudły mr. 29, Borki mr. 100; odpadki leśno mr. 104, lasy mr. 966. Wś S. os. 113, mr. 1524; wś Borki os. 23, mr. 239; wś Tyble os. 51, mr. 732. Obecnie majorat ten obejmuje 2367 mr. , w tom 966 mr. lasu. W skład dóbr rząd. S. lit. A. wchodziły w 1854 r. fol Kopaniny al. Kopanina mr. 354, fol. Pichlice mr. 190, fol Łęki Królewskie mr. 454, fol Osiek i Dębnica mr. 546, fol Kuzaj mr. 161, fol Głowienkowskie mr. 176, fol Czastary mr. 354, fol Kniatów mr. 262, fol Stępno mr. 137, fol. Przywary mr. 250, fol Biała mr. 621, fol Wieruszów mr. 231, fol Rybka al Karzul mr. 190, wójtowstwo Pichlice mr. 214, wybraniectwo w Czastarach mr. 73, osada leśna Ryś mr. 135, lasy i odpadki mr. 7537; pustkowia Pikuły mr. 51, Łubki mr. 124, Ostrzycharze mr. 150, Trzepacz mr. 39, Szustry mr. 157, Wyglądacze mr. 149, Nalepa mr. 94, Jaśki mr. 64, Szklarek mr. 29, Wydmuch mr. 32, Tułacz mr. 24, Mieszały mr. 114, Butel mr. 27, Perdele mr, 67, Kuzaj mr. 200, Jeziorny mr. 71, Urbański mr. 11, Pędziwiatry mr. 136, Kowalski mr. 30, Kamiński mr. 14, Skop mr. 30, Kubiak mr. 3, Rybka mr. 50 i Kostrzewa mr. 74. Wś Ra Sokolniki Sokolnik Sokolnica Sokolnia Sokolne Sokólna Sokoli Węgieł Sokoliszki Sokolniki dostów mr. 2170, wś Krajanka mr. 637, wś Pichlice mr. 933, wś Łęki Królewskie mr. 454, wś Osiek mr. 2040, wś Czastary mr. 1475, wś Przywary mr. 273, wś Biała mr. 833, wś Rybka mr, 256, wś Zamoście mr. 74, wś Głowlenkowskie rozległość nieznana. Ogólny obszar dóbr S. lit. A. wynosił mr. 22493. S. należały pierwotnie, o ile się zdaje, do par. Czastary. W XV w. powstała tu oddzielna parafia i kościół drewniany p. w. św. Mikołaja, wielokrotnie przebudowywany. Na początku XVI w. nie było tu plebana a zarządzał parafią pleb. par. Czastary, który starał się o złączenie obu parafii w jedną. Do par. S. należy wieś Ochędzyn dawna własność klasztoru w Ołoboku, w której już na początku XVI w. stał kościołek oraculum drewniany. Obecny kościół w Ś. wystawiony z drzewa, w kształcie krzyża, z dwoma kaplicami i wieżą, w 1731 r. przez ks. Aleks. Sułkowskiego, łowczego litewskiego. Na początku XVI w. w S. i Ochędzynie były już mszały drukowane. Ze wsi S. pleban pobierał tylko meszne po mierze owsa i żyta z łanu a od zagrod, i młynarza po groszu, prócz tego miał 2 łany roli z łąką. Plebanii nie było Łaski, L. B. , I, 151. Według lustracyi starostwa wieluńskiego z 1564 r. wś S. miała 30 kmieci, 39 1 2 łan, 2 karczmy, 6 ogrod, , sołtysi łan. Dochód wynosił 115 flor. 2 gr. 10 1 2 den. , z fol. 287 flor. 9 den. , z inwent. 53 fi. 18 den. Lustr. V, 180v. Sokolnickie starostwo niegrodowe, w woj. sieradzkiem, pow. ostrzeszowskim, podług lustracyi z r. 1662 powstało z dawniejszego ststwa wieluńskiego, przez oddzielenie zeń wsi Sokolniki, Wierzbie, Pątnów, Krzywarzeka, Mokrsko, Wróblów, Osiek, Czastary, Pichlin, Lęka, Przywory, Kiełczygłów, Kaszyna, Obrów i Glina. W r. 1777 posiadał je Antoni ks. Sułkowski, opłacając zeń kwarty złp. 2581 gr. 1 a hyberny złp. 108 gr. U. Na sejmie w r. 177375 stany Rzpltej nadały te dobra w posiadanie emfiteutyczne Łukaszowi Bnińskiemu, S. par. , dok. wieluński, 2330 dusz. S. gm. należy do s. gm. okr. VII w 08. Lututów, st. p. Naramnice. Gmina ma 10, 478 mr. obszaru, 482 dm. w tem 19 mur. i 3530 mk. 1643 męż. , 1887 kob. , dwie szkoły początkowo. 4. Ś. Mokre, wś i fol. i S. Suche, wś i fol. nad rz. Radomką, pow. radomski, gm. Wieniawa, par. Skrzynno, odl. od Radomia 28 w. S. Mokro mają 28 dm. , 265 mk. W 1827 r. 18 dm. , 130 mk. W 1873 r. fol. S. Mokre rozl. mr. 579 gr. or. i ogr. mr. 343, łąk mr. 102, past. mr. 109, lasu mr. 5, nieuż. mr. 20; bud. mur. 7, drewn. 14; młyn, pokłady torfu. Wś S. Mokre os. 33, mr. 201. S. Suche mają 35 dm. , 276 mk. W 1827 r. 16 dm. , 162 mk. W 1881 r. fol. S. Suche rozl. mr. 626 gr. or. i ogr. mr. 379, łąk mr. 79, past. mr. 1, nieuż. mr. 146; bud. mur. 3, drewn. 3. Wś S. Suche os 46, mr. 380. Dziesięciny z S. nadał arcyb. gnieźn. Fulko klasztorowi w Sulejowie. Nadanie potwierdził Grzegorz IX w 1234 r. Kod. Małop. , II, 56. S. wraz z dobrami Skrzynno było własnością Duninów. Wymienione w akcie działu z 1354 r. Kod. Małop. , III, 92. W 1374 r. przeniesione przez królowę Elżbietę na prawo niemieckie ib. , III, 282. Na początku XVI w. we wsiach Sokolnyky utraque dają plebanowi w Skrzynnie z obszarów dwors. dziesięcinę wartości do 1 1 2 grzyw. Łaski, L. B. , I, 690. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1508 Mikołaj de Shuhe Sokolniki płacił poboru 1 grzyw. 28 gr. 9 den. W r. 1569 Stanisław Mędzina płaci od 5 1 2 łan 1 2 pus. , 4 zagr. We wsi S. Mokre Piotr Myssopad płacił od 3 łan. , 4 zagr. , 1 komornika Pawiński, Małop. , str. 316, 475. 5. S. , wś włośc, pow. włoszczowski, gmina i parafia Lelów. Posiada szkołę początkową. W 1827 r. 62 dm. , 346 mk. W 1581 r. należała do parafia Staromieście Lelów. Starosta lelowski płacił tu od 9 1 4 łan. km. , 1 chałupnika, 4 kom. bez bydła Pawiński, Małop. , 68. 6. S. , w XV w. Szokolniki, wś nieistniejąca obecnie, w pow. pińczowskim, par. Skalmierz, była własnością bisk. krakowskich. W połowie XV w. było tu 9 1 2 łan. km. , zagr. z rolą. Biskup pobierał dziesięcinę tylko z dwu pól kmiecych, wartości do 6 grzyw. , z pozostałych łanów pobierała kanonia wawrzyniecka przy katedrze krakow. , wartości z konopną do 12 grzyw. Długosz, L. B. , I, 55. Według reg. pobor, z 1579 r. dzierżawca wsi Albert Romiszowski płacił od 11 osad, 5 1 2 łan. , 1 zagr. z rolą, 4 komor, , 4 biednych Pawiński, Małop. , 221. Kazimierz W. w 1342 r. odebrawszy tę wieś Janowi Grotowi, bisk. krak. , założył tu miasteczko Sokołów, mające rywalizować ze Skalmierzem, lecz energiczny opór i protestacye biskupa spowodowały cofnięcie decyzyi królewskich Długosz, L. B. , I, 516. W 1827 r. S. , wś poduchowna, miały 13 dm. , 187 mk. W 1856 r. zostały rozkolonizowane i złączone w Jedną całość z przyległą wsia Bielec ob. . 7. S. , wś pod Sandomierzem, wymieniona w akcie z 1191 r. w liczbie wsi stanowiących uposażenie kanoników kollegiaty. Zapewne ta dawna wś książęca, ze zmianą właściciela i zmianą służebności, od której otrzymała nazwę, przybrała inne nazwisko. Część tejże wsi, o ile się zdaje, nadaną została przez Leszka Czarnego miastu Sandomierzowi przy wprowadzeniu prawa niemieckiego. ta część zatraciła swą nazwę, gdy miejsce sokolników książęcych zajęli rolnicy, ogrodziarze Kod. Małop. , I, 5, 126, 140. Możnaby Sokolniki z pewnem prawdopodobieństwem odnieść te szczegóły do wsi S. , w par. Trześnia pow. tarnobrzeski. 8. S. , wś i fol. , pow. płocki, gm. Góra, par. Rogotworsk, odl. 29 w. od Płocka, ma wiatrak, 8 dm. , 150 mk. W 1827 r. G dm. , CO mk. W 1885 r. fol. S. rozl. mr. 406 gr. or. i ogr. mr. 317, łąk mr. 40, past. mr. 4, lasu mr. 34, nieuż. mr. 11; bud. mur. 1, drewn. 10. Wś S. os. 14, mr. 9. 9. S. , wś i fol. , pow. płoński, gm. Sarbiewo, par. Ba boszewo, odl. o 8 w. od Płońska, ma wiatrak, 11 dm. , 146 mk. W 1827 r. 11 dm. , 77 mk. W 1884 r. fol. S. lit. A B C z attyn. Marszowo rozl. mr. 918 gr. or. i ogr. mr. 570, łąk mr. 21, past. mr. 88, lasu mr. 193, nieuż. mr. 46; bud. mur. 2, drewn. 17; las nieurządzony. Wś S. os, 16, mr. 82; wś Szymaki os 15, mr. 18. Wieś tę wymienia dokum. ks. Konrada z 1203 r. w liczbie posiadłości biskupów płockich Kod. Mazow. , 337. Zdaje się, że te same S. wymienia dok. z 1254 r. w liczbie wsi dających dziesięciny klasztorowi w Czer wińsku. Br. CL Sokolniki 1. wś włośc, pow. oszmiański, w 2 okr. pol, gm. Połoczany, okr. wiejski Szypulicze, o 10 w. od gminy, 32 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarb. Borzdyń. 2. S. , zaśc, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Święciany, okr. wiejski Konciarzyn, o 15 w. od gmi ny, 13 dusz rewiz. 3. S. , wś, pow. wileń ski, w 2 okr. pol. , gm. Muśniki, okr. wiejski Opigosze, o 7 w. od gminy, 9 dusz rewiz. ; w 1864 r. należała do dóbr Wilejkiszki, Ru sieckich. 4. S. , zaśc, pow. wileński, w 6 okr. pol. , gm. Rudomino, okr. wiejski Szkodziszki, o 2 w. od gminy, 11 dusz rewiz. ; na leży do dóbr skarb. Jarmoliszki. 5. S. , wś i dobra, pow. wołkowyski, w 2 okr. pol. , gm. Hornostajewicze, o 28 w. od Wołkowyska. Własność Daszkiewiczów. 6. S. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Wiżuny, o 54 w. od Wiłkomierza. 7. S. al. Sokolnihowo, wś, pow. newelski, na pograniczu gub. pskowskiej, w 3 okr. pok. do spraw włośc, z zarządem gminy, obejmującej w 1863 r, 2028 dusz rewiz. Był tu dawniej kościół i klasztor franciszkanów, od 1832 r. parafialny, obecnie zamieniony na cerkiew. 8. S. , wś, pow. suraski, w 3 okr. pok. do spraw włośc, gm. Wymiany, w 1863 r. 50 dusz rewiz. J. Krz. Sokolniki z Przybyłowem, wś w międzyrzeczu Sanu i Wisły, pow. tarnobrzeski, par. Trześń, st. poczt. Dzików odl. 15 klm. . Leży w pobliżu praw. brzegu Wisły, niedaleko Sandomierza, w nadwiślańskiej równinie, 151 m. npm. , nad potokiem t. n. wchodzącym do Łęgu z lewego brzegu. Nad Łęgiem, na wschód od wsi, znaduje się osada Orliska a na płd. wschód od Orlisk leśniczówka Pogoń. Pos. większa ma prócz dworu fol. Podlipie. W ogóle jest 299 dm. i 1481 mk. 1432 rz. kat. i 49 izrael. . Obszar więk. pos. Fel. Dolańskiego ma 405 mr. roli, 133 mr. łąk, 378 mr. past. i 1571 m. lasu; pos. mn. 1272 mr. roli, 768 mr. łąk i 290 mr. pastw. Role położone nad wodą jakkolwiek piasczyste są urodzajne; łąki i pastwiska podmokło zajmują międzyrzecze Łęgu i jego dopływu ZapawaStrug Sokolniki, lasy ciągną się na południe od wsi i łączą się z borami będącemi resztką dawnej puszczy sandomierskiej, S. graniczą na płn. z Gorzycami, na zach. z Trześnią kościół paraf. i z Wielowsią, na płd. z Furmanami a na wschód z Motyczem i Zaleszanami. Wymieniona w akcie konsekracyi kollegiaty sandomierskiej z 1191 r. i w potwierdzeniu jej dochodów w 1284 r. Kod. Małop. , I, 5 i 126. W połowie XV w. część wsi jest królewską, druga zaś należy do Jana Feliksa Tarnowskiego h. Leliwa. Były łany kmiece, karczmy, zagrodnicy, folwark. Dziesięcinę pobierał pleban w Trześni Długosz, L. E. , II, 356. W 1578 r. było 28 osad. , 7 łan, , 4 ogrod. , 4 komor. , 3 ubogich, 1 łan sołtysi, 1 łan służby myśliwskiej królewskiej venatores. Części prywatnej nie podano Pawiński, Małop. , 197. Sokolniki 1. wś, pow. lwowski, 8 klm. na płd. zach. od Lwowa sąd pow. i urząd pocz. . Na płn. leżą Sknilówek i Kulparków, na wschód Żubrza, na płd. Sołonka Wielka, Nagorzany i Maliczkowice, na płd. zach. Hodowice, na zach. Basiówka przyst. dr. żel. , na płn. zach. Skniłów. Wieś leży w dorzeczu Dniestru za pośrednictwem pot. Zimnawoda, tu powstającego i płynącego na zachód do Skniłowa, i pot. Sokolnickiego, dopł. potoku Szczerka. W dolinie potoku Sokolnickiego leżą zabudowania wiej akie. We wsi jest folwark Hołda. Grupa domów zwie się Na Stryjskiem. Karczmy dwie Bednarówka i Dębina. Na wschód wzgórze Sokolniki 353 mt. . Własn. wiek. Zygmunta Augustynowicza ma roli or. 522, łąk i ogr. 151, past. 44, lasu 378 mr. ; wł. mn. roli or. 2070, łąk i ogr. 237, past. 143 mr. W r. 1880 było 846 dm. , 2118 mk. w gminie, 11 dm. , 89 mk. na obsz. dwor. 2121 rz. kat. , 33 gr. kat. , 39 izr. , 14 in. wyzn. ; 2194 Polaków, 13 Rusinów. Par. rz. kat. w miejscu, dok. lwowski marniejski. Rok erekcyi niepewny. Jan z Tarnowa, woj. sandomierski, ststa ruski, dokumentem w Czajkowicaoh w r. 1397 wystawionym, wyznaczył łan jeden na kościół, którą darowiznę Władysław Jagiełło potwierdził. Uposażenie powiększyli Władysław Warneńczyk w r. 1442 i Zygmunt III w r. 1590. Obecny kościół stanął kosztom proboszcza Andrzeja Bąkalskiego i dziedziczki Pelagii Potockiej w r. Sokolniki Sokolniki Sokolniki 1765, konsekrowany w r. 1774 p. w. św. Mikołaja bisk. Par. gr. kat. w Sołonce. We wsi jest szkoła etat. 3klas. , kasa pożyczk, gm. z kapit. 280 złr. i młyn Na grobli. Jest tu źródło z wodą słabo żelazistą por. Torosiewicza O wodzie mineralnej w S. , w Pamięt. farmaceut. krakow. z r. 1835, t. II, 155; Mnomosyno, galiz. Abendblatt, 1835, Nr. 45, str. 179; Torosiewicz Źródła mineralne w Galicyi i na Bukowinie, Lwów 1849, str. 154; Torosiewicz Woda źródłowa we Lwowie chemicznie rozebrana, Warszawa 1859, str. 1 i inn. . Za czasów polskich należała wieś do dóbr koronnych. W rkp. Bibl. Ossol. , Nr. 2413, str. 32, czytamy W tabuli magistratu lwowskiego Judicii civilis armonicalis fasciculus 1 ot 2 ab a. 1494 ad 1658. Privilegium Joannis de Tarnów, palatini sandomiriensis, , capit. gener. Russiae, quo facultas conceditur in villa Sokolniki strenuo Nicolao Nikiel scultetiam de nova radice proprio sumpto extruere a. 1392; salva tarnen expeditione bellica et necessitate quatenus scultetur sagittarium unum equatum expediat et mittat, judicia tam civilia, quam criminalia judicet, molendina extruat etc. Idem approbavit Viadislaus rex a. 1393. Dokumentem wydanym w Czajkowicach d. 24 maja 1397 r. nadaje Jan Tarnowski sołtystwo w Sokolnikach Niklowi Meyssnar i jego spadkobiercom Arch. Bernard, we Lwowie, C. , t. 334, str. 545 a Władysław Jagiełło potwierdza dokument w Krakowie 31 maja 1397 r. 1. c. , str. 543. W r. 1417 poświadcza Iwan z Obychowa, kaszt. szremski, ststa ruski, rozgraniczenie Zubrzy od Sokolnik Liske, A. G. Z. , t. IV, str. 93. W r, 1485 był wójtem w S. Jan Kunat ibid. , VII, 149. W r. 1545 deleguje Zygmunt I komisarza do otaksowania sołtystwa w S. Arch. Bern. , C. , t. 334, str. 544. W r. 1570 odwiedzają lustratorowie wś Ś. 1. e. , C, t. 397, 1819. Według lustracyi z r. 1571 l. c. , Ossol, Nr. 2248, str. 44 było tu 60 kmieci na łanach 41. W r. 1643 pozwala Władysław IV Stanisławowi Mniszchowi, stście lwowskiemu, przenieść prawo swe dożywocia na czwartej części łanów w S. , na Stanisława Poradowskiego i Katarzyno z Czarnowa, małżonków Arch. Bern. we Lwowie, C, t. 134, 587. W Czorsztynie d. 7 paździer. 1655 r. nadaje Jan Kazimierz Janowi Kaskiemu sołtystwo w S. 1. c. , O. t. 405, 47. 1. 10 lipca 1659 r. w Warszawie, rozszerza król prawo dożywocia do 4 1 2 łan. pola w S. służące Zacharyszowi Piotrowiczowi, na żonę jego Jadwigę 1. c. , C. , t. 408, 1270 i utrzymuje tegoż Piotrowicza w prawie wolnego wrębu w lasach sokolnilski 1. c, str. 1273. Szereg nadań wójtowstwa w S. kończy akt, którym takowe w r. 1757 nadaje August III; Józefowi i Annie Stetkiewiczom 1. c. , t. 576, str. 1160. 2. S. , wś nad rz. Strypą, pow. podhajecki, o 21, 5 klm. na płn. od Podhajce urz. tel. , o 2 klm. na płn. od Złotnik st. p. i par. rz. kat. . Obszar dwor. 772 mr. , włośc. 1019 mr. W 1870 r. 519 mk. ; w 1880 r. w gminie 624, na obszarze dworskim 27 mk. , rz. kat. 240; gr. kat. par. Sokołów. Nale ży do dóbr Złotniki, hr. SienieńskiegoLe wickiego. Lu. Dz. B. R. Sokolniki 1. wś kość. i dwór niegdyś, pow. gnieźnieński, dekan. śś. Piotra i Pawła w Gnieźnie o 5 klm. na wschód od Kłecka, nad strugą; dopł. jez. Borzątewskiego; par. i szkoła w miejscu, poczta i st. dr. żel. w Mieleszynie o 3 1 2 klm. Z S. pisali się Stosz w r. 1284, Dobiesław r. 1360 i następnie różni Sokolniccy. W r. 1579 posiadał tu Krzysztof Sokolnicki 1 łan i 4 zagr. , Wojciech Popowski 1 1 2 łan. i 1 zagr. a Raczyńscy łanu, 2 zagr. i 1 komor. ; r. 1618 siedzieli na S. Stanisław Sokolnicki i Stanisław Załuskowski; pierwszy miał 2 1 2 zagr. , 1 rzem. i wiatrak doroczny, a drugi 1 łan i 2 zagr. ; w końcu zeszłego wieku dziedziczyli tę majętność Gliszczyńscy, Michał Sokołowski, a w nowszych czasach Sawiccy. Kościół p. w. św. Stanisława istniał przed r. 1414; obecny, drewniany, z wieżą, posiada krucyfiks słynący cudami. Bractwo Przemienienia Pańskiego zaprowadzono w r. 1797. Parafią, liczącą 1350 dusz, składają Bojanice, Borzątew, Florentynowo, Karniszew, Kobylica, Mączniki, Mieleszyn, Przysieka, S. i Świątniki Małe. Szkoły parafialne znajdują się w Mieleszynie, S. i Świątnikach. Wieś z wiatrakiem ma 5 dm, 43 mk. kat. i 98 ha obszaru. Dwór miał 8 dm. , 98 mk. kat. i 342 ha 298 roli, 5 łąk; właścicielem był F. Kruszyński, który majętność tę sprzedał kolonizacyi niemieckiej. 2. S. , wś, pow. inowrocławski Strzelno, o 5 klm. na płd. zach. od Kruszwicy, u źródeł Śmierni, dopł. Noteci; par. Polanowice, poczta w Kruszwicy, st. dr. żel w Inowrocławiu o 18 klm. ; z Janikowem 12 dm. , 96 mk. tworzy okrąg wiejski, mający 36 dm, , 325 mt. . 2 prot. i 267 ha 257 roli. W r. 1215 przysądzono klasztorowi norbertanek w Strzelnie dziesięciny z S. , do których rościł sobie prawa biskup kujawski Kod. Wielkop. , nr. 84 i Dok. kuj. Ulan. , str. 117; r. 1220 Konrad mazowiecki zamienił S. Falconarii na inne dobra klasztorne Dok. kuj. Ulan. , str. 120 i 121. Reg. pobor, z r. 155766 Pawiński, II, 37 wymieniają przy S. Jana Sierakowskiego, kaszt. lędzkiego, z 6 łan. osiadłemi. 3. S. Gwiazdowskie, wś, pow. średzki, o 4 klm. na zach. płn. od Kostrzyna i 6 1 2 klm. na wsch od Swarzędza; graniczą z Gwiazdowem, Paczkowem, Łowęcinem i Sarbinowem; Sokolniki par. , poczta i st. dr. żel. w Kostrzynie; 12 dm. dm. , 98 mk. 44 kat, , 54 prot. i 272 ha 262 roli. Z tych S. pisali się różni Sokolniccy w końcu XIV w. Akta grodz, pozn. ; w 1580 r. posiadała Jadwiga Gwiazdowska 7 łanów osiadł. , a w r. 1618 Wacław Gwiazdowski 3 1 2 łan. ; około r. 1793 dziedziczył S. Frau. Szczaniecki, później Rogalińscy. 4. S. Klonowskie, dawniej S. Szurowo, wś, pow. średzki, o 4 1 2 na płd. wschód od Kostrzyna, graniczy z Klonami i S. Drzązgowskiemi; par. Gułtowy, poczta i st. dr. żel. w Kostrzynie, 13 dm. , 115 mk. 100 kat. , 15 prot. i 176 ha 162 roli, 8 łąk. 5. S. Drzązgowskie, dawniej S. Pieczyska, folw. do Drzązgowa, tamże; ma 4 dm. , 77 mk. ; właścicielem jest Zygmunt hr. Grudziński. 6. S. Wielkie, majętność, pow. szamotulski, o 10 klm. na płd. zach. od Szamotuł, 6 klm. na zach. płn. od Kazimierza i 2 klm. od jez. Bytyńskiego; par. Kazimierz, szkoła w miejscu, poczta w Lipnicy, st. dr. żel. w Szamotułach; z Czyścem 4 dm. , 55 mk. tworzy okr. dworski, mający 15 dm. , 229 mk. 1 prot. i 706 ha 424 roli, 52 łąk, 179 lasu; wiatrak, chów owiec i nabiał; właścicielką jest Konstancya z Mierzyńskich Łącka. Według wydawcy Kod. Wielkop. n. 504, 743 i 852 nadał te 8. dominikankom poznańskim Mikołaj, sędzia ziemski poznański, a Przemysław II potwierdził tę darowiznę w r. 1282 i 1296; w r. 1302 zachodziły różno zatargi o dziesięciny z 8. między dominikanami a kapitułą poznańską. W końcu XIV w. posiadali tę majętność Sokolniccy Ak. grodz. pozn. ; w r. 1580 miał tu Melchior Jaskolecki 5 łan. 08. , 4 zagr. , 1 pasterza i 25 owiec, a Piotr Kębłowski 3 łany i 3 zagr. Około 1793 r. należały 8. z Czyścem do Zofii Rozbickiej; w r. 1815 nabył je za 32, 000 tal. Wojciech Otto Trąmpczyński i sprzedał następnie za 88, 000 tal. Antoninie Skarzyńskiej. W tych S. znajduje się założony przez Rozbickich cmentarzyk kalwiński. W wykopanych popielnicach znaleziono tu przedmioty bronzowe. 7. S. Małe al. Sokolniczki majętność, tamże, graniczy z S. Wielkiemi; ma 8 dm. , 137 mk. 131 kat. , 6 prot. i 445 ha 410 roli, 19 łąk; chów bydła holenderskiego; właścicielem jest Joachim Jarochowski. Tu przyszedł na świat zasłużony historyk i obywatel Kazimierz Jarochowski d. 12 wrześ. 1829 r. Sokolniczki istniały już przed r. 1393; prawowali się o nie Nosala z Stopanowa, Tomasz Oporowski i Sędziwój z Ruszczy Akta grodz, pozn. , n. 1622. W r. 1580 dziedziczył je Stanisław Bronikowski; było wówczas 3 1 2 łan. os, , 1 ćwierć karczm. , 4 zagr. i 1 osadnik; późniejszymi dziedzicami byli Mieczkowscy, a od r. 1756 Jarochowscy. Spory między braćmi Józefem i Maksymilianem oparły się o sejm z r. 1773 75 Konstyt. , IT, 192. Wykopano różno popielnice i toporek kamienny. 8. S. , wś kośc. i dwór niegdyś, pow. wrzesiński, dek. miłosławski, o 12 klm. na płd. wschód od Wrześni, 11 klm. na płn. od Pyzdr, nad Wrześnicą, dopł. Warty; par. , szkoła i pocz. w miejscu, st. dr. żel. w Strzałkowie o 8 klm. W r. 1286 występuje sołtys sokolnicki, któremu arcyb. gnieźnień. Jakub pozwala osadzać na prawie niemieckiem wieś biskupią Polanowo pod Powidzem; r. 1350 arcyb. Jarosław przekazał dziesięciny z S. i innych włości na utrzymanie altaryi N. M. Panny i św. Stanisława; r. 1385 zastawiła królowa Jadwiga, Dobrogostowi, bisk. poznańskiemu, i innym zamek i miasto Międzyrzecz, tudzież Nową Wieś i S. w pow. pyzdrskim Kod. Wielkop. ; w r. 1454 król Kazimierz, zamieniając starostwo pyzdrskie na dybowskie Nieszawa, ówczesną tenutę królowej matki, Zofii, wymienia S. między wsiami, które miał wykupić w przeciągu roku Kod. Dypl. Pol. , Rzysz. , II, 900. Według lustracyi z 1564 r. było tu 18 kmieci na 17 1 2 śladach, pustych 4 1 2 ślad. , 2 karczmarzy po 1 2 śladu, 3 ogrodn. Wójtowstwa 8 1 2 śladów dzierży Lasota Kretkowski, kaszt. kruszw. , kmieci, 2 ogr. Dochód zł. 97 gr. 25 den. 4; dochód z folw. złp. 62 gr. 7 Lustr. V, 82. 8. jako królewszczyzna, wchodziły w skład sstwa pyzdrskiego; zabrano przez rząd pruski i wcielone do domeny Gozdowo, przeszły po r. 1845 w ręce prywatno. Nie zdaje się, iżby to S. były gniazdom rodzinnem Sokolnickich h. Nowina. Około r. 1504 było tu 19 1 4 łan. osiadł. , z których bisk. poznańskim płacono po ćwiertni pszenicy, 3 ćwiertnie owsa i 3 grosze małdratów, tudzież 2 złp. dziesięciny snopowej; w r. 1578 istniało tu wójtowstwo z 3 śladów os. , pół śladu pustego, 1 zagrod, i komor. ; zarządzał niem wówczas Jan Rosznowski; wieś składała się z 10 1 2 ślad. os. , 2 pustych, 5 zagr. i 5 komor. ; rządcą był Stanisław Bobolecki. Reg. pobor, z r. 1618 20 A. J. Parczewski, Anal Wielk. , I, 171 wymieniają przy S. żupnika bydgoskiego, który płacił z 6 1 2 ślad. po złotemu, od 2 zagrod. po 4 gr. , z wójtowskich 2 ślad. oh. po złotemu, z śladu pustego 10 gr. od 2 kół walnych po 24 gr. , razom 10 złp. 21 gr. podatków. Na polu proboszczowskiem, przy drodze do Gorazdowa, wyorano popielnicę, w której znajdowała się fibuła z żelaza. Kościół p. w. św. Jakuba, stawiany z drzewa, istniał już przed r. 1413. Par. , liczącą 2052 dusz, składają Borkowo, Dąbrowa, Gałęzowo, Gałęzowskie Huby, Gorazdowo kośc. filialny, S. , Szamarzewo, Wójtowstwo, Źydowo i Żydowskie Holendry. Szkoły paraf. znajdują się na Hubach Gałęzowskich, w Gorazdowie, Sokolni Sokolnikowo Sokolniki kach i Szamarzewie, Szpital kościelny stoi w S. ; wspomina o nim wizyta kościelna z r. 1692. Wś ma 36 dm, , 399 mk. 390 kat. , 9 prot. i 737 ha 645 roli, 49 łąk. Dwór miał w 1884 i 754 ha 584 roli, 54, 33 łąk, 7, 47 past. , 86, 66 lasu, 18, 30 nieuż. i 3, 35 wody; cegielnia, młyn parowy, gorzelnia parowa i olejarnia; właścicielom był Julian Lewandowski, który majętność tę sprzedał kolonizacyi niemieckiej. Najnowszy Spis gmin i okręgów z r. 1888 wykazuje okrąg dworski S. z osadami Augusthof i Wójtowstwo; cały okrąg ma 16 dm. , 276 mk. 270 kat, 6 prot. i 574 ha 399 roli, 44 łąk, 101 lasu. 9. S, os. niegdyś, o 5 klm. na płd. od Poznania, na praw. brzegu Warty, w pobliżu Minikowa i Starej Łęki, była własnością katarzynek czyli dominikanek poznańskich i leżała już pustkami w r. 1562. Rzepeckiego Plan miasta Poznania z r. 1764 oznacza ją jeszcze. 10. S. , nadane przez Władysława Łokietka w r. 1296 woj. pomorskiemu Mikołajowi, leżały prawdopodobnie na Pałukach, w okolicy Rogoźna i Wągrowca Kod. Wielk. , n. 751. E. Cal. Sokolniki, folw. dóbr Dąbrowa, w pow. niemodlińskim. Sokolnikowo, pow. newelski, ob. Sokolniki Sokolniszki, wś włośc, pow. wileński, w 2 okr. pol. , o 45 w. od Wilna, 7 dm. , 55 mk. kat. Sokolnowskie Pole, niem. Sakollnower Feld, dwa wyb. do Krajenki należące, pow, złotowski. Pierwszo liczyło 1855 r. 16 dm. i 126 mk. , drugie 11 dm. i 114 mk. Kś. Fr. Sokolski dział al. Sokukulski, Sokolec, pasmo górskie w Karpatach wschod. , ciągnie się od doliny rz. Rybnicy do Czeremoszu z płn. zach. na płd. wschód i od gra. Sokołówki do Rożenia W. , w pow. kossowskim, granicą gm. Babina i Jaworowa, następnie Rożenia Małego i Wielkiego aż na połudn. obszar Tudiowa. Długie 10 klm. Płn. zach. czubek zwie się Sokólski wierch 882 mt. . Z płd. zach. pochyłości spływają liczne strugi, między niemi Czerwony z Lisicą do Rybnicy w stronę płn. zach. , a w stronę płd. wsch. do Czeremoszu pot, Rożeń Wielki al Dubiwski z licznemi dopływami. Z pln. wsch. zbocza spływają wody ku płn. za pośrednictwem Babina do Rybnicy, a ku płd. wsch. za pośrednictwem Rożenia Małego do Czeremoszu. Pokład tego pasma stanowi piaskowiec karpacki, zielonawy; po wach. stronie znachodzą się iły solonośne, oraz piaskowiec bitumiczny, ze źródłami nafty. Nazwa tryszczącego tu potoku Żupnik, dopł. Rybnicy, na granicy Babina i Horoda, jako też połoniny Żupa al. Huta w lesie tersańskimi, wskazują, że istniały tu kiedyś warzelnie soli. W obrębie Babina mamy w tym dziale połoniny; Kamienista, Huta, Seredno i lasy Sokolski, Tersa, Elemski. Br. G, Sokolski powiat, ob. Sokółka. Sokolszczyzna 1. wś i fol. nad rz. Usą, pow. ihumeński, w 1 okr. pol. ; gm. i par. kat. Uzda o 9 w. , odl. o 14 w. od st. dr, żel. mosk. brzeskiej Niehorełe. Wś ma 6 osad, folw. około 8 włók; grunta lekkie w kulturze, łąki wyborno nadrzeczne, dwukośne. Na początku XVIII w. S. należała do Słobodzkicb; w 1768 r. Józef i Franciszek bracia Słobodzcy odprzedali S. braciom Janowi, Kazimierzowi, Bartłomiejowi i Jerzemu Kopciom i w posiadaniu tej rodziny zostawała do połowy b. stulecia, poczem przeszła do Stefanii, córki Bogusława i Julii ze Strękowskich Kopciów, zamężnej Felkerzambowej. 2. S. , zaśc. , pow. miński, w 3 okr. pol i par. kat. Kojdanow, niegdyś w hrabstwie kojdanowskiem Radziwiłłów, teraz Czapskich, należy do domin. Stanków, ma 11 osad zamieszkałych przez szlachtę zagrodową Filonowiczów, Sudników, Szabuniewiczów, Kononowiczów. A. Jel. Sokoluj. , szczyt lesisty w Karpatach bukowińskich, na płd. od wsi Pertestie Dolne, pow. radowiecki, 629 mt. npm. Br. Ch. Sokół, wzgórze na obszarze wsi Witowa, pow. sieradzki, par. Burzenin. Sokół 1. os. rząd. i włośc, pow. kozienicki, gm. i par. Jedlnia, odl. od Kozienic 15 w. , ma 4 dm. , 26 mk. , 15 mr. należących do majoratu rząd. Jedlnia i 15 mr. włośc 2. S. , wś i fol, pow. garwoliński, gm. Sobolew, par. Gończyce, ma 41 dm. , 441 mk. W 1827 r. 29 dm. , 240 mk. , par. Korytnica. W 1887 r. fol. S. rozl. mr. 930 gr. or. i ogr. mr. 478, łąk mr. 66, past. mr. 256, lasu mr. 104, nieuż, mr. 26; bud. mur. 2, drewn. 25; płodozm. 4 i l0pol, las nieurządzony, wiatrak. Wś S. os. 26, mr. 387. Według rog. pob. pow. radomskiego z r. 1568 wś Sokół, Ganczyce i Chotynia, własność Jakuba z Ganczyc, płaciły poboru 24 gr. W w 1569 we wsi S. , w pow. stężyckim, par. Korytnica, Ludwik 0strowski płacił od 1 2 łanu, Wiktor i Scbastyan Brzescy od 1 2 łanu, Krzysztof Ostrowski od 1 2 łanu Pawiński, Małop. , 336, 476. Br. Ch. Sokoł 1. wś w pobliżu lew. brzegu Moży lew. dopł. Bobra, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Uchwały, ma 19 os. pełnonadziałowych; grunta lekkie. 2. S. , zaśc na lew. brzegu rz, Schy, pow, borysowski, w 1 okr. pol. i par. kat. chołopienickiej gm. KiszczynaSłoboda, ma 9 s. ; grunta lekkie. 3. S. , pow. połocki, ob. Sokoliszcze. Sokół 1. al. Sokoły, wś, pow. jampolski, gm. Czerniejowce, ma 154 os. , 594 mk, 37 jednodworców, 961 dz. ziemi włośc, 875 dz. dworskiej; własność Jełowickich. 2. S. , wś, nad Dniestrem, pow. kamieniecki, okr. pol. i Sokolniki Sokoł Sokół Sokoluj Sokolszczyzna Sokolski Sokolski dział Sokolnowskie Sokolniszki Sokół Sokółka Sokołeczy Sokółek par. kat. Żwaniec o 10 w. , gm. Hawryłowce sąd Kamieniec, ma 235 os. , około 1100 mk. 43 jednodworców, 911 dz. ziemi włośc, 53 cerkiewnej, 812 dwór. należącej do Heleny z Rożałowskich de Hild i 905 do sukcesorów Romualda Rożałowskiego z Meżyrowem i Kawęczynem. Cerkiew p. w św. Michała, ma 1800 parafian. Podług Marczyńskiego znajduje się tu źródło wody słonej. Stara osa da, w 1530 r. miała już 6 łanów uprawnych. 3. S. dawna nazwa wsi Kurczyce ob. , pow. nowogradwołyński. Dr. M. Sokół, szczyt w Tatrach liptowskich, po zach. stronie doliny Jałowieckiej, w odnodze odrywającej się od Siwego wierchu 1806 mt. , wzn. 1320 mt. npm. Sokół 1. potok, powstaje w. obr. Płoskiego, pow. staromiejski, nad granicą z gm. Wiciowem; płynie przez obszar Wiciowa, gdzie uchodzi do Mszańca, dopł. Dniestru. Długi 3 1 2 klm. 2. S. , potok w obr. gm. Perehińska, pow. doliński, ze źródeł leśnych w do linie między pasmem Todorem a pasmem Syhły. Ubiegłszy 3 klm. uchodzi do Łomnicy. 3. S. , potok, wypływa z pod góry Kąta 561 mt. , na granicy Strutyna Niżniego a Łopianki, pow. doliński; płynie granicą tych gmin i wpada do Krzywej, powyżej jej ujścia do Czeczwy. Długi 2 klm. Br. G. Sokół 1. wś, pow. gorlicki, o 21 klm. na wschód od Gorlic, przy ujściu pot. Sękowy do Ropy i gościńcu z Gorlic do Żmigrodu. Wzn. 284 mt. npm. , na granicach w lesistych wzgórzach sięgają na płn. do 340, na wschód do 349 a na płd. do 312 mt. npm. Składa się z 84 dm. 5 więk. pos. Ap. Szczepanowskiej, 558 mk. , 535 rz. kat. a 23 izr. Obszar więk. pos. wynosi 122 roli, 22 łąk, 18 past. i 124 mr. lasu; pos. mn. ma 244 roli, 28 łąk, 65 past. i 17 mr. lasu. Graniczy na płn. z Kobylanką, na wschód z Dominikawicami a na płd. z Siarami. 2. S. , przys. do Kryłosia, pow. stanioławowski, ma 24 mr. pastw. i 132 mr. lasu dwor. , 121 mr. włośc; 1880 r. 103 mk. Na obszarze S. , na wysokiej skalo, stromo ku Dniestrowi spadającej, wznosi się starożytny klasztor franciszkanów, z kościołem p. w. św. Stanisława. Zapewne jestto dawny klasztor św. Krzyża, założony w Haliczu w 1238 r. przez Bolesława Wstydliwego, odbudowany w 1367 r. a na nowo erygowany w 1422 r. przez Mikołaja Blunickiego. Ponieważ wś Kryłoś, której przysiołkiem jest S. , wedle poszukiwań prof. Łuszczkiewicza, Wojciecha hr. Dzieduszyckiego i kanonika Petruszewicza, zajmuje obszar na którym leżał pierwotny Halicz, który po zniszczeniu przez Tatarów przeniesiony został na obecno miejsce, i ponieważ szczątki dawnego Halicza na Kryłosie sięgają aż do kościoła św. Stanisława w Sokole, przeto prawdopodobnie kościół ten stoi na miejscu, na którem dawniej istniała jedna z cerkwi halickich. Kryłoś i Sokół należą do dóbr stołowych gr. kat. biskustwa w Stanisławowie. Lu. Dz. B. U. Sokół, pustkowie, pow. odolanowski, o 10 klm. na płn. zach. od Ostrzeszowa, nad Strzygową, dopł. Baryczy. Sokół, os. do Wardęgowa, pow. lubawski. Sokołda, wś, pow. sokolski, w 3 okr. pol, gm. Ostrów, o 28 w. od Sokółki. Sokołeczy, lesista góra, na lew. brzegu pot. Litiatyńskiego, w obr. gm. Baźnikówki, pow. brzeźański; wzn. 411 mt. npm. Br, G. Sokółek, kol. , pow. slupecki, gm. i par. Szymanowice, odl. 28 w. od Słupcy, ma 4 dm. , 48 mk. W 1827 r. 4 dm. , 24 mk. Sokółka 1. al. Sokółki, wś i fol. , pow. wę growski, gm. i par. Sadowne, ma 40 dm. , 343 mk. , 567 mr. 237 mr. włośc. Należała do dóbr Kołodziąż. W 1827 r. 12 dm. , 74 mk. 2. S. , wś włośc, pow. rypiński, gm. i par. Skrwilno, odl. 10 w. od Rypina, ma 3 dm. , 39 mk. , 29 mr. 3. S. , fol. , pow. sejneński, gm. i par. StoJeziory, odl. od Sejn 31 w. , 13 dm. , 57 mk. Br. Ch. Sokółka, rzeka, ob. Sokolda. Sokółka 1. pow. borysowski, ob. Sokoły. 2. S. , osada, pow. Słonimski, w 3 okr. pol. , gm. Dereczyn, o 36 w. od Słonima. 3. S. al. Mieduchowo, uroczysko, tamże, gm. Czemery, o 25 w. od Słonima. Sokółka, mto powiat, gub. grodzieńskiej, nad rz. Sokoldą al. Sokółką, przy linii dr. żel. warszaw. petersburskiej, pod 53 26 płn. sz. a 41 13 wsch. dłg. , odl. o 37 w. na płd. zach. od Grodna przy trakcie białostockim a 201 w. od Warszawy, wzniesione jest 765 st. npm. W 1878 r. było tu 17 dm. mur. i 450 drewn. , 3431 mk. 1648 męż. , 1783 kob. , w tej liczbie 411 praw. , 1433 kat. , 18 ew. , 1543 żyd. i 26 machom. W 1867 r. było 458 dm. 14 mur. i 3814 mk. Posiada cerkiew mur. , kaplicę praw. drewn. , kościół kat. mur. , synagogę drewn. i 4 domy modlitwy żydowskie 2 mur. , 8 magazynów drewn. , 61 sklepów 3 mur. , urząd powiat. , st. poczt. , kolejową i telegr. , szkołę, 153 rzemieślników. Bo msta należy tylko 20 dz. gr. or. i łąk, mieszczanie zaś posiadają 2436 dz. Dochód miejski w 1869 r. wynosił 3646 r. Handel nieznaczny, drobiazgowy, odprawiają się tu targi co niedziela oraz trzy jarmarki doroczne 23 kwietnia, 25 lipca i 29 września z bardzo nieznacznym obrotem. Mieszkańcy chrześcianie zajmują się przeważnie rolnictwem, żydzi zaś drobiazgowym handlem i przemysłem. Przemysł fabryczny nieznaczny, ograniczał się w 1877 r. do 6 drobnych zakładów, zatrudniających 9 robotników i produkujących za Sokół Sokołda 1175 rs, 1 browar, fabr, świec, 3 garbarnie i garncarnia. Mto składa się właściwie z dwóch ulic głównych Grodzieńskiej i Białostockiej, przy połączeniu których znajduje się obszerny plac, w środku którego wzniesioną została cerkiew, otoczona sztachetami żelaznemi. Nadto znajduje się 6 niewielkich uliczek pobocznych. Była to pierwotnie wś koronna, należąca do ekonomii grodzieńskiej, mieszkańcy której obowiązani byli do hododowania sokołów, podobnie jak mieszkańcy sąsiedniej włości Sobaczyńce od utrzymywania psiarni królewskiej. W ostatniej ćwierci XVIII w. Ant. Tyzenliauz, podskarbi litewski, osadził tu rzemieślników, zabudował pięknie rynek i wyniósł osadę do godności miasteczka. Po trzecim rozbiorze Rzpltej S. wraz z całą zachodnią częścią dzisiejszej gub. grodzieńskiej dostała się Prusom i pozostawała pod ich władzą do pokoju Tylżyckiego. Po przyłączeniu do Rossyi obwodu białostockiego w 1807 r. S. przeznaczona została na miasto powiatowe. Kościół paraf. kat. p. w. św. Antoniego wzniesiony został pierwotnie z drzewa w 1565 r. przez Zygmunta Augusta. W 1779 r. kościół ten zgorzał i nabożeństwo przez długi czas odbywało się w zbudowanej naprędce szopie, dopiero w 1848 r. proboszcz miejscowy kś. Kryszczun wymurował dość okazały z zewnątrz i przestronny kościół. Par. kat. , dekan. sokólskiego, ma 7852 dusz. Par. prawosł. , dekanatu błagoczynia sokolskiego, ma 1268 wiernych. St. dr. żel. warazawsko petersb. , na przestrzeni BiałystokWilno, między st. Czarna Wieś o 19 w. a Kuźnica o 15 w. , odl. jest o 201 w. od Warszawy a 844 w. od Petersburga. Sokólski powiat, leży w płn. zachod. części gubernii, graniczy na płn. z gub. suwalską, na wschód z pow. grodzieńskim, na płd. i zachód z pow. białostockim i podług obliczenia pułk. Strielbickiego zajmuje 47, 26 mil al. 2286, 8 w. kw. podług Schweitzera 41, 38 mil kw. ; podług zaś pomiarów wojennotopogr. 2262 w. kw. al. 235622 dz. . Powierzchnia w ogóle wzgórzysta. Pagórki tutejsze, grupujące się przeważnie w środkowej części powiatu, stanowią dział wodny pomiędzy dopływami Niemna i Wiały. Są one niezbyt wyniosłe. Najwyższy punkt pod wsią Kustyńce dochodzi do 777 et. , w Sokółce zaś do 765 st. npm. Gleba przeważnie piaszczysta lub piaszczystogliniasta, z głębokiem podłożem gliniastem; miejscami znajdują się iły, w dolinach zaś czarnoziem błotnistotorfiasty. Zachodnia, przeważna część powiatu należy do dorzecza Wisły, mniejsza zaś wschodnia do dorzecza Niemna. Przedstawicielką systematu rz. Niemna jest rz. Łosośna dopł. Niemna z Tatarką i drobne lewo dopływy Swisłoczy, Daleko ważniejszemi są rzeki należące do systematu Wisły, mianowicie Bóbr i Supraśl, dopływy Narwi. Dorzecze Bobru zrasza północną, Supraśli zaś południową część powiatu. Z dopływów Bobru ważniejsze Brzozówka z Kumiałką, z dopływów zaś Supraśli Sokolda. Rzeki to w ogóle są niespławne i nieżeglowne. Jezior niewiele i w ogóle drobne; największe w pobliżu Sokółki, dające początek rz. Sokoldzie. Błota znajdują się na całej przestrzeni powiatu, przeważnie jednak w dolinie Sokoldy. Lasów niewiele; w 1877 r. znajdowało się pod niemi 47, 361 dz. 41987 dz. skarbowych, na 46430 dz. ziemi do skarbu należącej, t. j. 20, 17 przestrzeni. W 1869 r. było jeszcze do 56000 dz. lasów, t. j. 26 ogólnej przestrzeni. Grupują się ono przeważnie w południowej części powiatu, w wschodniej natomiast bardzo ich mało. Drzewostan stanowi głównie dąb i jodła, przytem grab, sosna i osina. Podług danych z 1878 r. było w powiecie wraz z Sokółką i miasteczkami 85672 mk. , wypada więc 37, 9 na 1 w. kw. , bez miast zaś 70842 mk. 35120 męż. , 35722 kob. , w tej liczbie 253 szlachty dziedz. , 12 szlachty osob. , 10 stanu duch. prawosł. , 4 katol. , 2 machom. , 4 kupców, 2475 cechowych, 57532 włościan skarbowych, 446 kolonistów, 6884 włościan uwłaszczonych, 113 wojskowych, 3213 żołnierzy urlopowanych, dymisyonowanych i in. , 52 cudzoziemców i 54 innych stanów. Pod względem wyznania było w powiecie w t. r. bez S. i miasteczek 18515 prawosławnych, 50351 katol. , 8 ewang. , 1603 żydów i 365 machomet. W 1879 r. było w powiecie 13 cerkwi 6 murow. , 3 kapl. praw. drew. , 12 kośc. katol. 7 murow. , 3 kap. kat. drew. , 10 synagog 2 murow. , 18 domów modl. żydow. 5 murow. i 1 meczet drewniany. Podług Lebedkina Zap. Imp. R. Geogr. Obszcz. , 1861 r. , cz. III, 154 główną masę ludności stanowią Polacy 48000, dalej Litwini do 7000 i Wielkorossyani do 4000. W powiecie jest 611 miejsc zaludnionych, w tej liczbie 9 miasteczek Dąbrowa, Janów, Korycin, Kuźnica, Nowydwór, Odcisk, Sidra, Suchowola i Wasilków, 350 siół i wsi i 252 drobniejszych osad. Z pomiędzy tych miejscowości 292 ma mniej niż 25 mk, , i 14 od 25 do 50, 118 od 51 do 100, 83 od 101 do 500 i tylko cztery przeszło po 500 mk. Mieszkańcy zajmują się przeważnie rolnictwem i uprawą lnu. Sieją głównie żyto, owies i jęczmień. W 1870 r. zasiano 55000 czet. żyta zebrano 222000, 1800 pszenicy ozimej 7000, 25000 owsa 98000, 13000 jęczmienia 52000, 2000 tatarki 8000, 1000 innych zbóż jarych 4000; zasadzono 15500 czet. kartofli zebrano 93000 czet. . Hodowla bydła dość rozwinięta; w 1877 Sokółka Sokołodzin Sokołka Sokołów Sokołojcie Sokoło Sokółki Sokołki Sokołka r. było w powiecie bez miasta i miasteczek 14686 sztuk koni, 25329 bydła rogatego, 40264 owiec zwyczajnych, 570 rasy popra wnej, 19256 świń, 35 kóz. Przemysł fabrycz ny, oprócz sukiennictwa, słabo rozwinięty. W 1878 r. było w powiecie 41 fabryk, zatru dniających 265 ludzi produkujących za 645219 rs. , mianowicie 7 fabryk sukna 122 robot. , 404632 rs. produk. , 3 przędzalnie 56 robot. , 139360 rs. , 2 gorzelnie 11 robot. , 65000 rs. , 10 browarów 20 robot. , 25712 rs. , tar tak 6 robot. , 5100 rs. , 10 garbarni 25 robot, 2975 rs. , 5 cegielni U robot. , 640 rs. i 3 fabryki kafli 3 robot. , 1800 rs. . Pod względem administracyjnym powiat po dzielony jest na 3 okr. pol. i 13 gmin, miano wicie do 1 okr. pol. z biurem w Kuźnicy na leżą gminy Kruglany, Makowlany, Grzebie nie i Kamienna; do 2 okr. pol. z biurom w Su chowoli należą gminy Bagny, Trofimówka, Ostra Góra, Nowowola i Romanówka i wreszcie do 3 okr. pol, z biurem w Wasilkowie, należą gminy Czarna Wieś, Ostrów, Kamionka i Zubrzyca. Pod względem kościelnym sokol ski powiat tworzy dekanat błagoczynie pra wosławny sokolski, obejmujący 9 parafii Sokółka, Ostrów, Jurowlany, Siderka, Wasil ków, Samogruda, Krasnystok, Nowydwór i Kuźnica, 14354 wiernych. Oprócz 9 cerkwi paraf, znajdują się w dekanacie 1 cerkiew fi lialna, 4 cmentarne i 2 kaplice. Również i wszystkie parafie katol, w powiecie należą do dekanatu katol, sokolskiego dyecezyi wi leńskiej. Składa on się z 12 parafii Sokółka, Kuźnica, Kundzin, Janów, Suchowola, Sokolany, Dąbrowa, Nowydwór, Odcisk, Korycin, Sidra, Zalesie dawniej jeszcze Rożanystok, Szudziałów i Wasilków i ma 61478 wiernych. Pod względem komunikacyjnym powiat prze rzyna od płd. zach. ku płn. wsch. linia dr. żel. warszawskopetersburskiej, ze stacyami Czarna Wieś, Sokółka i Kuźnica, oraz w tym samym kierunku idący trakt z Grodna do Białegostoku. St. poczt. i telegr. połączono są ze stacyami dr żel. , nadto znajduje się st. poczt. w Sidrze. Marszałkami szlachty pow. sokolskiego byli Zawistowski, Downarowicz, Terpiłowski, Bachra, Ber. J. Krz. Sokołka, mko nad Worsklą, pow. kobielacki gub. połtawskiej, o 18 w. na płd. od Kobielak, ma 151 dm. , 3380 mk. , 4 cerkwie drewniane, szkołę i3 jarmarki, z których najważniejszy na św. Jana Bogosława przywóz wynosi do 400, 000 rs. . W XVIII w. należało do pułku połtawskiego. Sokołki, po łotew. Cybulniki, wś, pow. rzeżycki, w 3 okr. pok. do spraw włośc, gm. i par. katol. Ciskady, własność T. Szostakowskiej. W 1863 r. 329 dusz rewiz. Sokółki al. Sekólki, wólka w obr. gm, Górki, w pow. brzeskim, na praw. brzegu Wisły, 43 dm. , 216 mk Br. G. . Sokółki wś, pow margrabowski, st. p. Cichy; 641 ha, 91 dm. , 549 mk. Wawrzyniec V. Halle, ststa oleckowski, sprzedaje r. 1564 Maciejowi Sokołowi z pow. łeckiego, 4 włóki sołeckie, włókę za 60 grzywien, celem zało żenia wsi dannickiej na 40 włók. boru między Wężewem, Staczami, Żydami i Cichami, przy 10 latach wolności. Synami Macieja byli Ja kub, Wojtek i Wawrzyniec; brat Macieja za trzymuje ojcowiznę w pow. łeckim. Ludność w S. składają w r. 1600 sami Polacy. Ad. N. Sokoło, pow. bydgoski, ob. Łachowo. Sokołodzin al. Buda, os. u źródeł rz. Lu biny, dopł. Buklówki, pow. mozyrski, o 1 w. od gośc. ze wsi Machnowicz do Ostrożanki, w gm. Bujnowicze. A. Jel. Sokołojcie, fol. i wś, pow. wileński, w 4 okr. pol, gm. Worniany, okr. wiejski i dobra Rennów poprzednio Koszczyców Sokołojcie, o 63 w. od Wilna; fol. ma 1 dm. , 22 mk. kat. , wś 31 dm. , 195 mk w 1864 r. 106 dusz rewiz. . Posiada kapl. katol. par. gierwiackiej. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi S. , Antoniszki, Jacyny, Nowosiołki, Pugowicze, Szaterniki i Zawielce, w ogóle 280 dusz rewiz. włośc uwłaszczonych. Sokołów 1. wś włośc, pow. błoński, gm. Helenów, par. Pęcice, odl. 14 w. od Warszawy, ma 336 mk. , 45 os. , 862 mr. W 1827 r. było 35 dm. , 266 mk Wchodziła w skład dóbr Komorów. 2. S. , wś i os. młyn. , pow. łowicki, gm. Nieborów, par. Bolimów, odl. 15 w. od Łowicza, 3 w. od Bolimowa. Posiada młyn wodny, karczmę, kuźnię; os młyn. ma 3 dm. , 17 mk. , 42 mr. wieczystej dzierżawy; wś ma 17 dm. , 152 mk, 357 mr. W 1827 r. było 20 dm. , 108 mk. Wieś ta należąca do dobr Bielawa r. 1444 w skutek działów przeszła na Mikołaja Bielawskiego. W ostatnich czasach należała do dóbr Nieborów. Na początku XVI w. wieś dawała dziesięcinę i kolędę pleb. w Bolimowie Łaski, L. B. , II, 273. W 1762 r. płacono dziesięciny 10 złp. 3. S. , wś i fol, pow. gostyński, gm. Rataje, par. Sokołów, odl. 8 w. od Gostynina, posiada kościół par. drewniany, pokłady torfu, 286 mk. W 1827 r. było 21 dm. , 141 mk. W 1889 r. fol. S. rozl mr. 927 gr. or. i ogr. mr. 541, łąk mr. 60, past. mr. 94, lasu mr. 19l, nieuż. mr. 40; bud. mur. 14, z drzewa 9; plodozm. 9 i U pol; las nieurządzony. Torf na obszarze 100 mr. , grubości do 2 łokci. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 12, mr. 90; wś Dąbrowo os. 4, mr. 124; wś Niecki os. 20, mr. 47; Nieradze os. 11, mr. 19. Kościół i parafią erygował tu 1400 r. Stanisław Grot, dziedzic S. Obecny drewniany, niewiadomo z jakiego czasu, 1843 r. odnowiony. Wspomina S. jako Sokołów wieś kościelną w dyecezyi płockiej, Lib. Ben. Łaskiego II, 485. S. par. , dek. gostyński, 1653 dusz. 4. S. , fol. , kol i o. , pow. gostyński, gm. i par. Kiernozia; kol. ma 61 mk. , 157 mr. ; fol. i wś 98 mk. , 395 mr. dwor. i 8 mr. włośc. W 1827 r. było 16 dm. , 105 mk. S. wchodził w skład dóbr Kiernozia. 5. S. , wś i fol. nad źródlanem ramieniem Bzury, pow. łódzki, gm. Nakielnica, par. Zgierz, odl. 8 w. od Łodzi; wś ma 11 dm. , 182 mk. ; fol. 4 dm. , 18 mk. W 1827 r. było 16 dm. , 220 mk. W 1876 r. fol. S. , z os. młyn. Piła i Wolnik, rozl. mr. 493 gr. or. i ogr. mr. 358, łąk mr. 61, past. mr. 3, wody mr. 5, lasu mr. 22, w 08. mr. 36, nieuż, mr. 8; bud. mur. 3, z drzewa 11; płodozm. 13pol; las nieurządzony. Do fol. należały poprzednio wś S. os. 19, Mr. 130; wś Huta Aniołów ob. 10, mr. 113; wś Okrąglik Górny os. 7, mr. 67; wś Okrąglik Dolny os. 6, mr. 40. W XVI w. dziesięcinę z łanów dwor. i kmiecych tudzież kolędę po gr. z łanu pobiera pleban w Zgierzu Łaski, L. B. , II, 387. W 1576 r. Sokołowski płaci tu od 15 łan. , karczmy, młyna o 1 kole, 12 rzemiośł, po gr. 2, 1 osad. Pawiń. , Wielkp. , II, 63. 6. S. al. Graniczki fol. i os. włośc. , pow. koniński, gm. Dąbroszyn, par. Rychwał, odl. od Konina 16 w. , od Rychwała 2 1 2 w. , ma 4 08. , 84 mk. , 15 mr. włośc. Fol. 8. należy do dóbr Rychwał, ma 362 mr. 212 mr. roli. W XVI w. kmiecie dawali meszne po 1 kor. żyta i 1 kor. owsa pleb. w Rychwale Łaski, L. B. , I, 277. W 1579 r. Złotkowski płaci tu pobór od 3 łan. , Rozrażewski od 1 łana Pawiń. , Wielk. , T, 236. 7. S. , wś i fol, pow. turecki, gm. i par. Goszczanów, odl. od Turka w. 25; wś ma 14 dm. , 135 mk. ; folw. 2 dm. , 23 mk. W 1827r. U dm. , 96 mk. Według reg. pob. pow. sieradzkiego wś S. , w par. Goszczonów, miała w r, 1553, 2 łany, a w r. 1576, 3 łany. Przepołowski płacił od 3 4 łan. Pawiński, Wielk. , II, 224. 8. S. , wś i fol. , pow. sieradzki, gm. Bogumiłów, par. Chojne, odl od Sieradza w. 8; wś ma 15 dm. i wraz z kol. Okrąglica i Dębina 226 mk, ; fol 4 dm. , 35 mk. W 1827 r. 16 dm. , 128 mk. , par. Sieradz. Dobra 8. własność J. Wężyka składały się z fol Sokołów, Okrąglica i Dębiny z attynen. Rudniki, rozl. mr. 1557 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 378, łąk mr. 48, past. mr. 4, lasu mr. 527, nieuż. mr. 12; bud. mur. 3, z drzewa 12; płodozm. 14pol. ; las urządzony w kolei 80letniej; fol. Okrąglica gr. or. i ogr. mr. 344, past. mr. 2, lasu mr. 7, nieuż. mr. 5; płodozmian 13pol; bud. z drzewa 3; fol. Dębina gr. or. i ogr. mr. 225, nieuż. mr. 4; bud. mur. i, z drzewa 2; płodozm. 13pol. Do fol. należały poprzednio wś S. os. 21, mr. 110; wś Okrąglica os. 7, mr. 42; wś Dębina os. 3, mr. 47. Na początku XVI w. S. należy do par. Sieradz, dziesięcinę z łan. fol, pobiera dziekan wieluński; z łanów km. arcybisk, gnieźn. Sakramenta administrował tu pleban z Dąbrowy Szlacheckiej a kolędę po groszu z łanu pobierał prob. w Sieradzu Łaski, L. B. , I, 420, 430, II, 98. W 1553 r. było 7 łan. , a w 1576 r. 8 łan. i łan sołtysi Pawiń. , Wielk, II, 214. 9. S. Dunina, wś i fol. , pow. konecki, gm. Końsk, par. Końskie, odl, od Końskich 9 w. , ma 68 dm. , 385 mk. , 997 mr. ziemi dwor. , 595 mr. włośc. W 1827 r. było 37 dm. , 229 mk. W 1881 r. fol. S. Dunin rozl. mr. 1868 gr. or. i ogr. mr. 495, łąk mr. 80, past. mr. 94, lasu mr. 1175, nieuż. mr. 24; bud. z drzewa 11; płodozm. 10pol; las nieurządzony; pokłady torfu. Wś S. Dunin ob. 59, mr. 596; kol. Śtrzembszów os. 17, mr. 217. W połowie XV w. S. par. Końskie; własność Andrzeja Dzibaltowskiego, miał 6 i pół łan. km. , z których płacono dziesięcino snopową i konopną wartości 3 grzyw. Karczma z rolą, zagr. z rola, płaciły dziesięcinę snopową kantoryi sandomierskiej. Fol. dawał dziesięcinę par. Mokrsko Długosz, L. B. , I, 327, Na początku XVI w. S. stanowił jedną całość dóbr z Dzibałtowem dwie wsi a jeden folw. . Fol. dawał dziesięcinę jednego roku pleb. w Końskich, drugiego kościołowi w Jędrzejowie. Pleban w Końskich mógł jednak sam ją odbierać, dając co drugi rok do Jędrzejowa po 1 1 2 grzyw. Łaski, L. B. , I, 702. Według reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1508 wś Sokołów, Brod i Dzybałtów, własność Jakuba Dzybaltowskiego, płaciły poboru 2 grzyw. 9 den. W 1579 r. Dzibałtowscy płacą od 4 zagr. Pawiń, Małop. , 286. 10. S. Modliński, wś i fol. , pow. opoczyński, gm. Topolice, par. Żarnów, odl. 13 w. od Opoczna, ma 17 dm. , 95 mk. W 1874 r. fol. S. Modliński rozl mr. 427 gr. or. i ogr. mr. 233, łąk mr. 23, past. mr. 43, lasu mr. 109, nieuż. mr. 19; bud. mur. 2, z drzewa 8; płodozm. 10pol; las nieurządzony. Wś S. os. 16, mr. 105. W połowie XV w. ., w par. Żarnów, własność Stan. Sokołowskiego h. Doliwa, miał łany km. , z których dziesięcinę snopową i konopną, wartości grzyw. , dawano scholastyi sandomierskiej. Fol. rycerski płacił dziesięcinę pleb. w Lipie Długosz, L. B. , I, 338. Na początku XVI w. fol. i jeden zagr. dają dziesięcinę do 3ferton. pleb. w Lipie Łaski, L. B. , I, 599, 622. Według reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1508 S. i parva Stawowicze, własność Michałowskich, płaciły poboru 19 gr. 9 den. Pawiński, Małop. , 482. 11. S. Dolny i S. Górny, dwie wsi i fol. nad Nidą, z lew. brzegu, powyżej Sobków, pow. jędrzejowski, gm. i par. Sobków. W 1827 r. S. Dolny miał 30 dra. , 188 mk. , S. Górny 9 dm. , 71 mk, W 1508 r. Sokołów S. uterque, w pow. chęcińskim, własność Ja kuba Mokrskiego, daje poboru 1 grzyw. Pawiński, Małop. , 485. Br. Ch. Sokołów, miasto powiatowe gub. siedleckiej, leży śród płasko wzgórza 500 do 600 st. npm. , w pobliżu zródeł rzki Cetyni lew. dopł. Bugu, pod 52 24 7 szer. płn. i 40 0 8 dług. wschód. od F. , odl. 29 w. na płn. od Siedlec i 16 w. na zach. od Węgrowa. Pod miastem przechodzi dr. żel. drugorzędna, łącząca S. linią dr. żel. warsz. terespolskiej od st. Siedlce z linią warsz. petersburską w Małkini. Drogi bite łączą S. z Węgrowem i Siedlcami. Miasto posiada kościół par. murowany, drewniany kościołek św. Rocha, cerkiew, synagogę i dwa żydowskie domy modlitwy, szkołę miejską 2klas. i szkołę 1klas. dla dziewcząt, sąd pokoju okr. III, urząd powiatowy, magistrat, straż ogniową ochotniczą, st. pocz. i tel. , st. dr. żel. o 2 w. od miasta, 346 dm. przeważnie drewn. , 7172 mk. stałych 941 prawosł. , 1249 katol. , 2 ewang. , 4980 żydów i 667 mk. niestałych, przeważnie wojskowych. Do mieszczan należy 517 osad rolnych, mających 4189 mr. W 1827 r. było 350 dm. , 3005 mk. ; 1858 r. 311 dm. 12 murow. i 3964 mk. 2522 żydów; dochód kasy miejskiej wynosił 911 rs. 84 kop. Ludność, prócz rolnictwa, trudni się szewctwem około 500 szewców i wyrobem kożuchów do 200 kuśnierzy. Z zakładów fabrycznych istnieją fabryka octu z roczną prod. na 360 rs, świec 324 rs. , dwie olejarnie 1600 rs. , 6 wiatraków, 5 garbarni 2580 rs. , cegielnia 600 rs. . O 2 w. od miasta znajduje się cukrownia Elżbietów ob. , zatrudniająca do 600 ludzi, przy produkcyi sięgającej do 800, 000 rs. Handel w mieście wyłącznie w ręku żydów jeden sklep kolonialny przez katolika trzymany. Hotelu ni cukierni miasto nie posiada. Straż ogniowa ma 60 członków honorowych i 150 czynnych. Początek miasta nieznany. W akcie nadania ziemi drohickiej przez Władysława Jagiełłę Ziemowitowi mazowieckiemu w 1391 r. wymienione są miasta Drohiczyn, Mielnik, Suraż, Bielsk, i w ogóle wspomniane zamki. Jednym z nich może był S. , jako leżący na pograniczu Podlasia z Mazowszem ziemia liwska. Założenie miasta możnaby odnieść do epoki rządów Witolda, którego dworzanin sekretarz, niejaki Mikołaj Depeński, według akt kościelnych był fundatorom kościoła par. p. w. św. Michała Arch. w 1415 r. Za Zygmunta Augusta S. z przyległemi dobrami należał do rodu Kiszków. W 1578 r. wymieniony w liczbie miast. W 1581 r. Jan Dymitr Solikowski, sekretarz król. , odbiera tu przysięgę od delegowanych miasta Rygi, na warunki udzielone im w Drohiczynie przez króla. Kościół par. zabrany został przez dziedziców Kiszków na zbór i zwrócony katolikom dopiero w 1590 r, W połowie XVIII w. S. należy do Ogińskich. W 1764 r. sejm ustanawia tu jedną z 3 kadencyi sądów ziemskich dla ziemi drohickiej. W 1775 r. taryfa pobór. wykazuje w S. 230 dymów płacących. Michał Kleofas Ogiński, podskarbi lit, , starał się zaprowadzić tu przemysł tkacki. Sprowadził więc robotników z Montbeillard, którzy wyrabiali na domowych warsztatach pasy, chustki jedwabne, kobierce, płótno, byli też między niemi stolarze meblowi. Rozwój przemysłu szewckiego i kuśnierskiego i związany z tem handel materyałami i wyrobami, tudzież umieszczenie władz powiatowych 1867, podniosly znowu ubogie i w niedogodnych warunkach brak wody położone miasteczko. Obecny kościół paraf. murowany, kryty blachą, wzniósł Kobyliński, dziedzic 8. , 1826 r. Drugi kościołek kaplica św. Rocha, drewniany, oparkaniony. W 1861 r. parafia dek. janowski obejmowała 3568 dusz rit. lat. , 1300 rit. gr. , 291 akat. , 2420 izr. ; obecnie parafia dek. sokołowski liczy do 9000, dusz. Dobra S. składały się w 1885 r. z fol. Żanecin iKarlusin, rozl. mr. 1156 fol. Żanecin gr. or. i ogr. mr. 466, łąk mr. 15, past. mr. 59, w placach miejskich mr. 7, nieuż. mr. 27; bud. mur, 8, z drzewa 10; płodozm. 6 i 7pol. ; fol. Karlusin gr. or. i ogr. mr. 374, łąk mr. 10, past. mr. 30, lasu mr. 146, nieuż. mr. 22; bud. mur. 1, z drzewa 7; płodozm. 10pol. , las nieurządzony; browar. W skład dóbr poprzednio wchodziły miasto S. os. 517, mr. 4189; wś Przeździatka os. 54, mr. 311; wś Emilianów os. 14, mr. 23; wś Nowawioś os. 46, mr. 62; wś Ługuścin al. Wesoła os. 3, mr. 7. Sokolowski powiat gub. siedleckiej, utworzony został w 1867 z połowy północnej dawnego pow. siedleckiego. Granicę północną stanowi Bug, oddzielający obszar ten od pow. ostrowskiego, od wschodu tenże Bug oddziela od pow. bielskiego gub. grodzieńskiej, od południa graniczy z pow. konstantynowskim i siedleckim, od zachodu z węgrowskim. Obszar powiatu obejmuje 2345 mil kwadr. Stanowi on część dorzecza Bugu. Środkowa część obszaru wznosi się średnio 500 do 520 st. npm. , sięgając pod Telakami na płd. od Kossowa do 590 st. Ta środkowa wyżyna obniża się w płn. połowie powiatu dość stromą krawędzią w dolinę Bugu, rozszerzająca się stopniowo od 1 wiorsty pod wsią Gródek, do 6 w. między Sterdynia a Ceranowem. W płd. części przejście te odbywa się stopniowo i nieznacznie. Wody środkowej wyżyny obszaru spływają wachlarze wato rozłożonemi dopływami do Bugu i Liwca. Okolica Sokołowa na płd. od miasta stanowi węzeł wodny, rozsyłający drobne strumienie na płd. i Sokołów Sokołów Sokołów zachód do Liwca i na wschód i północ do Bugu. Do Liwca uchodzi Grochowski strumień pod Węgrowem, do Bugu naprzeciw Sledzionowa strumień Turna z pod wsi Niemirki o 12 w. na wschód od Sokołowa, dalej z biegiem Bugu Cetynia pod Białobrzegami, Sterdynka al. Chądzynka Chudzina pod Kiełpienicami, strumień od Ceranowa, Kossówka, Treblinka. Rolnictwo stanowi główne, prawie wyłączne zajęcie ludności tego obszaru. W 1878 r. wysiano pszenicy 5240 czetw. , żyta 17, 171 czet. , jęczm. 3647 czet. , owsa 12, 838 czet. , gryki 1631 czet. , kartofli 31, 612 czet. Siana w dolinie Bugu głównie zebrano 1, 231, 845 pudów. Przemysł fabryczny wiąże się ściśle z gospodarstwom rolnem. Główno fabryki spotykamy w wielkich gospodarstwach, jak Przeździatka cukrownia Elźbietów, z prod. na 400, 000 rs. , gorzelnia, browar i w dobrach CeranówSterdyń Ludw. Górskiego, największych w powiecie 6912 mr. . W 1878 r. było w powiecie 25 zakładów przemysłowych, zatrudniających 482 robotn. i produkujących na 246, 207 rs. Przeważna część tej sumy przypadała na produkcyą cukrowni. Inne zakłady 5 gorzelni, O browarów, 3 olejarnie, 4 garbarnie, 4 cegielnie, 1 fabr. świec należały przeważnie do kategoryi drobnych fabryk. Obok drogi wodnej, jaką stanowi Bug opływający obszar powiatu od wschodu i północy, przerzyna ten obszar w kierunku od południa ku północy droga żelazna strategiczna, łącząca Siedlce dr. żel. terespolskiej z Małkinią st. dr. żel. warsz. petersb. po za Bugiem w pow. ostrowskim. Droga ta przerzyna środek powiatu, ma stacyą w Sokołowie. Drogi bito łączą Sokołów z Węgrowem, Siedlcami i Ceranowem. Ludność powiatu, wynosząca w 1867 r. 45, 955 dusz, wzrosła w 1878 do 59, 408 28, 533 męż. , 30, 875 kob. a w 1885 r. wynosiła 61, 941 mk. na 1 wior. kwadr. 546 mk. . Podług wyznań było w 1878 r. 46, 197 katol, 5860 prawosł. , 6545 żydów. 805 protest. W 1883 r. , prócz szkół w mieście Sokołowie, istniały szkoły początkowe w osadach i wsiach Drohiczyn, Korzew, Grodzisk, Sterdyń, Seroczyn, Kossów, Kudelczyn, Elżbietów, Bujały, Jabłonna, Dzierzbie, Krzemień, Kanibród, Gródek, Rogów, Rzepki, Skrzeszów, Wyrożęby, Kożuchów, Skibniew, Grochów. Pod względem kościelnym powiat stanowi sokołowski dekanat, dyec. lubelskiej, składa się z 13 parafii Ceranów, Czerwonka, Jabłonna, Knychówak, Kossów, Kożuchówek, RoybityKa mień, Skibniew, Skrzeszew z filią Wierów, Sokołów, Sterdyń, Wyrozęby i Zembrów. Dekanat błagoczynie prawosławny składa się z parafii Czołomyje, Gródek, Grodzisk, Hołubla, Rogów, Seroczyn, Sokołów, Szkopy. Pod względem sądowym powiat składa się z 1 okr. sądu pokoju dla Sokołowa i 3 okręgów sądów gminnych Sterdyń, Rzepki, Przeździatka, należących do zjazdu sędziów w Siedlcach. Pod względem administracyjnym dzieli się powiat na jedno miasto i 12 gmin Dębe Nowe, Grochów, Jabłonna, Korczew, Kossów, Kowiesy, Kudelczyn, Olszew, Rzepki, Sabnie, Sterdyń, Wyrozęby. Br. Ch. Sokołów al. Sokołowo 1. wś i przysiołek, pow. słonimski, w 1 okr. pol. , gm. Pieski, o 77 i 75 w. od Słonima, na wschód od Berezy Kartuskiej. Za czasów Rzpltej stanowiło sstwo niegrodowe, które według spisów podakarbińskich z r. 1766 było połączone z sstwem zdzitowskiem oraz z wsiami Wójtowo Sioło i Niwa. W tym czasie posiadał je Adam Brzostowski, kasztelan połocki, opłacając łącznie kwarty 2661 złp. 18 gr. Na sejmie z 1773 75r. Stany Rzpltej, z powoda długoletnich sporów o granice tego sstwa, wyznaczyły komisyą do ostatecznego ich oznaczenia. 2. S. , wś, pow. Słonimski, w 3 okr. pol. , gm. Czemiery, o 9 w. od Słonima a 118 w. od Grodna. Posiada zarząd gminy czemierskiej. 3. S. , osada, tamże, o 8 1 2 w. od Słonima. Sokołów 1. mko nad rz. Tużą, prawym dopł. Słuczy, pow. nowogradwołyński, gm. Kurne, o 36 w. na płd. wschód od Zwiahla, przy dawnym trakcie poczt. z Żytomierza do Zwiahla, ma 18 dm. , 112 mk. , 65 osad żydowskich, 312 dzies, ziemi włośc; cerkiew, gorzelnia, browar piwny. Pamiętne porażką wojska polskiego przez Tatarów za Zygmunta I. Prawo miejskie otrzymało w 1765 r. od Stanisława Augusta. Dobra sokołowskie, mające 10438 dzies. ziemi dworskiej, do których należały wsi Kurne, Henrykówka, Nepomucenówka, Teterka, Januszówka, Ług Wielki, Diacowo i osady Jabłonna, Łogulsk i in. , należały do hr. Ilińskich, obecnie rozdrobnione, po większej części osiedlono przez kolonistów Niemców. 2. S. al. Ustinówka, wś, pow. wasylkowski, w 2 okr. pol. , gm. Kowalówka, o 38 w. od Wasylkowa, ma 1723 mk. 3. S. , pow. żytomierski, ob. Sokołowa Góra. Sokołów, szczyt w Karpatach wschodnich, w dziale skolskodelatyńskim, w dziale wodnym Świcy i Czeczwy, na płd. od szczytu Niagryna, a na płn. od Rozkoliska, nad doliną pot. Pohareckiego. Wzn. 927 mt. npm. , na obszarże gm. Lolina, pow. dolińskim. Br. G. Sokołów, potok, powstaje w obr. gm. Solca, pow. drohobyckim, płynie na wschód i na granicy Solca i Kołpca wpada od lew. brzegu do Dubicy, dopł. Słonicy. Długi 2 1 2 klm. Sokołów 1. miasto w pow. kolbuszowskim, pomiędzy Kolbuszową a Leżajskiem, o 3 mile na płn. zachód od Łańcuta, posiada sąd pow. , urząd poczt. , kościół par. rz. kat. . 4281 mk. Okrąg sądowy sokołowski obejmuje 15 gmin wiejskich i 11 obszarów dworskich, z ludnością 23, 637 głów. Położony w dawnej ziemi przemyskiej, śród rozległych puszcz pokrywających międzyrzecze Wisły, Sanu i Wisłoki, należał do dóbr królewskich. Władysław Jagiełło odbywa w 1410 r. w przyległej wsi Turzy o 3 klm. łowy na tury, dla przygotowania zapasów mięsa solonego na wyprawę przeciw Krzyżakom. Jagiellonowie rozdawali te obszary szlachcie a w części zarządzali niemi przez starostów. Kochanowski Dryas zamochska, powtarzając usłyszane w Zamchu tradycye, podaje iż Iwan Kustra z Krzeszowa był pierwszym kolonizatorem tych stron. On założył Leżajsko, Łukowe, Pszę. Po wygaśnięciu rodu dobra przeszły na własność królewską, W XV w. wielki obszar tych puszcz, z istniejącemi w nich osadami, otrzymali Pileccy. Kochanowski powiada, iż jeden z nich, dziedzic na Zamchu, używał niedźwiedzi do zaprzęgu. W 1569 r. Jan Pilecki, starosta horodelski, otrzymuje przywilej królewski, nadający grawo magdeburskie dla miasta S. , założonego na obszarze dóbr t. n. W tym czasie zapewne powstała tu parafia. Obecnie dobra S. należą do hr. Zamoyskich. 2. S. po rus, Sokoliw, wś, pow. kamionecki, 17 klm. ha płd. od sądu pow. i urzędu poczt. tel. w Kamionce Strumiłowej. Na płn. leżą Nahorce Małe, na wschód Żelechów Mały, na płd. Banunin, na zachód Wyrów. Wieś leży w dorzeczu Wisły za pośrednictwem potoku, płynącego z Żelechowa i wpadającego w Wyrowie do Ostrówki al. Horpinki lew. dopł. Bugu. Zabudowania wiejskie leżą na praw. brzegu potoku. Na płd. wzgórze Marynice 262 mt. . Własn. wiek. ma roli or. 107, łąk i ogr. 8, past. 3; wł. mn. roli or. 480, łąk i ogr. 119, past. 43 mr. W r. 1880 było 71 dm. , 474 mk. w gminie, 1 dm. , 9 mk. na obsz. dwór. 463 gr. kat. , 5 rz. kat, , 15 izr. ; 460 Rusinów, 23. Polaków. Par. rz. kat. w Żelechowie, gr. kat. w Wyrowie. We wsi cerkiew, szkoła fil. i kasa pożycz, gm. z kapitałem 1427 złr. Na początku obecnego stulecia istniała tu kuźnica. 3. S. kolo Stryja, miasteczko, pow. stryjski, pod 41 43 wsch. dłg. od F. a pod 49 10 płn. szer. , 19 klm. na płd. wsch. od sądu powiat. w Stryju, z urzędem poczt. w miejscu. Na płd. leżą Dzieduszyce Małe, na płd. zach. zach. Dzieduszyce Wielkie, na płn. Łany, na wschód Balicze Podróżne i Podgórne pow. żydaczowski, na płd. wschód Turza Wielka pow. doliński. Płd. część obszaru przepływa Świca, lewy dopływ Dniestru, a część płn. Sukiel, dopływ Świcy. Między temi rzekami leży przeważna część miasteczka. Własn. więk. tu i w Łanach ma roli or. 437, łąk i ogr. 307, past, 365, lasu 299; wł. mn. roli or. 364, łąk i ogr. 398, past. 116 mr. W r. 1880 było 96 dm. , 619 mk. w gminie; 15 dm. , 74 mk. na obsz. dwor. 305 rz. kat. , 49 gr. kat. , 329 izr. , 10 innych wyznań; 455 Polaków, 30 Rusinów, 204 Niemców. Par. rz. kat. w miejscu, dek. stryjski. Parafią fundował w 1520 r. Jan Dzieduszycki. Do par. należą Balicze Podgórne i Podróżne, Belejów, Bołochów, Dzieduszyce Małe i Wielkie, Łany, Siechów, Sulatycze, Turza Wielka, Uhełne, Wola i Zaderewecz. Kościół drewniany, konsekrowany w r. 1868 p. w. św. Mikołaja. Par. gr. kat. w Baliczach Podróżnych. W mieście cerkiew p. w. św. Mikołaja i szkoła etat. 1klas. Jan Dzieduszycki otrzymał 15 kwietnia 1511 r. od Zygmunta I przywilej na założenie przy Dzieduszycach miasta na prawie magdeb. na mocy tego przywileju daje w r. 1517 nowo osiedlonym tam mieszczanom przywilej lokacyjny. Miasto to nazywano pierwotnie Dzieduszycami i Sokołowem. Tę drugą nazwę otrzymał od przysiołka Sokołowice, na którego obszarze zostało założone. Dzieduszycki zakładając parafią w 1520 r. wyznaczył plebanowi dziesięcinę od wszystkich rodzajów zboża w Dzieduszycach, Baliczach i innych przyległych swych dobrach, nadał mu grunta i dom z ogrodem Maurycy hr. Dzieduszycki Kronika Dzieduszyckich, str. 50 i 51. W r. 1533 wyjednał u Zygmunta I przywilej na trzy doroczne jarmarki 25 stycznia, 2 maja i 6 sierpnia. W r. 1550 otrzymał Wacław Dzieduszycki od Zygmunta Augusta przywilej na tygodniowe targi. W r. 1580 król Stefan, powodowany sporem sokołowskich mieszczan z celnikiem Rusi, potwierdza przywileje tychże mieszczan, uwalniające ich od opłaty ceł Arch. Bernar, we Lwowie, C. , t. 338, str. 43. W czasie wojen Chmielnickiego S. został spalony i spustoszony. W r. 1656 kazał Mikołaj Dzieduszycki dawać kościołowi w S. dziesiecinę z klucza sokołowskiego, nawet od pustek. W 1658 r. zapisał Franciszek Dzieduszycki, kaszt. kijowski, kościołowi 3000 złp. W r. 1699 udziela August II miasteczku przywilej na dwa jarmarki i targi tygodniowo Arch. Bernar. we Lwowie, , C. , t. 475, str. 1541. Jerzy Dzieduszycki wydal d. 15 marca 1704 uniwersał dla dziedzicznego gniazda S. , w celu zabezpieczenia swobody i bezpieczeństwa osób i majątków. I. 14 czerwca 1704 r. ustanawia August II cztery jarmarki w S. A. G. i Z. , t. I, str. 115. 4. S. , wś, pow. buczacki, o 3 klm. od Potoku Złotego par. rz. kat. , sąd pow. , poczta i tel. . obszar dworski 2120 mr. , włośc. 2365 mr. W 1870 r. 1341 rak. ; w 1880 r. w gm. 1324. na obsz. dwor. 54; rz. kat. 240, gr. kat. 1200, par. w miejscu, dek buczacki. Cerkiew Uśpie Sokołów Sokołowa Góra Sokołów Bród Sokołowice Sokołów Bród Sokołowicze Sokolowicze Sokołowiec nia N. P. M. , murowana, wystawiona 1843 r. Metryki ma od 1784 r. Szkota systemizowana. Właśc. pos. dwor. Mikołaj hr. Wolański. 5. S. , wś, pow. podhajecki, o 2 klm. od Zło tnik par. rz. kat. i urz. poczt. . Obszar dwor. 1053mr. , włośc. 2538 mr. W 1870 r. 1021 mk. ; w 1880 r. w gm. 1191, na obsz. dwor, 24; rz. kat. 800; gr. kat. par. w miejscu, dek. trembowelski. W Sokołowie i Chatkach ra zem 1075 gr. kat. Szkoła etat. o 1 nauczycielu. Kasa pożycz. gm. z kapit. 628 złr. Wła ściciel pos. dwor. Wilhelm hr. SiemieńskiLewicki. Lu. Dz. Br. O, Sokołów Bród, wś, pow. skwirski, w 2 okr. pol, gm. Pawołocz, o 18 w. od Skwiry, ma 253 mk. Sokołowa 1. wś, pow. lityński, gm. , sąd par. kat. Chmielnik o 3 w. , par. praw. Porubińce, o 34 w. od Lityna, ma 110 osad, 515 mk. , 779 dz. ziemi włośc, 731 dwors. Posiada cerkiew p. w. Wniebowzięcia, wzniesioną w 1737 r. Poprzednio wchodziła w skład ststwa chmielnickiego, w ostatnich zaś czasach Rze czypospolitej wraz z przyległemi wsiami Lelotką i Porubińcami stanowiła oddzielne sta rostwo sokołowskie, ostatnim posiadaczem którego był Tomasz LechnoWasiutyński. Podług spisu podatkowego podymnego na ra tę marcową 1789 r. wś S. płaci 178 złp. 15 gr. , Lelotka 94 złp. 15 gr. , Porubińce 119 złp. , razem całe ststwo sokołowskie 392 złp. Po 1794 r. darowane przez cesarzowę Kata rzynę wraz ze ststwem chmielnickim ks. Bezborodko, następnie własność hr. Kuszelewa, dziś Kanszyna. 2. S. , pow. humański, ob. Kobrynowa Hrebla. M. Wasiut. Sokołowa Góra, w dok. Sokołowo Horodyszcze, Sokołów, wś nad rzką Kamionką, pow. żytomierski, na płn. zachód od Żytomierza, niegdyś sioło zamkowe żytomierskie. Sokołowa Wola, wś, pow. liski, par. rz. kat. w Polanie a gr. kat. w Daszówce, leży wzn. 527 mt. na płd. stoku pasma Żukowa, tworzącego dział wodny Sanu i Strwiąża. Wieś jest otoczona wyższemi górami lesistemi, liczy 46 dm. i 268 mk. 232 gr. kat. , 9 rz. kat. , 27 izrael. . Obszar większej posia dłości Liskowackiej wynosi 254 mr. roli, 46 mr. łąk, 18 mr. pastw. i 202 mr. lasu; pos. mn. ma 466 mr. roli, 90 mr. łąk, 62 mr. past. i 16 mr. lasu. Graniczy na płd. z Czarną i Paniszczowem, na zachód z Sokolem, na wschód z Rabem, a na płn. z Daszówką. Mac. Sokołóweczka, wś, pow. humuński, ob, Kobrynowa Hrebla i Sokołówka, Sokołówek 1. wś, pow. radzymiński, gm. Małopole, par. Radzymin, ma 96 mk. , 215 mr. włośc, i 2 mr. dwor. W 1827 r. 21 dm. , 115 mk, 2. S. , fol. , pow. kutnowski, gm. i par. Słownik Geograficzny T. XI Zeszyt 121. Żychlin, ma 2 dm. , 68 mk. , 296 mr. dwor. Na początku XVI w. wś Sokołów, w par. Żychlin, stoi pustką. Dziesięciny z niej pobie rał pleban w Żychlinie Łaski, L. B. , II, 497. Według reg. pob. pow. orłowskiego z r. 1576 wś Sokołówko w par. Oporów, własność Pio tra Busskowskiego, miała 1 łan os. , 2 łany puste Pawiński, Wielkp. , II, 106. 3. S. , dawniej Sokołowe, kol. i oś, młyn. , pow. kolski, gm. i par. Izbica, odl. od Koła 28 w. ; kol. ma 20 dm. , 166 mk. , młyn 2 dra. , 23 mk. Ogólny obszar 530 mr. W 1827 r. 11 dm. , 124 mk. W 1557 r. kaszt. bydgoski płaci tu od 8 łan. Pawiński, Wielkp. , II, 21. Br, CL Sokołowice, wś i fol. w pobliżu lewego brzegu Wisły, pow pińczowski, gm. Filipowice, par. Koszyce. Fol. 8. , oddzielony w r. 1888 od dóbr Malkowice, ma 270 mr. ; wś ma 19 os. , 118 mr. W 1827 r. 21 dm. , 138 mk W połowie XV w. S. , wś w par. Witów, własność Piekarskich h. Nieszoba, miała łany km. , zagr. , karczmę, folw. , z których płacono dziesięcinę, wartości 10 grzywien, kościołowi w Witowie Długosz, L. B. , II, 172. Według reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1490 8. w par. Przemąków, miały 2 łany. W r. 1581 wś S. , w par. Koszyce, dzierżawiona przez Rogozińskiego, miała 4 pólłanki kra. , 2 zagr. z rolą, 4 czynsz. , 3 kom. z bydł. , 6 kom. , bez bydła, 1 chałup. , 1 rybitwę, 2 koła zak. , 1 koło step Pawiński, Małop. , sir. 443, 9. Sokołowicze, wś, pow. nowogrodzki, gm. Stołowicze, 27 osad, A. Jel Sokolowicze, pow. radomyski, ob. Sokoły. Sokołowiec, góra lesista, na płn. zach. od Pasieczny, pow. nadworniański, nad ujściem pot. Buchtowca do Bystrzycy nadworniańskiej, w dziale Czorcina 1178 mt. , wzn. 800 mt. npm. szt. gen. . Na płd. zach. szczyt Liskawica 1031 mt. . Br. G. Sokołowiec, potok, wypływa w obr. gm. Lolina, pow. doliński, z pod góry Sokołowa i na obszarze gm. Wełdzirza wpada do Świcy. Długi 3 klm. Nad źródłami wznosi się Sokołów 937 mt. , na lew. brzegu Jasionów 870 mt. , a na prawym góra 827 mt. . Br. G. Sokołówka, rzeczka, ma początek pod Radogoszczą, na płn. od Łodzi, płynie na zach. północ przez Sokołów i na zachód od Zgierza uchodzi do Bzury z lew. brzegu. Długa 7 w. Sokołówka 1. fol nad rz. Czarną, pow. konecki, gm. Grodzisko, par. Radoszyce, odl. od Końskich 17 w. , 1 dm. , 4 mk, 224 mr. W 1827 r. 4 dm. , 18 mk 2. S. , wś i fol, pow. zamojski, gm. i par. Frampol, leży w obrębie pasu pogranicznego, o 9 w. od Frampola, o 44 w. od Zamościa, ma 27 dm. , 226 mk. kat. , 8 prawosł; 24 osad włośc, z obszarem 245 mr. W 1827 r. 26 dm. , 150 mk. Folw. , własność Lewentala, ma 390 mr. roli, Sokołówka Sokołowa Wola Sokołóweczka Sokołówek Sokołowa Sokołówka Sokołówka 1200 mr. lasu. Browar wyrabiający piwo zwy czajne 1200 rs. rocznej produkcyi i młyn wodny o 2 kamieniach, przerabiający rocznie 1160 czet w. ziarna. T. Źuk. Sokołówka 1. wś nad rzką t. n. , dopły wem kanału Ogińskiego, pow. piński, w 4 okr. pol. łohiszyńskim, gm. Telechany, ma 19 osad. Niegdyś krolewszczyzna w ststwie ozaryckiem, obecnie własność Skirmuntów. 2. S. , fol. , pow. wiłkomierski, gm. Siesiki, o 17 w. od Wiłkomierza. A. Jel. Sokołówka, rzeczka, prawy dopł. Bernadynki, ma źródła powyżej wsi Sokołówki w pow. olhopolskim, płynie z zach, na wschód, mija wieś Sokołówkę, Lewków i pomiędzy miasteczkiem Obodówką i wsią Stratyjówką uchodzi do Bernadynki. Ujściom swojem odgranicza pow. olhopolski od bracławskiego. Sokolówka 1. wś, dawniej mko na praw. brzegu rz. Koneły, dopł. Tykicza Uhorskiego, pow. humański, w 1 okr. pol. , gm. Mańkowka, par. kat. Humań o 30 w. , o 6 w. na zachód od wsi Kiszczyńce, ma 340 mk. podług spisu urzędowego z 1885 r. , zaś podług Pochilewicza 2349 mk. prawosł. i 502 żyd. . Cerkiew Bogosłowska, murowana, wzniesiona w 1784 r. przez ówczesnego dziedzica Stanisława Potockiego, uposażona jest 33 dzies. ziemi. Rz. Koneła rozlewa się pod wsią w rozległy staw. S. należała do klucza humańskiego dóbr Szczęsnego Potockiego; do 1830 r. była miasteczkiem należącem do Aleksandra Potockiego; od 1830 r. rządowa. W kilka lat po przejściu na rzecz skarbu, żydom kazano wynieść się i z miasteczka urządzono wieś, którą wcielono do okręgu humańskiego kolonii wojskowych; dziś należy do dóbr państwa. Za czasów mka odbywały się tu targi co drugą niedzielę, oraz była apteka. Pod S. połączył się Gonta z Żeleźniakiem ob. t. III, 213. 2. S. , u Pochilewicza Sohołoweczka, wś, pow. humański, w 3 okr. pol. , gm. Talne, par. praw. Kobrynowa Hrebla o 3 w. , o 51 w. od Humania, przy dr. poczt. z Zwinogródki do Humania, ma 611 mk. Podług Pochilewicza było tu w 1863 r. 306 mk. i 890 dzies. ziemi. Por. Kobrynowa Hrebla. 3. S. , sioło nad rzką Hredelką, pow. krzemieniecki, na zachód od mka Bazalii. 4. S. , przedmieście Zińkowa, pow. latyczowski, nad rz. Uszycą, ma 254 dm. 5. S. , wś nad rzką t. n. , dopł. Bernadynki, pow. olhopolski, na pograniczu pow. bracławskiego, okr. pol. Berszada, gm. Ternówka, sąd w Piszczance, par. kat. Obodówka, o 52 w. od Olhopola, 40 w. od Tulczyna, 18 w. od st. dr. żel. kijowskoodeskiej Krzyżopol poczta i telegraf, ma 201 osad, 2162 mk. , 2083 dzies. ziemi włośc, 1799 dwors. , 64 cerkiewnej. Cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , z 2240 parafianami. Dawniej była tu kaplica katol. dekanatu bałckiego. Posiada fabrykę cukru, założoną w 1873 roku, z 12 dyfuzorami na 1374 wiader, która w 1886 7 r. przerobiła 135652 berkowców buraków i wyprodukowała 139500 pudów piasku; młyn parowy, wyrabiający do 12000 pud. mąki. Przy cukrowni założoną została stacya badań meteorologicznych. Własność Brzozowskich. 5. S. Nowa, wś nad rz. Uszycą, pow. proskurowski, okr. pol. , gm. i poczta Jarmolińce, par. praw. Sokołówka Stara, kat. Skazińce. Oddzielona od S. Starej rz. Uszycą, ma 80 osad, 420 mk, , 427 dz. ziemi włośc, 652 dworskiej w dwóch folw. , w tej liczbie 90 dz. lasu, w części zniszczonego. Dobrze zabudowana, posiada wspaniały ogród, piękny park, młyn krupczatny i dwa mniejsze na tak zw. Ługu obok wsi. Dawniej był tu kościołek murowany, dziś w ruinach. Gleba urodzajna, kamień wapienny i do murowania. Dziedzictwo niegdyś Telefusów, następnie zgórą 100 lat Przyłuskich, w 1887 r. nabyta przez Zmączyłę po rs. 155 za dzies. 7. S. Stara, wś nad rz. Uszycą, pow. proskurowski, okr. pol. , gm. , par. kat. i sąd Jarmolińce o 3 w. , ma 70 osad, 427 mk. 27 jednodworców, do 500 dz. ziemi włośc, 523 dwors. 108 dz. lasu, 33 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. Narodzenia N. Maryi P. , z 1209 parafianami; duży młyn krupczatny i gorzelnię, założoną w 1877 r. , zatrudn. 12 ludzi i przerabiającą do 20000 pudów. Kamień wapienny i do murowania. W 1530 r, już istniała i miała 1 1 2łanu uprawnego Jabłonowski, Lustr. . W 1565 r. należała do Karabczowskich i miała 5 łanów uprawnych, od nich zdaje się przeszła do Telefusów, następnie ks. Czetwertyńskich, dziś Orłowskich. 8. S. , wś, pow. skwirski, w 1 okr. pol. , gm. Topory. o 30 w. od Skwiry, ma 59 mk. 9. S. , wś, pow. starokonstantynowski, na mocy tranzakcyi kolbuszowskiej darowana w 1753 r. przez ks. Ostrogskiego ks. Sapieże. 10. S. , wś nad Rotką Rotoką, pow. wasylkowski, w 1 okr. pol. , gm. Hrebionki, par. praw. Hrapacze, o 33 w. od Wasylkowa, ma 541 mk. Pomiędzy S. a wsią Hłuszki znajduje się dawno horodyszcze, otoczone z trzech stron rz. Botką i błotami, z czwartej zaś wałem ziemnym z rowem, mającym do 340 saż. długości. Horodyszcze to zajmuje przeszło 136 dz. i znajduje się, podług podania, na miejscu dawnego grodu Sokołów. Należy do klucza białocerkiewskiego hr. Branickich. Podług Pochilewicza S. stanowi tylko część kąt wsi Chrapacze. 11. S. al. Krasny Bród i Żulinka, wś nad rz. Wysią, pow. zwinogródzki, na pograniczu gub. chersońskiej, w 2 okr. pol. , gm. Petrykówka, par. praw. Kalihorka Sucha o 8 w. , o 86 w. od Zwinogródki, ma 52 mk. Należy do dóbr Tołmacz, poprzednio Łopuchi Sokolówka nych, następnie Benardakich. Na początku XVIII w. należała do dóbr Lisianka, w 1720 r. sprzedanych przez Daniela Wyhowskiego, kasztelana mińskiego, Stanisławowi Lubomirskiemu. J. Krz, Dr. M. Sokolówka, szczyt lesisty w Beskidzie zachodnim, w dziale Magórki, na granicy gm. Straconki i Międzybrodzia Lipnickiego, w pow. bielskim, na płn. od Magórki 913 mt. , nad doliną Ponikwy. Wzn. 858 mt. npm. Ob. Magórka. Br, G, Sokołówka, nazwa średniego biegu rzki Boberki ob. , w pow. bobreckim. Br. G. Sokołówka 1. rus. Sokoliwka, wś, pow. bóbrecki, 8 klm. na płd. od sądu powiat. , urz. poczt. , telegr. i st. kol. w Bóbroe. Na płn. leżą Łany, na wschód Pietniczany, Repechów i Bertyszów, na płd. Dziewiętniki, na zach. Kołohury i Choderkowce. Wś leży w dorzeczu Dniestru za pośrednictwem Boberki, zwanej toż Sokołówka. Zabudowania wiejskie leżą na płn. , na płd. od nich grupa domów Grabina, a płd. część obszaru zajmuje przysiołek Sieniawka al. Sieniawa, rus. Seniwka. Płd. kraniec wsi lesisty. Najwyższy punkt na płn. dochodzi 280 mt. , na płd. 274 mt. Własn. wiek. ma roli or. 247, łąk i ogr. 120, pastw. 42, lasu 347 mr. ; wł. mn. roli or. 479, łąk i ogr. 152, past. 14, lasu 9 mr. W r. 1880 było 101 dm. , 601 mk. w gm. , 2 dm. , 9 mk. na obsz. dwors. 366 gr. kat. , 218 rz. kat. , 26 izrael; 540 Rusinów, 42 Polaków, 26 Niemców. Par. rz. kat. w miejscu. Założyły ją w r. 1594 Anna Stadnicka, kaszt. sądecka, i Zofia Oleśnicka, dziedziczki S. dek. Świrz. Do par. należą Bakowce, Berteszów, Bryńce Cerkiewne i Zagórne, Chlebowiec, Choderkowce, Dziewiętniki, Jatwięgi, Juskowce, Kołohury, Muehlbach, Pietniczany, Repechów, Trybuchowce, Wybranówka i Żabokruki. We wsi jest kościół murow. , konsekrowany w r. 1774 p. w. św. Trójcy. Par. gr. kat. w miejscu, dek. bobrecki. Do par. należą Kołohury, Pietniczany, Muehlbach i Choderkowce. We wsi cerkiew p. w, św. Mikołaja i szkoła etat. 1klas. W r. 1823 lub 1824 założył tu Franciszek Mrozowicki małą fabrykę cukru, która przestała istnieć około r. 1840 Rutowski, Rocznik stat, przemysłu i handlu kraj. , Lwów 1885, str. 7 i 8 2. S. , mko, pow. złoczowski, 30 klm. na płn. płn. zach. od Złoczowa, 12 klm. od sądu pow. w Olesku, 8 klm. od st. kol. i tel. w Ożydowie, urz. poczt, w miejscu. Na płn. leżą Jurze, na wschód Łabacz, na płd. Brachówka, na płd. zach. Bajmaki al. Kobyle część Przewłocznej, na zach. Przewłoczna. Leży w dorzeczu Dniepru, nad lewem ramieniem Styru, płynącem przeważnie wzdłuż granicy, tworzącym podługowaty staw na przestrzeni od przedmieścia Podsokół, aż do grupy domów Sokół. Zabudowania leżą we wschod. stronie obszaru 236 mt. ; na płd. zach. część zwana Grabina, na płd. od niej Ryzany; na zach. od S. fol. i grupa domów Bereźniki. Płd. wschod, część obszaru, tak zw. Wielki Ostrów, jest moczarzysta. Własność wiek. ma roli or. 282, łąk i ogr. 28, past. 186, lasu 619 mr. ; wł. mn. roli or. 1069, łąk i ogr. 556, past. 479, lasu 17 mr. W r. 1880 było 391 dm. , 2167 mk. w gm. , 10 dm. , 62 mk. na obszarże dwors. 1410 gr. kat. , 125 rz. kat. , 694 izrael; 1353 Rusinów, 838 Polaków, 38 Niemców. Par. rz. kat. w Toporowie, gr. kat. w miejscu, dek. oleski. Do par. należą Bajmaki al. Kobyle. W miasteczku cerkiew p. w. Wnieb. Chr. Pana i szkoła etat. lklas. od r. 1858 z językiem wykładowym ruskim i polskim. Mieszkańcy zajmują się głównie rolnictwem, w części tkactwem i bednar stwem; uprawa chmielu rozwija się bardzo pomyślnie. Co drugą środę odbywają się w S. ożywione targi na zboże, bydło, konie i nierogaciznę. S. pamiętną jest zgonem Stefana Czarnieckiego, który raniony ciężko pod ko niec 1664 r. w utarczce z Kozakami u bram Stawiszcza, jak przypuszcza Szajnocha, pró bował naprzód leczyć się w swoim własnym majątku ukraińskim w Ilińcach dziś Lince opodal Niemirowa a potem kazał się wieźć na leki do Lwowa. W drodze spotkał się oko ło 4 lub 6 lutego 1665 r. z nadbiegającym z Warszawy gońcem, który wiózł Czarniec kiemu list króla i przywilej na buławę polną koronną po Lubomirskim. W kilka dni po odebraniu buławy stanął hetman w Brodach Ztąd ruszono ku Lwowu i zdążono do Sokołówki w niedzielę d. 15 lutego. Lubo choroba groziła coraz widoczniej szem niebezpie czeństwem, kazał hetman złożyć się na nosze i puszczono się w dalszą drogę. Wielki śnieg zasypał drogę i utrudniał tak pochód, iż trze ba było wracać do Sokołówki. Uboga chata mieszczańska udzieliła ostatniego przytułku bohaterowi. Tylko kilka osób z orszaku mo gło zmieścić się w niej przy hetmanie. Na życzenie Czarnieckiego wprowadzono do cha ty jego ulubionego rumaka i ustawiono w sie ni przy żłobie. Czując się blizkim zgonu za wezwał księdza Agapita Dąbrowskiego, swekapelana, i wyspowiadał się. Nazajutrz w po niedziałek d. 16 lutego odprawił ks. Agapit mszę ranną i dał wiatyk choremu, który wkrótce po tem skonał Szajnocha, Szkice histor. , t. III, Lwów, 1861. Śmierć Czar nieckiego, str, 414 i inne. Lu. Dz. . Sokołówka, wś, pow. kossowski, o 8 klm. od Kossowa par. rz. kąt. i wszystkie urzędy. Obszar dwor. 854 mr. , włośc. 1185 mr. W 1870 r. 1387 mk; w 1880 r. w gm. 1391, rz. kat. 5; gr. kat, par, w miejscu dek, kos Sokołówka Sokołówka sowski; cerkiew p. w. św. Ducha, drewniana, wystawiona 1866 r. ; metryki ma od 1742 r. W samej S. 1570 gr. kat. , w przyłączonym Babinie 756 gr. kat. Szkoła etat. Należy do dóbr rządowych. B. R. Sokołówko, wś i fol. , pow. ciechanowski, gra. Nużewo, par. Ciechanów odl. o 4 w, , ma 6 dm. , 66 mk. W 1827 r. 6 dm. , 63 mk. Mieszka tu drobna szlachta. W 1868 r. fol. S. rozl. mr. 200 gr. or. i ogr. mr. 168, łąk mr. 6, past. mr. 6, nieuż. mr. 20. Wś S. os. 12, mr. 27. Sokołówko fol. , pow. gnieźnieński Witkowo, o 4 klm. na płn. od Wrześni, pod Sokołowem, 1 dra. i 24 mk. Sokołowo 1. wś i fol. nad rz. Zgłowiączką, pow. włocławski, gm. Piaski, par. Kruszyn, odl. 19 w. od Włocławka, ma młyn wodny, cegielnię, 393 mk. W 1827 r. 24 dm. , 339 mk W 1886 r. fol. S. rozl. mr. 1407 gr. or. i ogr. mr. 959, łąk mr. 53, past. mr. 3, lasu mr. 330, nieuż. mr. 62; bud. mur. 19, drewn. 11; płodozm. 14pol, las urządzony. Wś S. os, 37, mr. 284. W 1266 r. Kazimierz, ks. łęczycki i kujawski, zamienia wsi Drwalewo, Korabniki i młyn w Wieńcu na wsi bisk. kujawskiego Sokołów, Guzlin, Markowo. Mieszkańcy tych ostatnich zwolnieni zostali od dziesięcin a obowiązani dawać biskupowi i kapitule po 2 miary pszenicy, 6 żyta, 4 owsa rocznie z małego łanu flandryjskiego Kod. Mucz. Rz. , II, 71. Władysław Łokietek w 1275 r. sprzedaje sołtystwo we wsi Sokolow za 10 grzyw. Mikołajowi szlachcicowi, dla osadzenia wsi na prawie niemieckiem. Mikołaj otrzymuje dziedziczne sołtystwo. Ma prawo wystawić kościół, dla którego książę daje 2 łany, założyć młyn i karczmę, wykopać sadzawkę. Jezioro i wyspę na nim zastrzega książę sobie i matce dla wystawienia tam dworu. Wieś ma dostarczać 104 miary owsa na potrzeby dworu Kod. Mucz. Rz. , I, 46. W 1564 r. było kmieci 12, na 12 włók. , pustych włók 26; sołtystwa włók 12, w posiadaniu Walentego Lupsińskiego, podkomorz. inowłocł. ; proboszcz szpitala brzeskiego miał włók 4; szlach. Jadwiga Sieroszewska, wdowa po Bartoszu, włók 6 królew. w starej sumie. Młyn król. na rz. Zgowiątce. Dochód wynosił 119 fl. 19 gr. 12 den. Lustr. V, 271 v. Podług rejestrów ekonomicznych z r. 1596 znajdujących się w aktach skarbu koronnego, w dobrach tych wysiano na S. korcy 144, na Goździach kor. 58, razem kor. 202, Zebrano kóp 160, omłócono kor. 387. W r. zaś 1616 wysiano żyta kor. 210, zebrano kóp 360. Podług lustracyi z r. 1767 było 66 wł. w większej części zarosłych lasami. W tymże roku oddane zosłały patentem królewskim w dożywotnie posiadanie Piotrowi Sumińskiei mu, kaszt, brzeskiemu, który trzymał je do inkamerracyi pruskiej. Majątek ten nabyty w stanie opuszczenia przez generała Słubickiego, przyprowadzony został do porządku. Wzniesiono nowe budowle murowane, wykarczowano zarośla i oczyszczono z zarośli łąki. 2. S. , w XV w. Szokolowo duplex, wś i foL. , pow. kolski, gm. Lubotyń, par. Wrząca Wielka, odl. od Koła 10 w. Wś ma 6 dm. , 49 mk. ; fol. 7 dm. , 69 mk. W 1827 r. 14 dm. , 143 mk W 1886 r. fol. S. rozl. mr. 705 gr. or. i ogr. mr. 669, łąk mr. 14, nieuż. mr. 22; bud. mur. 17, drewn. 4; płodozm. 6 i 13pol Wś S. os. 9, mr. 17. Na początku XVI w. dwie wsi dawały z łanów folw. dziesięcinę snopową pleb. we Wrzący, kmiecie zaś płacili za dziesięcinę po 6 gr. z łanu Łaski, L. B. , I, 217, 218. Według reg. pob. pow. konińskiego z r. 1579, we wsi Sokołowo, w par. Wrącza, Albert Gebart płaci od 1 1 2 łanu, a ze wsi Sokołówka od 2 1 2 łan. , 2 pust, 2 zagr. bez roli Pawiński, Wielkp. , I, 240. 3. S. , wś i fol, nad rz, Łydynią, pow. ciechanowski, gm. i par. Grudusk, odl. o 20 w. od Ciechanowa, ma 11 dm. , 111 mk W 1827 r. 7 dm. , 57 mk. W 1885 r. fol. S. rozl. mr. 419 gr. or. i ogr. mr. 321, łąk mr. 89, nieuż. mr. 9; bud. drewn. 15. Wś S. os. 18, mr. 24. 4. S. , wś i fol. nad rz. Narew, pow. pułtuski, gm. Obrytte, par. Zambski, odl. 16 w. od Pułtuska. Posiada gorzelnię 1878 r. , młyn wodny, wiatrak. W 1827 r. było 26 dm. , 295 mk. Pol. S. , z nomenkl. Burakowizna i Doleńszczyzna, rozl. mr. 1826 gr. or. i ogr. mr. 636, łąk mr. 246, past. mr. 331, lasu mr. 455, nieuż. mr. 151; bud. mur 9, drewn. 22; płodozm. 12pol. , las urządzony, Wś S. os. 55, mr. 388; wś Ulaski os. 10, mr. 61. 5. S. , wś włośc, nad rz. Orzyc, pow ostrołęcki, gm. Piski, par. Czerwin, odl. 21 w. na płd. wschód od Ostrołęki, 7 w. od Śniadowa. W 1827 r. było 13 dm. , 64 mk Jedyna to wieś włośc, w gminie złożonej z samych wsi drobnej szlachty. 6. S. wś i fol. , pow. rypiński, gm. Sokołowo, par. Dulek, odl. 20 w. od Rypina, posiada wiatrak, 21 dm. , 175 mk. W 1827 R. yło 19 dm. , 199 mk. W 1873 r. fol. S rozl mr. 1660 gr. or. i ogr. mr690, łąk mr. 100, past. mr. 45, wody mr. 3, lasu mr. 600, zarośli mr. 60, nieuż. mr. 62; bud mur. 8, drewn. 3; płodozm. 10pol, las nieurządzony. Wś S os. 49, mr. 237. W 1357 r. zamienił bisk. płocki Klemens z Uisławom i Klemensem de Orosczicze wieś Levicze za pół Sokołowa Kod. Maz. , 71. Do której z wymienionych powyżej wsi odnosi się ten akt, trudno rozstrzygnąć. Według reg. pob. pow. rypińskiego z r. 1564 we wsi S par. Dulsk był sołtys, 12 kmieci, 9 zagr. , 2 hultaj ów, opanczarz, bednarz, poddani Feliksa Sokołowskiego; 6 kmieci, 3 zagr. szewc, pod Sokołowo Sokołówko Sokołówko dani Jakuba Gorczymskiego, młyn o 3 kołach. Płacono 13 fl. 28 gr. i 2 soldy Pawiński, Wielkp. , I, 294. R. 1789 gen. Działyński wysiewa tu 73 kor. żyta. S. gmina, obejmuje 19, 145 mr. 809 mr. nieuż. , należy do sądu gm. okr. I, liczy 494 dm. , 4705 mk. W gm. znajdują się 2 kościoły paraf. , 1 klasztor, 3 wiatraki, 5 młynów wodnych, browar, 2 cegielnie, st. poczt. W skład gm. wchodzą Adamki, Białkowo, Biedewo, Ciepień osada włośc. , Dąbrówka, Dulsk, FrankowoZbojnow skie, Fr. Dulskie, Głęboczek, Imbirkowo, Kawno, Kamionka, Kazimierzewo, Kielbzak, Klonowo, Kurencya fol, Laskowice, Łukaszewo, Moszczonne, Obory, Pęcherek, Piekiełko, Podolina, Poddulsk, Pulka, Rochal, Rudusk, Ruże, Sadykierz, Sikorz, Słonawy, Sokołowo, Stalmierz, Wojnowo, Wielgie, Wilczewko, Zaremby, Zbójno, Zbójenko, Zosin. 7. S. , fol, pow. lipnowski, gm. Czarne, par. Wiel gie, odl. 10 w. od Lipna, 8 w. od Dobrzynia, przy wsi Tupadły, ma 233 mr. 193 mr. roli, 10 mr. łąk. 8. S. , wś, pow. suwalski, gm. Kuków, par. Głęboki Rów, odl. od Suwałk 8 Br. Ch. w. , ma 30 dm. , 131 mk. Sokołowo 1. wś nad Dzisieńką, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra dawniej Kamieńskich następnie w 1865 r. Wasienków, Stefanpol, o 3 w. od gminy a 15 w. od Dzisny, ma 7 dm. , 71 mk. prawosł. 2. S. , fo. pryw. , pow. wilejski, w 3 okr. pol. , o 63 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. połockiej, 1 dm. , 6 mk. kat. 3. S. , fol. rząd. , pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 46 w. od Wilna, 1 dm. , 10 mk. 6 praw. , 4 kat. . 4. S. , wś i dobra, pow, kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Siechnowicze, o 25 w. od Kobrynia. 5. S. , fol. , pow. słucki, dość dawna własność Wojniłłowiczów, ma 5 1 2 włók. 6. S. , wś, pow, drysieński, gm. Sarya, ma 50 dzies. obszaru. Sokołowo, sioło nad rzMżą, pow. żmijewski gab. charkowskiej, o 12 w. na płn. zachód od Żmijewa, ma 369 dm. , 2965 mk. , 2 cerkwie, 3 jarmarki. Założone zostało w pierwszej połowie XVII w; było mkiem setniczem. Pod koniec XVII i na początku XVIII w. niejednokrotnie ulegało napaściom Tatarów krymskich i Zaporożców. Sokołowo 1. niem. Jankendorf, wś, pow. chodzieski, o 6 1 2 klm. na płd. zach. od Budzynia par. kat. , poczta i st, dr. żel. , par. prot. w miejscu; ma 64 dm. , 617 mk. 133 kat. , 484 prot. i 2531 ha 1997 roli, 100 łąk, 181 lasu; czysty dochód z ha roli 8, 22, z ha łąk 5, 87, z ha lasu 0, 39 mrk; z większych posiadłości ma jedna 247 a druga 203 ha obszaru; obie w ręku Niemców. Kościół prot. istniał już przed r. 1830. S. wchodziło w skład ststwa budzyńskiego. Rząd pruski wcielił S. do domeny Podstolice. W r. 1729 płacono z S. , Ostrówca Ostrówki i Budzynia 200 złp. łanowego. 2. S. , wś nad Smolnicą dopł. Warty, pow. czamkowski, o 11 klm. na płn. od Obrzycka, na pół drogi do Czarnkowa, par. kat. i poczta w Lubaszu, par. prot. Stajkowo, st. dr. żel. w Wronkach o 15 klm. ; 60 dm, , 455 mk. 189 kat. , 266 prot. i 459 ha 342 roli, 6 łąk, 17 lasu. 3. S. , wś, pow. gnieźnieński Witkowo, o 7 klm. na płn. wschód od Witkowa, par, Ostrowite Prymasowskie, poczta w Skorzęcinie, st. dr. żel. w Trzemesznie o 10 klm. ; 19 dm. , 167 mk. kat. i 389 ha 299 roli, 25 łąk. Fol. 16885 ha jest własnością Michała Moszczeńskiego. S. należało do klasztoru lędzkiego Ląd już przed r. 1523 Łaski, L. B. , 1, 101; rząd pruski wcielił jo do domeny Skorzęcin. Między r. 1580 i 1618 były w S. 3 łany osiadłe i 1 zagr. 4. S. , urzęd. Suchel, wś i dwór nad Żeleźnicą dopł. jeziora Trzebieże i Obry, pow. kościański Szmigiel, o 7 1 2 klm. na zach. południe od Szmigla, parafia Dłużyca, szkoła w miejscu, poczta w Szmiglu, st. drogi żel. w Starem Bojanowie o 11 klm. S. leży w dolinie, wśród pagórków; zabudowania, otoczone sadkami drzew owocowych, stoją nad Żeleźnicą, zasilaną w swym biegu źródłami żelazistemi. W środku osady, na zarosłym drzewami kopcu, stoi stara figura św. Jana Nepomucena. Podanie głosi, że pod kopcem spoczywają zwłoki zmarłych od powietrza morowego. Gleba posiada znaczną domieszkę czarnoziemu i gliny; na spodzie zaś margiel i glinę; łąki obfitują w torfowiska. Na obszarze S. wykopywano popielnice. Istnienie tej osady w r. 1397 nie da się stwierdzić na podstawie ówczesnych akt grodzkich pozn. W r. 1580 było w S. 7 pótłanków, 6 zagr. , 3 komor. , 50 owiec, młyn i wiatrak. Dziedzicami byli kolejno Zbąscy, Mielińscy, Borzęccy 1793 i Zabłoccy, od których Ant. Onufry Skarzyński nabył tę majętność w r. 1806. Wieś składa się obecnie z 2 dm. , 19 mk. i wchodzi w skład okr. wiejs. Skarzyn. Dwór ma 17 dm. , 202 mk. kat. i 640 ha 321 roli, 47 łąk, 165 lasu; właścicielem jest Antoni Skarzyński. 5. S, wś i fol. , pow. wrzesiński, o 2 klm. na płn. od Wrześni, przy trakcie gnieźnieńskim; par. , poczta i st. dr. żel w Wrześni. S. istniało już przed r. 1523 Łaski, L. B. ; w r. 1579 było tu 7 1 2 łan. osiadł. ; około 1793 r. dziedziczył wies Marceli Poniński, wojski gnieźn. W d 2 maja 1848 r. zaszła tu potyczka między Polakami pod dowództwem L. Mierosławskiego a Prusakami pod Hirschfeldem, która zakończyła się odwrotem Prusaków; poległych liczono około 700. Na polach wsi wznosi się pomnik, wystawiony dla poległych. o cmentarzysku z popielnicami wspominają archeologowie. Obecnie wieś ma 8 dm. , 61 Sokołowo Sokołowo Sokołupiany Sokołowo Horodyszcze Sokołowo Horodyszcze Sokołowska Słoboda Sokolowszczyzna Sokołowszczyzna Sokotowy mk. kat. i 106 ha 100 ha roli. Fol. ma 11 dm. , 214 mk. 1 prot. i 659 ha 561 roli, 23 łąk, 20 lasu; właścicielom jest Edward hr. Poniński. 6. S. , niem. Falkennest, os. , par. Chojnica, nie tworzy odrębnej całości. 7. S. , por. Sokola Dąbrowa, E. Cal. Sokołowo Horodyszcze, pow. żytomierski, ob. Sokołowa Góra, Sokołowska Słoboda, pow. radomyski, ob. Sokoły Nowe. Sokolowszczyzna, trzy folw. , pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Godlewo, odl. od Maryampola 46 w. S. ma 5 dm. , 42 mk. , S. Narbuta 3 dm. , 44 mk. , S. Łuszczewskiego 1 dm. , 8 mk. W 1827 r. 6 dm. , 50 mk. Sokołowszczyzna 1. , wś, pow. dzisień ski, w 2 okr. pol. , gm. Jody, okr. wiejski i do bra Łopacińskich w 1865 r. Rafałowo, o 4 w. od gminy, ma 10 dm. , 113 mk. 55 dusz rewiz. w 1865 r. . 2. S. , wś, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra Korsaków w 1865 r. Jazno, o 21 w. od Dzisny, ma 34 dm. , 65 mk. prawosł. w 1865 r. 21 dusz rewiz. . 3. S. , wś nad rzką Peresłówką, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 26 1 2 od Dzisny, ma 7 dm. , 71 mk. prawosł. 4. S. , wś włośc, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. i dobra skarb. Radoszkowicze, o 11 w. od gm. a 62 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Wil na do Mińska, ma 4 dm. , 31 mk. 5. S. , folw. , pow. miński, w 3 okr. pol. i par. katol. Kojda nów, należy do domin. Stańków, hr. Czap skich; grunta dobre, szczerkowe. 6. S. , wś, pow. rossieński, par. chwejdańska. 7. S. , wś, pow. rossieński, par. szydłowska. 8. S. , wś, pow. drysieński, należała do dóbr Ju stynianow o, Szczytów. J. Krz, SokotowyKąt, wś włośc, pow. sierpecki, gm. Gradzanowo, par. Sierpc odl. o 25 w. , posiada dom modlitwy ewang. , szkołę, 2 wiatraki, 27 dm. , 436 mk. , 477 mr. W 1827 r. było 16 dm. , 139 mk. Sokołupiany, folw. nad rz. Szyrwintą, poniżej Stamajć, pow. wyłkowyski, gm. Kibarty, par. Władysławów, odl. od Wyłkowyszek 26 w. , ma 5 dm. , 94 mk. W 1827 r. było 3 dm. , 98 mk. Folw. ten stanowi majorat rząd. , nadany w 1840 r. pułkow. Dokudowskiemu. S. , dobra królewskie w ks. żmujdzkiem, pow. wielońskim, płaciły w XVIII w. kwarty zł. 868. Sokoły 1. os. , pow. nowomiński, gm. i par. Kołbiel, ma 2 mk. 2. S. , wś, pow. nieszawski, gm. Ruszkowo, par. Połajewo, ma 63 mk. 3. S. , os. leś. , pow. kozienicki, gm. i par. Jedlnia, odl. od Kozienic 15 w. , ma 4 dm. , 26 mk. , 15 mr. dwor. , 15 mr. włośc 4. S. Gutkowo, wś, pow. szczuczyński, gm. Szczuczyn, par. Wąsosz; mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. było 7 dm. , 310 mk. 5. S. , pow. szczuczyński, przyl. dóbr. Grajewo. 6. S. , pow. mazowiecki, ob. Kruszewo. 7. S. Nowosiółki pow. mazowiecki, ob. Kruszewo, 8. S. , S. , miejska, dawniej miasteczko, pow, mazo wiecki, gm. i par. Sokoły, leżyśród płaskowzgórza, o kilka wiorst od rzki Sliny, odl. 13 1 2 wna płd. wschód od Wysokiego Mazo wieckiego, 42 w. od Łomży, około 8 w. od Łap st. dr. żel warsz. petersb. . Posiada kościół par. drewniany, synagogę, szkołę po czątkową, dom przytułku dla ubogich, urząd gm. , 4 wiatraki, 94 dm. , 1909 mk. , 496 mr. ziemi należącej do osady. Spis z 1827 r. po minął to miasteczko. W 1858 r. było tu 83 dm. 3 mur. 1518 mk. 1380 żydów. Powsta nie swe zawdzięcza ta mieścina niewątpliwi swemu położeniu w punkcie przecięcia się dróg idących od południa do Tykocina i od zachodu z Łomży i Ostrołęki na Podlasie. Kościół i parafię założyli tę podobno w 1546 r. Sokołowski, Kruszewski i Bruszewscy, dzie dzice sąsiednich wsi. Obecny kościół dre wniany, z 1672 r. , restaurowany w 1836 r. Dokoła osady ciągną się wsi drobnej szlachty, która tu ma swe targowisko. Dawniejsze geo grafie, słowniki geogr. i Encyklopedye mil czą o tej osadzie. Nie pomieszcza jej też Staroż. Polska. S. par. , dek, mazowiecki dawniej tykociński. S. gm. ma 10, 294 mr. obszaru, 777 dm. i 6795 mk. 3393 męż. , 3402 kob. . Sąd gm. okr. U i st. poczt. w os. Wy sokie o 13 1 2 w. W skład gm. wchodzi 37 wsi i osad szlach. Bujny, Drągi, Paszcze, IdźkiMłynowiec, I. Średnie, I. Wykno, Jamiołki Godzięby, J. Kowale, J. Kłoski, J. Piotrowięta, J. Rawki, J. Świetliki, Noski, PerkiBujenki, P. Franki, P. Karpie, P. La chy, P. Mazowsze, P. Wypychy, Penzy, Płonka Kozły, P. Matyski, RoszkiBieńki, R. Chrzczony, R. Leśne, R. Samczyki, R. Wład ki, R. Wochy, Rzońce, SokołyJaźwiny, S. Ruś Stara, TruskolasyLachy, T. Niewisko, T. Odsale, T. Olszyna, T. Stare i T. Wola; 7 wiosek z ludnością mieszaną Bruszewo, Gąsówka Moczydołki, G. Osse, G. Samochy, G. Skwarki, KruszewoBrodowo i K. Wypychy i nakoniec 1 wś włośc. Mazury. 9. S. RuśStara i S. Jaźwiny, wś szlach. , pow. mazo wiecki, gm. i par. Sokoły, W 1827 r. było 9 dm. , 58 mk. W dok. sąd. z 1471 r. wymie nione są S. Ruś Stara, S. Ruś Nowa i 8. Jaź winy Gloger, Ziemia bielska. 10. S. Dzierzbie, wś, pow. kolneński, gm. Stawiski, par. Romany; mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. było 34 dm. , 45 mk. 11. S. , pow. władysławowski ob. Kidule, mylnie za Sakały ob. . Br. Ch. Sokoły 1. okolica szlach. , pow. lidzki, w 1 okr. pol, gm. Żyrmuny, okr. wiejski Horodenka, o 5 w. od gminy a 19 w. od Lidy w Sokoły Sokul stronę Wilna, ma 8 dm. , 95 mk. w 1864 r. 11 dusz rewiz. . 2. S. , wś nad rzką Kojdanową, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Mań kowicze, okr. wiejski i dobra hr. Przeździeckiej Smycz, o 11 w. od gminy a 75 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. płockiej, ma 4 dm. 12 mk. prawosł. i 37 katol. w 1864 r. 18 dusz rewiz. . 3. S. , wś nad Mereczanką, pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. Soleczniki, okr. wiejski i dobra Balińskich Jaszuny, o 12 w. od gminy a 31 w. od Wilna, ma 6 dm. , 25 mk. prawosł, i 56 katol. w 1864 r. 23 dusz rewiz. . 4. S. , dwa pobliskie zaśc. , pow. borysowski, w par. katol. Chotajewicze, gm. Pleszczenice, mają po 7 osad. Bardziej ku północy położony zwie się czasem Sokółka. 5. S. , wś, pow. białostocki, w 1 okr. pol. , gm. Gródek, o 23 w. od Białegostoku. 6. S. , wś, pow. szawelski, gm. Ligumy, o 23 w. od Szawel. 7. S. 1, 2 i 3, trzy wsi, pow. telszewski, w 1 okr. pol. , o 7 i 8 w. od Telsz. Sokoły u Pochilewicza Sokołowicze 1. Nowe, al. Sokołowska Słobodą, Sokolec, wś na lew. brzegu Wereśni, pow. radomyski, w 5 okr. pol. , gm. Przyborsk, par. praw, Karpiłówka o 10 w. , o 113 w. od Radomyśla, na płd. zachód od mka Czarnobyla, ma 330 mk. Podług Pochilewicza jest tu 490 mk. , mających 617 dzies. , z których płacą 182 rs. 70 kop. rocznie. 2. S. Stare, wś, tamże, o 4 w. od Karpiłówki a 105 w. od Radomyśla, ma 261 mk. Podług Pochilewicza 200 mk. , nadzielonych przy uwłaszczeniu 610 dzies. , z których płacą 188 rs. 20 kop. rocznie. Obie wsie należą do Bronisława Wierzbickiego, posiadającego 1010 dz. ziemi uprawnej, 1304 dz. lasów i 215 dz. nieużytków Sokoły, wś na lew. brzegu Bohu, 10 mil poniżej Olwiopola. Na jej obszarze zamierzał gubernator Zubow założyć miasto Wozniesieńsk, które miało być stolicą gubernii t. n. W 1796 r. gubernia ta weszła w skład gubernii noworossyjskiej. Sokoły 1. wś, pow. gierdawski, st. poczt. Muldzie; 225 ha, 14 dm. , 76 mk. ; założona przez kolonistów polskich. 2. S. al. Sokółki, wś, pow. łecki, st. p. Prostki; 271 ha, 29 dm. , 140 mk. Rudolf v. Diepoltstkirchen, komtur ryński, nadaje r. 1509 Mikołajowi, Stańkowi, Janowi, Andrzejowi, Pawłowi i Stańkowi Kitce na prawi magdeb. 15 wł. między Gramackiemi a Wityńskiemi Witenczken, nad strum. Rożanica. 3. S. , wś, pow. gołdapski, st. p. Boćwinka; 174 ha, 9 dm. , 59 mk. 4. S. al. Sokoły pod Górą, dok. Sokoloffzken, wś, pow. jańsborski, st. p. Biała; 319 ha, 29 dm, , 164 mk. Jost von Strupperg, komtur baldzki i wójt natański, nadaje Maciejowi Łysysuniemu na prawie chełm. 30 wł. boru nad Wincentą, z obowiązkiem służby na 3 dobrych ogierach i w pancerzu, oraz wyższe i niższe sądownictwo, 12 lat wolności. Dan w Iławie w dzień św. Dyonizego r. 1428. Król Olbracht odnawia powyższy przywilej Janowi, Walen temu, Mikołajowi, Rafałowi Sokołowskim, braciom, oraz Jakubowi, Stanisławowi i Pa włowi Sokołowskim, również braciom, na dając im prawo magdeb. 5. S. nad Jeziorem, wś, pow. jańsborski, nad jez. Borowo, st. p. W. Rożyńsk; 427 ha, 39 dm. , 196 mk. Erazm v. Reizenstein, komtur baldzki, nadaje Macie jowi Sokołowskiemu na prawie magdeb, 3 wł w dąbrowie między Kumielskiem, Idźkami, Sokołami i Cwalinami. Dan w Baldze w nie dzielę Głuchą r, 1481. Ad. N. Sokorów, wś i dobra, pow. lepelski, w 1 okr. pok. do spraw włośc, gm. Marcinowo, 427 dz. ziemi dwors. ; w 1863 r. 124 dusz rewiz. Własność niegdyś Hlebickich Józefowiczów, z których Aleksander, ststa orszański, w 1737 r. sprzedał razem z Bikulewieczami za 6000 tal. bitych Stanisławowi Siellawie, skarbnikowi smoleń. , z ewikcyą na Nizhołowie. W 1743 r. syna jego Karola Sielawy, który w 1757 r. sprzedał szwagrowi swemu Ignacemu Korsakowi, dalej własność Hrebnickich, Szaumanów, od których nabyła Marya Galofowa, dziś należy do Węcławowiczów. Sokowicze, właściwie Sakowicze, okolica szlach. , pow. trocki, w 3 okr. pol. , o 54 w. od Trok, 12 dm. , 115 mk. kat. Por. Sakowicze 5. . Sokowiszcze, dwa pobliskie zaśc, pow. borysowski, w 3 okr. pol. berezyńzkim, par. kat. Dokszyce, mają razem 6 osad; miejsco wość lesista, grunta lekkie. A. Jel. Sokul, Sokol, mko nad Styrem, pow. łucki, o 35 w. od Łucka, st. p. Kołki o 29 w. , ma 98 dm. , 777 mk. , dwie cerkwie, kościół par. kat. , dom modlitwy żydówski, 2 sklepy, 17 rzemieślników, 2 nieznaczne jarmarki 1 października i 15 sierpnia. Kościół kat. p, w. Wniebowzięcia N. M. P. , z drzewa wzniesiony w 1784 r. przez kś. Wierzbickiego. Par. kat. od 1623 r. , dek łuckiego, ma 460 wiernych; kaplica w Nawozie. Podług przywileju przechowanego w miasteczku, S. otrzymał prawo miejskie od Zygmunta Augusta w r. 1564. Własność niegdyś ks. Zbaraskich, dalej Sokulskich; w 1612 r. należy do Marka kn. Sokulskiego, potem przechodzi do Stefana kn. Sokulskiego, wreszcie drogą wiana za Aleksandrą Sekulską przechodzi do Krzysztofa Bożeniec Jełowickiego, podstolego wołkowyskiego. W 1714 r. jest własnością Dymitra Jełowickiego, wojskiego nowogródzkiego, dalej Konstantego Jełowickiego, stolnika pińskiego, w 1803 r. Ignacego Jełowickiego, sukcesyjnie przeszło do Stępkowskich. Do S. należał Nawóz, który w 1871 r. był własno Sokowiszcze Sokowicze Sokoły Sokorów Sokoły Sol ścią Michała, Krzysztofa, Dymitra i Jana braci Jełowickich, Sokule 1. wś i fol. , pow. błoński, gm. Ży rardów, par. Wiskitki, odl. 20 w. od Grodzi ska, leżą na płd. zach. od Żyrardowa, mają 378 mk. W 1827 r. 25 dm. , 307 mk Dobra S. , w r. 1873 oddzielone od dóbr Guzów, składa ły się w 1885 r. z fol. S. , Ulaski i Botów, rozl. mr. 3100; fol. S. gr. or. i ogr. mr. 627, łąk mr, 73, past. mr. 8, lasu mr. 1120, nieuż, mr. 79; bud. mur. 10, drewn. 34; fol Ulaski gr. or. i ogr. mr. 206, łąk mr. 112, past. mr. 182, lasu mr. 475, nieuż. mr. 8; bud. mur. 2, drewn. 2; fol. Botów gr. or. i ogr. mr. 181, łąk mr. 13, zarośli mr. 4, nieuż. mr. 12; bud. mur. 3; lasy nieurządzone, cegielnia. 2. S. , wś, pow. nowomiński, gm. Ładzyń, par. Sta nisławów, ma 12 os. , 186 mr. , obszar większej własności wchodzi w skład dóbr Libertów. W 1827 r. wś rząd. , 13 dm. , 108 mk 3. S. , fol. , pow. sochaczewski, gm, Chodaków, par. Sochaczew, ma 6 mk. , 90 mr. dwors. 4. S. , wś nad rz. Krzną, pow. radzyński, gm. Kąko lewnica, par. Biała, ma 18 dm. , 112 mk. , 528 mr. 5. S. , wś, pow. radzyński, gm. Żerocin, par. Biała; wś ma 35 dm. , 246 mk. , 330 mr. ; uroczysko 1 dm. , 2 mk. , 4 mr. W 1827 r. 33 dm. , 175 mk. Br, CL Sokulec, ob. Sokolec, Sokulec, wś, pow. buczacki, o 5, 5 klm. od Potoku Złotego par. rz. kat. , urz, pocz. i tel. . Obszar dwor. 302 mr. , włośc. 122 mr. W 1870 r. 205 mk; w 1880 r. w gm. 198, na obszarze dwor. 27; rz. kat. 60, gr. kat. par. Hubin. Właśc. pos. dwor. klasztor bazylianów w Buczaczu. B. R. Sokur al. Pokrowskoje, sioło nad rzką Sokurką, pow, i gub. saratowska, o 50 w. od Saratowa, ma 605 dra. , 3320 mk do 90 Małorusinów, szpital, fabryka potażu jarmark 1 paźdz. Wś należała do ks. Golicyna. Sól, strumień, płynący zapewne od wsi t. n. i uchodzący w okolicy Biłgoraja do rz. Łady, dopł. Tanwi. Sól 1. wś i fol. , pow. biłgorajski, gm. i par. r. g. Sól, r. 1. Puszcza Solska, odl 5 w. od Biłgoraja. Posiada cerkiew par, , sąd gm. I okr. , urząd gm. , gorzelnię z prod. do 20, 000 rs. i browar z prod. do 3360 rs. W 1827 r. 229 dm. , 1814 mk. Cerkiew par. dek. szczebrzeszyński, erekcyi niewiadomej, istniała już 1782 r. Od 1838 r. filia par. Majdan Księżopolski. S. gmina, należy do sądu gm. okr. V w miejscu, st. p. w Biłgoraju, ma 35, 695 mr. obszaru i 6819 mk. 1870 r. . W skład gm. wchodzą Banachy, Biedaczew Stary i Nowy, Brodziaki, Ciosny, Dereźnia Dzierążnia Solska, D. Majdan, D. Zagrody, Jachosze, Korczew, Łazory, Majdan Nowy, Majdan Stary, Margole, Okrągłe, Pszczelne, Ruda Solska, Ruda Zagrody, Rogale, Rogoźno, Smulsko, Sól 2 S. , pow. ostrołęcki, gm. Nasiadka, par. Kadzidło. Br. Ch. Sol, rzeczka w gub. smoleńskiej, dopływ rz, Dniepru z prawej strony. Sól, osada nieistniejąca obecnie, leżała w pobliżu Drohobyczy. Odnoszą się do niej na stępujące przywileje według wykazu zawar tego w rkp. Ossol, Nr. 2836 A. 1518. Revisio escactionis civilis civitati Sol A. 1532. Contubernium sutorum oppidi Sol A. 1543. Privilegium oppidi Sol circa zuppas drohobycensis siti jure theutonico magdeburgense locati cum additione fori annalis et septimanalium. A. 1550. Privilegium oppidi Sol donationis duarum Patelniarum minorum. A. 1551. Litterae oppidi Sol super dandis podwodis. A. 1558. Additio fori annalis oppido Sol Confirmatio litterarum super extirpationem certorum agrorum prope oppidum Sol A. 1564. Privilegium oppidanis Solensibus serviens su per certos partes agri. A. 1566. Privilegium oppido Sol serviens super depositorium salis ruthenicae. A, 1578Confirmatio litterarum oppidi Sol super forum annale et libertatem vendendi, A. 1588, Privil oppido Sol ser viens super aedificationem tabernae in fundo ejusdem civitatis. A. 1599. Privil. oppido Sol super institutionem nundinarum. A. 1618. Concessio trium jatek sutoribus Solensibus. A. 1621. Consensus Stephano Dobrzański ad cedendum de laneo agri in oppido Sol. Oprócz wioski Sol, leżącej w powiecie żywieckim, nie ma dziś innej miejscowości tejże nazwy w Galicyi. Jest natomiast w pow. drohobyckim wieś Solec ob. . Zważywszy, że w jednym z powyższych przywilejów powiedzia no oppidi Sol circa zuppas drohobycenses siti, wnosić należy, że ta wioska zwała się niegdyś Sol i była miastem. Lu. Dz. Sól, niem. Soll, wś, pow. żywiecki, w Beskidzie zachodnim, nad pot. Słonicą, źródłanem ramieniem Soły. Graniczy od wschodu z Rycerką Dolną, od płd. Rycerką Górną, od płn. z Nieledwią i Szarem, od zach. hr. trenczyńskiem. Przez środek obszaru 8. płynie pot. Słonica. W płn połaci wznosi się w środku góra Rachowiec 951 mt. . W płd. zaś nad granicą węgierską szczyty Skalanka 867 mt. , Wrzeszkowski Beskid 863 mt. i Kikuła 1076 mt. , nad granicą Rycerki szczyt Magóra 1067 rat. ; w środku tej połaci góra Osna 952 mt. ; następnie nad granicą Rycerki, dalej ku płn. wsch, Sulawów gron i Słowiaków kopiec. Obszar więk pos. ma roli or. 3, łąk i ogr. 2, past. 9, lasu 2859; mniej. pos. roli or. 1661, łąk i ogr. 378, past. 1434, lasu 7 mr. austr. W r. 1869 było 320 dm. , 1815 mk. ; w 1880 r. 376 dm. , 2020 mk. Zabudowania tworzą następne roty, wólki i Sokur Sokule Sokulec Sokule Solany Solarzonka osady Czerna, Graniczne, Gumółka, Kanioki, Kaniówka, Madlówka, Pasiorzówka, Pydyhy, Rakowiec, Radwanka, Skalane, Słanice al. Słonica, Stańcówka, Waliczkowa, Wieczorek, Zagajką, Zwardoń. Na samą wieś, rozłożoną w dolinie Słonicy, przypada 238 dm. , 1315 mk. Par. łac. i st. p. w Rajczy. Szkoła ludo wa w miejscu. Własność arcyks. Albrechta. Nazwa wsi ma pochodzić od słonych źródeł, z których tu niegdyś sól warzono. Jan Kazi mierz przywilejem, danym w Żywcu, 4 czer wca 1669 r. , pozwolił poddanym państwa żywieckiego, ze wsi Rajcza, Rycerka, Radeczka. Sól i Ujsoły, aby w Rajczy na miej scu, gdzie tymczasem krzyż postawiono, zbu dowali kaplico albo kościołek Dr. Janota, Żywiecczyzna, 67. Br. G. Sola, rzeka, prawy dopływ Dniepru górnego, płynie niedaleko od os. Chełm, i wpada powyżej Kriukowa. Solagan, szczyt lesisty w Karpatach wschodnich, w dziale dukielskoskolskim, na granicy gm. Koziowy, w pow. stryjskim, pod 41 5 12 wsch. dłg. g. F. , a 48 56 42 płn. szer. g. , wzn. 949 mt. npm. Na płn. od niego szczyt Omneha 1068 mt, , na płd. Jarowiszcze 909 mt. , a na płd. wsch. Jahistów 886 mt. . Wody z płn. wsch. stoku spływają do Kobylca, z płn. zach. do Orawy, a z płd. zach. do Smorzanki. Okolica dzika. Solainen, dobra, pow. pr. holądzki, st. p. Quittainen; 224 ha, 14 dm. , 78 mk. Solajny, niem. Solainen, fol. do Ośna, pow. kwidzyński, st. p. Prabuty; 2 dm. , 27 mk. Solanka, rzeczka, prawy dopływ Moży, uchodzi do niej pod SłobodąNową, w pow. borysowskim. Solanka, potok w pow. stryjskim, ob. Kłodnica, Solanki, niem. Soolbad i Saline, zakład lecz niczy, tuż pod Inowrocławiem, 5 dm. , 26 mk. i kopalnia soli 5 dm. , 129 mk. Według spra wozdania dyrekcyi kopalni soli w Inowrocła wiu rok 1888 był najpomyślniejszym. Sprze daż soli i gipsu podniosła się w tym roku o 582, 833 centn. , czyli 16, 63. Znaczna część soli idzie za granicę. Dochód wynosił brutto 69, 845 mrk. 1887 r. 55, 666. Do królestwa polskiego wysłała kopalnia w styczniu 1889 r. 152, w lutym 536 a w marcu 686 wagonów soli. W trzech miesiącach tegoż roku wy słano ogółem 3113 wagonów. E. Cal. Solany 1. część Międzybrodzia Lipnickiego, w pow. bialskim, nad Sołą. 2. S. , grupa domów w Wilamowicach, pow. bialski. Dr. G. Solarnia, niem. Salzbergwerk, tuż pod Inowrocławiem, 4 dm. , 66 mk. Solarnia 1. wś, pow. raciborski, par. ew, Kotlarnia Jakobswalde, kat. Dzierzgowice. Wś ma 144 ha, 85 bud. , 669 mk. kat. Dobra 1257 ha, 2 bud. , 29 mk. 1 ew. . 2. S. , wś, pow. lubliniecki, par. kat. i ew. Lubliniec, ma 227 ha, 47 dm. , 401 mk. kat. ; dobra 1827 ha, 2 dm. , 13 mk. 2 ew. . Ob. Dziewczagóra i Łony. Solarzonka, część Grochowiec, w pow. przemyskim. Solarzowa, grupa zabudowań w Rycerce Górnej, pow. żywiecki. Solarzyska, struga, lewy dopływ potoku Adyszowo, w obrębie gm. Manasterzec, pow. liskim. Wypływa z gór zwanych Słonemi. Solben niem. , w pow. międzyrzeckim, ob. Żołwin, Solc Biały, niem. Zuelz, pow. prądnicki, ob. Biały, Solca 1. Wlelka, wś i fol. , pow. łęczycki, gm. Tkaczew, par. Solca Wielka, odl. 7 w. od Łęczycy, 5 w. od Ozorkowa, posiada kościół par. drewniany; fol. ma 2 dm. , 18 mk. ; os. prob. 2 dm, , 6 mk. ; os. karcz. 1 dm. , 7 mk. ; wś kol. 29 dm. , 191 mk. W 1827 r. wś rząd. , 25 dm. , 220 mk. 2. S. Mała, kol. i fol. , pow. łęczycki, gm. Tkaczew, par. Solca Wielka, odl, od Łęczycy 5 w. ; kol. ma 26 dm. , wraz z os. Solca Wielka Dębowiec liczy 242 mk. ; fol. 28 mk. W 1827 r. 25 dm. , 205 mk. W potwierdzeniu posiadłości arcyb. gnieźn. przez Kazimierza W. w 1357 r. wymieniono między innemi wsi Gębice, Mrozowice, Solecz cum adjacenti villa dicta Pracze i oddzielnie w innej grupie wieś, , Solcza minor Kod. Wielkp. , 1354. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1570, z wsi duchownej S. major, dziekan łęczycki płacił od 11 łan. , 2 łan. sołtys. , 3 karczem, z których jedna arcybiskupia, propinator cremati 1, 9 osad, 2 wójt. S. minor, należąca w części do prepozytury łęczyckiej, miała 6 łan. , 1 zagr. laneos vero 3 ministeriales docuit esse desertatos, 1 rzeźnik, 3 łany puste, 14 osad Pawiński, Wielkp. , II, 51. Kościół par. p. w. św. Wawrzyńca założony został przez arcyb, gnieźn. w XIV w. W 1640 r. wystawił nowy arcyb. Jan Lipski, a obecny drewniany na podmurowaniu, wzniósł 1781 r. arcyb. Ostrowski. W 1874 r. odnowiony, cmentarz w 1877 r. opasany murem. Uposażenie proboszcza na początku XVI w. stanowiły trzy łany roli z łąkami. Łany kmiece dawały dziesięcinę arcyb, gnieźn. , sołtys z 3 łan. pleb. miejscowemu za dziesięcinę dawał małdraty po 15 kor. żyta i tyleż owsa. Kmiecie dawali mu tylko kolędę, podobnie i karczmarze Łaski, L. B. , II, 353, 354 i przyp. . Jacek Jezierski, kaszt, łukowski, w 1780 r. nabył część S. , która należała do kollegiaty łęczyckiej. Ponieważ znajduje się tu źródło słone, wystawił więc porządne budynki, sprowadził solarzy i rozpoczął warzenie soli. Warzelnia ta była Sola Solca Solc Solben Solarzyska Solarzowa Sola Solagan Solainen Solajny Solanka Solanki Solarnia Solcza Solcia Solczyszka Soldan Solca Solca Solce Solceniki Solcy czynną od 1780 do 1795 r. Korzon, Wewn. dzieje, II, 258. S. po przejściu na własność rządu należała do klucza Krzepocin i nadaną została wraz z Tkaczewem jako majorat gen. Pęcherzewskiemu. S. Wielka par. , dek. łęczycki, 1872 dusz. 3. S. , wś i fol, pow. olkuski, gm. i par. Kidów. Leży przy trakcie ze Szczekocin do Pilicy, odl. 42 w. od Olkusza, posiada pokłady kamienia wapiennego i piec wapienny. W 1827 r. miała 25, 240 mk. Dobra S. składały się w 1886 r. z fol. S. i Jasieńca, rozl. mr. 1180 gr. or. i ogr. mr. 509, past. mr. 11, lasu mr. 647, nieuż. mr. 43; bud. mur. 7, drewn. 8; płodozm. 4, 8 i 9pol. , las urządzony. Wś S. os. 25, mr. 376. Według reg. pob. pow. lelowskiego z r. 1581 wś S. , w par. Kidów, własność Czarnoc kiego, miała 2 półłanki km. , 4 zagr. bez roli, 1 komor. bez bydła Pawiński, Małop. , 80. 4. S. , ob. Solcza, Br. CL Solca al. Sólca, rus. Silcia, wś, pow. przemyski, 15 klm. na płd. zach. od Przemyśla, 6 klm. na płd. zach. od Niżankowic sąd pow. , urz. p. , st. kol. i tel. . Na płn. leżą Berendowice i Aksmanice, na wschód i płd. Sierakośce, na zach. Huwniki pow. dobromilski. W lesistej zachod, stronic obszaru powstaje strumyk płynący do Sierakosiec, gdzie wpada do Wiaru. Własn. więk. hr. Aleksandra Krukowieckiego ma roli or. 3, łąk i ogr. 9, lasu 105 mr. ; wł. mn. roli or. 140, łąk i ogr. 41, past. 16, lasu 5 mr. W r. 1880 było 36 dm. , 239 mk. w gm. , 230 gr. kat. , 6 rz. kat. , 3 izr. , wszyscy narodowości rusińskiej. Parafia rz. kat. w Niżankowicach, gr. kat, w Kłokowicach. We wsi jest cerkiew p. w. św. Piotra i Pawła. Do 1774 r. czynną tu była żupa solna ob. Jahrb. der k. k. geolog. Reichsans. , t. 26, str. 178. Dokumentem wydanym 1451 i r. w Samborze potwierdza Kazimierz Jagiellończyk fundacyą kościoła św. Trójcy w mieście Krasnempolu tak nazywały się wówczas N. i dodaje 20 beczek drobnej soli z żup królewskich, de zuppa nostra Soll dicta, in terra Russie et districtu Premisliensi sita Liske, A. G. Z. , t. VI, str. 35. Lu. Dz. Solca, ob. Solka. Solca Izdebnicka, karczma w Izdebniku, pow. wadowicki, w pobliżu grupy domów zwanej Solca. Br. O. Solce Brodzkie, grupa zabudowań w obr. gm. Brody, pow. wadowicki, nad granicą izdębnicką. Br. G. Solce, fol. dóbr Kopciowice, w powiecie pszczyńskim. Solceniki, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Krasna, odl. od Kalwaryi 23 w. , ma 39 dm. , 292 mk. Solcy, os. nad rz. Szełonią, pow. porchowski gub. pskowskiej, o 70 w. na płn. wschód od Porchowa a 173 w. od Pskowa, ma 5822 mk. w 1882 r. . W 1870 r. było tu 780 dm. 47 mur. , 4697 mk. w tej liczbie 1199 jednowierców, 1070 rozkolników, 10 kat. , 5 prot. i 23 żyd. , 2 cerkwie praw. , 1 jednowierców, 63 magazyny, 105 sklepów, 77 rzemieślników, 28 fabryk, w tej liczbie 25 fabryk płóciennych, produkujących rocznie przeszło za 1 milion rs. ; ożywiony handel lnem, płótnem, zbożem i bydłem. W osadzie znajdują się szkoła par. , st. p. i przystań. Targi odbywają się co środy, piątki i niedziele, jarmark zaś od 20 do 28 lipca. Własność osady stanowi 4798 dz. ; dochody w 1869 r. wynosiły 6251 rs. Jestto jedna z najdawniejszych osad w ziemi pskowskiej, wspominana w latopisach od 1391 r. Solcza, rzeczka, , bierze początek pod wsią Górką Kościejowską, w pow. miechowskim, płynie ku wschodowi przez Głupczów, Solkę, Niezwojowice, wchodzi na obszar pow. pińczowskiego, płynie pod Szarbią i pod Skalmierzem uchodzi z praw. brzegu do Nidzicy. Długa 10 w. J. Bl. Solcza al. Solca, wś, pow. miechowski, gm. i par. Pałecznica. W 1827 r. 13 dm. , 103 mk. W połowie XV w. wś S. , w par. Pałecznica, własność Jakuba i Jana de domo medii Salmonis, miała lany km. , zagr. , karczmy Długosz, L. B. , II, 79, 79. Solcia, rzeka w gub. wileńskiej, lewy dopływ Mereczanki. Bierze początek w pow. wileńskim z błot koło mka Soleczniki Wielkie, płynie ze wschodu na zachód, na pewnej przestrzeni stanowi granicę pomiędzy pow. lidzkim i trockim i wreszcie w tym ostatnim wpada w pobliżu mka Olkieniki do Mereczanki, pomiędzy ujściem rzeczek Pircupis i Wersoka. Długa do 50 w. , szeroka do 3 sażeni, głęboka do 1 arsz. , dno ma piaszczyste, brzegi płaskie i równe, pokryte naprzemian łąkami i piaskiem. Ryby poławiane w S. odznaczają się wybornym smakiem. Podczas przyboru wiosennego zdatna do spławu. Oprócz kilku pomniejszych przybiera od praw. bzegu rzkę Wisinczę u Korejwy Wasinkę, nadpływającą od Solennik Małych, którą na wiosnę spławiają pojedynczo sztuki drzewa. J. Krz. Solczyszka, rzeczka w pow. lidzkim, lewy dopływ Solczy, przepływa pod wsią i folw. Kuże, oraz fol. i domin. Mackiszki. Soldan, lesista gora w Karpatach buko wińskich, na granicy Krasnej Prywatnej al. KrasnaIlski i Banilli Wołoskiej, w pow. sto rożynieckim, na lew. brzegu Sereczelu. Wzn. 748 mt. npm. szt. gon. . Br. G. Soldany 1. al. Sołdany, wś, pow. węgoborski, st. p. Kruglanki; 834 ha, 73 dm. , 368 mk. Jan Pusz, ststa węgoborski, podaje 1545 r. do wiadomości, że Cherubin Lipnik z pow. Soldany Soldau leckiego nabył od sołtysa sołdańskiego 4 włóki. 2. S. , wś, pow. jańsborski, st. poczt. Kumilsko; 191 ha, 25 dm. , 133 mk. S. istnia ły już r. 1471. Zygfryd Flach v. Schwarz burg, komtur baldzki, nadaje Janowi Jaenn Sołdanowi na prawie magdeburskiem 13 włók w Sołdanach, między Lisakami, Kosakami i rz. Wincentą. Ban w Baldze r. 1478, w dzień św. Wita i Modesta. 3. S. Nowe, fol. , pow. węgoborski, przy wsi t. n. Ad. N. Soldau, ob. Działdowo. Soldaufluss, ob. Dzialdówka. Soldekow 1. 1267 Solchowe, 1295 Sulechowe, wś pod Sławnem na płd. od Nemitz, w Po meranii, pow. Sławiński. W 1267 r. nadaje ją bisk. kamieński Hermann kościołowi w Ne mitz ob. P. U. B. V. Perlbach, str. 183. R. 1295 nadaje rycerz Virchewitz klasztorowi bukowskiemu 50 włók przy pustej wsi, , Sulechowe ob. tamże, str. 484. 2. S. Klein, dobra ryc. w Pomeranii, pow. sławiński, st. poczt. Nemitz. Kś. Fr. Soldowken, ob. Działdówka. Sołdyńskie, jezioro w dorzeczu Odry, z którego wypływa rzka Mietzel, prawy dopływ Odry pod Kostrzynem. SoleBłoto, duże bagnisko lesiste, w pow. ihumeńskim, pomiędzy zaśc. Borki, Mościszcze i Stefanowo, w obrębie gm. Brodziec. Bierze z niego początek rz. Pientryca, lewy dopływ Berezyny. A. Jel. Solec 1. ludowa forma Szulec, w dokum, Solec i Szolec, ulica i przedmieście Warszawy, dawniej odrębne miasteczko jurydyka, pierwotnie targowisko nadrzeczne, zajmuje wschodniopołudn. część Warszawy, w nizinie nadwiślańskiej i na stokach płaskowzgórza warszawskiego. Prawdopodobnie pierwotna osada t. n. leżała nieco dalej ku płd. wschodowi, naprzeciw Ujazdowa i w przedłużeniu Łazienek. U stóp wyniosłości, na której rozłożył się gród książęcy Jazdów, podobnie jak w Solcu sandomierskim, wytworzyła się przy składzie soli książęcej i przewozie na Wiśle, osada zaludniona przez rozwożących sól, przewoźników, rybaków, handlarzy i rzemieślników. Rozległe łąki i pastwiska nadwiślańskie Siekierki i Czerniaków, sprzyjały hodowli koni i bydła, liczne jeziora i łachy wiślane dostarczały ryb. Na przeciwległym brzegu leży wieś Kamień Kamion, Kamionka, stanowiąca pierwotny zawiązek przyszłej Pragi. Wytworzenie się targowiska a następnie miasta, przy nowym grodzie książęcym w Warszawie, wywołało naturalne przesiedlenie się ludności i przeniesienie ruchu handlowego do nowej osady. W dziejach polskich miast zwykle spotykamy takie przenoszenie osad z błotnistych nizin na suche wyniosłości. Skład solny pozostał na Solcu, lecz drugi urządzono pod Warszawą. ,, Stara Żupa mieściła się na Krakowskiem Przedmieściu, niedaleko zamku książęcego. Wraz z nowym kierunkiem traktu handlowego przeniósł się i przewóz wiślany pod Warszawę. Zamek ujazdowski jeszcze w XIV w. służy często za rezydencyą książętom. W 1303 r. Bolesław ks. mazowiecki nadaje w Jazdowie bisk. płockim brzeg Wisły przy wsiach Żerżeń i Drwały. Rzecz naturalna iż S. wcześniej od Warszawy posiadał kościół paraf. , stojący zapewne w pobliżu zamku ujazdowskiego. Anna Jagiellonka przeniosła zrujnowany zapewne kościołek i parafią do Ujazdowa w 1594 r. Lustracya Warszawy z 1660 r. powiada Jus patronatus ibidem in Solec ad ecclesiam quae quondam eo in loco fuerat, ad Sacram Regiam Majestatem spectal Wejnert, Star. Warsz. , V, 168. Gdy z rozwojem Warszawy S. opustoszał i parafia podupadła, wcielono ją jako filią do par. św. Jana w Warszawie. Ztąd wynikła opozycya kapituły, gdy Anna Jagiellonka na nowo wskrzeszała parafią solecką w Ujazdowie. Rzecz naturalna, iż książę mazowiecki zakładając miasto w Starej Warszawie nadał mu na własność S. , w którym zapewne większa część gruntów należała już do kupców lub rzemieślników, którzy przenosili się teraz na nową siedzibę. Opustoszała osada przestała przynosić dochody, ztąd miasto uzyskuje w 1410 r. przywilej ks. Janusza, pozwalający przenieść wieś Solec na inne miejsce, dla łatwiejszego osiedlenia i nadający osadnikom zwykłe swobody. Być może że ten akt jest w związku z nadaniem jakie uczynili mieszczanie warszawscy Piotr Brun i Mikołaj Panczatka, którzy podarowali miastu swe dziedzictwo S. , w tych granicach, jakie zdawna miało zakreślone. Ks. Janusz potwierdził tę darowiznę w przywileju urzędowym 26 maja 1382 r. Była to zapewne część S. Przywilej Bolesława ks. mazowieckiego wydany 5 maja 1474 r. podaje, iż Wisła, zniszczywszy tamę powyżej wsi Solca i zalawszy łąki miejskie, utworzyła łachę, którą książę wraz z rybołówstwem nadaje miastu. Oderwana część łąk utworzyła kępę zwaną Bełg Bełk, jak świadczy potwierdzenie powyższego nadania przez Jana Kazimierza w 1651 r. Idąc za przykładem panów, zakładających na folwarkach i obszarach nabytych pod Warszawą oddzielne miasteczka jurydyki i miasto samo zakłada na S. swą jurydykę, której akta sądowe przechowały się od 1675 do 1794 r. Archiwum akt dawnych. Miasteczko to obejmowało dzisiejsze ulice Smolna, Solec, Czerniakowska. Górna, Rozbrat i drobne uliczki Karpia, Przypust, Naprawa, Okrąg, Szara, w ogóle 111 posesyj od Nr. 2910 do 3040 z wyłączeniami. Ratusz mieścił się w domu Soldau Soldaufluss Soldowken Sole Solec Solec Nr. 2977. Wójtom w 1785 r. był Kowalski, radny miasta Warszawy. W tymże roku znajdowało się na S. 42 składów żywności należących do panów i dygnitarzy, 61 szynków piwa i wódek, 8 browarów, 10 fabryk krochmalu, 2 mydła i świec, 13 handlarzy drzewem, 8 garkuchni. Pozbawiony od kilku wieków własnej świątyni należy do par. Ujazdów, Solec otrzymuje kościół i klasztor trynitarzy. Fundatorem był Otto Felkerzamb, wojew. czernichowski, w 1693 r. Na miejscu pierwotnej drewnianej kapliczki stanął obecny kościół murowany w 1726 r. Klasztor murowany wzniesiony został dopiero 1776 r. Brak funduszów zniewolił zakonników do wynajęcia 1816 r. a następnie wieczystego odstąpienia części klasztoru na zakład fabryczny. Dziś weszły one w skład zabudowań fabryki wyrobów chemicznych. Klasztor istniał do 1864 r. Kościół stał się obecnie parafialnym. Już więc w XVIII w. 8. na nowo odzyskuje pierwotny charakter osady handlowej i przemysłowej. W obecnem stuleciu sianowi on główny centr fabryczny Warszawy. Tu mieszczą się wielkie zakłady żelazne pod firmą Lilpop i Rau. fabryka gazu, wielka fabryka przetworów chemicznych Hirszman i Kijewski, wielki młyn parowy, tudzież liczne składy, magazyny zboża, drzewa i t. p. 2. S. , folw. i dobra, pow. gostyński, gm. Rataje, par. Solec, ma kościół par. drewniany, browar, 210 mk. , 2445 mr. folw. 1290 mr. roli. Gleba w połowie pszenna. W 1827 r. było 17 dm. , 149 mk. Do S. należy Solecka smolarnia 13 mk. , 30 mr. włośc. i os. młyn. Jordanów. Kościół i parafia erekcyi niewiadomej. W 1858 r. odnowiony. S. par. dek. gostyński, 1164 dusz. 3. S. , 1278 r. Solech, w XV w. Solyecz, os. miejska, dawniej miasteczko nad Wisłą, z lew. brzegu, przy ujściu Krępianki, pod 51 7 8 sz. płn. a 36 11 7 dłg. wsch. od F. , pow. iłżecki, gm. i par. So lec, odl. 35 w. od Iłży, 56 w. od Opatowa. Na przeciwległym brzegu Wisły leży wieś Piotrawin. Położony na stokach wyniosłej krawędzi doliny lewego brzegu Wisły, na wzgórkach piaszczystych, posiada kościół paraf. murowany, kościołek drewniany i nad samą Wisłą kościół mur. św. Stanisława kościół poklasztorny spłonął w 1866 r. . seminaryum nauczycieli elementarnych, wzorową szkołę początkową, sąd gm. okr. IV, urząd gm. , st. poczt. , 316 dm. 4 mur. , 3305 mk. i 4959 mr. ziemi należące do mieszczan. W 1827 r. było tu 308 dm. , 1692 mk. ; 1858 r. 319 dm. , 2213 mk. 285 żyd. . Wedle legendy w S. miał zajść w 1078 r. cud wskrzeszenia Piotra, dziedzica Piotrawina, przez biskupa krakow. Stanisława ze Szczepanowa, wobec sądu królewskiego. S. zapewne wieś książęca, przechodzi na własność klasztoru miechowskiego. W XIII w. istnieje tu już kościół parafialny. Na akcie nadania w 1278 r. wsi Szczepanowice klasztorowi miechow, przez Zbrosława Sbroslaus, kanon. krakow. i wrocław. podpisał się między innemi magister Petrus rector ecclesiae de Solech Kod. Małop. , II, 142. W 1327 r. Władysław Łokietek zamienia z klasztorem wieś Krzesławice pow. krakowski za Solec ib. , 257. Nazwa osady wskazuje, iż był tu zdawna skład soli spławianej Wisłą, istniał także gród książęcy na wyniosłej krawędzi doliny Wisły. Prawdopodobnie odbiór wsi od klasztoru jest w związku z założeniem miasta. Kazimierz W. podobno wzniósł nowy kościół i odbudował zamek. Jagiełło w 1412 r. bawiąc w S. , wydaje miastu przywilej na dwa jarmarki Boże Ciało i Wniebowzięcie N. M. P. i pozwala mieszkańcom rozwozić sól z żup królewskich po innych miastach bez opłaty cła i targowego W 1417 r. zabrania król w promieniu trzymilowym od miasta sprzedawać kupcom po wsiach. W połowie XV w. kościół tutejszy p. w. Wniebowzięcia N. M. P. pobierał dziesięcinę z łanów miejskich, przynoszącą do 15 grzyw. Bo plebana należało 9 łanów, w dziewięciu różnych miejscach, 5 ogrodów, dziesięcina rybna z jezior królewskich, utworzonych przez wylewy Wisły i Krępy, tudzież pasieki w lesie zwanym Plebani Łążek Długosz, L. B. , IL 573. Zygmunt I odnawia w 1530 r. zatracone w czasie pożaru przywileje. W 1554 r. zaprowadzono targi w niedziele, jarmarki zaś przeniesiono na inne dni. Według reg. pobor. pow. radomskiego z 1569 r. S. dał szos dwojaki w ilości fl. 19 gr. 16, ode dwu rybitwu gr. 24, od 8 komor. fl. 1 gr. 18, od młyna 2 koła gr. 24, względem dziesięciny z miasteczka fl. 9 gr18, od garnców gorzałczanych fl. 2 gr. 12, czopowego na cały rok od warów fl. 50 gr. 2 Pawiński, Małop. , 326. Batory pozwala w 1578 r. mieszczanom prowadzić handel w całym kraju bez opłaty cła i targowego. Władysław IV w potwierdzeniu przywilejów zastrzega, iżby żydom nadal jak dotąd, nie było wolno mieszkać i nabywać domy i. place. Według lustracyi z 1654 r. ma miasto bor własny o puł mile pod Wólką Solecką; ma iezioro Olszynki pod Dziurkowem y ieziorka Bobrowe, Karaskowskie y Trzcinne, także używanie Wisty. Jezioro na kępie mieyskiey Nieczecz nazwane, zamkowi należące. Bywało miasto nasiadleysze, teraz domow najduie się 246. Browary mieszczanie w domach swoich maią, kto chce piwo robic moze, nic nie dając; piwa swego wolny szynk maią, tak że y beczkami wolno im przedawać. Gorzałkę kto chce pali, daią od garca na rok po zł. 1 gr. 18. Piekarzów Solec 21, każdy płaci gr. 4; rzeznikow 5, daią toporowego po gr. 8 y po kam. łoiu przetapianego. Ci ktorzy nie są w cechu y co w iarmarki przedawac mięso będą, powinni dawac cechowi po gr, 3. Zdun daie gr. 4, prasołow 4 po gr. 4; inni rzemieslnicy nie płacą nic. Bartnikow 10, przychodzi od nich miodu na rok cwierci 8. Zydow nie masz. Targ we czwartek, jarmarków 5. Płacą mieszczanie pien. podwodne in quadruplo fl. 28 gr. 24. Woz woienny wyprawowac powinni parą koni dobrych z woznicą, wszelaką zywnoscią opatrzony, hayduka w barwie z muszkietem, z szablą, prochu y kul z potrzebę mu dawszy; maią tesz dac parę siekier, parę rydlow, motyk, łancuch y insze necessaria. Stawy 4 pod miastem na rzece Krępiance. Przewoz na Wisie nalezy ząmkowi, daie arendarz fl. 200. Jest komora celna w Kamieniu, gdzie cło wodne wybieraią od wszelkich towarow na doł y na gorę płynących; arendarz daie fl. 500. W samym prawic miescie, iest wysoko na gorze zamek; od rynku row go głęmboki dzieli, na nim most na 2 filarach z cegły, poręcze z obu stron, robotą cudną zrobione; w posrodku iest wzwod, drugi wchodząc w brąme, W tey turma na wieznie, nad bromą wieza z zegarem. Łaznia w zamku przy piecu fontana z smokiem z konch albo skorup morskich; w fontanie wanna miedziana, gradusow 5 z kratką do koła, ławy przy jedney scienie, szafwka z kratą gdzie są czopy spizowe z piwnice przez mur dla liquorum przewiedzione. Podworze szerokie w którym bywał ogrod włoski, w iednym rogu belluarda z ziemie usypana. Za miastem o czwierc mile iest folwark Ray zwany, na gorze. Od południa winniczka gdzie sic y wino rodzi y drzewek brzoskwiniowych albo morelowych rodzaynych iest pod pułkopy. Pod gorą iest ogrod włoski wielki, figarnia porządna, w niey drzew figowych 39, wszystkie dobrze obrodziły; drzewa brzoskwiniowego, morelowego y innego koło 300 sztuk; tamże 2 ogrody warzywne. Zwierzyniec długi i szeroki, w nim gaik olszowy. Bywało tu zwierza nie mało, teraz tylko 4 łanie a piąto mało, bywały y bawoły. Salaria Podstaroscięmu z zoną y czeladzią oprocz zywnosci fl 300, pisarzowi prowęntow. 100, wrotnemu 50, ogrodnikowi 150, leszniczemu 60, dwornikowi z dworniczką 20, dziewkom dwiema 8, gumiennemu 8, pastuchowi z botami 4. We dwa lata potem nastała wojna szwedzka, zamieniła miasto w gruzy, o czem świadczy lustr. 1660 r. Po spaleniu nieprzyiaciela, niezostało było ieno szesc chałup na ustroniu, teraz iest domków 40. Zamek spalony y znacznie zruinowany, nieprzykryty, ieno kilka pokoiow. Folwark Ray spalony, pałac pozostał; ogrod włoski opustoszał, figarnia desolowana, drzewa powycinane, zwierzyniec zniszczony. Verdum. podróżując przy końcu XVII w. , widział tu zamek na górze wysokiej, połączony z miastem długim mostem po nad głęboką doliną. W mieście był kościół parafialny murowany, szpital drewniany; klasztor franciszkanów. Na południe od miasta niągnęła się iłowata równina ku Wiśle, pokryta dębami Liske, Cudzoz. w Polsce, 108. Wspomniany tu klasztor franciszkanów, był właściwie klasztorem reformatów, który założył w 1625 r. po powrocie z poselstwa do Konstantynopola Krzysztof Zbaraski, koniuszy kor. i ststa solecki. Jako Votum ofiarował dar od sułtana kielich kryształowy w złoto oprawny. Kościołek św. Stanisława nad samą Wisłą zbudowała pobożna mieszczanka solecka. Istniał jeszcze kościołek św. Barbary. Podczas drugiej wojny szwedzkiej, sprzymierzeniec Augusta II, car Piotr Aleksiejewicz zjechał tu z synem Aleksym 14 września 1709 r. ; obejrzawszy obozem stojące swe wojsko pod dowództwem barona Goltz i skonfederowane pułki polskie, pośpieszył do Torunia. Lustr. 1765 r. wyraża. Sstwa niegr. possessorem jest X. Jakób Alex. Lubomirski, gener. infant. wojsk saskich, Domów z przedmieściem 179; szewcy mają cech, piekarzy 7, prasołow 3, żyd rzeznik za miastem. Targów ani jarmarków nie bywa. Zamek zniszczony, sklepienia pozawalane, podłogi i belki pogniłe, posadzki marmurowe rozwalinami poprzywalane; z galeryi zrobiono szpichlerz; dziedziniec murem obwiedziony, nadrujnowanym. Raj pałacu znaku nie masz i ludzie go nie pamiętają; w ogrodzie jest nieco drzew owocowych; zwierzyniec połową wycięty, gdzie sieją zboże, druga połowa zarosła krzakami. Udając się Stan. August do Kaniowa, przeprawiał się tu przez Wisłę 2 marca 1787 r. Stanęliśmy, pisze Nuruszewicz, w zamku niedbalstwem przeszłych wieków zrujnowanym, a staraniem teraźniejszego Ssty Przebendowskiego Marsz. Rady Niest. z ruin swoich dźwiganym, pomnożonym i już po większej części mieszkalnym. Przed wjechaniem do miasta, witały N. Pana cechy biciem z dział i kahał żydowski. Dokładniejszy opis zamku podają lustr. 1789 r. mury i szańce około zamku zniszczałe. Wchodząc po prawej ręce apartament, w którym pokojów 3 z garderobą i przedpokojem. Apartament drugi po lewej stronie, nowo erygowany, na dole zaś magazyn, sień i stancya; reszta pokojów górnych i dolnych spustoszało. Suma intraty Sstwa zł. 37046 gr. 4, z której 2 kwarty provenit do skarbu. Soleckie starostwo, w wojew. sandomierskiem, pow. radomskim, powstało zapewne z części I radomskiego. Podług lustracyi z r. 1765 skła Solec dało się z miasta S. z zamkiem i ze wsi Sadkowice, Zemborzyn, Jarontowice, Dziurków, Wola Solecka, Baranów, Świesielice, Kawę; czyn i Kamień. W r. 1771 posiadała je Karolina ks. Lubomirska, opłacając zeń kwarty złp. 5724 gr. 16 a hyberny złp. 5170 gr. 6. Na sejmie jednak z r. 1773 75 Stany Rzpltej nadały te dobra narodowe w posiadanie emfiteutyczne Chomentowskiemu, wojskiemu j stężyckiemu. Wreszcie, ponieważ tenże Chomentowski ułożył się z Franciszkiem Ignacym Przebendowskim, woj. pomorskim, który utracił cztery starostwa przez zabór kraju, zatem Stany zatwierdziły posiadanie tego sstwa Przebendowskiemu na sejmie z r. 1776 i jednocześnie sumę złp. 300, 000 dla niego na tymże sstwie zabezpieczyły. 3. S. Poduchowny, os. , pow. iłżecki, gm. i par. Solec, odl. od Iłży 35 w. , 4 dm. , 22 mk. , 68 mr. włośc. 4. S. , pow. opoczyński, par. Gowarczów, ob. Sielec 4. . 5. S. , pow. opoczyński, gm, Topolice. par. Żarnów, odl. od Opoczna 10 w. , ma 17 dm. , 137 mk. W 1827 r. było 13 dm. , 83 mk. W 1884 r. folw. S. rozl. 390 mr. ; gr. or. i ogr. 280 mr. , łąk 31 mr. , pastw. 46 mr. , nieuż. 32 mr. ; bud. mur. 1, z drzewa 10; płodozm. 8pol. Wś S. os. 17, mr. 183; wś Sylwerynów os. 21, mr. 235. W połowie XV w. wś miała łany km. , z których płaciła dziesięcinę snopową i konopną, wartości 6 grzyw. , scholastykowi sandom. Dziesięcinę tę zabrał gwałtem, według wyrażenia Długosza, arcyb. gnieźn. Długosz, L. B. , t. I, 336. Lib. Ben. Łaskiego I, 622 wymienia tę wieś ale o niej milczy. W 1508 r. z S. płaci Małgorzata Solecka gr. 28. Według reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1577 we wsi Solecz Ramultis, w par. Żarnów, Leonard Strasz ex sortibus Górski et Ramult płacił od 1 i 3 4 łana Pawiński, Małop. , 289, 481. 6. S. , wś, pow. stopnicki, gm. Zborów, par. Solec, leży na lewo do drogi bitej ze Stopnicy do Korczyna, w pobliżu Zborowa, posiada kościół par. murowany, szkołę początk. , szpital św. Edwarda w letnich miesiącach na 20 łóżek, zakład kąpieli siarczanych. W 1827 r. było 35 dm. , 271 mk. Kościół i parafia istniały tu już zapewne od początku XV w. W 1367 r. Wenczeslaus, pleban de Szolecz, i Piotr, dziedzic wsi, zamieniają dziesięcinę ze wsi Pawęzów w pow. tarnowskim, par. Lisiagóra na pieniężną in fertones Kod. Małop. , III, 212. W połowie XV w. dziedzicem wsi jest Jan Feliks Tarnowski h. Leliwa. We wsi jest kościół par. murowany, do którego należą 2 łany folw. , 3 łąki, karczma z rolą i 1 zagr. z rolą. Wieś, mająca 7 łan. km. , karczmę z rolą, zagrod, z rolą, folwark, dawała pleban. dziesięcinę snopową i konopną, wartości do 8 grzyw. Długosz, L. B. , II, 427. W 1508 r. I S. ze Zborowem i innemi dobrami należał do Andrzeja Zborowskiego. W 1579 r. Andrzej Zboroski płaci tu od 2 łan. , 8 osadn. i biedn. Pawiń. ; Małop. , 212, 487. Obecny kościół wzniosła z muru w 1832 r. Maryanna Wielogłowska, dziedziczka wsi. S. par. , dek. stopnicki, 2600 dusz. Przy osadzie istnieje zakład leczniczy kąpieli siarczanosłonych, oparty na odkrytem tu źródle. Już w połowie XVIII w. użytkowano z tutejszych źródeł i wywarzano sól; opuszczona studnia zapadła się i zaszła ziemią. W 1815 r. radca górniczy Becker rozpoczął poszukiwania soli kuchennej i po zapuszczeniu świdra na 350 stóp napotkał zamiast soli, słoną wodę, która zapełniła otwór. Gdy poznano własności lecznicze źródeł Buska, wtedy, około 1824 r. , zaczęto używać wody soleckiej do kąpieli. Oddalenie od kolei żelaznych, większa skuteczność kąpieli poblizkiego Buska, mała wydajność źródła, nic pozwalają zakładowi temu rozwinąć się pomyślniej. Woda solecka ma temperaturę 12 R. , jest przezroczysta, słonogorzka, z zapachem jaj zepsutych. W składzie swoim zawiera chlorek sodu, jodek i bromek sodu, chlorek magnezu, siarczan magnezyi i wapna, siarek magnezu, z gazów zaś siarkowodor i kwas węglany. Przy zakładzie istnieje z ofiar prywatnych szpital na 20 ubogich. Oprócz łazienek istnieje apteka, stały lekarz, restauracya, czytelnia, sala balowa i teatralna, liczne domki mieszkalne. O źródle tutejszem pisał dr. Liebchen w dziełku Woda solecka, jej działanie i sposób użycia, Warszawa 1851 r. , tudzież Roman Wawnikiewicz; Woda mineralna słonosiarczano alkaliczna solecka, Warszawa 1869 r. Opisy S. podał Tyg. Illustr. z 1868 r. t. III, Nr. 104 i Kłosy Nr. 872. 7. S. , wś, pow. stopnicki, gm. i par. Szydłów, posiada szkołę początkową, młyn wodny, olejarnię. W 1827 r. było 46 dm. , 281 mk. W połowie XV w. S. , wieś w par. Szydłów, dawała dziesięcinę z łan. folw. pleb. w Lisowie, zaś z łan. kmiecych zapewne do Szydłowa Długosz, L. B. , II, 391, 392. W 1579 r. S. regalis płaci od 7 osad. , 3 1 2 łan. , 1 zagr. z rolą, 1 kom. , 3 ubog. , 1 łan sołtysi Pawiń. , Wielkop. , 224. Br. Ch. Solec, w XVI w. Sól, wś, dawniej podobno miasto, pow. drohobycki, 5 klm. na płd. od Drohobycza sąd pow. , st. kol, urz. poczt. i tel. . Na płd. leży Drohobycz, na wschód Kołpiec, na płd. wschód Stebnik, na płd. Truskawiec, na zach. Modrycz. W płd. zach. stronie obszaru powstaje pot. Dubica, lewy dopł. Słonicy dopł. Tyśmienicy i płynie na płd. wschód do Kołpca. Płd. część obszaru przepływa pot. Struha, uchodzący w Kołpca do Dubicy. W płn. zach. stronie pot. Sokołów, lewy dopł. Dubicy. Przez wś idzie droga z Solec Solec Drohobycza do Truskawca. Płn. część obsza ru lesista. Wznies. wynosi na granicy zach. 361 mt. , na płd. 359 mt. , w dolinie Struhy 317 mt. Własn. więk. rząd. ma łąk i ogr. 3 mr. , pastw. 3 mr. , lasu 186 mr. ; wł. mn. roli or. 634 mr. , łąk i ogr. 454 mr. , pastw. 343 mr. W r. 1880 było 201 dm. , 1015 mk. w gm. ; 7 dm. , 22 mk. na obsz. dwor. 887 gr. kat. , 99 rz. kat. , 47 izr. , 4 innych wyzn. ; 993 Rusinów, 3 Polaków, 41 Niemców. Par. rz. kat. w Drohobyczu, gr. kat. w Modryczu. We wsi cerkiew p. w. św. Pantalemona, szkoła etat. jednoklas. i kasa pożyczk. gmin. z kapit. 1403 Vir. W XVII w. była tu żupa solna ob. Jahrb. der geolog. Reichsanst. , t. 26. str. 176. Por. Sól Lu. Dz. Solec al. Solcze, , niem. Solza, osada w gm. Karwin, pow. i obw. sąd. frysztacki. W r. 1880 było 63 dm. , 527 mk. ; katol. 482, prot. 35, i ew. 10; Polaków 370, Czechów 112, Niemców 45. Przez osadę płynie pot. Solec z pod góry Łazów 297 mt. , dopł. Stonawki z lew. brzegu. Okolica malownicza. Na wzgórzu wzn. 282 mt. wznosi się zamek, zbudowany przez hr. Larisch a r. 1873. Stąd widok na rozległą dolinę Olszy. Z licznych źródeł słonych tutejszych i w Orłowie, już benedyktyni orłowscy wydobywali sól. Ks. Wacław Wenzel i jego syn myśleli o zużytkowaniu solanek. Utrzymywanie warzelni nie opłaciło się z powodu małej zawartości soli. R. 1678 cesarz Leopold wskrzesił warzelnie, lecz wkrótce je zamknięto. W pobliżu zamku bije dziś jeszcze obfite źródło słone. Br. O, Solec 1. urzęd. Silz, wś, pow. babimoski, o 4 1 2 klm. na płd. wschód od Kębłowa par. katol. , przy trakcie ze Wschowy do Wolsztyna par. prot. , st. dr. żel. o 10 klm. , śród łęgów i kanałów Obry, poczta w Mochach Manche z karczmą Solecką 3 dm. , 23 mk. tworzy okrąg wiejski, mający 70 dm. , 485 mk. 348 katol, 137 prot. i 452 ha 247 roli, 94 łąk, 11 lasu; czysty dochód z ha roli 2, 74 mrk, z ha łąk 7, 44, z ha lasu 3, 92 mrk. W r. 1580 należał S. do Jana Chlebowicza, kaszt. mińskiego, i do Stanisława Łąckiego; pierwszy miał 6 zagr, , O rybaków, 2 kom. i 1 rzemieślnika, a drugi 6 zagr. , rybitwę i 1 rzemieśl. Między r. 16017 posiadali tu części Łąccy, Poklateccy i Zbijewscy; r. 1793 wchodził S. w skład dóbr Wolsztyn i był własnością Gajewskich. 2. S. Kujawski, urzęd. Schulitz, ztąd Szulec i Sulec, miasto, pow. bydgoski, o 17 klm. na wschódpłd. od Bydgoszczy, 31 klm. na płn. od Inowrocławia, na lew. brzegu Wisły, 8 klm. od ujścia Brdy, stacya dr. żel. bydgoskotoruńskiej. Wzn. 44 mtr. npm. , w okolicy lesistej i piaszczystej. Miasto ma 2 kościoły katol. i prot. , szkołę, st. tel. , urząd poczt, urz. stanu cywilu, i 4 jarmarki, 139 dm. , 380 rodzin, 1857 mk. 468 katol, 1304 prot, 85 żyd. ; 881 męż. , 976 kob. i 1421 ha 129 roli, 90 łąk, 980 lasu; czysty dochód z ha roli 8, 62, z ha łąk 19, 97, z ha lasu 2, 35 mrk. Na pieczęci miasta jest herb ziemi kujawskiej z głoską S w środku; u spodu wstęga z datą 1325 r. Ludność zajmuje się uprawą roli, handlem drzewa, żeglugą i flisactwem. W r. 1871 było 1035 mk. 290 kat, 697 Prot, 48 żyd. ; 1858 r. 653 mk. ; 1837 r. 509 mk. i 60 dm. ; 1831 r. 54 dm. , 434 mk 204 kat, 190 prot, 40 żyd. ; 1811 r. 56 dm. , 351 mk. ; 1788 r. 35 dm. , 316 mk Około 1580 r. było 6 piekarek, 4 szewców, 3 krawców, po 2 cieśli, powoźników i garncarzy, 1 kowal, bednarz i kołodziej, 14 komorników, 8 łanów osiadłych i 1 ćwierć roli; soszu i podatku opłacało 31 złp. 24 gr. Kościół katol, z drzewa, p. w. św. Stanisława, stanął w miejsce starego około r. 1750, staraniem Moszczeńskiego, kaszt. brzeskokujawskiego. Mikołaj, pleban Sotecensis Solecensis, zachodzący w dyplomatach kujawskich z r. 1382 Ulanowski, str. 337, wyraża może plebana soleckiego. Nazwa Sotec nie da sprowadzić się do żadnej, znanej w okolicy Bydgoszczy osady. Par. , liczącą 500 dusz, składają; Chrośna Krosno, Fletnowo I, Jeziorze, Kabat, Makowiska Steindorf, Otorowo, Otorowski Młyn, Przyłubie Polskie i Niemieckie, Rudy, Siedmiogóry, Solec, Soleckie Wypaleniska, Holendry Miejskie i Zamkowe, Trzcianka, Żółwiu i Żuzela Susen. Par. prot. liczyła około 1860 r. w 12 osad. 1937 prot. obok 360 katol. S. był miastem królewskiem. Miały tam niegdyś istnieć warzelnie ałunu ob. Cellarius, Regn. Pol, 249. Przywilej z r. 1244 Kod. Wielk. , n. 242, na który powołują się niektórzy dla poparcia starożytności osady, odnosi się do S. Biskupiego. Nie wątpliwem natomiast świadectwem istnienia S. Kujawskiego jest przywilej ks. Przemysława z r. 1325 Kod. Dyp. Pol Rzyszcz. , II, 654 i Wuttke, Staedt. d. L. Posen, 19, z niektóremi odmianami; książę ten, przekazując Tomaszowi z Jaksic na własność dziedziczną wójtowstwo miejscowe, nadał istniejącemu już wówczas miastu prawo niemieckie. Równoczesne wzmaganie się dwu innych Solców, t. j. biskupiego nad Wartą i sandomierskiego nad Wisłą, sprowadza częste mieszanie tych osad z Solcem Kujawskim, który przedstawiał dogodny punkt dla rokowań z Krzyżakami. W 1389 r. wyznaczono w tym celu wyspę na Wiśle, między S. a Czarnowem, a w r. 1413 proponowali Krzyżacy zjazd w samym S. W r. 1402 uzyskali mieszkańcy S. pozwolenie wolnego handlu w dzierżawach krzyżackich. Pobyt króla Władysława w S. w r. 1421, 1423 i 1430 zdaje się wątpliwym, za Solec pewne odnieść to trzeba do S. sandomierskiego. Proponowany zjazd w S. przyszedł do skutku w r. 1422, lecz spełzł na niczem Kod. Litew. Racz. , 289 i Cod. Epist. V t. , 561. W r. 1424 król Władysław darował bisk. włocławskiemu Janowi kawał ziemi nad Wisłą, między S. i Fordoniem, pozwalając wystawić tam dwór, domy i szpichlerze; stąd powstało może mylne mniemanie, jakoby S. był miastem biskupiem. Wr. 1441 i 14, 43 zastawił król Władysław Mikołajowi z Sciborza z Szarleja, kaszt. inowrocławskiemu, S. i inne dzierżawy, a w r. 1457 król Kazimierz Janowi z Kościelca, podkomorzemu dobrzyńskiemu Kod. Dyp. Pol. Rzyszcz. , II. W r. 1458 dostawiło miasto jednego żołnierza pieszego na wyprąwę malborską. Przywilej lokacyjny z r. 1325 potwierdzili Zygmunt I w r. 1538, Stefan, Zygmunt III, Władysław IV, Jan Kazimierz, Michał, Jan III i August II w r. 1702. Z dzierżawy soleckiej miasto, folw. i holendry opłacał w r. 1771 Tadeusz Jaraczewski 1000 złp. kwarty i 469 złp. 21 gr. hyberny. Następnego roku 1772 dostał się S. pod panowanie pruskie. W r. 1848 znajdował się przez pewien czas w ręku Polaków. Ob. Soleckie Holendry. 3. S. Biskupi, wś kośc. i okrąg miejski, pow. i dekan. średzki, o 6 klm. na zach. płn. od Nowego Miasta i 15 klm. na płd. od środy, na praw. brzegu Warty stare koryto, par. i szkoła w miejscu, poczta w Nowem Mieście Neustadt a. d. W. , st. dr. żel. na Chociczy Falkstaedt o 4 1 2 klm. ; 50 dm. i 338 mk. S. znany już był w r. 1244 Kod. Wielk. , n. 242 i stanowił własność biskupów poznańskich. Tu zmarł w r. 1253 Boguchwał II i stąd wysyłał Boguchwał III w r. 1257 Kod. Mazow. , str. 22 bisk. mazowieckiemu pozwolenie na poświęcenie kościoła w Sochaczewie i 2 ołtarzy w Błoniu. W r. 1301 stanęła tu między duchownymi ugoda, odnosząca się do Głogowy z pod Raszkowa; r. 1303 bisk. poznański Andrzej przekazuje grunta biskupie kościołowi w S. , bierze w zamian za nie Szeligi, nabyte przez proboszcza miejscowego, i wciela takowe do Witowa. R. 1355 zmarł w S. bisk. Wojciech Pałuka. Przywilej króla Kazimierza z d. . 1 marca 1357, potwierdzający posiadłości arcyb. gnieźnieńskich Kod. Wielk. , n. 1354, wymienia nie ten Solce lecz osadę pod Opatówkiem, w Kaliskiem. W r. 1360 biskup Jan nakazuje składać daniny z Winnej Góry do S. , który przeto już wówczas był centrem klucza i niezawodnie miał dwór, gdzie zmarli wspomniani powyżej biskupi; r. 1432 bisk. Stanisław wystawić tu kazał młyn wodny; r. 1642 bisk. Szołdrski pozwala Hieronimowi z Pigłowic Manieckiemu, podsędkowi poznańskiemu, porobić w okolicy 8. , na Warcie, upusty do młyna, z zastrzeżeniem mielenia tamże słodu do browaru soleckiego. Według inwentarza dochodów biskupich, spisanego w r. 1564 ks. Jabczyński, Rys hist. m. Dolska, 104 9, było w S. łanów 6 1 2, kmieci osiadłych na połłankach 10, każdy z nich składał baraniego po 5 gr. , żolędnego po 2 wiertele owsa, 2 kapłony i 15 jaj. Łanów pustych było 1 1 2; karczma miejscowa opłacała 28 gr. a ogród karczmarski 6 gr. Więciornego, gdy stawiają więcierz na wylewkach rzecznych, od każdego stawienia dają groszy pięć. Z łąk, zwanych Staciwy i Pod Osinami, zbierano około 7 kup siana. Ogrodów było trzy na pożytki dworskie. Na Warcie stał młyn, z którego młynarz składał trzeciznę, wynoszącą około 6 małdrów i tyczył dwa wieprze dla dworu. Pod S. były wówczas gęste lasy, gajo i zarośla. Dochody biskupie z całego klucza soleckiego wynosiły 87 1 2 grzywien 6 gr. 6 den. , czyli 140 flor. gr. 6 den. w gotówce, 8 małdrów 1 1 2 ćwiertni owsa czynszowego, 24 1 2 kóp i 25 jaj, 2 małdry 10 ćwiertni owsa żolędnego i 116 kur małgorzatek. Klucz ten składał się z osad Brzezie, Chrustowe, Krzykosy, Mądre, Nadziejewo, Ołaczewo, Pętkowo, Pieczkowo, Rogusko, Solec, Winnagóra, Witów i Zajezierzw. Rząd pruski zabrał tę majętność; po wkroczeniu atoli Francuzów do Polski nadał ją Napoleon I, oprócz Nadziejewa, Pętkowa i Mądrego, generałowi Henrykowi Dąbrowskiemu, którego spadkobiercy sprzedali S. Aleksandrowi ks. Czartoryskiemu. W r. 1578 zarządzał S. Franciszek Solnik, urzędnik pana bydgoskiego; było wówczas 16 zagrodn. , 6 komorn. i karczma z rolą; w r. 1618 płacono od 16 zagrodn. z rolą po 6 gr. z kwarty karczmarskiej 7 1 2 gr. , od 2 komorn. bez bydła po 2 gr. i od koła korzecznego 24 gr. , czyli razem 4 złp. 11 gr. 9 den. podatku. Pod S. odkopano grobowisko skrzynkowate, w którem znaleziono popielnicę ze szczątkami przedmiotów żelaznych i bronzowych. Kościół pod wez. św. Katarzyny, istniał już przed r. 1302; spustoszony podczas wojny szwedzkiej, dźwignął się około 1659 r. ; bisk. poznański Wojciech Tholibowski poświęcił w nim trzy nowo ołtarze. Stawiany z drzewa, kilkakrotnym ulegał przebudowom. W r. 1639 istniało przy nim bractwo miłosierdzia. Księgi kościelne zaczynają się od r. 1746. Par. liczącą 2787 dusz składają Baba, Bogusławka, Borowo, Borowskie Holendry, Bronisław, Ciołki, Kokczynowe, Krzykosy, Kurzydół Koepernik, Lubrza, Małaszok, Młodzikowo, Młodzikowskie Holendry, Rogusko, Solec, Sulęcin, Sulęcińskio Holendry i Przymiarki, Wiktorowo i Witów. Szkoły parafialne znajdują się w Krzykosach, Solcu, Wiktorowie i na Holendrach Sulęcińskich. Szkoła istniała w S. w r. Solec Soleckie Solecka Woda Solecka Wola 1639 i 1727, a szpital w r. 1661 i 1737, w r. atoli 1784 nie było już ani szkoły ani szpitala. W skład okr. wiejskiego wchodzą Kurzydół, Małoszek i Sulęcińskie Przymiarki; cały okrąg ma 62 dm. , 447 mk. 431 kat. , 16 prot. i 624 ha 383 roli, 34 łąk, 77 lasu; czysty doch. z ha roli 5, 48, z ha łąk 12, 92, z ha lasu 0, 78 mrk. 4. S. , pow. gnieźnieński, ob. Sulin. Solecka Karczma, niem. Baerkrug i Silzkrug, os. , pow. babimoski, pod Solcem, na północnej kończynie jez. Mochy, przy zetknięciu się Kopanicy z kanałem Obry; par. Kębłów, okr. wiejski Solec, 3 dm. , 23 mk. E. Cal Solecka Bąkowa, wś i dobra, pow, iłżecki, ob, Bąkowa. Solecka Woda, strumień w pow. prądnickim, płynie przez wieś Racławice Polskie. Solecka Wola, wś i fol, pow. iłżecki, gm. Dziurków, par. Solec, odl. od Iłży 35 w. , le ży tuż pod Solcem, ma 152 dm. , 1415 mk. , 529 mr. dwor. , 2299 mr. włośc. W 1827 r. 75 dm. , 528 mk. W połowie XV w, S. Wola, wś królewska, w par. Solec, miała łany kmie ce, karczme, 2 zagr. z rolą, 2 łany sołtysie, z których dziesięcinę płacą bisk. krakowskie mu Długosz, L. B. , II, 573. W 1569 r. wś Wola Solecka, należąca do ststwa soleckiego, ma 11 półłanków, 1 kom. , 1 łan wójtowski Pawiński, Małop. , 323. Br. CL Soleckie, jezioro na obszarze wsi Solec, w pow. gostyńskim, ma 90 mr. obszaru. Soleckie 1. Holendry, urzęd. SilzHauland, pow. babimoski, o 7 klm. na wschódpłd. od Kębłowa, śród łęgów Obry, graniczą z Solcem; par. prot. Wolsztyn; 50 dm. , 306 mk. 17 kat. , 289 prot. i 478 ha 227 roli, 148 łąk, 9 lasu. Część Holendrów leśniczówka wchodzi w skład okr, dworskiego Wroniawy. 2. S. Holendry Miejskie, urzęd. SchulitzStadt hauland, pow. bydgoski, tuż pod Solcem, mają 81 dm. , 729 mk. 105 kat. , 620 prot. , 4 żyd. i 449 ha 173 roli, 41 łąk, 8 lasu. 3. S. Holendry Zamkowe, urzęd. SchulitzSchlosshaulaud, tamże, od Solca na płd. zachód; mają 74 dm. , 744 mk. 89 kat. , 704 prot, 1 żyd i 600 ha 292 roli, 50 łąk, 138 lasu. Zabrane przez rząd pruski, wcielone do domeny bydgoskiej. 4. S. Nedleśnictwo, urzęd. Schulitz, pow. bydgoski, pod Solcem, składa się z leśniczówek Chrośna Krossen, Jeziorze Gruensee, Kabat i Trzcianka. Mieszkańcy protestanci. 5. S. Wypaleniska al. Ogniska, niem, Feyerland, dawniej Schulizer Feuerlaender, wś, pow. bydgoski, o 6 klm. na zach. południe od Solca par. , poczta i st. dr. żel. śród lasów, na obszarach miejskich; ma 30 dm. , 208 mk. 2 kat. , 206 prot. i 50 ha. Ob. Feyerland. E. Cal. Soleczniki 1. Wielkie, w kronikach krzyżackich Salseniken al. Saletzniken, mko i dobra nad rzką Solczą dopł. Mereczanki, pow. wiSłownik Geograficzny T. XI. Zeszyt 121. leński, w 5 okr. pol. a 7 rewirze sądowym, gm. Soleczniki, przy trakcie z Wilna do Lidy, odl. o 42 1 2 w. od Wilna a 46 1 4 w. od Lidy, ma 520 mk. W 1866 r. było tu 31 dm. , 459 mk. 9 praw. , 316 kat. i 134 żyd. . Fol. w t. r. miał 35 mk. 30 kat. i 5 ew. ; huta szklana, młyn na Solczy i gorzelnia. Posiada kościół par. kat. drewn. , dom modlitwy żydowski, kaplicę protestancką na cmentarzu grzebalnym, st. poczt. Ludność mka, wyjąwszy włościan wsi S. W. , proboszcza ze służbą kościelną, dozorcy i utrzymującego pocztę, strażnika policyjnego uriadnika, stanowi kilkanaście familii żydowskich, trudniących się szynkarstwem, nędznemi rzemiosłami i drobnym handlem i zamieszkujących karczmę i do dziesięciu domków zbudowanych na gruncie dziedzica. Kościół kat. p. w. św. Piotra apost. , założony w XIV w. , uposażony przez Jana Hlebowicza w XVI w. podług rubryceli założony 1523 r. przez Jana Chodkiewicza, powiększony przez Alfonsa Lackiego, podkomorzego wileńskiego, w 1622 r. , dziś dobrze utrzymywany staraniem miejscowego proboszcza ze składek parafian. Parafia kat. , dek. raduńskiego, ma 4104 wiernych. Filia w Solecznikach Małych, kaplica w Montwiłowszczyźnie. Dobra mają 291 dzies. ziemi uprawnej i 2730 dzies. lasu. Własność niegdyś Hlebowiczów, w XVI w. przeszły do Chodkiewiczów, w posiadaniu których pozostawały do 1824 r. , dziś są własn. Wagnerów. 2. S. Male, mko nad Wisińczą dopł. Solczy, tamże, również przy trakcie poczt. z Wilna do Lidy, odl. o 35 w. od Wilna, ma 131 mk. W 1866 r. było tu 12 dm. , 82 mk. 72 kat. , i 10 żyd. . Ludność mka, z wyjątkiem włościan kilku chat wsi S. M. , stanowi kapelan ze służbą kościelną, pisarz gminny i pięć familii żydowskich, zamieszkujących karczmę i dwa domki należące do dziedzica S. M. Posiada zarząd gminy, szkółkę wiejską, kościół kat. drewniany p. w. św. Jerzego, filialny do 8. W. , podług podania współczesny z nim, prawdopodobnie jednak fundowany w XVII w. przez Alfonsa Lackiego, przebudowany w 1834 r. kosztem Mikołaja Mianowskiego, od 1866 do 1878 r. zamknięty, dziś staraniem włościan ma stałego kapelana, utrzymywanego kosztem okolicznych mieszkańców. Fol. w 1866 r. miał 13 mieszkańców katolików; młyn na Wisińczy. Dobra mają 148 dz. ziemi uprawnej i 586 dz. lasu. Własność do 1824 r. Chodkiewiczów, przeszły następnie do Mianowskich, w posiadaniu których do dziś pozostają. Gmina Soleczniki graniczy od północy z gm. rudomińską, od wschodu z ilińską do 1864 r. zwaną kierdejowską i wraz z nią stanowi wązki południowy pas pow. wileńskiego, otoczony pow. trockim, lidzkim i Solecka Karczma Soleczniki Solecka Karczma Solecka Bąkowa oszmiańskim i należy do 2 okr. pokojowego do spraw włośc, oraz 2 rewiru konskrypcyjnego. Większość wsi tej gminy należy do par. Soleczniki, kilka tylko do par. Turgiele oraz Rudniki. Gmina dzieli się na 5 okręgów wiejskich 1 S. Wielkie, obejmujący wsi S. W. , Bohusze, Czużekompie, Gudełki, Kiderańce, Nowokiemie, Nowosiołki, Paszkowszczyzna, Sałki Małe i Załamanka z karczmą przy gośc. poczt. oraz zaśc. Milwidy. 2 S. Małe z wsiami S. Małe, Czauszkli, Jackany, Jaglimońce z karczmą przy gościńcu, Jundziliszki, Nowosiady, Powisińcze, Skubiaty, Stasiły, Zawiszańce, Zielonowo i Złoukszty, oraz zaśc. Bohumiliszki, Krugłowo, Rohoźyszki z karczmą i Tartak. 3 Karolin z wsiami Dawciuny, Dejniszki, Dej nowo, Podwerańce, Sałki Wielkie, Sosenkowszczyzna i Trybańce oraz zaśc. Poberż. 4 Kamionka z wsiami Biekiany, Dejnówka, Deksznie, Kamionka, Misztołtany, Nowosiady, Obały 1 i 2, Pieckiele, Piepie, Słobódka, Smogóry, Szyrwie i Tarakańce. 5 Jaszuny obejmuje wsi Bujki, Czetyrki, Dejnowo, Jaszuny, Morozy, Nowosiołki, Pasieki, Piełokańce, Skierdzimy, Sliżuny, Sokoły i Wojcieszuny, oraz zaśc. Dziaguszki i Benkarty. Ogólna ludność włościańska, wynosi 4692 dusz. Trudni się rolnictwem, sieje żyto, owiec, grykę i sadzi kartofle; hodowla koni i bydła małoznaczące. W skutek corocznej wyprzedaży lasów prywatnych, a tem samem łatwości zarobku przy dostawie drzewa opałowego i desek do Wilna, oraz uprawy trzebieży, z łatwością wydzierżawianych, dobrobyt włościan znacznie się zwiększył. Podług spisu z 1865 r. było w gminie 54 dusz rewizyjnych włościan skarbowych, 1413 włościan uwłaszczonych, 35 jednodworców i 14 ludzi wolnych. Oprócz wymienionych powyżej wsi i zaśc. włośc. w obrębie gminy mieści się 7 okolic wsi szlacheckich Dawidowszczyzna 2 właścicieli, 57 dzies. ziemi upr. , Jundziliszki 3 właśc, 164 dz. z. upr. , 89 dz. lasu, Montwiłowszczyzna 4 właśc, 82 dz. z. upr. , 8 dz. lasu; kaplica kat. , drewn. słomą kryta, Obały 2 właśc, 60 dz. z. upr. , Posolcz 13 właśc, 535 dz. z. upr. , 34 lasu, Puciatowszczyzna 2 właśc, 44 dz. z. upr. , Sengiełowszczyzna 11 właśc, 620 dz. z. upr. , 101 dz. lasu oraz 14 zaścianków; Alteracya 51 dz. z. upr. , 20 dz. lasu, Bohdziuny 2 dz. z. upr. , Czużekompie 20 dz. , Dziejaki 35 dz. , Janopole dwa, razem 74 dz. , Jencieliszki 46 dz. z. upr. , 35 dz. lasu, Leondoły dwa, razem 37 dz. z. upr. , 4 dz. lasu, Milwidy 20 dz. , Miszkinie 14 dz. , Piełokańce 24 dz. , Praneliszki 53 dz. , Soleczi niki 37 dz. z. upr. , 40 lasu; st. p. , Szynabuda 14 dz. z. upr. , 20 lasu, Zacharzyszki 54 dz, z. upr. , 21 lasu. Nadto gmina obejmuje następująco dobra szlacheckie S. Wielkie Wagnerów, S. Małe Mianowskich, Gaściewicze Mierzejewskich, 215 dz. z. upr. , 404 lasu, Brusznice Ranardów, 95 dz. z. upr. , 150 lasu, Anuliszki i Błużnie Trzaskowskich, 197 dz. z. upr. , 828 lasu, Bohumiliszki i Świniec Sielanków, razem 565 dz. z. upr. , 811 lasu, Trybańce, Janopol i Karolin Borowskich, razem 239 dz. z. upr. , 531 lasu, Jaworów Wędziagolskich, 153 dz. z. upr. , 75 lasu, Poberże Szulców, 101 dz. z. upr. , 281 lasu; wszystkie dotychczas wymienione do 1824 r. były własnością Chodkiewiczów, lecz w skutek eksdywizyi przeszły w posiadanie różnych właścicieli; Jaszuny Balińskich, w zeszłym wieku Radziwiłłów, 1300 dz. z. upr. , 3290 lasu, młyn, tartak i hamernia na Mereczance a także huta szklana, Smagóry od zeszłego wieku Balińskich, 92 dz. z. upr. , 53 lasu, Stoki Narzymskich, w zeszłym wieku Romerów, 419 dz. z. upr. , 100 lasu, gorzelnia i huta szklana, Kamionka od przeszło wieku Wierzbowiczów, 364 dz. z. upr. , 629 lasu, Skubiaty b. lenny, od Lackich przeszły do Mielnikowa, 244 dz. z. upr. , Kiejdzie Moszkowa, w zeszłym wieku Radziwiłłów, potem Naborowskich, 551 dz. z. upr. , Zacharzyszki Cierpińskich, dawniej Radziwiłłów, 253 dz, z. upr. , 310 lasu, Gudełki Wagnerów, w zeszłym wieku Tyszkiewiczów, 68 dz. z. upr. , 1195 lasu; Gumby Iwanowa, w zeszłym wieku Tyszkiewiczów, potem Tyszeckich, 256 dz. z. upr. , Rudowszczyzna Jankowskiego, Koczana i Bołtucia, dawniej Korzeniowskich, 119 dz. z. upr. , 109 lasu, Trudy i Wincipole Krzyckich, w zesz. w. Wierzbowiczów, 307 dz. z. upr. . J. Wierzbowicz. Solele, folw. , pow. wiłkomierski, gm. Wiżuny, o 68 w. od Wiłkomierza. Solencin, niem, Saulwitz, wś. włość. , pow. olawski, par. kat. Sobacisko, ew. Sillmenau. W 1842 roku 18 dm. , sołtystwo, 128 mk. 63 ew. . Wś była dawniej własnością klasztoru na Piasku we Wrocławiu. Solenica al. Sołonica, wś włośc nad rzką Waką, pow. trocki; w 1 okr. pol. , gm. Troki, okr. wiejski i dobra skarbowe Kowieńska Waka, o 16 w. od Trok, ma 4 dm. , 42 mk. katol w 1864 r. 9 dusz rewiz. . Soleniki 1. wś włośc, pow, trocki, w 4 okr. pol, gm. i dobra skarbowe Merecz, okr, wiejski Soleniki, o 12 w. od gminy, 99 dusz, rewiz. W skład okr. wiejskiego wchodza wsi S. , Bugance, Klepacze, Miżańce, Taruciany, oraz zaśc. Kreksztany i Naszkuny, w ogóle 261 dusz rewiz. włośc skarb. 2. S. , wś i dobra nad stawem, pow. wileński, w 6 okr. pol. , gm. Rudomino, okr. wiejski Tatarka, o 6 w. od gminy a 8 10 w. od Wilna; folw. ma 1 dm. , 30 mk, katol, wś zaś 13 dm. , 4 Solencin Solele Solenica Solele Solica Solikamsk Solihacz Solidow Soliczny Solęczyno Solenny Solenny mk. prawosł. i 50 katol w 1864 r. 48 dusz rewiz. ; własność Wróblewskich. 3. S. , wś, pow. słonimski, w 3 okr. pol, gm. Czemery, o 12 w. od Słonima. J. Krz. Solenny al. Solenny, potok, wypływa w płd. zach. stronie gm. Laszek Murowanych, pow. staromiejski; w płn. wsch. stronie uchodzi do Strwiąża z praw. brzegu, długi 3 klm. Solęczyno, ob. Suleczyno. Solica, mała rzeczka w pow. borysowskim, prawy dopływ Moży, ma ujście po za wsią Słoboda Nowa. Soliczny, potok, dopł. pot. Obidzy, w pow. nowosądeckim. Solidow, jedno z terytoryów pruskiej Natangii. Solihacz al. SolHalicz, u ludu Balickie Soli, mto pow. gub. kostromakiej, w równinie, na pr. brz. rz. Kostromy, pod 59 5 płn. szer. , a 59 57 wsch. dług. , o 217 w. na płn. wsch. od Kostromy odległe, ma 3295 mk. w 1883 r. . W 1774 r. było tu 6 cerkwi mur. i 2 drewn. , 119 dm. i do 1000 mk. ; w 1792 r. 7 cerkwi, 560 dm. 1 murow. i 2747 mk. ; w 1867 r. 9 cerkwi murow, , z soborem p. w. Narodz. J. Chr. z 1664 r. , 549 dm. 6 murow. , 3185 mk. 39 katol, 10 rozkoln. , 4 ewang, i 14 żydów, 34 sklepów, szkoła powiat. i paraf. , szkółka duchowna, szpital, więzienie, 246 rzemieślników, w tej liczbie 68 kowali, wyrabiających przeważnie topory. Własność mta stanowi 351 dzies. ziemi; dochody miejskie w 1870 r. wynosiły 2667 rs. W samem mieście znajduje się źródło słono, znane już od połowy XIV w. , z którego początkowo wywarzano sól, później zaś zarzucono, a natomiast w 1841 r. otworzono zakład kąpielowy, znacznie rozszerzony w 1858 r. i dość licznie nawiedzany. Podług latopisów kn. halicki Fieodor Siemionowicz w 1335 r. pośród wielkiego lasu założył monaster z cerkwią Zmartwychwstania, w około którego powstała wkrótce osada. Gdy niedługo potem odkryto tu źródło słone i poczęto wywarzać sól, osada otrzymała nazwę Sole Halickie. Około 1340 r. S. wraz z Haliczem nabyty został przez kn. moskiewskiego Iwana Kalitę; w 1450 r. włączony ostatecznie do ks. moskiewskiego; po 1609 r. S. tworzył oddzielne województwo, w 1719 r. włączony do gub. archangieło grodzkiej, od 1778 r. mto pow. gub. kostromskiej. Mto niejednokrotnie ulegało pożarom, zwlaszcza zaś w 1649, 1752 i w 1803 r. , oraz klęskom wojennym. Solihalicki powiat, zajmujący płn. zach. część gubernii, podług obliczenia Schweitzera ma 71, 21 mil al. 3446 w. kw. Powierzchnia powiatu, leżącego w górnym biegu rz. Kostromy, stanowi najbardziej wyniosłą część gubernii i ma pochylenie od płn. wschodu na płd. zachód. Najwyżej wzniesione punkta znaj dują się pod wsią Bogojawlenie Ramonie, 860 str. npm. i Wysokoje 804 st. npm. . Pod względem geognostycznym powiat nale ży do formacyi permskiej. Oprócz zdrojów słonych w S. , znajduje się wapień w dolinach rz. Swieticy i Selmy, oraz na całym prawie obszarze torf. Gleba przeważnie gliniastopiaszczysta, trudna do obrobienia. Prawie cała powierzchnia zroszona jest rz. Kostromą z jej dopływami; wyjątek stanowi nieznaczna część północna, z której biorą początek do pływy Tamaksy dopł. Suchony. Z dopływów Kostromy najważniejsze Serochta, Szugoma, Świetica, Selma, Tutka, Kojwa W. i Weksa. Jezior nie ma wcale, natomiast bar dzo wiele błot. Lasy, pomimo nioracyonalnego wyniszczania, zajmowały w 1870 r. do 70 ogólnej przestrzeni. Podług danych w 1867 r. było w powiecie bez mta powiat. 48902 mk. , zamieszkałych w 912 przeważnie drobnych osadach, w liczbie których tylko dwie mają przeszło po 50 dusz. Główno za jęcie mieszkańców stanowi rolnictwo, jakkol wiek, z powodu nieurodzajności gleby i suro wego klimatu, niezaspakaja potrzeb miejsco wych. Sieją przeważnie żyto i owies, w ma łej ilości pszenicę jarą i i jęczmień, pszenicy zaś ozimej wcale nie uprawiają. Również i kartofle sadzą w nieznacznej ilości. Ważne znaczenie dla mieszkańców ma przemysł le śny, mianowicie ścinanie i spław drzew, oraz wyrób dziegciu i smoły. Hodowla bydła, z powodu obfitości łąk, dość rozwinięta. Prze mysł fabryczny ograniczał się w 1870 r. na dwu gorzelniach, zatrudniających 26 ludzi i produkujących za 163656 rs. W 1869 r. w po wiecie znajdowało się 49 cerkwi 42 muro wanych. J. Krz. Solikamsk, mto pow. gub. permskiej, nad rzką Usołką dopł. Kamy, pod 59 39 płn. szer, a 74 25 wsch. dług. , o 207 w. na płn. wsch. od Permu, ma 16848 mk. w 1883 r. . W 1867 r. było tu 493 dm. 21 murow. , 3950 mk. w tej liczbie 177 katol, 7 rozkolników i 3 machometan, 7 cerkwi, monaster męzki, 53 sklepów, szpital miejski, szkoła powiat, i parafialna, bank miejski, założony w 1860 r. , z kapitałem 15000 rs. , 230 rzemieślników do 80 kowalów, 2 warzelnie soli, zatrudniające 387 robotników i produkujące średnio rocznie 750000 pudów soli, oraz 10 niewielkich fabryk, produkujących rocznie za 3710 rs. Własność mta stanowi 1939 dzies. ziemi i 40 sklepów. Dawniej liczba warzelni soli była znacznie większą; w 1579 r. było ich 16, w 1623 r. 37, w 1793 r. znowu tylko 16. Niewiadomo napewno kiedy S. został założony, wszystkie bowiem dokumenty uległy zniszczeniu w licznych pożarach miasta. Po Solimos Solinka Solinie Solimos dług niektórych badaczy osada założoną została w 1430 r. przez Kalinnikowych, zajmujących się przemysłem solnym w tych okolicach, podług innych zaś początek miasta odnieść należy do drugiej połowy XVI w. , kiedy Strogonowie otrzymali ziemie nad Kamą, leżące od Czerdyni do Czusowej. To tylko pewne, ze od czasu Strogonowych S. oprócz przemysłowego, otrzymał ważne znaczenie handlowe, przez miasto bowiem przechodził nowy trakt do Syberyi i założoną tu została komora celna, zniesiona w połowie XVII wieku. W skutek przeprowadzenia nowego traktu syberyjskiego przez Ekaterynburg S. utracił poprzednie znaczenie handlowe. W 1708 r. S. został włączony do gub. syberyjskiej; od 1719 r. mto prowincyonalne; w 1727 r. przyłączony do gub. kazańskiej, został w 1781 r. mtem powiatowem namiestnictwa a w 1796 r. gub. permskiej. Miasto niejednokrotnie ulegało pożarom, i tak w 1581 r. w skutek napadu Tatarów syberyjskich, dalej w 1635, 1672, 1688, 1695, 1711, 1717, 1745, 1753 i 1759 r. Solikamski powiat zajmuje zachodnią, europejską część gubernii i podług obliczeń pułk. Strelbickiego ma 533, 10 mil, al. 25774, 8 w. kw. Powierzchnia powiatu przerzniętą jest od północy na południe przez rz. Kamę na dwie równe prawie części, pochylające się ku rzece. Część wschodnia opiera się o góry Uralskie, stanowiące granicę odpow. wierchoturskiego i dochodzące na tej przestrzeni do znacznej wysokości w szczytach Konżakowski kamień 5135 st. , Suchogowski kamień 3920 st. i Padwiński kamień 3078 st. . Od gór Uralskich oddzielają się na zachód łańcuchy gór, towarzyszące brzegom rzek i tworzące działy wodne pomiędzy nimi. Zachodnia część powiatu przedstawia równinę, przerzniętą niewiełkiemi wzgórzami. Gleba przeważnie kai mienista i błotnista tundry. Z ciał kopalnych najważniejsze rudy żelazne w części wschodniej powiatu i sól kuchenna, wywarzaj na w Nowousolu, Solikamsku i in. Nadto znajduje się tu gips, glina, kamienie granitowe i in. minerały. Cała powierzchnia powiatu należy do dorzecza rz. Kamy, przerzynającej powiat na przestrzeni 120 w. Z dopływów Kamy ważniejsze Kondas, Inwa i Obwa z prawej i Jajwa i Koswa z lewej strony. Kama ma ważne znaczenie ekonomiczne, na niej bowiem spławiane są produkty miejscowe aż do Niżnego Nowogrodu. Znaczniejszych jezior nie ma, mniejsze zaś znajdują się w dolinach rzek, zwłaszcza zaś Kamy. Błota rozrzucone są na całej przestrzeni powiatu. Lasy, pomimo wielkiego wyniszczenia, zajmowały w 1870 r. przeszło 1, 400, 000 dzies. , t, j. do 55 ogólnej przestrzeni, w tej liczbie było 1, 059, 100 dzies. lasów skarbowych na 1, 180, 200 dzies. ziemi do skarbu należącej. W 1867 r. było w powiecie bez mta S. 172049 mk. 2569 jedynowierców, 170 rozkolników, 7 katol, 15 protest. . Mieszkańcy zajmują się rolnictwem, które, z powodu nieurodzajności gleby i surowego klimatu, za wyjątkiem tylko płd. zchd. części powiatu, nie wystarcza na miejscowe potrzeby. Ważniejsze źródło dochodu dla mieszkańców stanowi praca w fabrykach, warzelniach i kopalniach, wypalanie węgla, wycinanie drzewa, pędzenie smoły i terpentyny, oraz myślistwo. Pod względem przemysłowym w 1870 r. było w powiecie 45 fabryk, zatrudniających 4858 robotników i produkujących za 7, 208, 893 rs. Najważniejsze z nich 7 warzelni soli 4, 604, 792 rs. prod. i 9 hut i fabryk żelaznych 2, 546, 310 rs. prod. . Solimos węgier. ob. Gaujacowce. Solinie, jezioro, w pow. sejneńskim, w pobliżu jez. Dumbel, ma 12 morg. obszaru. Solinka, rzeka, powstaje w obr. gm. t. n. , w pow. lisieckim, z połączenia dwu strug, jednej z pod Strybu 1014 mt. , szczytu granicznego pasma Karpat, a drugiej od płn. z pod Rozsochy 1093 mt. , schodzących się u zach. podnóża wierchu Kiczurki 909 mt. Płynie przez wś Solinkę, przeszedłszy pod Matragórą 991 mt. na obszar Żubraczego, zwraca się na płn. wschód. Przepływa wś Cisną, poniżej której wygina się na płn. wschód, zraszając osady Dołżycę, Buk, Polanki i Terkę; odtąd płynie na płn. przez Bukowiec, Dołkowyję, Zawóz, a na ubszarze Soliny, naprzeciwko wsi, wpada do Sanu z lew. brzegu, Dolina rzeki górska. Na górnym biegu, na praw. brzegu, rozpościera się dział Hyrlaty, ze szczytami Hyrlatą 1103 mt. , Berdą 1043 mt. i Rozsochą 1093 mt. ; po lewym zaś dział Wołosania, ze szczytami Wołosaniem 1070 mt. , Sazówką 969 mt. , Berestem 942 mt. , Osiną 962 mt. i Honym groniem 820 mt. . Na obszarze Dołżycy dolina zwarta od płn. zach. działem Łopiennika 1069 mt. , a od płd. wsch. działem Krzemiennej 937 mt. i Falowej 965 mt. . W dalszym ciągu od Terki począwszy od zach. wznoszą się Korbania 894 mt. i Jaworysz 588 mt. , a od wschodu dział Tołsty 748 mt. , rozpościerający się między Sanem a Solinką. Spad wód 750 mt. połączenie się źródl. strug; 724 mt. pod kościołem w Solince; 578 mt. ujście Rostoki; 564 mt. pod kościołem w Cisny; 508 mt. ujście Dołżyczki; 460 mt. pod Terką; 370 mt. ujście. Przyjmuje z praw. brzegu Rostokę, Dołżyczkę, Bowański pot. , Wetlinę i Grabnik; z lew. brz. Wołosań, Ciśniankę, Zwór, Uniacki pot. , Bukowiec, Kanlienny, Wołkowyjkę i Łukowski pot. Długość biegu 45 klm. W rzece żyją ryby bzdyrka Solinko Soliny Solino al czerewuszka, dunka al. płotka, jelec, kiełb, łososiopstrąg, łosoś, maryna, marynka, mię tus, pstrąg, śliz i węgorz. Br. G. Solinko, ob. Sawulinko. Solino, ob, Sawulino. Soliny, wś, pow. suwalski, gm. Kadaryszki, par. Wiżajny. Odl od Suwałk 26 w. , ma 14 dm. , 106 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kadaryszki. Solipsy, wś włośc, pow. warszawski, gm. Pruszków, par. Służewo, leży na wschód od wsi Włochy, ma 214 mk. , 160 mr. W 1827 r. było 17 dm. , 262 mk. Solisko 1. wzgórze, w płn. stronie gm. Morawczyny, pow. nowotarski, nad granicą z Pyrówką. Od płn. wsch. płynie pot. Syraczka, dopł. Lepietnicy. Wzn. 734 mt. npm. szt. gen. . 2. S. , szczyt lesisty w dziale wodnym między Kamienicą a Kamionką, jej dopływem, na granicy Rybienia pow. nowosądecki a Kamionki Wielkiej pow grybowski. Wzn. 684 mt. npm. Na płd. wsch. Margoń Niźni 777 mt. , a na płn. zach, Kania 697 mt. i Skolnik 672 mt. . Wody z płn. stoku spły wają do Kamionki, a z płd. do Kamienicy. 3. S. Od szczytu Furkoty 2437 mt. , w dziale Krywania, w Tatrach liptowskich, w płn. zach. narożniku doliny Młynicy, odrywa się ku płd. wsch. odnoga górska, Soliskiem zwa na, oddzielająca dolinę Młynicy od doliny Furkockiej, opadając zwolna ku wyżynie, na której legł staw Szczyrbski. Długość odnogi dochodzi 5 klm. Szczyty płn. 2417 mt. , śre dni 2314 mi, płd. 2111 mt. npm. szt. gen. . 4. S. , szczyt lesisty w Magórze Spiskiej, w hr. spiskiem, w obr. Frankowy Małej, tuż nad granicą z gm. Osturnią. Wzn. 1122 mt. npm. Br. G. Solisko, grupa zabudowań w obr. gm. Ujsoła, pow. żywiecki. Solisko, węg. Szoliszko, os. w gm. Jurgów, hr. spiskiem Węgry, w pow. magórzańskim, na płd. zach. pochyłości góry Bryi 1011 mt. , nad pot. Klorówką, dopł. Białki. W r. 1878 było 63 mk. Solistowa Góra, pow. szczuczyński, gm. Pruska, par. Bargłowo. Solistówka, rzeczka, poczyna się na płd. od wsi Rutki, w pow. augustowskim, na gra nicy od Prus, płynie kręto ku połud. przez Pomiany, Żrobki i za Solistówką, pod wsią Barszcze pow. szczuczyński, wpada do je ziora Dręstwo, którego wody odprowadza rzeczka Jegrznia, Długa 13 w. J. Bl. Solistówką, wś i fol nad rz. t. n. , pow. augustowski, gm. Bargłów, par. Rajgród, odl. od Augustowa 18 w; wś 30 dm. , 272 mk. ; fol a dm. , 28 mk. W 1827 r. było 25 dm. , 158 mk. W 1866 r. folw. rozl 1050 mr. gr. orn. i ogr. 366 mr. , łąk 195 mr. , lasu 458 mr. , nieuż. 31 mr, ; las nieurządzony. Wś 8. 38 os, , 434 mr. Soliszki, wś nad rzką Horodeńką, pow. lidzki, w 2 okr, pol, gm. Aleksandrowo, okr. wiejski i dobra hr, Potockich Horodenka, o 10 w. od gminy, 24 w. od Lidy a 9 w. od Ejszyszek, ma 20 dm. , 199 mk. katol. Soliwka, szczyt górski w Tatrach spiskich, na obszarze gm. Mniszek, nad Popradem, wzn. 829 mt. Solka, potok, powstaje w płd. zach. części gm. Solki, pow. radowieckim, z pod góry Pietra Moierilor 943 mt. ; płynie parowem Pustą doliną na płd. wsch. Od płd. wznosi się wierch Zofia al Zofleu 1065 mt. . Przy pierwszych chatach soleckich przyjmuje od lew. brz. pot. Izwor i płynie przez miasteczko Solkę na płd. wschód, tworzą granicę gm. Solki od gm, Arbory; przerzyna wś Arborę i wreszcie podąża granicą gm. Jazłowca i Arbory, a następnie granicą Mileszowiec Górnych i Arbory, na obszar Jakobestie al Fogodestie, gdzie wpada do Suczawy od praw. brzegu. Z lew. brz. przyjmuje Glitt z dopł. Saką i Adeukatą i pot, Jazłowiec. Długość biegu 25 klm. Br. Gr. Solka al. Solca, miasteczko, pow. radowiecki, z rotami Arborą, Dudanem, Komanem i Saką, na płd. zach. od Radowiec odl 17 klm. , nad pot. Solką. Graniczy od wsch. z Arborą i Pojenami, od płd. z Sołońcem Nowym, od płd, zach, z KlosterHumorą, od płn. zach, z Mardziną, a od płn. z Glittem, Wzdłuż płn, granicy płynie pot. Saka, dopł. Glittu. Okolica pagórkowata. Na płd. zach. granicy szczyt Zofia al. Zofleu 1065 mt. , ponad źródłami Solki; na granicy zaś płn. zach. szczyty Petra Moierilor 943 mt. , Hultur 986 mt. . Wieś legła po obu stronach pot. Solki, na wznies. 522 mt. , w dolince zamkniętej pagórkami, obszar obejmuje 4679 ha 80 ar. W r. 1869 było 336 dm. , 1783 mk. ; w 1880 r. 415 dm. , 2015 mk; 851 kat. . 1073 gr. orm. , 71 żyd, 20 in. wyzn. ; co do narod, 1082 rum. , 680 niem. , 55 rusiń. , 198 miesz. W miejscu par. rz. kat, i gr. wschd. W r. 1856 zbudowano kaplicę p. w, św. Michała arch. ; 1875 r. wyniesiono ją do godności kościoła paraf. Do par. łac, oprócz S. , należą jeszcze Arbora, Glitt, Jazłowiec, Keszwana, Lichtenberg i Pojeni. W całej par. w 1884 r. było 2031 rz. kat. , 368 ew. , 10, 198 nieunit. , 7 ormian, 358 żyd. Cerkiew gr. orient. p. w. św. Piotra i Pawła, murowana, zbudowana 1615 r. jako kościoł klasztorny przez władcę mołdawskiego Stefana Tomżę, ukończona około r. 1623. Przez 160 łat przeszło był klasztor ten siedliskiem zakonników i rozszerzał swe posiadłości przez zapisy, kupno i darowiznę. R, 1785 zniesiono klasztor; Budynek klasztorny przechował się dotychczas. Do parafii gr. orm. Solka Soliwka Solinko Soliszki Solistówką Solistówka Solistowa Góra Solisko Solipsy Sollecken Solnowo Sollau Solkieniki Solki Solwyczegodzk należy os. Glitt. Według szem. gr. orm. dyec. I buk. z r. 1885 było w S. 208 rodzin, 1128 gr. orm. Są tu dwie szkoły ludowe 2 klas. męzka i 1 klas. żeńska. W 1784 r. urządzono w S. próbne warzelnie soli, które przesłały w krótce funkcyonować. Miejscowość ta dziś jest miejscem letniego pobytu mieszkańców Czerniowiec. Znajduje się tu sąd obwod. , obejmujący włości Arborę, Botuszanę, Glitt, Jazłowiec, Kaczykę, Keszwanę, Lichtenberg, Pertestie Górne i Dolne, Pojeni, Solkę i Sołoniec Nowy. Urząd podatk. i st. poczt. w miejscu. Leśnictwo, zarząd leśniczy, browar i młyny. Własność funduszu relig. gr. orient. Br. G. Solki, ob. Sołki. Solkieniki, folw. nad jez. Wiesa, pow. trocki, w 1 okr. pol. , o 10 w. od Trok, 1 dm. , 17 mk. katol. Był tu meczet tatarski. Dobra S. w 1850 r. składały się z 3 folw. i 9 zaśc, miały 5061 dzies. rozległ. i były własnością Chmielewskiego. I Sollau 1. Adelig, wś, pow. iławkowski, st. poczt. Creuzburg O Pr. ; 85 ha, 6 dm. , 42 mk. 2. S. Kglich, wś, tamże, 411 ha, 29 dm. , 192 mk. 3. S. Alt, folw. do dóbr Kilgis należący, tamże, 3 dm. , 27 mk. 4. S. Neu, folw. , tamże, 2 dm. , 54 mk. Por. Natangia. Ad. N. Sollecken, wś, pow. świętosiekierski, st. poczt. Kobbelbude; 314 ha, 21 dm. , 109 mk. Sollnicken, 1. wś, pow. iławkowski, st. poczt. Kobbelbude, 198 ha, 22 dm. , 104 mk. 2. S. ., folw. do dóbr Tyckrigehneu należący; 1 dm. , 11 mk. Ad. N. Sollschwitz, wś, pow. wojrowicki, par. Wojrowice, kat. Wittichenau, ma 596 ha, 39 bud. , 240 mk. 25 ew. . Solnica al. Słonica, Słoniec, potok, bierze początek w obr. gm. Landestreu, w pow. ka łuskim, płynie na wschód przez obszar tejże gminy, następnie przez Nowice i Uhrynów Stary, gdzie wpada do Bereźnicy z lew. brze gu. Długi 5 1 2 klm. Br. G. Solnice, wzgórze w obr. gm. Łastówek, w pow. drohobyckim, na lew. brzegu Stryja; dochodzi 727 mt. npm. Na wschód od niego czubek Szczerbin 824 mt. . Br. G. Solnice, niem. Sollnitz, w par. rozłazińskiej, pow. lęborski, pół mili od Rozłazina. W 1780 r. 9 mk. ew. ob. Wizyt. Rybińskiego, str. 98. Solniczki, wś, pow. białostocki, w 1 okr. pol. , gm. Zabłudowo, o 8 w. od Białegostoku. Solniki 1. wś, pow. białostocki, w okr. pol. , gm. Zabłudowo, o 18 w. od Białegostoku. 2. S. , folw. , tamże, o 7 w. od Białegostoku. 3. S. , wś, pow. bielski, w 2 okr. pol, gm. Aleksin, o 23 w. od Bielska. Solniki, mylnie, ob. Salnik, Solniska, szczyt lesisty, w Beskidzie Zachodnim, w dziale Babiogórskim, na granicy gm. Stryszany i Lachowic, w pow. żywieckim, między Stryszawką od wsch. a jej dopł. Lachówką od zach. . Lud zowie ten szczyt Jaworzyną. Wznosi się 848 metrów npm. Br. G. Solnówko, ob. Sułnówko Solnowo, niem. Szolnowo, jezioro pod Sycęhutą, w pow. kościerskim, na płd. od jez. Sudomi, z którem się łączy. Struga wije się z niego przez Grzybowo, Ludwigsthal i Wawrzyniec do Czarnej wody ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. , Ver. , XV, str. 110. Kś. Fr. Solnowo, ob. Sulnowo. Solobczyk al. Rostoki Solobczyki, część gm. Orawczyka. Solona, rzeczka, lewy dopływ Gniłego Jełańca lew. dopł. Bohu. Solonetz, ob. Sołoniec. Soloniszki, zaśc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Malaty, okr. wiejski Czulsk, o 19 w. od gminy, 2 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Inturki. Solonka, rzeczka we wschodniej stronie pow. borysowskiego, w obrębie gm. Uchwały, drobny lewy dopływ Moży. A. Jel. Solopinki, zaśc nad rz. Drujką, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 55 w. od Dzisny, 3 dm. , 34 mk. 1 praw. , 33 kat. . Solownia, kol. na obszarze gm. Dzieszowice, w pow, wielkostrzeleckim. Solowy Wierch, szczyt w Beskidzie za chodnim, na granicy Galicyi pow. żywiecki i Szlązka, przy zejściu się granic Galicyi, Szlązka i Węgier. Wzn. 848 mt. npm. Ze sto ków tej wyniosłości wypływa pot. Czerna, dopł. Słonicy. Br. G. Solska Puszcza, ob. Puszcza 12. Soltnick, folw. dóbr Silginnen, pow. gierdawski, st. poczt. Skandau, 3 dm. , 120 mk. Soltnitz, dobra ryc. w Pomeranii, pow. szczecinkowski, st. poczt. Szczecinek. Soluczka, potok, bierze początek na wsch. stronic góry Kobyły al. Kobylej 753 mt. ., w płn. zach. części gm. Terszowa, pow. staromiejskim; płynie na płd. wsch. doliną leśną przez obszar tejże gminy i ubiegłszy 3 klm. wpada do Leniny z lew. brzegu. Br. G. Solwyczegodzk, u ludu Sol, mto pow. gub. wołogodzkiej, na pr. brz. rz. Wyczegdy, pod 61 10 płn. szer. a 64 31 wschd. dług. , o 543 w. na płn. wschód od Wołogdy odległe, ma 200 dm. 5 murow. , 1317 mk. 12 katolików, 1 protest. , 4 mahomet. , 13 cerkwi prawosł. , z wspaniałym soborem Podwyższenia Krzyża św. , wzniesionym w XVII w. przez Strogonowych, monaster męzki, 30 sklepów, szkoła powiat. i parafialna, szkoła duchowna, 29 rzemieślników. Własność mta stanowi 2220 dzies. ziemi; dochód w 1869 r. wynosił 1832 rs. S. , pomimo że leży na rzece żeglownej, niema ani handlowego ani przemysłowego zna Solobczyk Solona Solonetz Soloniszki Solonka Solopinki Solownia Solska Puszcza Soltnick Soltnitz Soluczka Solniki Soln wko Solki Solniska Solniczki Solnice Solnica Sollschwitz Sollnicken Soła czenia. Osada, zwana pierwotnie Sol Wyczegodzka, następnie zaś Usolsk, powstała w XV w. W 1517 r. przodek rodu Strogonowych założył tu warzelniec soli i wpłynął na porządne zabudowanie miasta, które wiele ucierpiało od pożaru w 1579 r. i napadu Lisowczyków w 1613 r. Od 1796 r. mto pow. gub. wołogodzkiej. Przemysł solny chylił się do upadku od połowy zeszłego wieku, obecnie zupełnie upadł. Solwyczegodzki powiat znajduje się w płn. zach. części gub. i podług pułk. Strelbickiego zajmuje 770, 10 mil al. 37, 262 w. kw. Po wierzchnia powiatu, rozłożona na brzegach Dźwiny północnej i Wyczegdy, przedstawia zupełną równinę. Gleba przeważnie błotnistogliniasta, zimna, na brzegach rzek piaszczy sta. Z ciał kopalnych znajdują się źródła sło ne w Solwyczegodzku oraz w niektórych miejscach ruda żelazna. Powiat należy do do rzecza Dźwiny północnej, przerzynającej płd. zach. jego część na przestrzeni 200 w. Z do pływów Dźwiny ważniejsze Wyczegda, Uftiuga, Erga i Tojma. W płn. wsch. części po wiatu bierze początek rz. Pinega. Jeziora, w ogóle nie zbyt rozległe, skupiają się w doli nach rz. Dźwiny i Wyczegdy. Błota znajdują się na całej przestrzeni, największe z nich w kącie pomiędzy ujściem Wyczegdy do Dźwi ny. Lasy pokrywają prawie całą powierz chnię powiatu 90 ogólnej przestrzeni. Drzewostan w nich stanowi sosna i jodła, z przymieszką brzozy i osiny. W 1867 r. by ło w powiecie bez S. 85, 013 mk. 3210 rozkolników, 40 katol. i 3 protest. , zamieszka łych w 1682 osadach 2 mta S. i Krasnoborsk, 20 siół, 35 pogostów, 1626 wsi, 1 chu tor. W 1869 r. było w powiecie 59 cerkwi 45 murowanych. Mieszkańcy zajmują się głównie przemysłem, wyjąwszy niewielkiej części południowej, gdzie przeważa rolnictwo. Sieją głównie żyto i jęczmień, mniej owsa; w ostatnich czasach rozszerza się uprawa kar tofli. Hodowla bydła dość rozwinięta. Z po między gałęzi przemysłu najbardziej rozwi niętym jest przemysł leśny, mianowicie wy rąb i obróbka drzewa, pędzenie smoły i dzieg ciu, wyrób naczyń drewnianych, budowanie statków oraz spław drzewa. W północnej czę ści powiatu ważną gałęź przemysłu stanowi myślistwo. Przemysł fabryczny nie istnieje; handel koncentruje się w miastach i na dwóch jarmarkach. J. Krz. Soła, os. , pow. maryampolski, gm. Jaworowo, par. Igłówka, odl. od Maryampola 21 w. , ma 3 dm, , 36 mk. W 1827 r. 1 dm. , 14 mk. Soła 1. zaśc, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Mejszagoła, okr. wiejski i dobra Wołłowiczów Izabelin, o 7 w. od gminy, 4 dusze rewiz. 2. S. , dwór, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , o 18 w. od Kowna. Soła, rzeczka, prawy dopł. Dniepru w górnym biegu, płynie niedaleko osady Chełm i uchodzi powyżej osady Kriukowa, między ujściem rzeczek Niemoszczony i Wopiecia. Sola, rzeka, powstaje poniżej wsi Rajczy, w pow. żywieckim, z połączenia pot. Słonicy, uważanej za główne źródlane ramię Soły. Płynie na płn. wązką doliną aż po Milówkę; od wschodu przypiera dział Suchej Góry 1042 mt. a od zach. Zabawa 864 mt. . Od Milówki aż po Cięcinę dolina się rozszerza; od wsch. łagodnie opada dział Prusowa 1009 mt. i Ostrego wierchu 686 mt. ; daleko stromiej przypierają działy górskie zachodnio ze szczytami Małą Baranią 658 mt. i Glinnem 1021 mi. Od Cięciny aż po Żywiec góry rozstępują się od zach. , a natomiast przysuwają się do S. od wsch. , kończąc się stromym Grojcem 612 mt. nad ujściem Koszarawy do S. Od Rajczy po Żywiec płynie S. wprost na płn. przez obszary Rajczy, Milówki, Ciśca, Cięciny, Wieprza i Żywca, Odtąd podąża w niezmiennym kierunku ku płn. przez obszary Żywca Starego, Zarzecza, Zadziela, Tresny, Czernichowa, Międzybrodzia, Porąbki, Kobiernic, Kęt, Hecznarowic, Nowej wsi, Bielan, Łęk, Skidzina, Rajska, Łaz i Oświęcimia. Pod Oświęcimiem, na obszarze Babic, zwraca się na zachód i w Broszkowicach wpada do Wisły od praw. brzegu. Od Żywca po Tresnę dolina S. rozpostarła się w szeroką równinę, która od Tresny począwszy nagle się zwęża, będąc zamkniętą obustronnie pasmami wzgórzy. Od wschodu przypiera dział Kocierza ze szczytami Jaworzyną 864 mt. , Wielkim Czysownikiem 853 mt. , Kiczerą 831 mt. , wreszcie Palenica 781 mt. ; od zach. Magórka 913 mt. i Hrobaca Łąka 830 mt. , jakoteż Zasolnica 567 mt. nad Porąbką. Do Porąbki dolina S. jest dziką, kamieńcem zasuta. Poniżej Porąbki wypływa na równie i rozlewa się szeroko, wyrządzając wylewami znaczne szkody. Aż do ujścia odsypuje S. wielkie zaspy kamieńca i mułu. Z obu brzegów zabiera mnóstwo krótkich górskich potoków, które staczają wielkie rumowiska skał w jej dolinę. Znaczniejsze są od praw. brzegu Nikulina al. Niekulina, Milówka, Tynionka, Żabnica, Cięcinka, Juszczynka z Bystrą, Koszarawa, Moszczanica, Rękawka, Isepnica, Mala i Wielka Puszcza, Domaczka i Roczynka; od lew. brzegu Sucha Nieledwia, Kamesznica, Glinna, Przybodza al. Przybędza, Radziechówka, Rybny, Leśna, Źarnówka, Kaina z Kalonką, Żylca, Rostoka, Poniwka, Żarnawka, Węgierka, Leśniówka i Pisarzówka. Wody gościnne bywają na S. o św. Janie pierwsze, o św. Jakubie drugie. Spławy chodzą na średniej wodzie. Czas Soła Sołacki młyn korzystny do żeglugi trwa bardzo krótko, na mniejszej wodzie osiadają spławy na rapach, a na większej jest pęd wód za nagły i kierowanie statkiem niepodobne. Głębokość 45 20 cmi jest najdogodniejszą do spławu; na takiej to wodzie płynie się zwykle od Żywca do Wisły 15 16 godzin. Tratwy składają się z 6, 8, 10 pni okrągłych, z sobą spojonych; na nie ładują drzewo tarte, jako to deski, łaty, szwale, gąty niekiedy. Na górnym biegu przeszkadzają spławom częste groble rybackie i młyńskie, tamy porwane i nieraz w środku łoża rzeki osadzone, wreszcie rumowiska skał z łomami drzew, które S. w czasie powodzi unosi, zatykają często jej koryto. Wody S. bu jają szeroko; ztąd częste mielizny i zaspy; naj większą przykrością jest dla flisaków na tej rzece, że spław przez 16 godz. nieprzerwanie trwać musi, gdyż pomyślny stan szybko prze mija. Po obudwu brzegach S. leży 23 wsi, 3 miast. Na górnym biegu aż po Kęty mieszkają ubodzy górale, zajmujący się głównie spławem. Spławy 8. zaopatrują drzewem miasto Białe i Andrychów od Kęt na osi idzie. Drzewo w okrągłych pniach lub tarte, na budowlę i opał, idzie aż do Krakowa, a ztamtąd dalej na większych tratwach. Dług. biegu S. wyno si 70 klm. Dawniej odgraniczała księstwo cie szyńskie od oświęcimskiego, a dziś Szląsk au stryacki od Galicyi. Cyfry spadu wód są 499 mt. połączenie się źródlanych strug, 405 mt. ujście Żabnicy; 384 mt. ujście Przybodzy; 330 mt. ujście Żylcy; 290 mt. pod mostem w Kobiernicach; 241 mt. pod Rajskiem; 228 mt. ujście. S. jest rybną i zawiera tarliska łososia, pstrąga, świnki, cyrty. Żyją tu ry by boleń, brzanka, cyrta, dubiel, głowacz, jazgarz, jaź, jelec, karaś, karp, kiełb, kolka, kózka, leszcz, lipień, lin, łosoś, miętus, minożek, okoń, parma czyli brzana, piskorz, płoć, podleszczyk, pstrąg, siekierka, słonecznica al. błyskotka, strzebla al. strzewęga, sum, szczupak, śliz, świnka, ukleja, węgorz. W gó rach do Kobiernic używają rybacy włóka i saka, od Kobiernic do ujścia sieci, grabacza, pokrywki, ości trójżębnej, samotrzasku przy młynach. Łodzie rybackie są zbito z 4 de sek, z których dwie stanowią dno, a dwie bo ki. Dla S. istnieje w Oświęcimiu oddział kra jowego towarzystwa rybackiego. Dyrekcya dóbr arcyksiążęcych w Żywcu stara się o chów pstrągów w Kamesznicy i Żabnicy. W S. i Koszarawie pod Żywcem wpuszczono 1880 r. narybek łososia kalifornijskiego w ilości 100 sztuk, tamże i w Kamesznicy łososia bał tyckiego 45000 sztuk. Nad dolnym biegiem S. i jej dopływów liczne gospodarstwa sta wowe, jak nad Białką, Łękawką, pod Wila mowicami. Br. G. Soła, niem. Saale, al. Solawa. Sala, rzeka, lewy dopływ Łaby, bierze początek w Smreczanych Górach FichtelGebirge, na ziemi bawarskiej, w płn. wsch. zakątku kraju, płynie ku płn. koło miasta Hof, przechodzi w ziemię Reuss; mija miasta Saalburg, Ziegenrueck, Saalfeld w kierunku płn. zach. a od Rudolstadt podąża ku płn. wsch. koło Orlamuende, Jeny, Kamburg, Naumburg, Weissenfels, Merseburg, Halle, Wettin, Alsleben, a poniżej Calbe, w ziemi magdeburskiej, wpada do Łaby od lew. brzegu. Długość biegu 330 klm. 44 mil. Przyjmuje od praw. brzegu nieznaczne strugi, od lewego zaś między innemi Unstrut, Wipper i Bode. Br. G. Sołacki młyn, al. Sołacz, Solaczski w r. 1395, dawniej Niestachowski, nad rz. Bogdanką, dopł. Warty, tuż pod Sołaczem, w pow. poznańskim, niewykazany w Spisie gmin i okręgów. Młyn niestachowski istniał już w r. 1343, dziedzic miejscowy Mikołaj nadał go młynarzowi Piotrowi Kod. Wielk. , n. 1229; w r. 1395 prawowali się o ten młyn mieszczanie poznańscy Jan Kazirola i Janusz Linde Akta gr. pozn. ; r. 1554 posiadali go Górkowie i sprzedali Janowi Suszce za 100 grzyw. z warunkiem, aby co tydzień 2 ćwiertnie mąki żytnej oddawano do szpitala w Szamotułach. Miasto Poznań nabyło później ten młyn i wypuszczało go w dzierżawę J. Łukaszewicz, Op. m. Pozn. , I, 244. E. Cal. Sołacz, pierwotnie Niestachowo, 1253 r. Nyestathkow 1292 r. Nyestachowo 1. majętność, pow. poznański, o 3 klm. na zach. płn. od Poznania, między Urbanowem, Jeżycami, Goleńcinem i Winiarami, par. św. Wojciech, poczta i st. dr. żel. w Poznaniu; z Ubanowem, Urbanówkiem, cegielniami i fortem VI wysuniętym tworzy okrąg dworski mający 17 dm. , 313 mk. 174 kat. , 138 prot. , 1 żyd. i 377 ha 284 roli, 49 łąk, 23 lasu; czysty doch. z ha roli 9, 79, z ha łąk 13, 32, z ha lasu 0, 78 mrk; gorzelnia parowa, szkółki owocowe. Przemysław I, zakładając w r. 1253 nowe miasto Poznań na lewym brzegu Warty, nadał mu między innemi Niestachowo, które wyszło z rąk miasta, nie wiadomo jakim sposobem; w r. 1343 posiadał je Mikołaj z N. a między r. 1389 i 1399 pisali się już z Sołacza następcy jego Jan i Bodzanta, synowie Bogusławy; Jan utrzymał się przy 2 częściach S. w r. 1395 Akta gr. pozn. . W r. 1554 posiadali tę osadę Górkowie Łukasz, Andrzej i Stanisław; w r. 1580 miał tu Łukasz Górka, woj. poznański, 15 zagr. z rolą, 8 bez roli i 1 komor. Folw. należał do miasta w r. 1599; sprzętu było 135 kóp żyta, 35 kóp pszenicy, 8 wozów grochu, pół kopy prosa i tyleż lnu; inwentarz składał się z 27 sztuk bydła rogatego, 116 owiec i 31 świń; czystego dochodu przyniósł 474 zł. i 19 gr. W pierwszych la Sołacki młyn Sołacz Soła Sołdany Sołdeni Sołectwo Sołeczna Sołek Sołakiszki tach XVII w. było w S. 7 kmieci, którzy, prócz małej robocizny, płacili miastu po 24 gr. W r. 1717 dzierżawił S. od miasta Paweł Patun, rajca poznański, który wystąpiwszy po wojnie szwedzkiej z pretensyami do miasta, stał się prawdopodobnie właścicielem S. Około r. 1730 posiadała tę osadę Radziejewska, podkomorzyna poznańska J. Łukaszewicz, Op. m. Pozn. , I, 229 230, a w r. 1793 Andrzej Kurcewski. Przed kilkoma laty rozkopano tu pagórek piaszczysty, w którym odkryto grobowisko z 30 popielnicami Dr. F. L. W. Schwartz, II Nachtr. z. d. Mater. z. praeh. Kartogr. d. Pr. Posen, 26. Niektórzy mieszają S. z Solcem, posiadłością biskupów pozn. 2. S. , ob. Sołacki Młyn. E. Cal. Solakiszki, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 70 w. od Nowoaleksandrowska. Sołasze, ob. Lityn. Solawa, ob. Soła. Solawka, rzka w pow. trockim, ob. Kotołowszczyzna. Sołdaciszki, zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Androniszki, o 51 w. od Wiłkomierza. Sołdacka 1. Słoboda, os. nad rz. Mrogą, pow. brzeziński, gm. Dmosin, 2 dm. , 7 mk. , 29 mr. 2. S. Sł. , wś, pow. rawski, gm. Gortatowice, ma 7 dm. , 41 mk. , 160 mr. 3. S Sł. , os. , pow. kolneński, gm. Czerwone, 91 mr. 84 mr. roli. 4. S. Sł, os. pow. augustowski, gm. Dowspuda, par. Janówka, odl. od Augustowa 14 w. , ma 2 dm. , 43 mk. Osady te utworzone zostały po 1864 r. , na gruntach pokościelnych zwykle, nadawanych wysłużonym żołnierzom. Soldackoje 1. Wielkie, sioło nad rz. Sudżą, pow, sudżański gub. kurskiej, o 25 w. od Sudży, przy trakcie poczt. kurskim, ma 200 dm. , 1540 mk. , st. p. 2. S. , sioło nad rzką Ołymczyk, pow. jelecki gub. orłowskiej, o 60 w. od Jelca, ma 259 dm. , 2453 mk. 3. S. , sioło nad rz. Kotłą, pow. niżniediewicki gub. woroneskiej, o 50 w. od mta pow. , ma 202 dm. , 1937 mk. , cerkiew p. w. Narodzenia J. Chr. z 1760. Sołdagiry, folw. , pow. wiłkomierski, gm. Androniszki, o 53 w. od Wiłkomierza. Sołdany 1. folw. , pow sokołowski, gm. i par. Kossów, 1 dm. , 12 mk. , 300 mr. 2. S. , Szczepkowo, wś, pow. mławski, gm. Szczopkowo, par. Janowiec, Sołdeni 1. dwa poblizkie zaśc, pow. wileński, w 1 okr. pol, o 13 1 2 i 14 w. od Wilna, mają po 1 dm. i po 7 mk. kat. 2. S. , karczma, tamże, o 13 w. od Wilna, 1 dm. , 5 mk. żydów. Sołectwo 1. Iwanowice, pustka, pow. częstochowski, gm. Opatów, 148 mr. ziemi rząd. 2. S. Truskolasy, folw. , pow. częstochowski, gm. Panki, par. Truskolasy, 1 dm. , 11 mk. , 124 mr. 3. S. Staropole, ob. Staropole. 4. S. Zarębice, ob. Zarębice, Sołeczczyzna, młyn nad strumien. b. n. , pow. piotrkowski, gm. Bujny, 1 dm. , 9 mk. , 58 mr. dwor. Sołeczna, urzęd. Soleczno, wś i dwór, pow. wrzesiński, o 6 klm. na wsch. płd. od Wrześni poczta i st. dr. żel. , par. Gozdowo. W ak tach ziems. pyzdrskich fol. 133 znajduje się pod 1396 r. akt zastawu łanów kmiec, w S. W r. 1581 rozgraniczono S. z Węgierkami, Bierzglinem i Goniczkami. Między r. 1578 i 1618 należała S. do Młodziejowskich, z któ rych Blizbor miał 3 zagr. i 1 kora. a Chryzo stom 3 ślady os. i 3 zagr. Około r. 1793 dzie dziczył tu Romowski, pisarz ziemski gnieźn. ; później Żylińscy. Wieś obecnie ma U dm. , 110 mk. 109 kat. , 1 prot. i 84 ba 77 roli. Dwór z fol. Karczewem tworzy okr. dworski, mający 9 dm. , 175 mk. kat. i 560 ha 473 ro li, 8 łąk, 45 lasu; właścicielem jest Wojciech Grudzielski. E. Cal. Sołek 1. osada leżąca na granicy Sleszyna Wielkiego i Małego Sleszynka, w pow. kutnowskim. Na jej obszarze stał kościół parafialny do 1835 r. Gdy uległ ruinie, wzniesiono nowy w Sleszynie i zmieniono pierwotną nazwę parafii. W 1827 r. wioska miała 3 dm. , 18 mk. 2. S. , wś włośc. nad rz. Drzewiczką, pow. opoczyński, gm. Krzczonów, par. Sołek, odl. od Opoczna 5 w. , posiada kościół par. drewn. , 8 dm. , 33 mk. , 88 mr. W 1827 r. 3 dm. , 18 mk. Wieś ta, podobnie jak poprzedni Sołek, jest właściwie cząstką tylko wsi Wygnanów, zwanej pierwotnie Damujowice al. Damniewice. Kościół paraf. istniał tu już w XV w. Fundatorem miał być w 1445 r. Mszczuj ze Skrzynna, ststa opoczyński, a jednocześnie Wincenty Kot, arcyb. gnieźn. , nadał dziesięciny z Gielniowa i Damniewskiej Krzczonowskiej Woli. Do parafii należała wieś szlachecka Wygnanów, zamek z osadą dziś fol. Zameczek, wś Gielniów, zapewne i Krzczonów. Na początku XVI w. w skutek utworzenia parafii w zamienionem na miasto Gielniowie, do parafii należy tylko Wygnanów i zamek Damujowski. Kościół parafialny drewniany, pod wez. św. Barbary, miał proboszcza i wikarego. Dziesięcina z folwarku zamkowego wynosiła około 2 grzywien i tyleż dawały łany Gielniowa. Zdaje się, że w połowie XVI w. parafia przestała istnieć może dla braku funduszów. Regestra poborowe nie wymieniają jej wcale. W 1662 r. Damujowska Wola należy do par. Drzewica. Wzrost ludności i powstanie nowych osad wywołało zapewne w XVIII w. przywrócenie parafii, która przybrała nazwę Sołek od części nieistniejących już Damujewic Dłu Sołasze Sołdaciszki Sołdacka Sołdagiry Sołny Sołhutów Sołki Sołkiłpury Sołkówka Soło Sołobkowce Sołochy Sołocin Sołodkowce gosz, L. B. , I, 335, 358; Łaski, L. B. , I, 692 i przypisy; tudzież Pawiński, Małop. , 57 a. S. par. , dek. opoczyński, 1012 dusz. Br. CL Sołhutów, wś nad Bohem, pow. olhopolski, na pograniczu pow. hajsyńskiego, okr. pol. Berszada, gm. Ujście, par. kat. Czeczelnilc, sąd Bałabanówka, o 45 w. od Olhopola, ma 147 osad, 712 mk. , 948 dz. ziemi włośc, 972 dwors. z futorem Ujściańskim i 34 cer kiewnej. Cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , wzniesiona w 1868 r. , ma 1037 parafian. Na leżała do Moszyńskich, Szembeków, dziś Buharyna. Dr. M. Solki 1. wś włośc, pow. radzymiński, gm. Rudzienko, par. Dobre, ma 161 mk. , 343 mr. 2. S. al. SolkiWale, fol. i os. karcz. nad rzką Krzemienicą, pow. rawski, gm. Czerniewice, par. Krzemienica, odl. 7 w. od Rawy; fol. ma 5 dm. , 30 mk. ; os. młyn. 1 dm. , 36 mr. ; wś Wale 13 dm. , 140 mk. , 90 mr. W 1827 r. Wale, wś pryw. , ma 23 dm. , 130 mk. W 1885 r. fol. S. rozl. mr. 850 gr. or. i ogr. mr. 569, łąk mr. 80, past. mr. 4, lasu mr. 166, nieuż. mr. 31; bud. drewn. 16; las nieurządzony, pokłady torfu Wś Wale os. 16, mr. 91. 3. S. , pow. szczuczyński, gm. Bełda, par. Rajgród. Br. Ch. Sołki, wś, pow. wileński, w 3 okr. pol, gm. Giedrojcie, okr. wiejski i dobra Kiersnowskich w 1864 r. Łabejkiszki, o 19 w. od gminy, 51 dusz rewiz. Sołkiłpury, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 72 w. od Nowoaleksandrowska. Sołkówka, pow. radzymiński, gm. i par. Jadów. W 1827 r. 1 dm. , 3 mk. , par. Sulejów. Sołkówka, mylnie Sułkówka, Sułkowce, wś skarbowa nad Śniwodą, dopł. Bohu, pow. lityński, okr. pol. Stara Sieniawa, gm. Kaczanówka, par. kat. Kumanowce, sąd Chmielnik, o 48 w. od Lityna, ma 83 os. , 624 mk. , 1135 dz. ziemi włośc. Czarnoziem z glinką pomie szany. Należała do ststwa czudynowskiego wraz z Maryanówką, Łozową, Skarzyńcami, Torczynem i Uhlami, nadana w 1806 r. pra wem emfiteutycznem na 50 lat bez opłaty kwarty hr. Augustowi Ilińskiemu. Dochód roczny wynosił 5058 rs. Dr. M. Solno, wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Plissa, okr. wiejski i dobra dawniej Potrykowskich, następnie Kamieńskich, Mniuta, o 10 w. od gminy, 5 dusz rewiz. Por. Sojno. Sołny, jezioro w pow. święciańskim, na płn. zach. od Ignalina, w pobliżu jezior Łusza, Uchaje, Dryngie, Gawis, Ławka i Liminie. Soło al. Soły, błoto w płn. zach. części pow. nowoaleksandrowskiego, na pograniczu Kurlandyi, na płn. od mka Oknista, zajmuje do 20 w. kw. ; nieprzebyte. Od wschodu opływa je rzka Skirsa, dopływ rz. Sussej. Sołobkowce pow. uszycki, ob. Sołodkowce. Sołochy, wś, pow. grodzieński, w 1 okr. pol, gm. Hoża, o 10 w. od Grodna. Sołocin al. Słoboda, wś nad rz. Ołą, pow. bobruj ski, w 1 okr. pol, gm. Stopy, ma 22 osad; grunta lekkie, łąki obfito. A. Jel. Sołodkowce, mylnie Sołobkowce, Sołotkowce, wieś zwana mkiem, u zbiegu Studni ze Studenicą źródła Uszycy, pow. uszycki, na pograniczu pow. latyczowskiego, kamienieckiego i proskurowskiego, okr. pol i sąd Dunajowce o 25 w. , gm. i par. S. , przy drodze z Jarmoliniec do Uszycy, odl. o 12 w. od Jarmoliniec st. p. i tel. a 40 w. od Uszycy. Położone na małym wzgórku, między wądołami od płd. i płn. otaczającemi je, ma 488 dm. , 2445 mk. , w tej liczbie 930 żydów, 195 jednodworców, 1310 dz. ziemi włośc. Mko ubogie, z drzewa przeważnie zbudowane, posiada dwie cerkwie, p. w. Wniebowzięcia, z muru wzniesioną w 1888 r. i uposażoną 145 dz. ziemi, z 1667 parafianami, oraz filialną drewn. , w środku mka, uposażoną 50 dz. ziemi, kościół kat. mur. podominikański, synagogę drewn. , dom modlitwy żydowski, 12 sklepów, 64 rzemieślników, szkołę gm. 1klas. z 71 uczniami, zarząd gminy, 26 targów. Kościół katolicki parafialny pod wez. św. Józefa, około 1650 r. kosztem Jacka Szomberga, wymurowany. Ignacy Humięcki w 1750 r. szpital dochodem opatrzył. Parafia kat. , dekanatu uszyckiego, ma 2892 wiernych. Oprócz S. należą do parafii wsi Andryjówka, Czerkasówka fut. , Głuszkowce, Hajdamaki, Kadłuby folw. , Kornaczówka, Łóżkowce, Malinówka Głuszkowiecka Słobódka, Pokutyńce, Proskirówka, Prymusówka Pokutyniecka Słobódka, Pohoń Francuzki i Żydowski, Strychowce folw. , Tarasówka i Teodorówka. Gmina obejmuje 11 okręgów wiejskich starostw, 1522 osad, 8479 włościan, posiadających 6040 dz. ziemi 5167 ornej. Oprócz tego w obrębie gminy zamieszkuje 971 osób innych stanów, ziemi prywatnej i skarbowej 12080 dz. 7459 dz. ornej, cały więc obszar gminy obejmuje 18120 dz. 12626 dz. ornej i 9450 mk. W skład gminy wchodzą S. , Andryjówka Andrejówka, Udryjowce, Czerkasówka fut. , Hajdamaki, Kadłuby folw. , Kornaczówka, Malejowce ze Słobódka, Morozów z Majdanem, Pohoń Francuzki i Żydowski, Pokutyńce, Proskirówka, Prymusówka Pokutyniecka Słobódka, Strychowce, Tarasówka, Tarnawka i Tomaszówka. Niewiadomo kiedy i przez kogo S. zostały założone. W wykazie majętności z 1530 roku są już wzmiankowane i miały wtedy 5 łanów upraw. a w 1565 r. już 10 łanów upraw. , należących do Korapczowskiego i 1 łan popowski Jabłonowski, Źródła dziejowe. Następnie należa Sołhutów Sołoki Sołojewszczyzna Sołowhubowce Sołohubów Sołodziszki Soloducha ły do Humieckich, posiadających w tej okolicy znaczne majątki. Na początku XVIII w. używały praw miejskich. Stefan Humiecki, pozostałe po sobie dobra podolskie testamentem z 1734 r. podzielił na dwie części S. , Tynna, Tarnawa, Tomaszówka i część w Proskirówce dostały się starszemu synowi Ignacemu, stolnikowi koron. , Sokólec zaś, Ruczaje, Nagórzany, Borsukowce, Kuryłowce Zielone, Wachniowce, Szeleściany, Hubarów, Rychta, zkąd pisali się, i Słobódka poszły na część Józefa. Obok leżący folwark Pohoń należy do Hasdorfowej, dom i folwark w mieście do Belcikowskiej. Drugą połowę otrzymała Teofila z Chełmińskich Orzechowska, dziś jej syna Tadeusza 930 dz. , grunta od strony wsi Sadziniec i fol. zwany także Pohonią. Drobne części mają dziś sukcesorowie Sokołowskich, ksiądz praw. Horpaczewski i Łoziński część Kobielskiego. W okolicach S. , zwłaszcza od granic Sawiniec, mnóstwo jest mogił, niewiadomo z jakich czasów pochodzących. Dr. M. Sotoducha, uroczysko, pow. prużański, w 4 okr. pol. , gm. białowieskoaleksandrow ska, o 52 w. od Prużany. Sołodyry, w dok. także Saładyry, wś nad dopł. Irszy, pow. żytomierski, na płd. zach. od mka Horoszki. Sołodzieniewicze, wś i cztery folw. nad rz. Sliżanką, lew. dopł. Ilii, pow. borysowski, w 2 okr. łohojskim, gm. Hajna, par. kat. Łohojsk poprzednio Hajna. Wś ma 23 osad pełnonadziałowych. W 1811 r. w S. było 193 dusz; miały 125 włók i 15 mr. W pierwszej polowie b. stulecia właścicielami byli Giżyccy 38 poddanych pł. męż. , Charewiczowie z 36 poddanymi, Makowieccy z 19 poddanymi i Zebrowscy z 15 poddanymi. obecnie posiadają w S. Olga Giżycka 60 dz. , Emilia Kraśnicka 158 dz. , Tomasz Fiedorowicz 165 dz. i mieszczanin Mieczysław Anti 204 dz. ziemi dworskiej. Niegdyś S. były własnością Timofieja Szereja, później syna jego Alfonsa i córek Tomiły Lewkowiczowej i Nadziei Hołubowej; do 1595 r. własność Ihnata Chodkiewicza, który zapisuje Hrehoremu Wańkowiczowi a wnuk jego Stanisław sprzedaje za 10000 złp. Klarze z Laskowskich Romanowej Unichowskiej, podstolinie witebskiej; ta w 1605 r. ustępuje córce swej Konstancy, która sprzedaje za 10000 złp. Mikołajowi i Annie z Sydowiczów Oziębłowskim, podst. grodzieńskim, od tych zaś nabywa Andrzej Hrehory i Anna z Grużewskich Okoszkowie, ststowie horbowscy. Od Okoszków w 1705 r. kupują S. Teodor Antoni i Teresa z Wierzbickich Winklerowie, horodn. inflanccy. W 1727 r. nabywa S. od Teresy Winklerowej Mikołaj Bułharyn, podwoj. nowogródzki, wreszcie w 1733 r. sprzedaje za 19500 złp. Michałowi Wołodkowiczowi, stście hajeńskiemu. S. graniczyły z Januszkiewiczami Jeśmanów, Ejnarowiczami Konar skiego, Rodziewiczami Prószyńskich, Hubieniczami Janowskich i Romanowiczami Siwickiego. A. Jel. A. K. Ł. Sołodziszki zaśc. szlach. nad jez. Iłmedą, pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 52 w. od Święcian, 1 dm. , 7 mk. kat, Sołohoszcza, olbrzymio błoto w pow. słuckim, w obrębie gm. Wyzna, rozciągające się od płn. na płd. od wsi Wioski ku rz. Morocz i od zach. na wschód od wsi MałyRożan aż po za wieś Powarycze, ma około 70 w. kw. Pośród błota znajduje się pełno wysp lesi stych, zwanych ostrowami. A. Jel. Sołohubiszki, dobra, pow. nowoaleksandrowski, par. Jużynty, stanowiące część klucza Osokna Osokino, dawniej Rozalii Platerowej, dziś Benedykta hr. Tyszkiewicza. Sołohubów al. Sołohubowo, fol. , pow. mozyrski, w 3 okr. pol. turowskim, gm. Tonież, około 13 włók, od 1871 r. Harcewicza; grunta piaszczyste, łąk błotnych dużo. A. Jel. Sołowhubowce, wś włośc, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. Szczuczyn, okr. wiejski Krasne, o 7 w. od Szczuczyna, ma 9 dm. , 95 mk. w 1864 r. 37 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbWasiliszki. Sołohubówka, pow. lipowiecki, ob. Sałohubówka. Znajduje się tu kaplica kat. par. Oratów dek. berdyczowskiego. Sołojewszczyzna, wś, pow. augustowski, gm. Kuryanki, par. Teolin, odl. od Augustowa 39 w. , ma 7 dm. , 28 mk. W 1827 r. było 3 dm. , 31 mk. , par. Lipsk. Sołoki, żmujdzkie Sałakas, mko nad jez. Łodzie, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , o 21 w. od Nowoaleksandrowska, ma 81 dm. , 1083 mk, , kościół katol. paraf. , 3 domy modlitwy żydowskie, zarząd okr. policyjnego, urząd gminny, szkołę ludową. Kościół paraf. katol. p. w. św. Piotra i Pawła, pierwotnie w 1716 r, z drzewa wzniesiony, a w 1865 r. przez parafian odnowiony. W 1857 r. ze składek parafian wymurowano przy kościele dzwonnicę, oraz 14 kapliczek ze stacyami drogi krzyżowej i opasano kościół murem. Na cmentarzu grzebalnym kaplica Ukrzyż. J. Chr. , w 1785 r. erygowana przez hr. Manuzi. Parafia katol. , dek. nowoaleksandrowskiego, 12737 dusz. Filia w Duksztach i Wojaszyszkach, kaplice w Ligumach, Narunach i Wardziukienach. Gmina, należąca do 2 okr. pok. do spraw włośc, składa się z 4 okr. wiejskich starostw i obejmuje 89 miejsc zamieszkałych, mających 1952 mk. włościan. Okręg policyjny obejmuje 10 miasteczek, 301 wsi, 508 zaśc. i ma 17046 mk. W okolicach mka są liczno Sołodzieniewicze Sołohoszcza Sołodyry Sołokije Sołokija Sołokija Sołomejówka Sołonicza Sołokucza Sołomerecza Sołomerecze 204 mt. pod Ostobużem; 200 mt. pod Bełzem; 198 mt. ujście. W wodach S. koło Bełza żyją ryby karaś, kleń, kobei, lin, miętus, okoń, piskorz, węgórz. Dawniej pojawiał się sum; zaginął jednak od lat 24. Rzeka ta wraz z przyległemi jej bagniskami i jeziorkami posiadała niegdyś europejską sławę z obfitości pijawek. Dom kupiecki z Hamburga Van der Mosten et Co posiadał nad rzeką na gruntach wsi Domaszowa magazyny pijawek, składające się z dwu wielkich basenów, wyłożonych szczelnie na dnie i po bokach dębowemi dylami. Kanaliki do przepływu wody opatrzone były gęstemi drewnianemi siatkami. Baseny owe zapełnione były pijawkami, łowionemi bezpośrednio przez nadzorcę pijawczarni i kupowanemi za bezcen od okolicznych mieszkańców, następnie Wielkiemi partyami spławione były do Krystynopola i do Bugu, a ztamtąd do Gdańska. Dziś po usunięciu prawie z medycyny pijawek, handel niemi ustał zupełnie, a z pijawczarni domaszowskiej pozostały tylko 2 doły błotniste po basenach. Sołokije, wś, pow. tomaszowski, gm. Jar czów, par. Chodywanie, leży nad granicą ga licyjską, ma 5 dm. , 47 mk. , 68 mr. gruntu piaszczystego. Ludność trudni się rolnictwem i przemytnictwem. X S. S. Sołokucza, rzeczka w pow. mozyrskim i rzeczyckim, prawy dopływ Prypeci. Zaczyna się w pow. mozyrskim za wsią Mioki, w gm. Michałki, płynąc w kierunku południowym dociera do granicy pow. rzeczyckiego, za folw. Trościenica Obuchowiczów ma młyn, pod wsią Prawciuki pow. rzeczycki porusza młyn na rozlewie, dalej zatacza półkole na wschód pod wieś WierchniMłynok i za wsią NiżniMłynok ma ujście, zwróciwszy się całkiem na południe; długość biegu około 2 mil. Sołonicza al. Sołoncza, jezioro w pow. kamienieckim, o 2 w. od rz. Zbrucza, między Szydłowcami a Wiktorówką, ma wodę tylko na wiosnę, latem zaś wysycha. X. M. O. Sołomejówka, pow. olhopolski, ob. Salamejówka, Solomereckie, jezioro, pow. miński, uformowane z zatamowania rzki Sołomereczy, Sołomerecza, rzeczka w pow. mińskim, bierze początek około wsi Maćki; płynie z początku w kierunku zachodnim, następnie południowym około wsi i folw. Bucewicze młyn, Uhlany młyn, zaśc. Hałowiny; pod mkiem Sołomerecze rozlewa się w jezioro na 1 1 2 w. długie i 1 2 w. szerokie, w końcu jeziora obraca młyn i folusze; od wsi Wieszkowa przybiera nazwę Siatkówki ob. . Sołomerecze, mko i dobra nad jeziornym rozlewem rz. Sołomereczy pr. dopł. Wiaczy, pow. miński, w 1 okr. pol. mińskim, gm. siemkurhany, które lud uważa za szwedzkie okopy. J. Krz. Sołokija al. Zołokija, rzeka, bierze początek pod Szarą Wolą, na płn. zach. od Tomaszowa, w pow. tomaszowskim; płynie na płd. wschód; na płn. wschód od Tomaszowa przyjmuje z praw. brzegu strugę od Rogóźna; opływa miasto od wschodu i podąża przez obszar Łaszczówki i Przeorska, zasilając w obu wsiach znaczne stawy. Pod osadą Leliszką wchodzi w pow. rawski Rawa Ruska, granicą gm. Lubyczy i Żurawiec podąża na płd. wschód, przyjąwszy pod wólką lubycką Netrebą od pr. brzegu pot. Krynicę, następnie zrasza obszar Tyniatysk, gdzie również od praw. brzegu zabiera pot. Łukawicę od Lubyczy. Poniżej Mostów Małych przyjmuje z praw. brzegu pot. Prudnik Pruśnik; tu nagle zwraca się S. na wschód aż po wś Kornie, a odtąd na płn. wschód. W tym kierunku płynąc zrasza obszar Wierzbicy, Poddubiec i Uhnowa. W płn. stronie Uhnowa zwróciwszy się na wsch. , podąża przez Karów, następnie granicą gm. Korczowa i Stajów od płn. , a Domaszowa i Ostobuża od płd. ; minąwszy obszary Domaszowa, Woronowa, Tehlowa, wchodzi na płd. obszar Bełza, w pow. sokalskim, ztąd w kierunku wschodnim przechodzi na obszar wsi Góry, gdzie od lew. brz. przyjmuje pot. Rzeczycę, poczem granicą gm. Żuźla od płn. , a Góry i Waniowa od płd. podąża do Głuchowa i Ostrowa, a ztąd do Krystynopola, poniżej którego w płd. wsch. stronie wpada do Bugu od lew. brzegu. Na obszar Krystynopola wpływa S. kilku ramionami, które się łączą w odległości półtora klm. od ujścia. Dolina S. jest przeważnie bagienna i moczarowata. Błota poczynają się pod mstkiem Uhnowem i ciągną się w dół aż po Krystynopol, zajmując przestrzeń 10000 morg. żyznej gleby wzdłuż gmin Uhnowa, Nowodworu, Domaszowa, Korczewa, Stajów, Ostobuża, Woronowa, Tehlowa, Prusinowa, Witkowa, msta Bełza, Góry, Żuźli, Żabcza Murowanego, Waniowa, Głuchowa i Ostrowa, i tworząc bagnisko zarosłe trzciną, zielskiem, chwastami, rzęciną, tak że śród tej gąszczy trudno koryta samej rzeki doszukać. Rozpoczęte już r. 1830 roboty około osuszenia tych bagien, kilkakrotnie przerywane, ukończono dopiero r. 1859 z uregulowaniem kanału rzeki i zniesieniem jazów młynowych. Kanał ciągnie się od gm. Stajów po Bełz na przestrzeni 9 klm. Długość biegu wynosi 84 klm. , z czego na powiat tomaszowski przypada 15 klm. Prąd wody leniwy. Spad wskazują liczby 253 mt. przy wejściu w pow. rawski; 243 mt. powyżej ujścia Łukawicy; 236 mt. ujście Prudnika; 232 mt. pod Korniami; 223. mt. pod Wierzbicą; 212 mt. pod Uhnowem; kowskogródecka. Posiada cerkiew p. w. O Sołomianka Sołomienka Sołomiennyj Sołomieść pieki N. M. P. , fundacyi Wołodkowiczów, z obrazem słynącym za cudowny, bogato uposażoną około 28 dzies. ziemi i znaczną przestrzenią lasu. Parafia ma około 1500 wiernych. Kaplice w Bucewiczach, uposażona 4 włókami lasu, w Sknarewiczach, Koszewiczach p. w. św. Elijasza, fundacyi obywatela Czarneckiego, i wreszcie w Wojnarowiczach p. w. Wniebowstąpienia. Poprzednio był tu monaster, fundowany w 1558 r. przez kn. Iwana Sołomereckiego i siostrę jego Annę Hlebowiczową, na który w 1576 r. zapisali wsi Borowlany i Bondaczy. W cerkwi przy monasterze tym były groby rodzinne kn. Sołomereckich ob. Archimandryty Mikołaja, Opis hist. eparchii mińskiej, str. 100 1. Dobra S. miały 128 dm. , 434 dusz pł. męz. i 2402 dzies. ziemi dworskiej. Do dóbr należały wsi i folw. ; Zadworzany 10 dm. , 80 dusz, 140 dzies. , Kołonica 20 dm. , 66 dusz, 200 dzies. , Słoboda 20 dm. , 97 dusz, 180 dzies. , Zarzecze Większe 43 dusz, 120 dzies. , Zarzecze Mniejsze 11 dusz, 80 dzies. , Wyszków 15 dm. , 61 dusz. 310 dzies. , Bułasze 4 dm. , 11 dusz, 50 dzies. , Hołownia 12 dusz, Słobodą 14 dusz, folw. i wś Wojnarowicze 17 dm. , 48 dusz, 180 dzies. , Bieńkowiec 17 dm. , 65 dm. , 205 dzies. , folw. i wś Sołodzieniewicze 31 dm. , 116 dusz, 300 dzies. , Hubienicze 3 dm, 10 dusz, 20 dzies. , i Kozaryn 8 dm. , 2 dusze, 20 dzies. . Lasy prawie wyłącznie jodłowe. Dwa młyny na rzeczce, karczmy i gorzelnie znaczny przynoszą dochód. Gleba szezerkowogliniasta, urodzajna, produkuje żyto, owies, jęczmień, len i t. p. W okolicy pełno kurhanów i okopisk ob. Archeograficzeskij Sbornik, t. 1, 44. Dawna bardzo siedziba, niegdyś gniazdo kniaziów Sołomereckich, wywodzących ród swój podług jednych od Rurykowiczów, podług innych zaś np. Kuropatnicki, t. I, 37 i Wielądek, t. I, 198 od Kiejstuta. Ród ten po mieczu wygasł pod koniec XVII, a dobra Sołomereckie po kądzieli dostały się innym rodom ob. t. II, 827 9, gdzie też podane zostały szczegóły o rodzie kn. Sołomereckich. Kolejno cały obszar dóbr sołomereckich posiadali; Stetkiewiczowie, Suchodolscy, Połubińscy, Sapiehowie. W 1745 r. w posiadanie Gródka Siemkowskiego wchodzi Antoni Chmara, skarbnik miński, Sołomerecze zaś w 1751 r. nabywa za 110000 złp. Michał Golejewski, cześnik smoleński, ten zaś w 1763 r. odstępuje S. Michałowi i Katarzynie z Galimskich Wołodkowiczom, sstom hajeńskim, w rodzie których do dziś pozostaje. Do 1883 r. S. było własnością Józefa Wołodkowicza, poczem przeszło sukcessyjnie do syna jego Wincentego, sędziego honorowego pow. lepelskiego. W 1674 r. S. były w zastawie u Krzysztofa Michała i Eufrozyny z Jurewiczów Szpilewskich; w 1745 48 r. w za stawie trzymał je Rafał Szpilewski, horodniczy mścisławski; w 1748 51 r. Michał Go lejewski. A. Jel. A. K. Ł. Sołomianka, wś, pow. sejneński, gm. i par. Berzniki, odl od Sejn 7 w. , 1 dm. , 3 mk. Sołomianka 1. wś, pow. święciański, ob. Słomianka 3. Leży nad rzką Konciarzyn, o 28 1 2 w. od Święcian, ma 8 dm. , 111 mk. katol. 2 S. , karczma, tamże, ma 1 dm. , 4 mk. żydów. 3. S. , karczma, pow. borysowski, na gośc. wiodącym do Hniezdziłowa, w pobliżu rzki Poni, w gm. Witunicze. 4. S. , karczma nad bezim. dopł. Moczki, pow. miński, w gm. Raków o 2 w, , przy gośc. handlowym mińskorakowskim. 5. S. , karczma, pow. miński, przy drodze ze wsi Bizony do wsi Giniewicz. 6. S. , karczma, pow. nowogródzki, gm. NowaMysz, przy gośc. z Darewa do Baranowicz, st. dr, żel. mosk. brzeskiej, 7. S. , karczma nad Niemnem, pow. nowogródzki, gm. Jeremicze. 8. S. , karczma, pow. piński, na gośc. wołyńskim, o 4 w. na zachód od Pińska. 9. S. , wś, pow. rzeczycki, w gm. Karpowicze, ma 4 osady; należała do dom. Eutuszkiewicze Horwatów. 10. S. , uroczysko, pow. białostocki, w 1 okr. pol. , gm. Zabłudowo, o 13 w. od Białegostoku. 11. S. , wś, pow. białostocki, w 2 okr. pol. , gm. Obrubniki, o 35 w. od Białegostoku. 12. S. , folw. , pow. grodzieński, w 3 okr. pol. , gm. bogorodzicka, o 42 w, od Grodna. 13. S. , uroczysko, pow. Słonimski, w 2 okr. pol. , gm. Żyrowice, o 17 w. od Słonima. 14. S. , uroczysko, tamże, w 4 okr. pol. , gm. Kozłowszczyzna, o 26 w. od Słonima. 15. S. 1 i 2, dwie wsi, pow. sokólski, w 1 okr. pol. , gm. Makowlany, o 17 w. od Sokółki. 16. S. , ob. Słomianka, Sołomianka 1. uroczysko na gruntach wsi Hrebienie, pow. kijowski, posiada karczmę i 3 osady. Od 1686 r. do 1795 r. była tu komora pograniczna. 2. S. ,, ob. Sołomienka. Sołomieniszki, wś, pow. kowieński, w 4 okr. pol. , o 43 w. od Kowna. Sołomienka 1. przedmieście Kijowa, przy dworcu drogi żelaznej, zamieszkałe przeważnie przez robotników warsztatów kolejowych. 2. S. , ob. Sołomianka. Sołomiennyj Zawod, st. poczt. w pow. aleksińskim gub. tulskiej, ob. Dmitriewskoje Sioło, Sołomieść, żmujdzkie Sałamiestis, mko i dwór nad rzka Raszną, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 42 w. od Poniewieża, ma 5 dm. 64 mk. , kościół katol. p. w. N. M. P. , w 1818 r. z drzewa wzniesiony przez hr. Morykoni, filialny par. Wobolniki, kaplicę ewangielickoreform. , dom przytułku dla ubogich, gorzelnię i browar. Parafia ewang. reform. ma 55 dusz. Własność niegdyś ks. Radziwiłłów linii bir Sołomianka Sołomieniszki Sołomir Sołomija Sołomin Sołomina Dolina Sołominka Sołomirka Sołomirz Sołomka Solomna Sołomochówka Sołon Solona Sołona Sołońcowe Solończa Sołoncza Solonczanka Sołone Wikno Sołonecki Potok Sołonęcin Sołonica Sołoniec Sołomija żańskiej, następnie hr. Morykonich, nabyta w 1819 r. przez Michała hr. Tyszkiewicza. Sołomija, Sałamija urzęd. , pow. olhopolski, ob. Salamejówka. Sołomin al. Sołomyn, wzgórze, na lew. brz. Czeremoszu, na obszarze Załucza, pow. śniątyński, w paśmie rozwijającem się między Czeremoszem a Rybnicą, dopł. Prutu. Wzn. 259 mt. npm. Na zach. leży Wysoki Obiez 300 mt. , dalej na zach. Podhirż 308 mt. , wreszcie Korabin nad Rudnikami 350 mt. . Sołomina Dolina, w obr. gra. Jawcza, pow. rohatyński, ciągnie się od płn. zach, ku płd. wschod, aż na obszar gm. Koniuszek. Wzn. płn. zach. krańca 275, płd. wsch. 258 mt. ; moczarowata. Br. G. Sołominka, zaśc. pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 35 w. od Dzisny, 1 dra. , 3 mk. Sołomir, folw. , pow. piński, w 3 okr. pol. stolińskim, gm. Raczysk, pomiędzy wsiami Wiczówka i Wieszni. A. Jel. Sołomirka, wś skarbowa nad Bohem, pow. lityński, na pograniczu pow. Winnickiego, okr. pol. St. Sieniawa, gm. , par. kat. i sąd Chmielnik o 12 w. , o 23 w. od Lityna, ma 112 osad, 660 mk. 116 jednodworców, 1144 dzies. ziemi włośc, 39 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Jana, wzniesiona w 1784 r. , ma 1334 parafian. Należała do dóbr starościńskich, w 1817 r. nadana radcy st. Hołochwastowowi, z opłatą kwarty 553 rs. Hołochwastow wkrótce ustąpił prawa swoje Janowskiej. Lr. M. Sołomirz, wzgórze, na płn. od wsi Soroki, w pow. skałackim, 350 mt. npm. Br. G. Sołomka, futor, pow. latyczowski, par. Latyczów. Solomna, wś, pow. proskurowski, okr. pol. , sąd i st. poczt. Satanów, gm. Juryńce, par. katol. Tarnoruda o 8 w. , o 25 w. od Felsztyna, ma 288 osad, 1128 mk. 4 jednodworców, 1373 dzies. ziemi włośc, 1364 dworskiej z Rypną al. Rybną i Sarbinowem; cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , wzniesiona w 1765 r. , ma 1140 parafian. Piękny ogród. Należała do klucza Satanowskiego Odrowążów, Kostków, Sieniawskich i Czartoryskich, w ostatnich Czasach Iwanowskich, obecnie drogą wiana za Jadwigą Iwanowską, Zaleskich. Dr. M. Sołomochówka, część wsi Mironówki, w pow. kaniowskim. Sołon, rzeczka w pow, bobruj skim, drobny, bagnisty lewy dopływ Oressy. Zaczyna się w okolicy wsi t. naz. , płynie lesistemi mo czarami w kierunku południowym, przecina dawną szosę brzeskobobrujską i ubiegłszy przeszło 2 mile uchodzi naprzeciwko zaśc. Zaproże. A. Jel. Sołon, wś nad rzką t. n. , pow. bobruj ski, w 3 okr. pol. hłuskim, gm, Horki, przy dawnej szosie brzeskobobrujskiej, ma 27 osad; grunta piaszczysto. A. Jel. Solona 1. wś, pow. oszmiański, w 4 okr. pol, gm. i dobra Wołożyn, okr. wiejski Ponizie, o 60 w. od Oszmiany, ma 16 dm. , 135 mk. , w tej liczbie 100 prawosł. , 26 katol. i 9 żydów w 1864 r. 63 dusz rewiz. . 2. S. , wś nad Dobośną, pow. rohaczewski. Poniżej S. Dobośna uchodzi do Dniepru. Sołona, rzeka w pow. i gub. ekaterynosławskiej, bierze początek na pograniczu pow. wierniednieprowskiego, płynie równolegle z Bazawłukiem lew. dopł. Dniepru, do którego uchodzi od lew. brzegu na pograniczu gub. chersońskiej. Sołońcowe al. Tyń, błoto, w pow. nieżyńskim gub. czernihowskiej, przerznięte rz. Udaj, ma 25 w. długości i do 30 szerokości. Niedostępne, zarosłe jest krzakami. Solończa, rzeczka w pow. lepelskim, ob. Kozińka. Sołoncza, jezioro, pow. kamieniecki, ob. Solomcza, Solonczanka, rzeczka w pow. lepelskim, ob. Kozinka. Sołone Wikno słone okno, źródło słone na obszarze Kołtowa, w pow. złoczowskim. Sołonecki Potok, powstaje z dwu potoków, z których jeden płynie od Sołonki Wielkiej, drugi z Śołonki Małej, w pow. lwowskim, oddziela je wzgórze Horb. Połączywszy się wchodzą na obszar gm. Maliczkowic, gdzie od lew. brzegu wpadają do SzczerBr. G. ku. Długi 6 klm. Sołonęcin, wzgórze polne w gm. Ipotestie, w pow. suczawskim, 402 mt. npm. Na płd. od niego wzgórze Rediul 432 mt. . Z pod S. pły nie ku płd. pot. Niemirie. Br. G. Sołonica, pow. trocki, ob. Solenica, Sołonica 1. rzeka w gub. kostromskiej i jarosławskiej, prawy dopływ Wołgi. Bierze początek w lasach pow. nerechteńskiego, zra sza pow. nerechteński i jarosławski, płynie kręto w kierunku płn. zachodnim, i ubiegłszy do 80 w. uchodzi do Wołgi w pobliżu mona steru św. Mikołaja na Bajbakach. Szeroka od 8 15 saż. , głęboka od 2 4 arszynów, dno ma w górnym biegu ilaste, w dolnym glinia ste i piaszczyste. 2. S. al. Matyaszowka, rzka w pow. łubieńskim gub. połtawskiej, le wy dopływ rz. Suły. Bierze początek w po bliżu granic pow. mirgorodzkiego i chorolskiego i ginie w błotach Suły poniżej mta Łubny. J. Krz, Sołonica, chutor, pow. krzemienczucki gub. połtawskiej, na prawo od drogi transp. z Krzemieńczuga do Połtawy, ma 357 dm. , 1978 mk. Sołoniec, jezioro w pow. lepelskim, prze Sołoniewicze Solonka Sołoniec Sołoniec pływa przez nie rzka Kozinka, zwana także Sołończą al. Sołonczanką. Sołoniec, wś, pow. lepelski, w 1 okr. pol. do spraw włośc, gm. Miniczany Minicze, w 1863 r. 23 dusz rewiz. Sołoniec 1. potok, powstaje w Kamionce Wielkiej, pow. horodeńskim; płynie kręto na wschód i uchodzi do Gruszki od praw. brzegu na obszarze Jakubówki. Długość 3 klm. 2. S. al. Sołonec, rzeka, powstaje w gra. Pertestie Górne, pow. radowieckim, u źródeł leśnych, u płn. podnóża Frazyna Frassin, 934 mt. ; płynie na wschód przez Majdan i Nowy Sołoniec, następnie przez Pertestie Górne i Dolne. Tu przyjąwszy od praw. brzegu strugę Werwatę, zwraca się ku płn. wschod, przez wś Łudyhumorę, Sołoniec, Teodorestie i Parhowce Parhoutz, poniżej których wpada do Suczawy od praw. brzegu. Długość biegu wynosi 33 klm. Znaczniejsze dopływy od prawego brzegu są Blondec i Werwata al. Warwata, a od lew. Rakowa i Keszwaną. Spad wód 900 mt. źródło; 490 mt. w Nowym Sołońcu; 338 mt. poniżej ujścia Keszwany, 316 mt. ujście. 3. S. al. Sołonec, potok, bierze początek ze źródeł leśnych, na zach. zboczu Kiczery 787 mt. , w obr. Wyżnicy, pow. wyżnickim, płynie zrazu na płn. , wchodzi na obszar Berhometu Serockiego, płynie pod lasem Sołońcem i wzgórzem Sławcem 501 mt. , a na Jeremiem polu wpada do Mihodry. Długi 7 klm. i pół. 4. S. , potok, powstaje z połączenia S. Wielkiego i Ś. Małego. Oba potoki mają źródła w obr. Banili, pow. storożynieckim, na wschod. stoku góry Stajki 876 mt. ; S. Wielki płynie ku wsch. , a potem na zachód, S. zaś Mały płynie ku wsch. , a potem ku płn. Oblewają oba połogie wzgórze Slatynę 745 mt. , u której podnóża łączą się w jeden. Odtąd S. płynie dolinką szerszą i uchodzi wkrótce do Seretu Małego w obr. Banili. Długi 10 klm. 5. S. , potok, powstaje w obr. gm. Krasny Ilskiego, w pow. starożynieckim, u płd. podnóża góry Kruzylora Crusilor, 871 mt. wys. Płynie leśnym parowem na wschód, i uchodzi do Serecela z praw. brzegu. Długi 11 klm. 6. S. , także Negryczyna, Negostyna, potok, powstaje w obr, Negostyny, pow. sereckim, tworzy granicę kraju na niewielkiej przestrzeni, poczem płynąc ku płn. zrasza obszar Negostyny, następnie Seretu, wpada do Seretu z praw. brzegu. Długi 4 klm. Br. G. Sołoniec, wś, pow. rohatyński, o 2 klm. od Rohatyna par. rz. kat. , gr. kat. par. Wierzbołowce. Obszar dwor. i włość, należy do gm. Załuże. Własność Ludwika hr. Krasińskiego. W 1870 r. 316 mk. ; w 1880 w gm. 278. W Żółkwi 28 listopada 1688 r. Jan III potwierdza cessyę wsi Solonico, wójtowstwa Kupisze Balinieckie w Halickiem, uczynioną przez Anielę Olewińską, wdowę po Andrzeju Kamińskim, podsędku lwowskim, na rzecz Ja na Gładkowskiego, pułk, król. Akta gr. i ziem. , t. X, str. 359, ust. 6017. B. R. Sołoniec 1. niem. Solonetz, Sołonec, wś, pow. i obw. sąd. suczawski, nad pot. Sołoń cem, który przybywa z Komanestie i płynie ku płn. wsch. do Todorestia Theodorestie, a ztąd do rz. Suczawy. Obszar S. graniczy od płn. wsch. z Todorestiem i po części z Kostyną, od płd. Baluczaną, od płd. zach. z Komanestiem, a od zach. Keszwaną. Obejmuje 1360 ha 35 ar. Z obszaru Keszwany spływają po toki; Rososz i Keszwaną do Sołońca. W płn. zach. zakątku wznosi się lesiste wzgórze Miestecin 433 mt. . Płd. wsch. połać obszaru S. zajmuje las Dąbrowa, z górami Budegan 443 mt. i Goratur 486 mt. . Wznies. wsi nad rz. Sołońcem 336 mt. W r. 1869 było 136 dm. , 679 mk. W r. 1880 było 147 dm. , 731 mk. ; 708 gr. orm. , 5 katol. , 18 żyd. ; 708 Rumun. , 19 Niemc, 3 Rusin. , 1 innej narodow. Wła sność barona Mikołaja Kapri. Par. rz. katol. i gr. katol. w Kaczyce, gr. orm. i st. poczt. w Todorestiu. Jest tu cerkiew filialna gr. orm. p. w. św. Mikołaja, zbudowana z drze wa 1764 roku, przez Diamastata Grebencea, 2. S. , niem. Solonetz, wólka, w gm. Banili Mołdawskiej, pow. suczawski, nad pot. t. n. W r. 1880 było 58 dm. , 289 mk. 3. S. , wólka, w obr. gm. Todorestia, pow. i obw. sąd. suczawskim. W r. 1880 było 7 dm. , 4 mk. 4. S. al. Bożydar, niem. Solonetz, kopalnia węgla brunatnego w obr. Karapczowa nad Czeremoszem, w pow. wyżnickim. 5. S. No wy, niem. NeuSolonetz, z przys. Majdanem, wioska, w pow. serockim, w obw. sąd. sole ckim, tworzy z Pertestiami Górnymi jednę gminę, nad potokiem Sołońcem, w okolicy górskiej i lesistej, liczy 126 dm. , 752 mk. 744 rz. kat. , 2 gr. orm. , 6 żydów, z togo na Majdan przypada 15 dm. , 75 mk. W r. 1869 było 82 dm. , 640 mk. Jest tu szkoła jednokl. ludowa. Własność funduszu rel. gr. orm. Par. rz. kat. i st. poczt. w Kaczyce. Br. G. Sołoniewicze, dobra, pow. lepelski, w 4 okr. pok. do spraw włośc, gm. Sielisze, własność niegdyś Sielickich, następnie Sielawów, dziś drogą wiana Szyrynów. Należą do dóbr Hermanowicze Nowe. S. i Sieliszcze, miały 3005 dzies. rozległości i były własnością Piotra Kmitynicza Sielawy, 1861 r. ob. Złota księga, VII, 202. Sołoniewo, w dokum. Słonwa, Słońwa, sioło nad Styrem, pow. dubieński, na płd. od Boremla. Solonka Mała i Wielka, wś, pow. lwowski, 10 klm. na płd. od Lwowa. Na płn. leżą Sokolniki, na wschód Żubrza i Żyrawka, na płd. Porszna, na zach, Nagórzany. Wś leży w Sołoniewo Sołopele Sołopiaciszki Sołosz dorzeczu Dniestru. Wodę z płn. części obszaru uprowadzają potoki Sołonecki Mały i Wielki na zach. ku Szczerkowi, a z płd. strony Kower, dopł. Szczerka. Najwyższe wznies. dochodzi 348 mt. na płd. wschd. Na płn. zach. Horb 334 mt. Przez wschodnią część wsi idzie gościniec lwowsko stryjski. Własność wiek, ma łąk i ogr. 9; wł. mn. roli or. 1610, łąki ogr. 281, past. 253 morg. W r. 1880 było 184 dm. , 879 mk, w gminie 82 dm, 393 mk. w S. Małej, 102 dm. , 486 mk. w S. Wielkiej 817 gr. kat. , 49 rz. kat, 9 izrael. , 4 innycn wyznań; 828 Rusinów, 51 Polaków. Far. rz. kat, w Zubrzy; gr. kat. w Sołonce Wielkiej, dek. szczerzecki. We wsi jest cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , szkoła etat. jednokl. i kasa pożyczk. gm. z kapit. 350 złr. Dokumentem wystawionym w Zubrzy d. 4 maja 1433 r. poświadczają Wincenty z Szamotuł, kaszt. międzyrzecki i ssta ruski, i Dobko ze Sprowy, podkomorzy ruski, że na rozkaz króla odgraniczyli wsie Żubrzę i Sołonkę Liske, A. G. Z. , t. V, str. 71. W Piotrkowic d. 8 lutego 1501 r. określa Jan Olbracht, z powodu zniszczenia dokumentów wsi Sołonki i Żyrawki, prawa i obowiązki mieszkańców tychże wsi, zaś w dwa dni później wydaje tamże starostom lwowskim zakaz zabierania spuścizny po zmarłych mieszkańcach wsi Sołonki i Żyrawki, przeznaczając ją krewnym l. c. t. IX, str. 188, 191. W Grodnie d. 22 marca 1522 r. zakazuje Zygmunt I Adamowi Korzbokowi, poborcy żydów, obciężać podwodami poddanych z S. i Żyrawki. D. 4 czerwca 1553 r. poleca Zygmunt August Janowi z Mielca, woj. podolskiemu, sście grodeckiemu i chmielnickiemu, aby bronił przywilejów S. i Żyrawki, dotyczących dostarczania podwód, D. 11 września 1561 nakazuje Zygmunt August poddanym wsi S. , aby zjawili się przed komisarzami królewskimi w sprawie ich z popem Eliaszem o dziesięcinę. D. 28 kwietnia 1563 r. król, na skargę mieszkańców 8. o nieprawne wybieranie dziesięciny, nakazuje Piotrowi Barzy z Błażowa, kaszt. przemyskiemu i sście lwowskiemu, by spór ten zbadał i załatwił. D. 30 października 1564 rozstrzyga Piotr Barzy spór między Eliaszem, parochem, a kmieciami. Dnia 9 stycz. 1569 przyrzekają cywun i poddani S. nienastawać na życie Eliasza i zawierają z nim ugodę o dzierżawę. D. 12 wrześ. 1569 Zyg. Aug. dowiedziawszy się, że Piotr Borecki przywłaszczył sobie niektóre części S. i Porszny, rozkazuje Andrzejowi Barzemu, zastępcy star. lwow. , wejrzeć w tę sprawę. D. 26 lipca 1570 poleca Zyg. Aug. Wojciechowi Starzechowskiemu, podkomorzemu lwow. , ustanowić granicę między wsią Miłonowice, do Kunatów należącą, a królewskiemi wsiami Porszną i S. D. 30 marca 1577 potwierdza Stefan Batory dokument Zyg. Aug. wydany w Wilnie 28 stycz. 1561 dla wsi S. i Żyrawki. I. 25 sierp. 1578 potwierdza król wybór popa dokonany przez gromadę wsi S. i aprobowany przez ststę lwowskiego Herburta z Fulsztyna. D. 5 czerw. 1593 uwalnia Zygmunt III mieszkańców wsi S. od podatków Arch. Bern. , C. , i 348, str. 1190. D. 2 maja 1596 podwala Zygmunt III Steczkowi Chwiedkowiczowi odstąpić synowi swemu Mikołajowi ciwuństwo we wsi S. 1. c. , T. , t. 38, str. 350. Dnia 4 grud. 1641 zatwierdza Władysław IV wyrok komisarzy swoich w sprawie sporu S. ze Stanisł. Mniszchem, ststą lwowskim. D. 12 maja 1661 r. potwierdza Jan Kazimierz wyrok swoich kornisarzy, rozstrzygający spór poddanych S. ze ststą lwowskim D. 25 paździer. 1671 pozwala król Michał poddanym wsi S. sprzedawać od św. Małgorzaty do św. Agnieszki w każdą sobotę mięso we Lwowie. D. 20 października 1679 uwalnia Jan III poddanych S. od ciężarów wojskowych. Szereg przytoczonych tu aktów i wiele innych mniej ważnych, tyczących S. , mieści Archiwum Bernard, we Lwowie. W Volum. legum Petersburg, t. VII, str. 161 spotykamy następną uchwalę sejmu z d, 3 grudnia 1764 r. Zważając szczupłe bardzo starostwa naszego grodowego lwowskiego prowenta, a jeszcze i tych umniejszenie skasowaniem na teraźniejszym Sejmie foraliorum, tudzież mając sprawiedliwo względy, że ststa teraźniejszy na reparaoyą zamku dla trybunału małopolskiego i utrzymywanie starościńskich ludzi, expensę mieć będzie znaczną, zaczem wsie nasze S. i Żyrawkę w woj. ruskiem, ziemi lwow. leżące i zdawna ku star. lwowskiemu należące, do tego starostwa i prowentu jego, wraz z propinacyą przywracamy i przyłączamy. A uchyliwszy na stronę dawne tych to wsianów obojej wsi na wypełnienie pewnych nam posług, dano od przodków naszych przywileje i uwolniwszy onych od tychże posług, aby odtąd na ich miejsce staroście lwowskiemu podobna powinności czynsze i daniny, jak i inne wsie nasze w okolicznych pełnią starostwach, oni także wypełniali, stanowimy, salva pendenda quarta proventuum z tychże wsi, jakie się pokażą, ad aerarium Reipublicae. Lu. Dz. Sołonowaty, strumień, uchodzący do ruczaju Horochowatyj, dopływu Ingułu. Sołopele, wś, pow. rossieński, par. lalska, Sołopiaciszki, wś włośc. i fol prywatny, pow. lidzki. w 2 okr. pol. o 37 w. od Lidy, a 19 w. od Ejszyszek, 43 mk. kat. A. T. Sołosz, jezioro w pow. lucyńskim. Solosz, po łotew. Soloszs, wś, pow. lucyński, w 3 okr. pol do spraw włośc, gm Lau Sołonowaty Sołonowaty Sołotino Sołotwa Sołotwin Sołotwina Sołota der, par. Brygi, od 1680 r. własność Kublickich; w 1863 r. 148 dusz rewiz. . Sołota, jezioro w pow. wileńskim, pod zaśc. Dworzyszcze. Sołotcza, siołe nad rzką t. n. , pow. i gub. riazańska, a 18 w. od Riazania, przy drodze do Włodzimierza, ma ll6 dm. , 1235 mk. , cerkiew, monaster męzki, założony w 1390 r. przez w. ks. . Olega Iwanowicza, szkoła. Sołotino Suche, sioło nad rzką Suchą Sołotinką, pow. obojański, gub. kurskiej, ma 173 dm. , 1546 mk. Sołotkowce, mylnie, ob Sołodkowce. Sołotwa al. Hedwiśnia, potoka ob. Smolinka. SołotwiańskaBystrzyca, ob. Bystrzyca 1. . Sołotwin 1. w dok. także Sołotwin, wś, pow. kowelski, na pograniczu pow. włodzimierskiego i łuckiego, na pld. wschód od Kowla a na wschód od sioła Kaspieczowa pow. włodzimierskiego, niegdyś własność biskupów włodzimierskich. 2. S. , sioło nad rzką Kodenką, dopł. Hujwy, pow. żytomierski, o 6 w. na płd. od mka Kodni par. kat. , okr, pol. Kotelnia, gm. Sołotwin, o 19 w. od Berdyczowa. Własność hr. Ledóchowskiego. Urządzono tu filią muzeum pszczelniczego. Gospodarstwo pasieczne prowadzi się w 800 ulach. Sołotwina 1. góra kwinta, na granicy Hutara i Tucholki, w pow. stryjskim, na dziale wodnym między Rostoką odnogą Brynówki a Wądrówką, w paśmie lesistem zwanom Romaniowcami. Wznies. 830 mt. npm. 2. S. , wzgórze polne, na płn. od Rożnowa, pow. śniatyński, na lew. brzegu pot. Chomczyna, dopł. Rybnicy. 2. S. , szczyt lesisty w Karpatach wschodnich, dziale skolskode latyńskim, w obr. Lolina, pow. doliński, w paśmie Czornyj Horb, tuż na zach. od działu górskiego Mszany 1724 mt. ; nad źródłami Mszanki i Sołotwiny. Od niej na płd. zach. szczyt Hyczowa 1277 mt i Kruhła Młaka 1261 mt. nad źródłami. Na płn. bieży grzbiet ze szczytem Szywaną 1650 mt. , łączący się z pasmem Jąjców 1683. Wzn. 1355 mt. npm. szt. gen. . Ob. Hyczowa. Jajce, Mszana. 4. S. , wzgórze polne, na wschód od Botkowa, pow. złotkowski, na praw. brzegu Gołogórki i jej dopł. Sołotwiny. Wzn. 242 mt. npm. Br. G. Sototwina 1. potok, w dolnym i średnim biegu Papiernią zwany, powstaje w obr. Dziewięcierza, pow. rawski, z pod grupy chat, Sołotwiną. zwanej; płynie na zach. u płd. podnóża góry Buczyny 362 mt. , opływa płn. zach. brzeg lasu Puhary 284 mt. , mija wieś Horyniec gdzie od praw. brzegu zabiera pot. Glinianec, zwraca się wyżej ku zach. , od ujścia pot. Radrużki, przerzyna obszar Wólki Słownik Geograficzny T. XI. 121. Horynieckiej a w obr. Baszni, poniżej przys. Słotwiny, wpada do Smolinki al Sołotwy. Długi 15 klm. 2. S. , w dolnym biegu Panną zwany, potoka wypływa w obr. gm. Zyndranowej, w pow. krośnieńskim, z pod Jałowej Kiczery; płynie na płn. przez Zyndranowę i płd. wschodni obszar Tylawy górską doliną; w Tylawie przyjmuje od lew. brz. Mszanę al. Mszankę i zwraca się na płn. wschód, ucho dząc na granicy Tylawy i Zawadki do Jasiołki z lew. brz. Długi 12 klm. Z dopływów ważniejsze są Miśko, Doszczanka i Matesin. 3. S. , potok, powstaje na granicy gm. Pola ny ł Seredniego Malego, w pow. liskim, z płn. pochyłości Odrytu, z pod Hulskiego Wierchu 846 mt; płynie na płn. , uchodząc w Polanic do Czarnej praw. dopł. Sanu. Długi do 4 klm. 4. S. , potok górski, także Czornyi Horb, wypływa w Lolinie, pow. doliński, z pod góry Sołotwiny 1355 mt. ; plynie skalistym wą wozem na płn. zach. przez las Czornyja Horba, uchodząc pod lasem Sołotwiną, naprzeciw góry Megli Małej 1240 mt. , do górnego ramienia rz. wicy. Długi 4 1 2 klm. Ujście leży 934 mt. npm. 5. S. , struga, powstaje w obr. Lackiego Wielkiego, w pow. złoczowskim, na płn. od wsi, na łąkach moczarowatych; plynio na płn. zach. rowom dla oszuszenia łąk wykopanym, po pod fol. Kazimierówkę, przerzyna obszar Olszanicy i Bortkowa, gdzie u płd. krańca wsi wpada do Gołogórki z praw. brzegu. Długa 14 klm. ; spad wód powolny. 6. S. al Słotwina, potok, powstaje w obr. Humnisk, pow. kamionecki, gajów Za potokiem; opływnąwszy wieś zwraca się na wschód, dąży do Czuczman Humniskich, przepływa przez środek miasta Buska, oddzie lając Długą i Krótką strono od wnętrza mia sta i poniżej Wolan i Ostapkowiec, przed mieść buskich, wpada do Bugu praw. brze gu. Długi 12 Mm, 7. S. , potok górski, powastaje w obr. Libohory, pow. turczański, pod działu górskiego Kindrata 1158 mt. , w Rostoce Laohowej, i ubiegłszy 4 1 2 klm. wpada do Syhły, dopł Oporu. 8 S. , potok, po wstaje u północ. podnóża góry Leksora 1016 mt. , w obr. gm. Kalny, pow. doliński; tworzy granicę gm. Kalny i Rostoczek i na obszarze Rostoczek wpada od praw, brz. do Rostoczek. Długi 5 klm. Na lew, brzegu potoku Kockowa góra 703 mt, . 9. S. , nazwa dolnego biegu pot. Putny. 10. S. , potok, dopł. Buchiy, ob. Słotwina. Br. G. Sołotwina, dawniej też Krasnapol, mko nad rz. Bystrzycą, pow. bohorodczański, odl, 15 klm. na płd. od Bohorodczan, Obszar dwor. l677 mr. 1526 mr. lasu, gminny 2980 mr. W 1870 r. było 2751 mk. ; w 1880 r. w gm. 3117, na obsz. dwor, 49. Sąd pow. , poczta, 5 Sołota Sołotcza Sołotkowce Sołowicze Sołowiecki Sołotwina teleg. , par. rz. kat. i gr. kat. w miejscu. Kościół par, rz. kat. istniał przed 1666 r. , zaś 1740 r. Paweł Benoe, instygator królewski i ststa solotwiński, pomnożył dotacyą i wzniósł kościół drewn. p. w. Niepok. Poczęcia N. P. M. Parafian w samej S. 130, wcielonych 21 miejscowości Babcze, Bitków, Bogrówka, Chmielówka, Dzwiniacz, Głęboka, Hlebówka, Jabłonka, Kosmacz, Kryczka, Krzywice, Manasterczany, Maniawa, Markowa, Mołotków, Porohy, Rakowiec, Rosólna z Banią, Starania, Zarzycze, Żuraki, w nich rz. kat. 592, izrael. 2000 Cerkiew par. dek, bohorodczański, dyecezya stanisławowska istniała już w XVI w. Miasteczko to otrzymało w XVII w. nazwę Krasnopol, o czem świadczy dawna pieczęć gromadzka z napisem Sigillum Civitatis Crasnopoliensis S. R. M. Nazwa ta jednak nie utrzymała się. Cerkiew p. w. Narodzenia N. P. Maryi drewniana, z 1775 r. Do r. 1799 było w S. trzy cerkwie z odrębnemi parafiami św. Mikołaja z metrykami od 1711 r. ; Uśpienia N. P. Maryi z metr. od 1707 r. i Narodzenia N. P. Maryi z metr. od 1698 r, W 1799 r. nastąpiła koncentracya 3 parochi w jednę a cerkiew Narodz. N. P. M. stała się macierzystą i metryki zaczęto od 1801 r. prowadzić dla tej cerkwi i dla cerkwi Uśpienia N. P. M. jedne, a dla przyłączonej Zarzyczki zaprowadzono osobne. Obecny patron Jan i Teodor baron. Liebig. Cerkiew Uśpienia nie istnieje obecnie. W głównej parafii gr. kat. 1386, w przyłączonej Zarzyczce cerkwi nie ma, lecz w 1801 r. przeznaczono dla tej parafii cerkiew św. Mikołaja z 1700 r. w mku S. , sami zaś gr. kat. należeli do parochii Rakowiec, od której odłączeni zostali około 1830 r. Ogólna liczba gr. kat. w obu parafiach 2220. W S. znajduje się szkoła etat. 2klas. ; na cmentarzu kaplica św. Trójcy. Według lustracyi z 1663 r. Krasnopole alias Sołotfina dzierżawa mieszczanie zamyślają podać prośbę do Króla JMci o nadanie prawa magdeb. Jest tu bania solna. Lustr, z 1765 r. podaje Sołotwina, dzierżawa w possesyi Rafała Skarbka, chorąż. kołomyjskiego, gospodarzów w mieście i na przedmieściu katol. 146, żyd. 82 z komornikami, domów rynkowych 44, zatylnych 160, fara, cerkwi 3; Rogowszczyzna, gostyna od owiec, dziesięcina pszczelna, oczkowe od pni, czynią zł. 5478 gr. 21; sadowina, kiedy zrodzi, 10te drzewo na dwór zawiązuje się. Dochód z dzierżawy zł. 23387 gr. 25 den. 6, dochód zaś z bań zupnych zł. 5117 gr. 17 den. 10, potrąciwszy wydatek pozostaje czystej intraty zł. 25, 013 gr. 5 den. 10. Warzelnia soli zamkniętą została około 1788 r. Sołotwińskie albo krasnopolskie starostwo niegrodowe, w woj. ruskiem, ziemi halickiej, podług lustracyi z r. 1764 obejmowało mko Sołotwinę i wsie Manasterczany, Rakowiec, Krzywice, Jabłon kę, Bogrówkę, Porohy i Kryczkę. W r. 1771 posiadał jo Rafał Skarbek, chorąży kołomyj ski, wraz z żoną Teresą z Bohuszów, którzy zeń opłacali kwarty złp. 6253 gr. 8, a hy berny złp. 1011 gr. 14. Zajęte przez rząd austryacki d. 18 maja r. 1779, sprzedano przezeń zostało po części Franciszkowi Kwiat kowskiemu w r. 1812 a w pozostałej reszcie spółce r. 1868. B. R. Sołotwina 1. al. Słotwina grupa domów w Baszni Górnej, pow. cieszanowski. 2. S. , kol. w Mizuniu, pow. doliński. 3. S. , domy w Wełdzirzu, pow. doliński. 4. S. , zagroda włośc. w Olszanach, pow. przemyski. 5. S. , część Dziewięcierza, w pow. Rawa Ruska. 6. S. , grupa domów w Potyliczu, pow. Rawa Ruska. 7. S. , ob. Potażarnia. Lu. Dz. Sołotwina 1. Wielka, węg. Nagy Szlatina, wś, w hr. ungwarskiem Węg. , kościół filial. gr. kat. ; obszerne lasy. Do S. należą kąpiele Derene; 498 mk. 2. S. Mała, węg. Kis al. PusztaSzlatina, wś, w hr. ungwarskiem; winnice, lasy, 227 mk. Sołotwinki, mylnie, ob. Saliwonki. Sołoty, jezioro i wś, pow. grodzieński, ob. Sałaty, Leżą przy linii dr. żel. warsz. peters burskiej. Sołowa, wś, pow. przemyślański, odl. 3 klm. od Kurowic urz. poczt. , o 16, 5 klm. od Przemyślan. Obszar dwor. 602, włośc. 627 mr. W 1870 r. 453 mk. ; w 1880 r. w gm. 460, na obszarze dwors. 65; rz. kat. 105, par. Wyżniany, gr. kat, 293, cerkiew św. Micha ła, par. Kurowice; szkoła filial. Właśc. pos. dwors. spadkobiercy Alfreda hr. Potockiego klucz Kurowice. B. R. Sołowarce, wś włośc, nad Mereczanką, pow. trocki, w 4 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Orany, okr. wiejski Mergażery, o 6 1 2 w. od gminy a 62 w. od Trok, ma 9 dm. , 62 mk. kat. i 7 żyd. w 1864 r. tylko 19 dusz rewiz. ; młyn wodny. Sołowicha i Kamionka, zaśc. pryw. , pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Łuczaj, o 76 w. od Wilejki, 2 dm. , 25 mk. kat. Sołowicze, wś nad rz. Turyą, pow. kowelski, na pograniczu włodzimierskiego, na płd. zachód od mka Turyjska, niegdyś sioło zamkowe włodzimierskie. Sołowiec, folw. , pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Ratajczyce, o 31 w. od Brześcia. Sołowiec, Solowiec 1773 i Sulowice 1789 r. , pustkowie do Jastrzębia, w pow. świeckim. W 1777 r. 2 gburów, 1 kom. ; dziś nie istnieje. Sołowiecki, monaster męzki stauropigialny, w gub. archangielskiej, na wyspie Sołowieckiej, na morzu Białem. Założony w pier Sołotwina Sołotwinki Sołoty Sołowa Sołowarce Sołowiec wszej połowie XV w. przez błog. Hermana i św. Zosima, w 1594 r. opasany murem z wieżami i strzelnicami, posiada obecnie 6 cerkwi z soborem Przemienienia Pańskiego z 1558 r. , kilkanaście kaplic, zbrojownię, bibliotekę zawierającą wiele dawnych nadań, ksiąg i rękopisów. Uposażenie jego składa 6 wysp Sołowieckich do 640 w. kw. . Zaprowadzenie ksiąg religijnych, poprawnych przez patryarchę Nikona, doprowadziło w 1667 r. w monasterze Sołowieckim do zbrojnego powstania, które uśmierzone zostało dopiero w 1676 r. siłą zbrojną przez wojewodę kn. Meszczerskiego. Solowieckie al. Sołowki, grupa wysp na morzu Białem, o 43 mile od Archangielska, na zachód zatoki Uńskiej, przy wejściu do zatoki Onegskiej. Z kilkunastu tych wysp ważniejsze są Sołowiecka 4, 33 mil al. 233, 5 klm. powierzchni, Anzerska, Muksałmy Wielka i Mała i Zajęcze Wielka i Mała. Gleba po większej części nieurodzajna; klimat surowy i mglisty. Mieszkańcy trudnią się głównie połowem ryb i zwierząt morskich. Sołowieje, wś włośc, pow. augustowski, gm. i par. r. g. Łabno, par. r. 1. Adamowicze, odl. od Augustowa 58 w. , ma 17 dm. , 135 mk. , 721 mr. W 1827 r. było 12 dm. , 69 mk. Wchodziła w skład majoratu rząd. Łabno. Sołowiejówka 1. wś nad rz. Czaplą, dopł. Bohu, pow. Winnicki, okr. pol. Strzyżawka, gm. Hawryszówka, par. praw. Parpurowce, par. kat. i sąd Winnica o 15 w. , w pobliżu linii dr. żel. kijowskoodeskiej, ma 22 osad, 100 mk. , 150 dz. ziemi włośc, 261 dwors. Własność niegdyś dominikanów Winnickich, następnie Wyleżyńskich, obecnie Timoszenki. 2. S. , ob, Sołowijówka. Dr. M. Sołowiewo, st. poczt. w pow. i gub. smoleńskiej, na trakcie moskiewskim, o 44 1 2 w. od Smoleńska, pomiędzy st. Kudrymowo o 24 1 2 w. a Michajłówką w pow. dorohobuskim, o 19 1 2 w. . Sołowijówka 1. wś, pow. olhopolski, należy do Olszanki Berszadzkiej ob. . 2. S. , wś nad bezim. lewobocznym dopł. Irpenia, pow. radomyski, na pograniczu pow. skwirskiego, w 1 okr. pol. , gm. Wodotyj, o 40 w. od Radomyśla a o 8 w. od mczek Brusiłowa i Kornina, ma 2554 mk. Podług Pochilewicza jest tu 3594 mk. praw. i 54 żyd. Włościanie zostali uwłaszczeni na 2622 dzies. , ocenionych na 53671 rs. , ze spłatą roczną po 3184 rs. 49 kop. We wsi znajduje się cerkiew drewniana p. w. św. Mikołaja, wzniesiona w 1789 r. na miejsce dawniejszej, opisanej w wizyt. dziekana chwastowskiego z 1746 r. i uposażona 55 dz. ziemi. Bo par. praw. należy wś Morozówka, o 2 w. odległa. W pobliżu wsi przechodzi dział wodny pomiędzy Zdwiżem a Irpeniem, najwyższym punkt którego na płn. wschód od wsi wznosi się na 666 st. npm. Wś ogołocona z lasów, posiada glebę średniej urodzajności i dla tego większość mieszkań ców zajmuje się przemysłem i wychodzeniem na zarobek. Własność od 1811 r. Michałow skich, przed niedawnym czasem przeszła do skarbu, który sprzedał ją niebawem za 34000 rs. ks. Szyryńskiemu Szychmatowowi, po je go śmierci w 1884 r. rozprzedana przez spadkobierców. Obecnie największe części posiadają Petrowowie 999 dz. ziemi użytko wej, 372 lasów i 36 nieużytków, oraz wło ścianin Iwanczenko 301 dz. . 3. S. , ob. So łowiejówka i Sołtanówka 1. . J. Krz. Sołowiówka 1. al. Sołowiewka, kol. , pow. kolski, gm. Czołowo, par. Borysławice, odl. od Koła 12 w. , 5 dm. , 57 mk. , 52 mr. Wchodziła w skład majoratu rządow. Kościelec. 2. S. , kol. , pow. opoczyński, gm. Skrzynno, odl. od Opoczna 25 w. , 1 dm. , 9 mk. 121 mr. Sołowin w dokum. , pow. kowelski, ob. Sołotwin. Sołowińce, mylnie Sałowińce, wś, pow. bracławski, okr. pol. , gm. i par. kat. Niemi rów o 4 w. , ma 38 os, 638 mk. , 816 dz. zie mi włośc, 37 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. Wniebowzięcia, wzniesioną w 1767 r. , z 851 parafianami. Należy do klucza niemirowskiego, dawniej hr. Bolesława Potockie go, potem Strogonowych, dziś ks. Szczerbatowych. Dr. . M. Sołowinki, pow. wasylkowski, właściwie Saliwonki ob. . Sołowje 1. folw. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. i par. Miory o 10 w. , o 18 w. od mka Drui a 40 w. od Dzisny, ma 6 dm. 35 mk. 15 męż. , 20 kob. , 53 sztuk bydła i koni, 351 mr. 126, 75 gruntu or. , 58, 50 lasu, 108, 25 łąk, 29, 25 pastw. , 19, 50 pod fermą, 9, 75 nieuż. Gleba szara. 2. S. , zaśc. nad rzką Straczą. pow. święciański, w 4. okr. pol. ,o 41 w. od Święcian, ma 1 dm. , 5 mk. kat. 3. S. , białorus. Sałaui własność ziemska nad bezim. rzeczułką, pow. miński, w 2 okr. pol. , gm. i par. kat. Raków, dawne dziedzictwo Zelwowiczów, ma około 7 włók. ; miejscowość wzgórzysta, grunta szczerkowe. 4. S. , ob. Sałaui, Sołowji i Słowiki, Sołowje, wś na prawym brz. Horynia, pow. Ostrogski, o 5 w. na wschód od Ostroga, od północowschodu zasłonięta lasami, zwanemi Wielbowieńskiemi. Pola orne znajdują się za lasem, we wsi zaś włościanie mają przy sadybach ogrody, rozległe od 4 do 6 mr. , w których uprawiają nietylko rozmaito warzywa i włoszczyznę, ale nadto sieją jęczmień i konopie. Gleba popielatka, niskiej klasy, mało urodzajna, natomiast znajdują się obfite wypasy i dobne łąki nad Horyniem, w skutek Sołowijówka Sołowieckie Sołowinki Sołowje Sołowiówka Sołowińce Sołowin Sołowieje Sołowiejówka Sołtanów Sołowjew-Przewóz czego włościanie trzymają dosyć koni, jak również wiele bydła rogatego, z powodu ła twości zbytu nabiału w pobliskim Ostrogu. Nadto chodują owce, trzodę chlewną i ptac two domowe; niektórzy mają pasieki. W ogó le włościanie są zamożni. Wś ta należała pier wotnie do ks. Ostrogskich, potem przeszła do ks. Jabłonowskich, w 1856 r. do hr. Zubowej, od której w 1864 roku nabył Izaak Her man. Z. Roż, SołowjewPrzewóz, wś nad Dnieprem, pow. dorohobuski gub. smoleńskiej, przy drodze ze Smoleńska do Moskwy, miejscowość słynna dwu bitwami stoczonemi w 1812 r. przy przeprawie najprzód wojsk ruskich, następnie francuzkich. Począwszy od S. P. Dniepr zaczyna być spławnym. Sołowjewa al. Sołowijówka, wś nad rz. Turyą, pow. kowelski, na płd. wschd od mka Milce, niegdyś własność monasteru mileckiego. Sołowji 1. uroczysko, pow. grodzieński, w 1 okr. pol. , gm. Hoża, o 10 w. od Grodna. 2. S. , wś, pow. wołkowyski, w 2 okr. pol. , gra. Tołoczmany, o 18 w. od Wołkowyska. Sołowskie, jezioro w pow. rzeźyckim, przepływa przez nie rzeka Malta. Sołpa, w dokum. Sałpa Mała i Wielka, dwie wsi, pow. rówieński, na pograniczu pow. nowogradwołyńskiego, na płd. od mka Meżyrycza, ; ob. Niewirków t. VII, 136. Sołtaniszki, wś włośc, pow. sejneński, gm. i par. Lejpuny, odl. od Sejn 33 w. , ma 7 dm. , 65 mk. , 522 mr. Wchodziła w skład dóbr Lejpuny. Sołtaniszki, wś i dobra nad rz. Kotrą, która do S. nosi nazwę Naczy, pow, lidzki, w 4 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Zabłoć o 13 w. , o 36 w. od Lidy a 22 w. od Ej szyszek; folw. ma 40 mk. katol. , 20 żydów, gorzelnię i młyn wodny, wś zaś 24 dm, 221 mk. katol. w 1864 r. 100 dusz rewiz. ; własność hr. Potockich. Sołtanka, folw. , pow. słucki, należy do ordynacyi nieświezkiej ks. Radziwiłłów, ma 2 włóki. A. Jel. Sołtanów al. Sołtanowo, wś i dobra nad rz. Wiedrec, dopł. Dniepru, pow. rzeczycki, o 1 1 2 mili na zachód od Rzeczycy, o 2 w. od toru dr. żel. pińskorzeczyckiej, w 4 okr. pol. i par. kat. Rzeczyca, gm. RówieńskaSłoboda, par. praw. DemichowskaSłoboda. Wś ma 32 osad; cerkiewka p. w. św. Eliasza z 1855 r. , wzniesiona przez obywatela Mikołaja Wołka. Dobra, około 200 włók, dziedzictwo niegdyś Pereświet Sołtanów, posiadających dotąd przyległe dobra Pereświtowo, od 1853 r. są własnością Mikołaja WołkaŁaniewskiego, b. marszałka pow. rzeczyckiego. Młyn parowy i gorzelnia, zabudowania folwarczne i gospodarstwo wzorowe; grunta lekkie w kulturze, łąk j obfitość. Miejscowość nizinna, w ostatnich czasach skanalizowana w stronę Dniepru. Sołtanowa al. Sołtanówka, przysiołek, pow. dubieński, należy do wsi Moszczanica. W 1753 r. na mocy tranzakcyi kolbuszowskiej darowana Lubomirskiemu, od 1775 r. hr. Duninów Karwickich. Sołtanówka, st. dr. żel. landwaroworo meńskiej, w obrębie gm. St. Rudnia, na przestrzeni HomelMińsk, między st. Budą Koszelewska o 18 w. a Chałacz o 10 w. , o 395 w. od st. Wilejska, 222 w. od Mińska, 244 w. od Bachmacza a 317 w. od Romien. Sołtanowka 1. Wielka, wś nad rz. Stuhną, pow. wasylkowski, w 2 okr. pol, gm. Ksaworówka, o 13 w. od Wasylkowa, ma 870 mk. 2. S. Mała, dawniej Sołowijówka, wś, tamże, położona o 2 w. od S. Wielkiej a 16 w. od Wasylkowa, ma 812 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 665 mk. Posiada cerkiew drewnianą, wzniesionąw początku zeszłego wieku; uposażenie stanowi 43 dzies. ziemi. Znajduje się tu na wysokiej górze, nad jarem, dawne zamkowiszcze, otoczone wałem. Wś przyparta do rz. Stuhny, leżała na samej kra wędzi pól i lesistego obszaru, nazwanego puszczą Sołowijowską. E. Rul. Sołtanowszczyzna, wś poradziwiłowska i fol. ordynacyi nieświeskiej, nad rz. Wynią, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Howiezna. Wś ma 19 osad, folwark 14 1 2 włók; grunta pszenne, łąki dobre. Niegdyś S. należała podobno do PiereświetSołtanów. A. Jel. Sołtany 1. wś, pow. oszmiański, w 5 okr. pol. , gm. Krewo, okr. wiejski Rakowce, o 6 w. od gminy a 38 w. od Oszmiany, ma 2 dm. , 17 mk. prawosł. w 1864 r. 7 dusz rewiz. , należała do dóbr Krzywsk Soroków. 2. S. , wś i dobra, pow, oszmianski, w 2 okr. pol, gm. Połoczany, o 7 w. od gminy. S. , folw. i wś, tamże, o 58 1 2 w. od Oszmiany; folw. ma 1 dm. , 4 mk. katol. , wś zaś 24 dm. , 110 mk. prawosł. i 18 katol. Sołtmany 1. wś, pow. węgoborski, st. poczt. Kruglanki; 1308 ha, 100 dm. , 585 mk. S. założyli r. 1546 bracia Jan i Paweł Sołtmanowie. 2. S. , wś, pow. łecki, st. poczt. Prostki; 344 ha, 36 dm. , 158 mk. S. istniały już r. 1553. W r. 1564 dostaje Wojtek Kar wowski, który ks. Olbrachtowi odstąpił so łectwo swe w pow. węgoborskim, 2 włóki w 8. pod Prostkami. Ad. N. Sołtrogi, dwór, pow, kowieński, w 2 okr. pol. , o 70 w. od Kowna. Sołtupki, potok, lewy dopł. pot. Półhoranki, w hr. orawskiem. Sołtuszków por. Brygidówka, mylnie za Jołtuszków. Sołtyk, pow. jędrzejowski, gra. Mierzwin, par, Wrocieryż. Sołtyk Sołtuszków Sołtupki Sołtrogi Sołtmany Sołtany Sołtanowszczyzna Sołtanowka Sołtanówka Sołtanowa Sołtanka Sołtaniszki Sołpa Sołowskie Sołowji Sołowjewa Sołowjew Sołtyków 1. wś włośc, pow. radomski, gm. Gębarzew, par. Radom, odl. od Radomia 5 w. , ma 23 dm. , 272 mk. , 363 mr. 2. S. , wś, pow. konecki, gm. Blizin, par. Odrowąż, odl. od Końskich 20 w. , ma 2 dm. , 21 mk. , 27 mr. włośc. Wchodziła w skład dóbr Chlewi ska. Br. CA. Sołtys, góra na obszarze Nowej wsi, w pow. nowosądeckim, nad pot. Rostoka, nad granicą gm. Kamienny pow. grybowski, wzn. 757 mt. npm. Br. G. Sołtysa Góra, wzgórze polne, w Jodłówce, pow. jasielski, nad granicą Rzepiennika Biskupiego, wzn. 401 mt. npm. Br. G. Sołtysa Woda, potok, powstaje w Lipniku Wielkim, hr. spiskiem, pow. magórzańskim, z pod góry Reniawy 1005 mt. . Płynie na płn, dolinką, nad którą od wschodu wzbił się Widorny wierch 1110 mt. , Kwaśna gó ra 1020 mt. , Domkowa 834 mt. i Czerteż 790 mt. , a od zachodu Fećkowa góra 979 mt. , Kobyla Głowa 957 mt. i Bukowinka 851 mt. . Wpada w Lipniku Wielkim do pot. Lipnickiego. Długi 7 klm. Br. G, Sołtysia, wólka, w obrębie Grywałdu, pow. nowotarski. W r. 1880 było 14 dm. , 94 mk. Sołtysiak, pow. wieluński, ob. Kowale. Sołtysie, dwie grupy domów w Kamionce Wołoskiej, pow. Rawa Ruska. Sołtysie 1. młyn w Kwiatoniu, pow. gor licki. 2. S. , młyn i pila w Uściu Ruskim, pow. gorlicki. Br, G, Sołtysi Młyn, młyn w Szaflarach, na Du najcu Białym, pow. nowotarski. Br. G. Sołtyski, wś, pow. lecki Kętrzyński, w spisach urzędowych nie umieszczona. Sołtyski Łan al. Sołtysów, część Niedźwie dzy, w pow. drohobyckim, nad pot. Niedźwiedzińską Wodą al. Brońcą. Br. G. Sołtyski Młyn, w Wierchomli Wielkiej, pow. nowosądeckim, nad pot. Wierchomlą. Wzn. 530 mt. npm. szt. gen. Br. G. Sołtyski Potok, lewy dopływ Półhoranki, w hr. orawskiem, u płd. zach. podnóża Babiej Góry 1725 mt. . Długi 3 klm. Br. G. Sołtyski Wierch, czubek w paśmie Magóry Spiskiej, na obsz. gm. Osturni, w hr. spiskiem, pow. magórzański, między pot. Bystrym a Kremeniakiem, dopływami Kacwińskiej rzeki. Wzn. 1088 mt. npm. Br. G. Sołtysowce, część wsi Repisko, w pow. magórzańskim. Sołtystwo 1. fol. i S. Porąbka, os. nad Białą Przemszą, pow. będziński, gm. OlkuskoSiewierska, fol. ma 2 dm. , 8 mk. , 45 mr. ; os. 1 dm, , 9 mk. , 18 mr. 2. S. , pow. pińczowski, gm. Zagość, par. Wiślica. Sołtystwo 1. folw. i karczma w Trześniowy, pow. brzozowski. 2 S. , folw. w Odporyszowie, pow. dąbrowski. 3. S. , grupa domów w Mszalnicy, pow. grybowski. 4. S. , osada w Zamieściu, pow. limanowskim. 5. S. , role w Czarnej Wodzie, pow. nowotarskim. 6. S. , folw. na obszarze Krościenka, pow. no wotarski. 7. S. , grupa zabudowań w Kiczniu, pow. nowosądecki, nad pot. Zakiczewskim. 8. S. , grupa zabudowań w obr. Czerchawy, pow. Samborski. 9. S. , grupa zabudowań w gm. Czeremcha, pow. sanocki. 10. S. , grupa za budowań w Woli Wyżniej, pow. sanocki. 11. S. , rota czyli grupa zabudowań w Zukotynie, pow. turczański, 9 dm. , 40 mk. 12. S. Dolne, folw. w Zagórzycach, należący do Góry Ropczyckiej, pow. ropczycki. 13. S. Niźnie, role w obrębie Hańczowy, pow. gorlickim. 14. S. Niźnie i Wyżnie. , w Ropkach, pow. gorlicki. 15. S. Polańczańskie, część Polanek, pow. li ski. 16. S. Wyźnie, role w obr, gm. Hańczo wy, w pow. gorlickim. Br. G. Sołtysy 1. wś, pow. opoczyński, gm. Stuźno, par. Petrykozy, odl. od Opoczna 14 w. , ma 19 dm. , 139 mk. , 546 mr. dwór. , 294 mr. włośc. W 1827 r. było 8 dm. , 50 mk. 2. S. , pow. chełmski, ob. Grędków. 3. S. Pańków, pow. tomaszowski, ob. Pońków. Sołtysy 1. część Truskowca, pow. drohobycki. 2. S. , grupa domów w Lityni, pow. drohobycki. 3. S. al. Tynów Mały, grupa domów w Tynowie, pow. drohobycki. 4. S. , część Stronnej, pow. drohobycki. 5. S. , część Starzysk, pow. drohobycki. 6. S. , grupa domów w Smolinie, pow. Rawa Ruska. 7. S. , część Hrebennego, pow. Rawa Ruska. 8. S. , część Lubyczy Kameralnej, pow. Rawa Ruska. 9. S. , grupa domów w Nihowicach, pow, rudecki. 10. S. , część Boryni, pow. turczański. 11. S. , część Butelki Wyżnej, pow. turczański. 12. S. , część Butli, pow. turczański. 13. S. , część Jabłonowa, pow. turczański. 14. S. , część Zawadki, pow. turczański. 15. S. Diaki, część Chotylubia, pow. cieszanowski. Sołtyszki, wś nad rzką Konopelką, pow. łucki, między Didowiczami i Swozem. Sołuki, przys. Karaczynowa, w pow. gródeckim. Sołuków al. Sułuków, rus. Sołukiw, wś, pow. doliński, 10 klm. na płn. zach. od Doliny sąd pow. , st. kol. , urz. poczt. i tel. . Na płn. leży Jakubów, na wsch. Słoboda Bolechowska i Dolińska, na płd. Dolina i Jaworów, na zach. Podbereż. Przez wieś płynie pot. Łuczawa, prawy dopł. Świcy i przyjmuje kilka strug od praw. brzegu, W dolinie Łuczawy leżą zabudowania wiejskie. Na płn. wschód on nich wzgórze Sołuków 417 mt. . Wsch. i zach. część obszaru lesista. Własn. mn. ma roli orn. 300 mr. , łąk i ogr. 879 mr. , pastw. 327 mr. W r. 1880 było 109 dm. , 488 mk. w gm. ; 418 gr. kat. , 42 rz. kat. , 18 izr. , 10 innych wyznań; 453 Rusinów, 10 Polaków, 25 Niemców. Sołtystwo Sołtysowce Sołtyski Wierch Sołtyski Potok Sołtyków Sołtyski Młyn Sołtysa Góra Sołtyków Sołtysa Woda Sołtyski Łan Sołtys Sołtysia Sołtysiak Sołtysi Młyn Sołtyski Sołtysie Sołuków Sołuki Sołtyszki Sołtysy Sołupie Somia Sołyhy Soły Sołysko Sołupie Par. rz. kat. w Dolinie, gr. kat. w miejscu, dek. bolechowski. Bo par. należą Jakubów i Jaworów. Wo wsi cerkiew pod wez. św. Mikołaja i szkoła jcdnoklasowa niezorganizowana. Lu. Dz. Sołupie, dwór i zaśc. nad Wilią, pow. kowieński, w 4 okr. pol, par. Kormiałów, st. dr. żel. Janów o 10 w. , o 20 w. od Kowna; gleba uboga, piaszczysta. Sołysko, szczyt górski na obszarze gm. Królowa, w pow. grybowskim. Soły 1. jezioro w północnowschodniej części pow. wiłkomierskiego, otoczone wielu wioskami, około 6 w. dł. a 1 2 w. szer. Z zachodniej strony wypływa rzką Iłga, dopływ Szatekszni. 2, S. , ob. Soło. Soły 1. , mko i folw. na lewym brzegu Oszmianki i przy linii dr. żel. lipaworomeń skioj, pow. oszmiański, gm. , okr. wiejski i par. katol. Soły, o 16 w. od Oszmiany a 67 od Wilna, ma 55 dm. , 285 mk. 7 prawosł. , 144 katol. , 134 żydów, kościół katol. paraf. , kaplica katol. , dom modlitwy żydowski, st. dr. żel. , poczt. i telegr. , zarząd gminy, szkoła ludowa. W 1882 r. było 421 mk. Folw. ma 67 mk. 5 praw. , 54 katol, 8 żydów, gorzelnię i młyn wodny. Kościół paraf. p. w. N. M. P. Różańcowej, z drzewa wzniesiony w 1849 r. przez kś. Piotra Żylińskiego przy pomocy parafian, na miejsce zgorzałego w 1812 r. Parafia katol, dekanatu oszmiańskiego, 8009 wiernych. Filia w Daukszyszkach, kaplice w S. , Słobódce, Raczunach, Proniunach i Hudogajach. St. dr. żel. lipaworomeńskiej, na przestrzeni WilejkaMińsk, pomiędzy st. Słobódka o 14 w. a Smorgonie o 19 w. , odległą jest o 48 w. od st. Wilejka, 126 w. od Mińska, a 664 od Romien. Dobra mają około 1000 dzies. Okręg wiejski obejmuje mko S. i wsi; Dziegiesic, Iwaszkowce, Kropiwno, Łapacie, Narbutowszczyzna, Osipany, Podbłocie, Wasiuki, w ogóle w 1865 r. 292 dusz rew. włościan uwłaszczonych, 54 b. włośc, skarbowych i 19 jednodworców. Gmina, należąca do 1 okr. pok. do spraw włośc, do 2 rewiru konskrypcyjnego, obejmuje 95 osad, mających 552 dm. i 6099 mk. włościan. Składa się z 9 okr. wiejskich Kuszelewszczyzna, Kowale, Daukszyszki, Ząjeziorce, Kuszlany, Soły, Gauciewicze, Zabłocie i Żuprany. Podług spisu z 1865 r. było w gminie 1894 dusz. rewiz. włośc. uwłaszczonych i 542 b. włościan skarbowych. 2. S. , zaścianek, powiat oszmiański, w 1 okr. pol, gm. Polany, okr. wiejski Sylwestrowo, o 13 w. od gminy, 4 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Daukszyszki. 3. S. 1 i 2, dwie wsi włośc. nad jez. Solna i Ałksnas, pow. świeciański, w 2 okr. pol, gm. i dobra skarbowe Łyngmiany, okr. wiejski Antolkiema, o 7 w. od gminy a 28 w. od Święcian. Pierwszy z nich ma 2 dm. , 17 mk. katol, drugi zaś 1 dm. i 9 mk. t. wyzn. w 1865 oba razom 11 dusz rewiz. . 4. S. , zaśc, podług spisu z 1866 r. wś, pow. trocki, w 3 okr. pol, gm. Hanuszyszki, okr. wiejski i dobra Zajdlerów w 1864 r. Żyliny, o 12 w. od gminy a 36 w. od Trok, ma 2 dm. , 14 mk. katol 5. S. , wś, pow. grodzieński, w 1 okr. pol, gm. Górnica, o 3 w. od Grodna. 6. S. , dwor, pow. szawelski, gm. Szawlany, o 29 w. od Szawel 7. S. , dobra, nad jez. t. n. , pow. wiłkomierski, gm. Androniszki, par. Świadoście, o 79 w. od Wiłkomierza. Wspaniała rezydencya z pałacem, parkiem i zwierzyńcem, pomiędzy dwoma je ziorami położona. Kościół filialny drewniany p. w. J. Chr. , fund. w 1782 r. przez Moryko nich, a 1867 r. odnowiony. Własność niegdyś ks. Radziwiłłów, potem hr. Morykonich, z ktorych Lucyan sprzedał hr. Rajnoldowi Tyzenhauzowi, dziś siostry jego hr. Przeździeckiej. J. Krz. Sołyhy, grupa domów w Szkle, w pow. jaworowskim. Somia, pow. szczuczyński, gm. Ruda, par. Białaszewo. Somianka, wś, fol i dobra nad rz. Bug, pow. pułtuski, gra. Somianka, par. Barcice, odl. 21 w. od Pułtuska, posiada gorzelnię 1875 r. , browar, cegielnią, pokłady żwiru i kamienia wapiennego. W 1875 r. dobra S. al. Słomianka składały się z fol S. , Płudy i Wólka Somiańska, nomenkl Struga i Kępa, rozl mr. 4372 fol S. gr. or. i ogr. mr. 725, łąk mr. 186, past. mr. 67, lasu mr. 1070, zarośli mr. 390, wody mr. 55, nieuż. mr. 50; bud. mur. 12, z drzewa 22; płodozm. 7 i 10 pol; fol Płudy gr. or. i ogr. mr. 413, łąk mr. 30, pastw. mr. 150, lasu mr. 100, wody mr. 1, zarośli mr. 63, nieuż. mr. 23; bud. mur. 3, z drzewa 6; płodozm. 9 pol; fol Wólka Somiańska gr. or. i ogr. mr. 695, łąk mr. 25, pastw. mr. 38, lasu mr. 20, zarośli mr, 10, wody mr. 1, nieuż. mr. 58; bud. mur. 2, z drzewa 12; płodozm. 7 i 13polowy; os. Struga mr. 23; os. Kępa mr. 170; las urządzony. W skład dóbr przed 1864 r. wchodziły wś S. os. 72, z gr. mr. 624; wś Wólka Somiankowska os. 28, z gr. mr. 251; wś Płudy os. 35, z gr. mr. 278; wś Barcice os. 13, z gr. mr. 379; wś Kępa os. 2, z gr. mr. 1; wś Zacisze os. 6, z gr. mr. 74; wś Ulasek os. 25, z gr. mr. 290; wś Jasielec ob. 11, z gr. mr. 145; wś Somianka os. 50, z gr. mr. 120; wś Skorki os. 3, z gr. mr. 15; wś Wolka Somiankowska os. 5, gr. or. 27. Klucz S. , składający się z folw. t. n. i 4 wsi zarobnych Somianki, wolki Somiańskiej, Płudów i Barcic, wchodził w skład Biskupczyzny, następnie, po zabraniu dóbr biskupich na rzecz skarbu, został włączony do Somianka Sommerberg Sommerhof Sommerkau dóbr narodowych Brańszczyk al. Leszczydót. Podług pomiaru z 1798 r. folw. posiadał 3041 morg. , wś 1497 morg. , pustych gruntów 225 morg. W 1819 r. we wsi 4 gospodarz. czte rodniowych, wysiewających po 4 korc. ja rzyny i tyleż oziminy, odrabiających po 104 dni sprzęż i tyleż pieszych i oddających po 8 złp. hyberny, 1 gęś. , 30 jaj, 2 kapł. i 3 łokc. przędzy; 27 gospodarzy trzydniowych, wysiewających po 3 kor. jarz. i tyleż ozimi ny, odrabiających po 78 dni sprzężaj. i tyleż pieszych i oddających po 6 złp. hyberny, gęś. , 20 jaj, 2 kapł. i 5 łokci przędzy, kowal płaci 4 złp. hyberny; arendarz; razem we wsi 158 mk. 33 męż. , 32 kob. , 32 syn. , 19 córek młodszych i 11 syn. , 5 cór. starszych nad 10 lat, 20 parob. , 6 dziew, , w tej liczbie 7 żyd. ; 16 koni, 56 woł. , 46 krów, 27 jałow. , 94 świń, 75 owiec. Na folw. 20 mk. 5 parob. , 5 dziewek, 3 pasterz, 3 chłopak. , 2 włodarz. , 2 owcza rzy; 12 koni, 10 wołów, 56 krów, 28 jałow. , 41 świń, 990 owiec; wysiew wynosił 3 korc. pszenicy, 180 żyta, 150 owsa, 20 jęczm. , 4 grochu, 30 gryki, 3 prosa; przy fol. było pół morgi chmieln. , wś płaciła wytyczną dziesię cinę proboszcz, z Barcic; z pustych zaś grun tów 340 złp. 27 gr. W 1827 r. było 36 dm. , 278 mk. Somianka gmina, należy do sądu gm. okr. IV w os. Wyszków st. poczt. , o 11 1 2 w. , ma 15996 morg. obszaru i 5609 mk. 1867 r. . Lu. Krz. Somin, folw. , pow. ihumeński, niegdyś Ratyńskich, następnie Bykowskich, ma 720 dziesięcin. A. Jel. Somin, sioło, pow. włodzimierski, na pograniczu pow. kowelskiego, na wschód od mka Lubomli. Sominko, jezioro pod Sycęhutą, pow. kościerski. Somino, jezioro, pow. piński, w obrębie gm. Telechany, na 1 w. długie, 3 4 w. szero kie; położono wśród lesistych dzikich mocza rów. Na brzegu zachodnim nędzna wieś t. naz. A. Jel. Somino 1. , wś nad jeziorem t. n. , pow. piński, w 4 okr. pol, łohiszyńskim, gm. i par. Telechany, ma 15 osad. Własność Pusławskich. 2. S. Dubjo uroczysko leśno, pow. piński, niegdyś w puszczy królewskiej pomiędzy Smorodzkiem i WiteckiemSiołem, wspomniane w dokum. z 1558 r. ob. Rewi zya Puszcz, str. 10. 3. S. , uroczysko, pow. Słonimski, w 5 okr. pol. , gm. Szydłowicze, o 3 w. od Słonima. A. Jel. Somino, sioło nad rz. t. n. , pow. ustiuźski gub. nowogrodzkiej, o 25 w. od Ustiuga, ma 67 dm. , 345 mk. ; st. poczt. i przystań, z której wypływa do 4000 statków, z ładunkiem do 10 milionów rs. , przybywa zaś około 5100 statków, z ładunkiem do 11 1 2 mil rs. Somińskie, błoto, w gub. nowogrodzkiej, na pograniczu pow. tychwińskiego i ustiużskiego, pomiędzy rz. Sominą, Czagodoszczą, Ładią i jeziorami Szygoła, Tutik, Tutoka, Kajguma i Bobrowice. Zajmuje do 410 w. kw. przestrzeni, w tej liczbie 118 w. pod lasem. Sominy, ob. Suminy. Somitoje al. , Sominoje, małe jezioro, pow. mozyrski, o 1 milę na południe od wsi Radziłowicze, w gm. Tonież, ma około 20 mr. Sommerau, kol. niemiecka w Letni, wsi pow. drohobyckiego ob. Brodetzki, Historischer Beitrag zum deutschon Colonialwesen in Europa, Berlin, 1812. Sommerau, ob. Ząbrowo. Somerau, dobra, pow. ragnecki, st. p. Szillen; 655 ha, 31 dm. , 176 mk. Sommerberg, leśnictwo, pow. kościerski, st. p. Kościerzyna; ob. Filipy, Sommerfeld, pol. Kaczkówko, posiadłość, w pow. węgrowieckim Żnin, o 7 klm. od Żernik, 8 klm. na płd. od Żnina poczta, nad jez. Kaczkowskim; par. Cerekwica, st. dr. żel. w Janówcu i Damasławku Elsenau o 11 klm. ; 4 dm. , 105 mk. 98 kat. 7 prot. i 248 ha. Kaczkówko zawsze tworzyło całość od rębną od Kaczkowa, wsi włośc. wchodzącej da wniej w skład dóbr Świątkowo. Już akta grodz. kcyńskie rozróżniają w r. 1452 Kaczkowo większe od mniejszego Kaczkówka; toż samo spotykamy w regestrach z 15771618 r. i w spisach miejscowości aż do roku 1871. Por. Kaczkowo. E. Cal. Sommerfeld 1. wś, pow. frydlądzki, st. p. Domnau; 375 ha, 19 dm. , 149 mk. 2. S. , dobra, tamże 185 ha, 10 dm. , 52 mk. 3. S. , wś, pow. licbarski, st. p. Arnsdorf; 933 ha, 75 dm. , 431 mk. 4. S. , wś, pow. pr. holądzki, st. p. Goestchondorf; 1316 ha, 137 dm. , 684 mk. Ad. N. Sommerhof, wyb. do Bolszewa, pow. wejherowski, st. p. Wejherowo; 4 dm. , 39 mk Sommerkau, ob. Ząbrcz. Sommerkauerfliess, ob. Reknica. Sommerort, wś na Żuławach, pow. malborski, 2 1 2 mili od Malborka, st. p. Starepole, paraf. kat. Koenigsdorf, gm. Kaczynos. W skład wsi wchodzą os. Weisse i Neue Wachtbudo i VierWerderhufen, razem U włók i 23 morg. W 1869 r. 67 mk. , 14 kat. , 53 ew. , 9 dm. ; w 1885 r. 4 dm. , 32 mk. Sommersin, ob. Zamrza, Sommersteinhof, pierwotna nazwa Zamarstynowa ob. . wsi pow. lwowskiego, wzięta od nazwiska założyciela, mieszczanina lwowskiego, Sommersteina. Sommin niem. , ob. Suminy. Somonin, 1710 r. Somonino, niem. Semlin, dok. 1241 r. Semanino, Semagnino, wś na Kaszubach, pow. kartuski, nad Radunią, wzn. 495 Somin Somonin Sommin Sommersteinhof Sommersin Sommerort Sommerkauerfliess Somin Sominko Somino Somińskie Sominy Somitoje Sommerau Somerau Sommerfeld Sompolinek Sompolna Sompolno Somry Sonioszyn Somos i S Ujfa Somschitz Somsiory Somus Somusz Soń Sona Somos stóp npm. , st. p. Hopy 3, 5 km. odl. , par. kat. Goręczyn; 531 ha 400 roli orn. . W 1885 r. 53 dm. , 79 dym. , 423 mk. 178 kat. 245 ew. , z których na wyb. Kl. Semlin przypada 24 dm. 167 mk. , na Somoniński Młyn 1 dm. , 70 mk. , na OberSemlin 19 dm, , 96 mk. i na wyb. Wilhelmshof 2 dm. , li mk. Lud okoliczny nazywa te wybud. Somonińskiemi Pustkami. Większa część S. , bo 287, 74 ha, stanowi większą posiadłość; oprócz tego mają gburzy 33 posiadłości, a chałupnicy 9. Szkoła ewang. liczyła 1887 r. 94 dzieci. R. 1241 ustępuje Sambor, ks. pomorski, bis. kujawskiemu Michałowi za dziesięciny snopowe z całego księstwa swego całą kasztelanią goręczyńską, obejmującą też i Somonin ob. F. U. B. V. Perlbach, str. 63, i Majątki bisk. p. ks. Kujota, str. 10. Od r. 1311 należy S. do wójtowstwa tczewskiego. R. 1380 nadaje w. m. Winrich v. Kniprode cały S. 60 wł. braciom Nitschin i Barczelow, z obowiązkiem służby rycerskiej, udziela im także sądy als das ande ritter und knechte yn dem lando czu Pomeren haben; uwalnia ich także od wszelkich ciężarów, do których inne dobra na pol. osadzone prawie były zobowiązane. R. 1462 ustępuje szlachetny Maciej, dziedzic S. i Goręczyna, połowę obudwu wsi kartuzyanom w Kartuzach ob. Goręczyn, II, str. 705. Roku 1662 posiadali tu kartuzyanie folw. , tartak i młyn, owczarnię w Borczu; rolę uprawiali tu uprzeżą i ludźmi z Somonina i kolonistami z Borcza. Klasztor uzyskał w sporze z spadkobiercami Barth Geschkow mocą dekretu królewsk. z 1751 r. 19 włók. W 1662 było w S. 27 koni i źrebców, 30 wołów, 17 krów, 16 jałowic, 13 cielaków, 14 kóz; r. 1621 został folw. nowowybudowany, gdyż dawniejszy spalił się był przed dwoma laty. Młyn dawał wówczas 2 łaszty, tamże było 5 ogrodników, 2 ratajów i 1 owczarz. Wyjąwszy młyn i rybołówstwo w Raduni była reszta wydzierżawiona Stanisławowi Pawłowskiemu na 3 lata za 333 zł. 20 gr. rocznie ob. Zeitsch. des Westpr. Gesch. Ver. , XV, 179. R. 1710 pobierał prob. w Goręczynie z folw. tutejszego tylko kolendę, z młyna korzec pszennej mąki ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 18. Po kasacie zakonów puścił rząd r. 1780 S. w wieczystą dzierżawę jako folw. , na którym później powstało kilka wybudowań. Tegoż roku liczył S. 76 kat. i 6 ew. ob. Wizyt. RyKs. Fr. i Drinow227. Ujfału, bińskiego, str. ob. Drinow Somos i S. ska Nowa Wes. Sonioszyn, las w pow. grudziąskim, ob. Orle 1. Somów, wś, w gub. podolskiej; znaleziono tu dłuta i siekiery krzemienne. Somowica al. Samowica sioło nad rzką Samowicą al. Bobrykiem, pow. zołotonoski gub. połtawskiej, na płd. wschd. od Zołotonoszy. Za czasów hetmańszczyzny należała do pułku perejasławskiego. Somowicze zaśc, pow. borysowski, ob. Mościszcze. Sompława, ob. Sampława. Sompolinek, właściwie Sąpolinek, wś. i fol, pow. nieszawski, gm. Wierzbie, par. Sompol no, ma 144 mk. W 1827 r. było 17 dm. , 142 mk. W 1866 r. fol. S. rozl. mr. 211 gr. or. i ogr. mr. 87, łąk mr. 4, lasu mr. 112. Do folw. należały poprzedniowś Olszewo os. 7, mr. 82; wś Szczerkowe os. 10, mr. 225; wś Wymysłowo os. 6, mr. 219; os. Sompolinek mr. 87; os. Mniszki mr. 82; os. Janowo mr. 73. Sompolna, ob. Sępolna. Sompolno, właściwie Sąpolno, w XVI w. Szapolno i Sąpolno, os. miejska i folw. , w po bliżu rzeki Noteci, przy drodze z Izbicy do Slesina, pow. kolski, gm. i par. Sąpolno, odl. 24 w. od Koła, 168 w. od Warszawy. Posiada kościół par. murowany, kościółek p. w. św. Hieronima, kościoł par. ewang. , szkołę po czątkową ogólną, szkołę ewang. , szpital ewang. , szpital przytułek dla ubogich, urząd gm. , stacyą poczt. fabrykę kotłów i innych wyrobów metalowych, z obrotem rocznym na 60, 000 rs. , browar, dystylarnią wódek słod kich, trzy olejarnie, 162 dm. , 1598 mk. W 1827 r. było 131 dm. , 1254 mk. ; 1858 r. było 52 dm. murow. , 99 drewn i 1714 mk. , w tej liczbie 315 Niemców i 455 żydów. Dochód miasta wynosił wtedy 1404 rs. Obecnie obok osady jest folw. poduchowny 1 dm. , 9 mk. , i kolonie 24 dm. , które w 1827 r. miały 21 dm. , 124 mk. Br. Ch. Somry, wś u źródeł rzki Swirydówki, pow. borysowski, gm. Jeśmany, ma 21 os. ; grunta piaszczyste, lekkie, w okolicy wielkie pu szcze rządowe. A. Jel. Somschitz niem. , ob. Zamczysko, Somsiory, wś nad jeziorem, pow. rypiń ski, gm. i par. Żałe, odl. o 12 w. od Rypina, posiada szkołę ewan. , karczmę, 41 dm. , 221 mk. , 260 mr. Somus al. Somusz, folw. w gm. ukaczestie, pow. suczawski. Br. G. Somusz, rzka, lewy dopływ Mołdawy na Bukowinie. Soń, góra w gm. Nowosielcach Kozickich al. Sońkowy, pow. dobromilski, między pot. Wiarem a Sieńkowcem. Wzn. 537 mt. npm. Sona al. Sonia, rzeczka, bierze początek pod Wolą Wierzbowską, w pow. ciechanowskim, przepływa koło Wilkowa, przez Osyski, Długołękę, Mirosy, Kołaczkowo, Łęki, Nieradowo, Obidzino, Ciemniewko, Sońsk, Gościmin, Łopacin, Nowe Miasto i pod Popielżynem w pow. płońskim wpada do Wkry, przepły Somów Somowica Somowicze Sompława Sonicze nąwszy około 40 w. Pod Ciemniewkiem przyj muje kilka dopływów, z których najgłówniejszy przychodzi od Nieradowa; dopływ ten dalej przechodzi w strugę łąkową, słabo są czącą się latem, a sięga aż do szosy przasnysko ciechanowskiej, zachowując ciągle nazwę Bony. Inne dopływy townicż przechodzą w smugi łąkowe, jeden dochodzi do Przedwojewa, na wspomnionej szosie; smugi te także się zowią Soną, tak iż w płd. części pow. cie chanowskiego S. prawie wszędzie się znaj duje, gdzie tylko łąkami woda przepływa i ztąd pochodzi trudność wskazania jej źródeł. Począwszy od Sońska ku ujściu, t. j. na dłu gość 25 w. , ma wiole młynów. J. Z. Sonczyca, wś nad bezim. dopł. Izówki, pow. nowogrodzki, gm. Horodeczna, ma 5 os. ; miejscowość falista, grunta urodzajno. A. Jel. Sondaki, wś nad jeziorom t. n. , pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Jezno, okr. wiejski Sabowa, o 10 w. od gminy a 53 w. od Trok, 24 dm. , 277 mk. kat. ; podług spisu z 1864 r. wraz z zaśc. Kiermaszyna i Rajna 84 dusz rewiz. ; należała do dóbr Jechno, Bryndzów. Bobra w 1850 r. miały 609 dz. Por. Sadaki. Sondakowszczyzna, okolica szlach. , pow. lidzki, w 4 okr. pol. , o 35 w. od Lidy a 1 2 w. od Wasiliszek, ma 10 dm. , 47 mk. wyznania mahometańskiego. A. T. Sondarowo, dwór, pow. drysieński, par. Rosica, własność Zajkowskich, Sondary, pow. dyneburski, ob. Sądary. Songajliszki 1. wś nad ruczajem Berupie pow. kowieński, w 4 okr. pol. , par. Skorule, gm. Żejmy o 8 w. , o 41 w. od Kowna; gleba urodzajna, ludność litewska. 2. S. , pow. rossieński, ob. Sagajliszki, 3. S. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Szaty, o 38 w. od Wiłkomierza. 4. S. , folw. , tamże, gm. Wiżuny, par. Leluny, własność Makowskich; nabyty z dóbr Wiżuny, Czapskich. 5. S. , folw. , tamże, gm. Androniszki, o 38 w. od Wiłkomierza. Songąjłowszczyzna, dobra, pow. Słonimski, w 5 okr. pol, gm. Luszniewo, o 36 w. od Słonima. Songąjły 1. al. Sągajly, mylnie Sigalji, zaśc, pow. mozyrski, w 2 okr. pol. , gm. i par. kat. Petryków, przy drożynie z Holickiej Rudni do Sielatycz, ma 4 osady. 2. S. , okolica, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , o 30 w. od Telsz. 3. S. , wś, tamże, o 63 w. od Telsz, w pobliżu mka Gorżdy. 4. S. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Wiżuny, o 57 w. od Wiłkomierza. Songiałowszczyzna w spisie urzędow. , właściwie Sengiełowszczyzna, okolica szlach. nad bezim. rzką, pow. wileński, w 5 okr. pol, gm. Sołeczniki, okr. wiejski Kamionka, o 4 w. od gminy a 30 w. od Wilna, ma 8 dm. , 128 mk. , w tej liczbie 118 kat. i 10 żyd. ; 620 dz. ziemi uprawnej, 101 dz. lasu. Należy do dóbr skarbowych Tarakańce. Songiejle, wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 33 w. od Poniewieża. Songiniszki, okolica szlach. , pow. lidzki, w 2 okr. pol. , o 43 w. od Lidy a 37 w. od Ej szyszek, 7 dm. , 59 mk. kat. A. T. Sowici al. Sopycz, sioło nad rzką Klewanią, pow. głuchowski gub. czernihowskiej, o 40 w. od Orłowa, ma 180 dm. , 1642 mk. Sonicze, wś, pow. augustowski, gm. Wołowiczowce, par. Teolin, odl. od Augustowa 52 w. , ma 23 dm. , 188 mk. W 1827 r. było 13 dm. , 74 mk. Sonik Mały, rzka, ob. Rosochowata. Sonina, wś, pow. łańcucki, na wschód ad Łańcuta, nad pot. Głuchówką praw, dopł. Wisłoka, w okolicy lekko sfałdowanej, urodzajnej 231 mt. npm. . Graniczy na płd. z Wysoką, na wschód przez pot. Przyrwę z Kosiną a na płn. z Głuchowem. Gleba jest glinką urodzajną. Par. w Łańcucie o 3 klm. . S. składa się z 239 dm. 15 na obszarze wiek. posiadł. Rom. hr. Potockiego, liczy 1267 mk. , 1261 rz. kat. i 6 izrael. Pos. wiek. wynosi tylko 33 roli, 5 łąk i ogr. i 3 mr. past. ; pos. mn. 1163 roli, 118 łąk i 75 mr. past. Sonkałaby, zaśc, pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. Ilino, okr. wiejski Balejki, o 6 1 2 w. od gminy, 11 dusz rewiz. ; należał w 1864 r. do dóbr Taboryszki, Ważyńskich. Sonkawa, błędnie Sonkwy; por. Siedliszki potok. Br. G. Sonkiele, dwór, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 24 w. od Poniewieża. Sonkladyszki, zaśc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Malaty, okr. wiejski Czulsk, o 10 w. od gminy, 6 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Inturki. Sonkulówka, rzeka w gub. samarskiej, dopływ Wołgi, do której uchodzi pod kolonią niem. Priwalnaja Wagenburg. Sonkury al. Sankury, Sankuny, wś, pow. sejneński, gm. Krasnowo, par. Łoździeje, odl. 14 w. od Sejn, ma 8 dm. , 82 mk. W 1827 r. wś rząd. Sankuny, w par. Urdomin, miała 6 dm. , 64 mk. Sonnaxt 1. Gross, łotew. Szunnakste, dobra koronne z kośc. ewang. , okr. zelburski, pow. frydrychsztacki, par. zelburska Kurlandya. Do dóbr należy folw. Peterbusch. 2. S. Adelich al. Klein, łotew. WilkaMuiża, dobra prywatne, tamże. Sonnenberg Gross i Klein, ob. Gorowychy i Spikora. W Gorowychach mieszkali 1303 r. Prusacy Algande, Stańko i Sarchz, oraz ich bratanek Bundotes czyli Bundo ob. Kętrz. , O narod. pols. , str. 193. Sonnenberg 1. wybud. przy Pasymiu, pow. szczycieński, 2 dm. , 45 mk. 2. S. , do Sonczyca Sonczyca Sondaki Sondakowszczyzna Sondarowo Sondary Songajliszki Songąjłowszczyzna Songąjły Songiałowszczyzna Songiejle Songiniszki Sonik Sonina Sonkałaby Sonkawa Sonkiele Sonkladyszki Sonkulówka Sonkury Sonnaxt Sonnenberg Sontkowa Sontoczno Sontoka bra ryc, na niem. Warmii, pow. brunsberski, st. poczt. Frombork; 278 ha, 17 dm. , 84 mk. 3. S. , dobra, pow. darkiejmski, st. p. Karpowo; 356 ha, 20 dm. , 113 mk. Ad N. Sonnenberg, 1370 r. Sunnynberg, wś, pow. niemodliński, par. ew. Niemodlin, kat. Grueben. Wś ma 206 ha, 69 bud. , 564 mk. 22 ew. . Dobra 732 ha, 9 bud. , 63 mk. 13 ew. . Sonnenborn 1. wś, pow. morąski, st. p. Morąg; 1283 ha, 166 dm. , 867 mk. 2. S. , dobra, tamże; 5 dm. , 87 mk. Sonnenburg 1. folw. do dóbr Silginnen należący, pow. gierdawski, st. p. Skandau; 4 dm. , 72 mk. 2. S. , młyn, pow. frydlądzki, st. p. Korsze; 29 ha, 1 dm. , 13 mk. 3. S. Gross, dobra, tamże; 462 ha, 23 dm. , 139 mk. Sonnenfeld, wś, pow. brunsberski, st. p. Melzak; 520 ha, 28 dm. , 178 mk. Sonnenhof, folw. dóbr prywat. Stebben, okr. zelburski, pow. frydrychsztacki, par. zelburska Kurlandya. Sonnensthul, dobra ryc, pow. świętosiekierski, st. p. Brunsberga; 513 ha, 22 dm. , 121 mk Sonnenwalde 1. dobra, pow. suski, st. p. i par. kat. Prabuty, 5 klm. odl, 231 ha 44 lasu, 43 łąk, 139 roli or. . W 1885 r. 3 dm. , 9 dym. , 37 mk. , 12 kat. , 25 ew. Folw. ten założony 1862 r. na obszarze dóbr spikorskich. 2. S. , ob. Róg, Kś. Fr. Sonnenwalde, niem. nazwa łużyckiego, zniemczonego miasta Groziszczo, w pow. łukawskim, Sonnigkeim, dobra, pow. królewiecki wiejski, st. p. Neuhausen; obejmuje razem z Siebencichen 265 ha; 16 dm. , 79 mk. Sonntagkehmen, ob. Kiddeln. Sonnwalde, wś, pow. brunsberski, st. p. Lichtenau; 1399 ha, 114 dm. , 624 mk. Sońsbork, niem. Sensburg, ob. Ządzhork. Sońsk, wś i fol. nad rz. Sonią, pow. ciechanowski, gm. i par. Sońsk, odl. o 10 w. od Ciechanowa, posiada kościół par. mur. , urząd gm. , sąd gm. IV okr, , szkołę począt. , kasę wkładowozaliczkową, 14 dm. , 291 mk. W r. 1827 było 16 dm. , 116 mk. W 1885 r. folw. S. rozl. mr. 486 gr. or. i ogr. mr. 383, łąk mr. 34, past. mr. 11, lasu mr. 36, nieuż. mr. 22; bud. mur. 1, drewn. 11; las nieurządzony. Wś S. os. 15, mr. 17. Wś leży przy linii dr. żel. nadwiślańskiej, o 5 1 2 w. od Gąsoćina. Na obszarze wsi starożytny kopiec, mający 312 kroków obwodu i około 20 stóp wysokości. Kościół i parafia założono zostały w 1519 r. przez Jana z Chróścic, kan. płockiego, pierwszego proboszczą w S. Kościół ten, w części tylko murowany, p. w. św. Wita i Modesta, posiada 4 ołtarze i kaplicę św. Pawła. W 1871 r. odnowiony gruntownie i otoczony murem z kamieni. S. par. , dek. ciechanowski, 3177 dusz. S. gm. , należy do sądu gm. okr. IV, ma 18114 mr. obszaru 344 nieuż. , 564 dra. , 5746 mk. W gm. znajdują się 3 kościoły, dom modlitwy, st. dr. żel, 2 szkoły, O kar czem. W skład gm. , wchodzą BieńkiKarku ty, B. Bucice, E. Śmietanki, B. Skrzekoty, Bątkowo Burkaty, ChrościceŁyczki, Ch. Wielkie, Ciemniewo, Ciemniowko, DamiętaNawroty, D. Przasty, D. Prosty, Drążewo, Gąsocin, Gołotczyzna, Janówko, KomoryDą brówne, K. Błotne, KoźniewoŁysaki, KosmyWielkie, K. Pruszki, ŁebkiWielkie, ŁebkiKryszpy, Ł. Janusy, Łopacin, Marusy, Mieszki Wielkie, NasiorowoDolne i Górne, Niesłuchy, Olszewko, Orły, Pękawka, Pogąsty Łyczki, SarnowaGóra, Sońsk, Skrobocin, Spędoszyn, Strusin, Strusinek, Soboklęszcz, Szwejki, Wyszczele. Br. Ch. Sonska, 1245 r. dok. Sosneca, Sosnika, Sosuka, Szosnik, wieś zaginiona pod Gniewem, pow. kwidzyński. W 1233 r. własność cy stersów w Oliwio. liazom z ziemią wąską przeszła w ręce Krzyżaków ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 645. Kś. Fr. Sontag, ob. Zyndaki Sontaki, pow. władysławowski, ob. Santoka. Sontaki 1. Małe, wś nad rz. Gawią, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Iwo, okr. wiejski Sontaki, o 10 w. od gminy, 65 w. od Oszmiany a 36 w. od Dziewieniszek, mają 14 dm. , 17 mk. praw. i 112 kat. w 1864 r. 46 dusz rewiz. ; należała do dóbr Bohnapol Antoniego Brochockiego. 3. S. Wielkie, wś, tamże, o 10 w. od gminy, ma 25 dm. , 89 mk. praw. i 230 kat. w 1864 r. 98 dusz rewiz. ; należała do dóbr Gawie Władysł. Brochockiego. W skład okr. wiejs. wchodzą wsi S. Małe i Wielkie i Dziamonty, w ogóle 235 dusz rewiz. włościan uwłaszcz. 3. S. , wś nad rz. Gawią, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm Lipniszki, okr. wiejski Rusaki, o 10 w. od gminy, 59 w. od Oszmiany a 31 w. od Dziewieniszek, 23 dm. , 172 mk. kat. w 1864 r. 73 dusz rewiz, ; należała do dóbr Lipniszki Wolskich. 4. S, ob. Sontoka i Sontaki. Sontekle, dwór pryw. , pow. szawelski, w 2 okr. pol. , o 59 w. od Szawel; w najnowszym spisie niepomieszczony. Pomiędzy S. i Wiekszniami Wyrwita uchodzi do Wenty. Sontkowa, pow. jasielski, ob. Sadkowa. Sontoczno, ob. Sątoczno, Sontoka 1. wś włośc. nad Wilią, pow. wileński, w 1 okr. pol. , o 33 w. od Wilna, 3 dm. , 13 mk 10 kat. , 3 żyd. . 2. S. , zaśc nad potokiem, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Janiszki, okr. wiejski i dobra sukcesorów ks. Wittgensteina, Baranowo, o 17 w. od gminy a 38 1 2 w. od Wilna, ma 2 dm. , 6 mk. kat. 3. S. , zaśc. nad pot. Lokaje, pow. wileński. Sonnenberg Sonnenberg Sonnenborn Sonnenburg Sonnenfeld Sonnenhof Sonnensthul Sonnenwalde Sonnigkeim Sonntagkehmen Sonnwalde Sonska Sontag Sontaki Sontekle Sontoki Sophienruh Sopechy Sontoki Sonżyła Sonżyły Sophienhof Sophienhoehe Sophienhoch Sophienfelde Sophienberg Sophienau Sophiadamn Sopeńki Sopel Sophienthal w 3 okr. pol. , o 78 w. od Wilna, ma 1 dm. , 11 mk. kat. 4. S. , ob. Sontaki i Sontoki, Sontoki 1. zaśc. rząd. nad rz. Szyrwinczą, pow. wileński, w 2 okr. pol. , o 57 w. od Wilna, 2 dm. , 11 mk. kat. 2 S. , wś rząd. , pow. wileński, w 5 okr. pol. , o 20 w. od Wilna, 4 dm. , 34 mk. 9 praw. , 25 kat. . 3. S. , zaśc, pow. wileński, w 6 okr. pol. , gm. Mickuny, okr. wiejski Ławaryszki, o 16 w. od gminy, 5 dusz rewiz. ; w 1865 r. należał do dóbr Jazowo, Jaszczołdów. 4. S. , wś, pow. telszewski, w 3 okr. , pol. , o 39 w. od Telsz. 5. . S. , wś, pow. rossieński, par. Erżwiłek. 6. S. , ferma, pow. rossieński, ob. Santoki. 7. S. , zaśc. pryw. przy ujściu rz. Świętej do Wilii, pow. wiłkomierski, okr. pol. pogiełoski, gm. i par. Wieprze, o 28 w. od Wiłkomierza, 2 dm. , 10 mk. 1859. Przeprawa przez rzekę po drodze z Janowa do Giegużyna. Własność Downarowiczów. 8. S. , ob. Sontaki i Sontoka. Sonżyła, rzeczka w gub. kowieńskiej, prawy dopływ Niewiaży, uchodzi między Sestrowtą a Sidortirą. Sonżyły, folw. , pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 8 w. od Poniewieża. Sooben, folw. dóbr Falkenstein, st. p. Loki, pow. ostródzki; 2 dm. , 53 mk. Sopanów, w dok. Sapanów, sioło nad rz. Ikwą, pow. krzemieniecki, na płn. od Krzemieńca. Sopechy, dawna nazwa wsi Jednorożec, w pow. przasnyskim ob. t. IX, 123. Sopel 1. folw. i os. fabr. nad rz. Mrogą dopł. Bzury, pow. łowicki, gm. Lubianków, par. Waliszew, odl. 23 w. od Łowicza, posiada fabrykę wyrobów wełnianych, urząd gm. , 53 mk. na folw. i 73 mk. w os. fabr. W 1827 r. 5 dm. , 29 mk. Fol. S. rozl. w 1877 r. mr. 416 gr. or. i ogr. mr. 163, łąk mr. 42, past. mr. 193, nieuż. mr. 18; bud. mur. 2, drewn. 4; płodozmian 4pol. Do folw. należały poprzednio wsi Gawronki os. 7, mr. 143; Wola Mąkolska os. 80, mr. 1263; Feliksów os. 10, mr. 267; Mąkolice os. 124, mr. 2160; Wola Zbroszkowa os. 32, mr. 1060. Do fabr. należy 33 mr. S. powstał zapewne w XV w. na obszarze Ziewanie Małych Ziewaniczek, które rozpadły się na Z. Gawronki dziś Gawronki i Z. Soplowe Sopel. W 1576 r. płaci tu Jan Zbrożek Szopel od młyna o 2 kołach Pawiń. , Wielkp. , II, 104. Wspomina tę osadę i L. B. Łaskiego II, 436. Po wydzieleniu osady młynarskiej, powstał później i folw. t. n. , stanowiący obecnie oddzielną całość. Przy osadzie młyn. założył Wilhelm Treumer w obecnem stoleciu papiernię. Po zamknięciu takowej założono tu przędzalnię wełny i bawełny o 20 warsztatach i 1320 wrzecionach. Motorem jest siła wody. Około 1880 r. pracowało tu do 40 ludzi. Wartość materyału surowego przerabianego tu wyno siła od 35000 do 45000 rs. , produkcya roczna około 60000 rs. dochodziła do 90000 rs. . Właścicielem był Długoszewski. Z pomocą danych zebranych przez R. Ocz. . 2. S. , os. . włośc. nad Prosną, pow. wieluński, gm. Galewice, par. Cieszęcin, odl. 31 w. od Wielunia, ma 5 os. , 38 mk. , 137 mr. W 1827 r. 5 dm. , 37 mk. Br. CL Sopeńki, wś nad Dniestrem, w gub. podolskiej, w pobliżu znajduje się cmentarzysko przedchrześcijańskie. Sophiadamn, pol. Brzostowska osada, pow, wyrzyski, na praw. brzegu Noteci, o 2 klm. na płd. Miasteczka Friedheim, 8 dm. , 59 mk. ; wchodzi w skład okr. dwor. Brzostowo urzęd. Brostowo. Sophienau, ob. Chwaliszew, Sophienau, wś, pow. wałbrzychowski, par. ew. Charlottenbrun; 34 bud. , 450 mk. 75 kat. Sophienberg, pow. czamkowski, ob. Zofijowo. Sophienberg 1. dobra ryc, pow. gierdawski, st. p. Friedenberg; 491 ha, 17 dm. , 103 mk. 2. S. , dobra, pow. iławkowski, st. p. Schrombchnen; 237 ha, 19 dm. , 103 mk. 3. S. , leśn. , tamże; 1 dm. , 29 mk. Sophienberg, kol. na obszarze Gorzowa, w pow. olesińskim. Sophienfelde, os. , pow. szubiński Żnin, o 5 klm. od Żnina poczta, w pobliżu Januszkowa; 2 dm. , 49 mk. ; wchodzi w skład okr. wiejskiego Wilczkowo. Sophienhoch, pol. Janów, folw. , pow. krotoszyński, o 8 klm. na zach. płd. od Raszkowa, w pobliżu Orpiszewa, poczta w Roszkach; ma 1 dm. , 55 mk. wchodzi w skład księstwa krotoszyńskiego. Sophienhoehe, wś, pow. nizinny, st. p. Neu Argeningken; 70 ha, 14 dm. , 67 mk. Sophienhof 1. fol. dóbr pryw. Strasden, w okr. tukumskim, pow. talseński, par. kandawska. 2. S. , folw. dóbr pryw. GrossKru ten, w okr. hazenpockim, pow. grobiński, par. durbska Kurlandya. Sophienhof 1. fol, pow. chodzieski, o 10 klm. na wschódpłn. od Szamocina, tuż pod Antoniną, par. i okr. dwor. Jaktorowo, poczta w Lipie; 1 dm. i 33 mk. 2. S. , folw. , pow. inowrocławski, tuż pod Strzelnem; 2 dm. , 16 mk. 3. S. , folw. , pow. międzyrzecki, pod Pszczewem; 1 dm. , 27 mk. 4. S. , folw. do Zbarzewa, pow. wschowski; 1 dm. , 21 mk. 5. S. , por. Zofijowo, Sophienhof 1. folw. dóbr Klein Steegen, st. p. Wildenhoff; 2 dm. , 43 mk. 2. S. , os. , pow. olsztyński, st. p. i dr. żel. Olsztyn; 3 dm. , 48 mk. Sophienruh, pow. niborski, ob. Lasek. Sophienthal, pow. bydgoski, ob. Zofin. Sopanów Sooben Sopociszki Sopolej Soponin Soponino Sophienthal, pow. lubawski ob. Białogóra st. p. i kol. Nowy Folwark Weissenburg, 2 kim. odl. , par. kat. Sampława; 634 ha 252 lasu, 10 łąk, 325 roli orn. . W 1885 r. 10 dm. , 31 dym. , 162 mk. , 115 kat. , 47 ew. , gorzelnia, cegielnia, młyn do szrótowania zboża, hodowla bydła holend. i fryskiej rasy. Dziedzic Henryk Kilbach na Rakówcu. Sophienthal 1. folw. dóbr Lawo, pow. frydlądzki, st. poczt. Frydląd; 4 dm. , 78 mk. 2. S. , ob. Rychnowska Wola, 3. S. , folw. dóbr skopskich, pow. lecki; 3 dm. , 44 mk. 4. S. , folw. dóbr Kozłowskich, st. p. Rybno; 1 dm. , 32 mk. Ad. N. Sophienthal 1. wś, pow. namysłowski, par. ew. Wierzbice Polskie, kat. Wallendorf, ma 161 ha, 30 bud. , 184 mk. 51 kat. . 2. S. , wś, pow. górski Guhrau, par. ew. Gimmel, kat. Koeben, ma 53 ha, 18 bud. , 87 mk. 6 kat. . Dobra 599 ha, 8 bud. , 68 mk. 1 kat. . 3 S. , wś, pow. rybnicki, par. ew. Loeslau, kat. Górny Jastrząb; 27 ha, 11 bud. , 86 mk. 10 ew. . 4. S. , wś, pow. kluczborski, par. ew. i kat. Konstadt; 37 ha, 10 bud. , 70 mk. 16 kat. . Sophienwalde 1. folw. do Piotrkowa, pow. suski, st. p. Ząbrowo. 2. S. , wyb. do Dziemian, powiat kościeński. Sophienwalde, dobra, pow. gierdawski, st. p. Nordenburg, 4 dm. , 67 mk. Sopie, wś, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze, odl od Władysławowa 32 w. , ma 4 dm. , 47 mk. W 1827 r. 4 dm. , 36 mk. Sopiełki, sioło nad rz. Wołgą, pow. i gub. jarosławska, o 22 w. od Jarosławia, ma 56 dm. , 379 mk. ; zarząd okr. polic. W końcu XVIII w. wzięła tu początek sekta religijna, t. zw. biegunów al. stranników, założycielem której był zbiegły żołnierz Eufemiusz. Sopieszyn 1. 1686 Sopieszyno, niem. Soppieschin, wś na Kaszubach, pow. wejherowski, o milę na płd. od Wejherowa st. p. i kol. , par. kat. Luzino, 81 ha 2 lasu, 6 łąk, 60 roli. W 1885 r. 10 dm. , 15 dym. , 74 mk. , 57 kat. , 17 ew. Szkoła kat. 2. S. , dobra ryc, tam że, wchodzą w skład klucza wejherowskiego. W 1885 r. 7 dm. , 95 mk. R. 1710 dawał mesznego 2 kor. żyta i tyleż owsa ob. Wi zyt. Szaniawskiego, str. 30. R. 1780 S. po siadał dobra Przebendowski Wiz. Rybińskie go, str. 187. Było wówczas 52 mk. 36 kat. i 16 akatol. . Ks. Fr. Sopilcze w dok. , ob. Tarnopol. Sopin, wś u źródeł błotnistej rzki Olszanki lew. dopł. Desny, pow. berdyczowski, w 2 okr. pol, gm. Swityńce, o 73 w. od Berdyczowa a 7 w. na zach. od wsi Ordyńce, na wschód od mka Przyłuki, przy drodze poczt. z Berdyczowa do Lipowca, ma 721 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 889 mk. praw. , 44 kat. , 2262 dz. ziemi. Cerkiew Uspieńska, drewniana, wzniesiona w zeszłym wieku, uposażona jest 46 dz. ziemi. Należy do dóbr Ordyńce Jaroszyńskich. Sopino, zaśc. pryw. nad rz. Zujką, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Parafianowo, o 70 w. od Wilejki, 1 dm. , 4 mk. praw. Sopiuka, mylnie Sopinka, ob. Sopówka, Sople, część wsi Bihale i leśniczówka tamże, pow. cieszanowski. Soplewo, wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Zaleś, okr. wiejski i dobra Korsaków Urzecz, o 4 w. od gminy, 12 dusz rewiz. Soplicowo, okolica szlach. u źródeł rzki Piotuchówki, lew. dopł. Serwecza, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, par. kat. Worończa, ma 9 os. ; grunta wyborne, brak lasu. Upamiętniona w Panu Tadeuszu. Soplik Mały, uroczysko na gruntach wsi Osietczyna, pow. orłowski gub. czernihowskiej. Sopocki Majdan, pow. tomaszowski, ob. Majdan 99. . Sopociszki, wś, pow. kalwaryjski, gm. Balkuny, par. Mirosław, odl. 42 w. od Kalwaryi, ma 13 dm. , 100 mk. W 1827 r. było 5 dm. , 51 mk. Sopoćkinie, os. miejska i dobra, pow. augustowski, gra. Wołowiczowce, par. Teolin, odl. 60 w. od Aucrustowa, leży o 4 w. od kanalu augustowskiego, w kotlinie błotnistej, między dwoma wyniosłościami, przy szosie z Sejn do Grodna o 21 w. , posiada kościół par. kat. w os. Teolin, cerkiew mur. , sąd gm. okr. III, urz. gm. , st. poczt. , olejarnię, 173 dm. drewn. , 2457 mk. W 1827 r. było 98 dm. , 733 mk. ; 1858 r. 160 dm. 3 mur. , 1568 mk. 1239 żyd. ; dochód kasy miejskiej wynosił 268 rs. 28 kop. Ludność trudni się wyrobem kaszy. Na obszarze dóbr przy osadzie jest huta szklana, tartak, fryszerka i młyn wodny. Dobra S. składały się w 1889 r. z fol. Borowszczyzna, nomenkl. Tartak, Sopoćkinie i wsi Kadysz, rozl. mr. 802 gr. or. i ogr. mr. 311, łąk mr. 4, past. mr. 68, lasu mr. 246, w odpadkach mr, 158, nieuż. mr. 15; bud. mur. 7, drewn. 7; płodozm. 4pol. , las urządzony; kanał Augustowski przepływa. Os. S. os. 168, mr. 1211; wś Kadysz os. 11, mr. 383. Sopolej, potok, ob. Sapolej. Soponin, niem. Supponin, 1349 Supanino, 1415 Grossuponyn 1565 Supanin, 1649 Saponino, 1710 Soponino, dobra ryc, pow. świecki, nad strugą b. n. dopływ Wisły, przy drorze do Topólna, nad granicą w. ks. poznańskiego, st. poczt. , tel. i kol. Kotomierz Klarheim, par. kat. Niewieścin, 348 ha 330 roli, 3 łąk. W 1885 r. 10 dm. , 21 dym. , 128 mk. , 97 kat. , 31 ewang. ; hodowla bydła i owiec tucznych. Przez S. szła stara droga z Świecia do Bydgoszczy i Torunia. Po raz pierw Sophienthal Sophienwalde Sopie Sopiełki Sopieszyn Sopilcze Sopin Sopino Sopiuka Sople Soplewo Soplicowo Soplik Sopocki Majdan Sopoćkinie Sophienthal Soponinek szy zachodzi S. w traktacie kaliskim r. 1349 jako wś graniczna. Krzyżacka księga czynszowic z XV w. opiewa, że S. obejmuje 22 włók, sołtys ma 2 wolno, od reszty płacą po 16 skojców i 2 kury na św. Marcin, osiadłych jest 3. Krzyżacka księga czynszowa z r. 1415 donosi, że karczma płaciła 5 wiardunków ob. Ein pomersches Herzogthum von Wegner, II, 435. R. 1565 należał S. do sstwa świeckiego, został jednak później jako tenuta razem z Soponinkiem oddzielony. R. 1669 i 1676 dzierżył oba dobra woj. malborski Jan Konarski. R. 1720 zezwala August IE, izby wdowa Ludwika Czapnika dzierżawę S. , pomimo dożywocia, do którego miała prawo, odstąpiła Ignacemu i Teofili Czapskim. R. 1755 dzierży S. Aleksander Ostaszewski, r. zaś 1773 Dorpowski ad diem vitae. Po śmierci wdowy Dorpowskiej przypadły dobra królowi, które je r. 1792, z wyjątkiem wolnych włók soleckich, nadał kapitanowi Antoniemu Krzysztofowi v. Wussow z prawem dziedzicznem i szlach. , także z sądownictwem. Nabywca zobowiązany był płacić 33 tal. 3 gr. kontrybucyi, 22 tal. 4 gr. 9 fen. czynszu, 12 tal. 46 gr. 12 fen. kwarty, 20 tal. 60 gr. innych podatków. R. 1793 obejmował S. 40 magd. włók i 18 mor. , roczny dochód szacowano na 410 tal. 16 gr. R. 1819 nabył S. Reudiger za 13, 500 tal. ; odtąd pozostają w, rękach Niemców. R. 1565 obejmował S. 22 włók średniej roli 3 posiadał sołtys, za co był zobowiązany do czynszu i tłoki, reszta była wydana 10 gburom, którzy płacili po 2 grzywny i 2 kury od włoki, czyniąc nadto tłokę na folw. zamkowym w Grodku. Dwie karczmy z ogrodami i 1 morgą roli, z każdej płacono 2 1 2 grz. czynszu; 8 gburskich ogrod. , wolnych od czynszu i tłoki. Roczny czynsz z S. do zamku świeckiego wynosił więc 45 grz. , 40 kur, nadto tłokę. Mesznego dawało r. 1649 9 gburów po korcu żyta i 2 kor. owsa, sołtys zaś jeszcze raz tyle. R. 1648 płacili tu poddani summatim 20 fl. . 16 gr. ob. Roczn. Tow. P. N. w Pozn. , 1871, str. 180. Soponinek, niem. Supponinek, 1415 Clegne supponym, 1676 Suponinek, wolne sołectwo nad lew. brzeg. Wisły, pow. świecki, st. p. Kotomierz o 9 km. , par. kat. Niewieścin, 247 ha 20 roli orn. , 9 łąk, 34 lasu; 1886 r. 3 dm. , 4 dymy, 16 mk. kat. Niedaleko Wisły znale ziono tu wiele urn. Za czasów krzyżackich należał S. do komturstwa świeckiego. We dług krzyżackiej księgi czynszowej z r. 1415 obejmował S. 24 ogrodów, z których jeden sołtys posiadał wolny; od reszty płacono po 1 grz. i 2 kury od każdego; ale tylko 2 były osadzone. Kś. Fr. Soponińska Kępa, niem. Supponiner Kaempe, posiadłość na praw. brzegu Wisły, pow. chełmiński dawniej świecki. W 1885 r. 2 dm. , 37 mk. , gm. Kokocko. Kś. Fr, Soposzyn wś, pow. żółkiewski, 3 klm. na płd. wschód od Żółkwi, sąd pow. , st. kol. , urz. poczt. i tel. . Na płd. leży Macoszyn, na zach. Skwarzowa stara i Żółkiew, na płn. Żółkiew, na wschód Błyszczy wody i Smereków. Płd. zach. część wsi przepływa pot. Świnia, praw. dopływ Raty wpadającej do Bugu. W dolinie potoku leżą zabudowania. Przez wieś idzie gościniec lwowskożółkiewski. Własn. wiek. ma roli or. 354, łąk i ogr. 38, pastw. 229, lasu 151 mr. , własn. mn. roli or. 1018, łąk i ogr. 268, past. 30 morg. W r. 1880 było 148 dm. , 748 mk. w gm. ; 9 dm. , 46 mk. na obsz. dwor. 587 gr. kat. , 188 rz. kat. , 19 izrael. ; 593 Rusinów, 185 Polaków, 12 Niemców. Par. rzym. kat. w Żołkwi, gr. kat. w Macoszynie. We wsi jest cerkiew i szkoła filialna. W pamiętniku krechowskiego monasteru jest wzmianka o klasztorze bazyliańskim, istniejącym niegdyś w S. Szematyzm prowincyi św. Spasytela, czyna św. Wasylia we Lwowie, 1867, str. 189. W Żółkwi d. 21 listop. 1690 r. zapisuje Jan III Błażejowi Bamburze, swemu kucharzowi, dwie części dworzyska Spodynkowskiego w S. Arch. Bernard. we Lwowie, C, t. 545, str. 1732. Sopot, rzeczka, bierze początek pod wsią Husiny, na wschód od Józefowa, w pow. bił gorajskim, na granicy tomaszowskiego, pły nie na połud. zach. przez Ciotuszę, Majdan Sopocki, hamernią i młyn Sopot i pod Osuchami uchodzi do Tanwi z praw. brzegu. Dłu ga 18 w. J. Bl. Sopot, w XVI w. Sopoth, folw. i kol, pow. radomski, gm. i par. Błotnica, odl. od Rado mia 20 w. ; kol. ma 9 dm. , 65 mk. , 368 mr. ; folw. , S. Adamszczyzna 2 dm. , 21 mk. , 125 mr. 113 mr. roli. W 1827 r. było 6 dm. , 48 mk. Na początku XVI w. dziesięcinę ze wszystkich łanów, wartości do 5 grzyw. , po bierał pleb. w Błotnicy Łaski, L. B. , I, 678. Braneccy płacili od 6 1 2 łan. Pawiński, Ma łop. , 310. Br. CL Sopot, potok, zwany też Majdański potok, wypływa w obr. Sopotu, w pow. skolskim, z pod Szerokiego Wierchu 1181 mt. , w lesie Jedlinie; płynie jarem leśnym na płn. , przez Majdan Sopocki i wś Sopot, w której wpada do Stryja z praw. brzegu. Ujście 436 mt. npm. szt. gen. . Długi 6 klm. Nad ujściem od wsch. Leszkin wierch. 712 mt. . Br. G. Sopot, folw. na obszarze Niska, pow. ni ski, po drodze do Malca. Br. G. Sopot 1. wś, pow. stryjski, 40 klm. na płd. zach. od Stryja, 20 klm. na płn. zchd. od Skolego sąd pow. , st. kol. , urz. poczt. i tel. . Na płn. wschód leżą Podhorodce, na płd. Kruszelnica, na zach. kol niem, Mallmannsthal. Soposzyn Soponińska Kępa Soponinek Sopot na płn. zach. Dolhe dwie osiatnie w pow. drohobyckim. Wzdłuż granicy płn. płynie Stryj od zach. na wschód, tworząc łuk na płn. wygięty. Środkiem obszaru płynie pot. Sopot, praw. dopływ Stryja, powstający na płn. wschod, stoku Szerokiego Wierchu 1181 mt. , znak triang. . W dolnej części doliny Sopotu leżą zabudowania wiejskie 475 mt. , a na płd. od nich, grupa domów Majdan. Płd. część obszaru lesista las Jedlina. Własn. wiek. ma roli or. 99, łąk i ogr. 54, pastw. 48, lasu 1090 mr. ; wł. mu. roli or. 435, łąk i ogr. 641, past. 115 morg. W r. 1880 było 79 dm. , 499 mk. w gm. ; 4 dm. , 24 mk. na obsz. dwor. 501 gr. kat. , 10 rz. kat. , 11 wyzn. izr. ; 503 Rusinów, 9 Polaków, 11 Niemców. Par. rzym. kat. w Stryju; gr. kat. w miejscu, dek. skolski. We wsi jest cerkiew p. w. św. Michała. Ludność należy do górskiego rodu Bojków. Z początkiem XIX w. była tu kuźnica żelazna Kołaczkowski, Wiadomości tyczące się przemysłu itd. , Kraków, 1888, str. 273. 2. S. Mały i S. Wielki, część Radruża, pow, Rawa Ruska. Lu. Dz. Sopot, mylnie Copot, Copoty, Sobótka, Soboły, niem. Zoppot, dok. 1283 Sopot i Sopoth, wś na Kaszubach, nad zatoką gdańską, słynna z kąpieli morskich, 12 klm. na płn. zach. od Gdańska, 3, 6 klm. na płn. od Oliwy kościół par. , przy szosie i kolei gdańskoszczeciń skiej, w pow. wejherowskim. Z płd. strony okala ją rzeczka przymorska Godding, z płd. zaś struga graniczna Grenzfluss. Za wsią ciągnie się pas górzysty, tak że między nim a morzem zostaje tylko miejsce na domki, lasek i na wązkie piaszczyste wybrzeże. S. posiada st. kol. , urząd poczt. III klasy, kaplicę ewang. i kaplicę katol. , w której latem co dzień odprawia się msza św. Szkoła 7 klasowa symultanna liczyła 1887 r. 7 naucz. i 050 dzieci, oprócz tego jest wyższa szkoła prywatna dla chłopców i dla dziewcząt i kilka ogródków dziecięcych, apteka, teatr, gazowwnia, browar, cegielnia, tartak i kilka młynów wodnych. Razem z przyległościami obejmuje gmina 889 ha 255 lasu, 34 łąk i 408 roli orn. . W 1885 r. było 432 dm. . 929 dym. , 4081 mk. , 2481 kat. , 1549 ewang. , 31 dyssyd. , 20 żyd. Z tego przypada na wś Karlikowo 10 dm. , 117 mk. , na dobra Karlikowo 5 dra. , 71 mk. , Siemirów 43 dm. , 719 mk. , Steinfliess 19 dm. , 230 mk. , Thalmuchle 2 dm. , 7 mk. W S. samym tylko mała część klasy ludowej jest polską Kaszuby. Urzędowo S. jest wsią tylko, ale właściwie jestto osada kąpielowa. Domki czyste, niekiedy nawet ozdobne, zawsze otoczone ogródkiem, mają przynajmniej jedną przystawkę od ulicy otwartą, w której mieszkańcy domu większą część dnia przebywają. Sklepy i sklepiki zaopatrzone są wo wszystko, co do życia i kąpieli niezbędne. Nowy, gustowny gmach kąpielowy Kurhaus, o dwóch wieżach, frontem zwrócony ku morzu, posiada na piętrze salę balową, jadalnią i czytelnię, a na dole sztuczną grotę i bufet. Między morzem a tym centrem życia kąpielowego ciągnie się plac dość obszerny, przyozdobiony klombami i fontannami i estradą dla muzyki. Wygodne, schludne łazienki i daleko w morze sięgający pomost Seesteg, który wieczorem gromadzi tłumy kąpielowych. Ponieważ zatoka gdańska od Bałtyku przedzielona jest długim półwyspom Helą, dla tego morze tu zwykle spokojne, gładkie. Wyjątkowo tylko przy północnych i wschodnich wiatrach tworzą się nie zbyt wielkie fale. Woda morska zawiera mało soli, jest jednak dosyć chłodną, dochodzi bowiem rzadko 15 st. R. , a często schodzi niżej 14. Kąpiele tutejsze zdawna ściągały licznych gości i polskich, zwłaszcza dzieci. Wedle przechowującej się tradycyi, zbierano w sąsiedztwie lub pokrewieństwie gromadkę całą słabowitych dziatek, i wyprawiano je do S. pod opieką zaufanego sługi lub rezydenta, wraz z licznym zastępom piastunek i ochmistrzyń. Nie małą zaletą S. jest blizkość Gdańska, pozwalająca gościom urozmaicać pobyt zwiedzaniem ciekawych zabytków grodu. Okolicę Sopotu wystroiła przyroda jak najchojniej. Wybrzeże zatacza tu półkole, którego ostatni punkt północny w morze się wsuwający tworzy wzgórze zwano Adlers Horst, wznios. 204 stóp npm. Urządzony tu zakład jest celem przechadzek lub wodnych przejażdżek. Z lesistego grzbietu wzgórza roztacza się szeroki widok na morze, na lewo mamy półwysep Helę, zatokę pucką, wrzynającą się w głąb lądu, na prawo zaś widnieją wdali wieżo Gdańska, Nowy port Neufahrwasser, z latarnią morską. Dalej na południc leży wś Kolebki z ładnym do morza sięgającym lasem i wąwozem, z pięknym kościołkiem wśród owocowego sadu, z okazałym dworom i folw. nad stawem. Przy wsi góra Kapellenberg 305 st. wzn. Bliżej, a raczej już w S. samym, stoi willa Stolzenfels, z cienistym i cichym ogrodem, przerzniętym przez strumyki. Z drugiej srrony graniczy z S. wś Karlikowo z starym dworem, jednopiętrowym. Dokumenta, przechowywane przez dzierżawcę wsi, wykazują, że dwór ton stanowił rezydencyą Jana Kazimierza podczas zawierania traktatu oliwskiego. Bliżej Gdańska wznoszą się stare i wspaniałe letnie mieszkania bogatych Gdańszczan, prawdziwe pałace z XVII i XVIII w. , wśród strzyżonych ogrodów, oparte z tyłu o lasy. Szczególnie romantyczny widok przedstawia się z pagórka Thalmuehle w pobliżu S. , gdzie są Sopot Sopot Sopotnica jeszcze szczątki tarlaka. Tu pokazują wielki kamień, na którym poeta niemiecki Justus Kerner utworzył jednę ze swych pieśni. Na wzmiankę zasługują także wzgórza Koenigshoche, Kaiserstuhl z bardzo ładnym wido kiem i gęstym, cienistym laskiem, dalej Geisberg, Schlossberg, gdzie podobno jakiś zamek się zapadł, Augustusberg Josephshoche i in ne W okolicy S. znajduje się wielo głazów eratycznych. W 1886 roku odkryto tu na gruncie Goldela grób skrzynkowy z 5 ur nami, między temi 2 twarzowe, które właści ciel oddal do muzeum gdańskiego. Na przed historycznej mapie Prus Zach. dr. Lissauera zaznaczony jest w pobliżu S. okop starożytny. Dzieje osady podane już pod nazwą, Copoty ob. . Co się tyczy nazwy, rozmaicie objaśnianej i używanej, to przyjęta w niniejszem opisie forma Sopot utrzymuje się dotąd w ustach ludu i występuje w najstar szym przywileju z roku 1289. Nazwa ta oznacza osadę na miejscu zdroistem, sapowatem, jakiem jest obszar niższej części Sopotu. Źródła Słownik Koszubski ks. Po błockiego, s. v. Sobótka. Okrężne, 1885 r. , str. 22. Land und Leute des Landkr. Danzig von Brandstaeter, str. 176 177. Der Seeba deort Zoppot in histor. topogr. , etc. Hinsicht von Brandstaeter. Danzig 1859. Szkice z zie mi i historyi Prus Królewskich, Lubińskiego, str. 89 92. Z Prus Królewskich hr. St. Tarnowskiego, str. 12 17. Kś. Fr. Sopotnia, rzeka, powstaje w gm. Jeleśni, pow. żywieckim, z połączenia Sopotni Wielkiej i Sopotni Małej, a S. Wielka wypływa w gm. Sopotni Wielkiej, pow. żywiecki, na hali Marszałkowej, na płn. wsch. pochyłości Lipowskiej Góry 1324 mt. . Płynie na płd. wsch. górską doliną, nad którą od zach. rozpościera się dział Romanki 1366 mt. i Juraszkowej 1156 mt. , a od wschodu lasy Gudzichowa i Uszczawny, pokrywające płn. zach. zbocza Pilska 1577 mt. i Szczawiny 1356 mt. , pod Krzyżówką 725 mt. tworzy granicę S. Wielkiej od Krzyżowej i wchodzi na obszar Jeleśni. Długa 13 klm. b S. Mała powstaje w gminie t. n. pow. żywieckim, w lesie Juraszkowym, na płn. zach. pochyłości Romanki 1366 mt. ; płynie na płn, wsch. , wszedłszy na obszar Jeleśni łączy się z S. Wielką, tworząc potok Sopotnię. Długi 10 klm. Między obu ramionami rozpostarł się piękny dział górzysty Romanki 1366 mt. i Juraszkowej 1150 mt. . Po złączeniu obu ramion S. płynie przez obszar Jeleśni i uchodzi tara do Koszarawy z lew. brzegu, tuż niedaleko mostu na gościńcu z Jeleśni do Żywca. Długi od połączenia się ramion 3 klm. Z dopływów S. Małej ważniejsze Juraszkowa, a S. Wielkiej Uszczawny, Kotarny, Cebula i Marszałkowa. Ujście S. wzn. 419 mt. npm. Na dol nym biegu obszerno kamieńce. Br. G. Sopotnia 1. Mala, wś, pow. żywiecki, nad pot. t. n. Graniczy od wschodu z S. Wielką, od płn. z Jeleśnią, Świnnż i Przyłękowem, od zach. z Janczyną i Bystrą, a od płd. zach. z Żabnicą. Na granicy S. Małej, Wielkiej i Żabnicy szczyt Romanka 1366 mt. , z któ rego rozległy widok na plątaninę, działów babiogórskich. Poludn. obszar zajmuję las Juraszkowy 920 mt. . Górny koniec wsi wzn. 503 mi, dolny 494 nu. npm. W r. 1869 było 150 dm. , 858 mk. ; w 1880 r. 181 dm. , 940 mk. 2. S. Wielka, wś, w tymże pow. , nad pot. Sopotnią Wielką, graniczy od zach. z Żabnicą i S. Małą, od płn. z S. Małą, od wsch. z Krzyżową i Korbielową. Od płd. granica galicyjskowęgierska, wzdłuż niej dział gór ski Szczawiny 1356 mt. Domostwa legły w dolinie potoku. W płd. stronie hala Mar szałkowa, las Gudzichowa, we wschod, las Uszczawny, w zach. las Łyszniowska i Latynka. Obszar większej posiadłości w obu S. ma roli orn. 14, łąk i ogr. 8, pastw. 2, lasu 5050 mr. austr. ; mn. pos. roli orn. 2063, łąk i ogr. 427, pastw. 1304, lasu 30 mr, austr. W r. 1809 było w S. Wielkiej 155 dm. , 1049 mk. ; w 1880 r. 170 dm. , 1080 mk. ; 1038 Polak. , 42 Niemc; 1009 rz. kat. , 11 żyd. Obie S. należą do par. łac. i st. poczt. w Jeleśni. W S. Wielk. kaplica drewniana. Należy do dóbr arcyks. Albrechta. Br. G. Sopotnica, potok, wypływa w obr. Szczaw nicy Wyźniej, pow. nowotarskim, z pod Przechyby Malej 1175 mi; płynie leśnym paro wem i w Szczawnicy Wyźniej wpada do Ru skiej Wody od praw. brzegu. Długi 9 klm. Doliną S. wiedzie drożyna, a w końcu ścieżka popod Dzwonkówkę 984 mt. na przełęcz Obidzką, ztąd do wsi Obidzy i Jazowska. Tę dy mają przeprowadzić drogę bliższą z Jazow ska do Szczawnic. Br. G. Sopotnik, potok, powstaje we wsi t. n. , w pow. dobromilskim, tworzy aż do swego ujścia granicę między gm. Sopotnikiem, Pacławem i Huwnikami od wschodu a Leszczy nami i Makową od zach. Na granicy Mako wej z Huwnikami wpada do Wiaru zlew. brz. Długi 4 1 2 klm. Br. Gr. Sopotnik, rus. Sopotnyk, wś, pow. dobromilski, 10 klm. na płn. zach. od Dobromila sąd pow. , st. dr. żel. i telegr. , 7 klm. od urz. poczt. w Rybotyczach. Na płn. wschód leży Pacław, na płd. wschód Paportno, na zach. Borysławka, na płn. zach. Borysławka i Leszczyny. Wschod, część obszaru przepływa pot. Sopotnik, lewy dopł. Wiaru. W dolinie potoku leżą zabudowania. Najwyższo wzn. w lesie Widły wynosi 607 mt. Na płd. wznosi się, Kiczora Wysoką do 580 mt. , Sopotnik Sopotnia Sopotnia Sopry Sorchow Sorcza Sorczyn Sordachy Sordaki Sorehnen Sordelówka Sorenbohm Sorenczany Sorgau Sorge Sopoty Sopów Sopówka Soppau Sopuch Sopycz Sora Sorat Sorau Sorbaum Sorbehnen Sopoty na płn. opada poziom do 370 mt. Własn. wiek. rządowa ma lasu 244 mr. ; wł. mn. roli or. 462 mr. , łąk i ogr. 61 mr. , pastw. 73 mr. , lasu 84 mr. W r. 1880 było 40 dm. , 285 mk. w gm. 271 gr. kat. , 8 rz. kat. , 6 izrael. ; 279 Rusinów, 6 Niemców. Par. rz. katol. w Kalwaryi Pacławskiej, gr. kat. w Paportnie. Lu. Dz. Sopoty, nad rz. Omulew, pow. ostrołęcki, ob. Białobrzeg. Sopów, wś, pow. kołomyjski, o 5, 6 klm. od Kołomyi urzędy i par. rz. katol. . Obszar dwor. 998 mr. , włośc. 2077 mr. W 1870r. l206 mk. ; w 1880 r. w gm. 1243 mk, na obsz. dwor. 129 mk. ; 18 rz. kat. , gr. kat. par. w miejscu, dek, pistyński. Cerkiew p. w. N. P. M. , drewniana, z 1852 r. ; metryki ma od 1744 r. Gr. katol. w S. 1315; w przyłączonych Kujdańcach cerkiew św. Kozmy i Damiana, drewniana, z 1852 r. 888 gr. katol. , razem 2203 gr. katol; szkoła etat. systemizowana w 1878 r. , dzieci w wieku szkol. 186, kasa pożyczk, gm. z kapit. 1849 złr. Właśc. pos. dwor. Adolf Mueller. Istniała tu warzelnia soli do 1787 r. Sopówka al. Supowka, wś, pow. mohylowski, okr. pol. Łuczyniec, gm. i par. katol. Śnitków, na płn. od Mohylewa, ma 120 osad, 674 dzies. ziemi włośc, 271 dworskiej, należącej do Klonowskich i 401 do Kruszyńskich, dawniej Dzierzków, 43 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. św. Jana, wzniesioną w 1875 r. , z 732 parafianami. Sopówka al. Sopiuka, mylnie Sopinka al. Łuczka, rzeka górska, powstaje z połączenia pot. Ropiennego, Berezówki i Petryczowa, w obr. gm. Rungur, pow. kołomyj skim; pły nie na płn. przez Rungury i Peczeniżyn, tu zwraca się na wschód, zraszając okszar Sopowa, a w Werbiążu Niźnim wpada do Łuczki z lew. brz. Przyjmuje liczne dopływy, mię dzy nimi z lew. brz. Puncewę Punczewę, a z praw. brz. Kluczówkę. Długa 18 klm. Wo dy rwące; w dolnym i średnim biegu obszer ne kamieńce. Br. G. Soppau, wś, pow. głupczycki, par. rz. kat. Soppau, ew. Mocker; ma 831 ha, 148 bud. , 740 mk. 4 ew. . Sopry, wś. , pow. rzeźycki, gm. Ciskady, w części przez cyganów zaludniona. Sopuch, potok, wypływa z pod Czyraka, szczytu w paśmie Sekula 1283 mt. i płynie na płd. zach. granicą Różanki Wyźniej i Niźniej w pow. stryjskim. Wpada do Sekuła, dopł. Różanki. Długi 2 1 2 klm. Br. G. Sopycz, ob. Sonicz. Sora, rzką, w pow. święciańskim, ob. Niemenczyniany, Sorat al. Sorot, rzeka w gub. pskowskiej, prawy dopływ rz. Wielkiej Muldowy, dopływu jez. Czudzkiego. Bierze początek z połączenia się kilku rzeczek, mianowicie Udy, Milii i Lsty, z których Uda może być uważą ną za właściwy początek S. i ma do 60 w. dług. Od połączenia się tych ramion S. ma około 60 w. dług. , od 30 60 saż. szerokości a od 3 6 arsz. głębokości; dno piaszczystoilaste, brzegi równe, bieg spokojny. Rozlewa na wielkie przestrzenie, miejscami od 6 7 w. Sorau niem. , miasto na Szlązku pruskim, zwykle zwane Żóraw, właściwie Żdżar. Sorbaum Zerbuń, wś, na niem. Warmii, pow. reszelski, w dok. bisk. Fabiana z r. 1515. Biskup daje braciom swym Hansowi i Olbrachtowi Luzianom S. i Nerwickem za inne dobra pod Reszlem. Por. Luzyany i Moldyty, Sorbehnen, wś, pow. morąski, st. poczt. Zełwald; 303 ha, 25 dm. , 230 mk. Sorbla, rzka w pow. borysowskim, mały prawy dopływ rz. Bredni, w obr. gra. Bytcza. Zaczyna się za zaśc. Horodnia, płynie w kierunku północnym na przestrzeni około 5 w. Sorchow niem. , ob. Żarchowo. Sorcza, wś, pow. lepelski, w 4 okr. pok. do spraw włość. , gm. Kublicze. Sorczyn, grupa zabudowań na obszarze Mordarki, w pow. limanowskim, na wach. po chyłości Łysej 785 mt. a płd. Sałaszu 900 mt. . Br. G. Sordachy, kol. , pow. łecki, st. poczt. i tel. Ełk; 367 ha, 26 dra. , 147 rak. Jerzy Ramung V. Ramek, komtur ryński, nadaje Janowi Sordachowi, na prawie magd. , 20 włók wolnych od tłoki i pańszczyzny nad jez. Selmętno, w kierunku ku Ryglowi, Rygielnicy i Budzi łowu, oraz 12 mr. łąk pod Dąbrowskiemi. Dan w Ełku r. 1484. Ad. N. Sordaki, w, spisie z 1827 r. Sorakiszki, wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Wyłkowyszki odl. 3 w. , ma 31 dm. , 392 mk W 1827 r. wś rząd. , miała 6 dm. , 50 mk Sorehnen, folw. dóbr Reichertswalde, pow. pr. holądzki, st. poczt. Libsztat; 4 dm. , 32 mk Sordelówka, grupa zabudowań w obr. Rzyk, pow. wadowickim, na płn. pochyłości Potrójnego Beskidu 888 mt. . W pobliżu grupy chat Moskówka, Praczakin i Hatale. Br. G. Sorenbohm, wś nad Bałtykiem, na Pomo rzu, pow. koszaliński, kąpiele morskie. W 1885 r. 520 mk. 517 ew. , 3 żyd. . Kś. Fr. Sorenczany, wś, pow. święciański. Własność dawna Rudominów, później Morykonich, dziś Kątkowskiego. Sorgau 1. przy Herzogswalde, dobra, pow. grotkowski, par. ew. Grotków, kat. Horzogswalde, 120 ha, 10 bud. , 39 mk. 14 ew. . 2. S. , wś, pow. walbrzychowski, par. ew. i kat. Nieder Salcbrunn, 80 ha, 81 bud. , 1049 mk 242 kat. . Przy wsi stacya dr. żel. z Wrocławia do Halbstadt, o 66 klm. od Wrocławia a o 4 klm. od Altwasser. Sorge 1. folw. , pow. międzyrzecki, o 3 Sorge Sorocka Mytnica Soritten Soritsech Sorgowicze Sorgowce Sorgiany Sorgenhorst Sorgenfrei Sorgenau Sorgen Sorniowa Sorge Sorkholm Sorkwity Sormówka klm. na płn. od Międzyrzecza par. , poczta i st. dr. żel. , 4 dm. , 95 mk. , ob. Kwiecie, 2. S. , 1793 r. Zorga, folw. do Przytoczni, pow. międzychodzki Skwirzyna, należał niegdyś do Gliszczyńskich. 3. S. , ob. Stare i Nowe Kwiecie, pow. czamkowski Wieleń, Kłopot i Klein Sorge, w pow. inowrocławskim. Nowy Kamień, dawniej Neusorge, Nowa Sorga mapa Chrzanowskiego, pow. międzychodzki. Sorge 1. folw. do Szczytna, pow. człuchowski, st. poczt. Człuchowo, par. kat. Przechlewo. W 1885 r. 5 dm. , 64 mk. ; 1868 r. 9 bud. , 3 dm. , 37 mk. 17 kat. , 20 ew. . 2. S Neu, wyb. , pow. gdański, st. poczt. Szydlice. Sorge i. folw. dóbr Neu Dollstaedt, st. poczt. Alt. Dollstaedt. 2. S. Neu, wybud. przy Rastemborku, 3 dm. , 31 mk. Sorge, rzką w pow. morąskim, ob. Dzierżgoń. Sorge 1. folw. , pow. wrocławski, ob. Rothsyrben, 2. S. , wś, pow. niemodliński, par. ew. i kat. Schurgast; 32 ha, 9 bud. , 49 mk. 15 ew. . Dobra 117 ha, 1 dm. , 4 mk. ew. Sorgen 1. Neu, dobra koronne, w okr. mitawskim, pow. bowski, par. ekawska Kurlandya. Do dóbr należy folw. Missholm. 2. S Klein, folw. dóbr pryw. GrossEkau, tamże. Sorgenau, wś, pow. rybacki, st. p. Germau; 121 ha, 97 dm. , 455 mk. Sorgenfrei 1. folw. dóbr pryw. Lauzensee, w okr. zelburskim, pow, iłukszteński, par. dyneburska Kurlandya. 2. S. , folw. dóbr pryw. Paulsgnade dawniej Ekhof, w okr. i par. mitawskiej, pow. dobleński Kurlandya. Sorgenfrei, fol. dóbr Abscherningken, pow. darkiejmski, st. p. Trempen; 2 dm. , 49 mk. Sorgenfrei, folw. dóbr Kirchberg, w pow. niemoduńskim. Sorgenort al. Sorgenhorst, wś na Żuławach, pow. malborski, nad rz. Dzierzgonia, tuż nad granicą pow. holądzkiego, 4 1 2 mili na wschód od Malborka; st. p. AltDollstaedt, par. kat. Thiergarth; razem z wsią Kuehborn 1885 r. 6 dm. , 43 mk. obejmuje 105 ha żyznej roli. W 1885 r. liczyły obie osady 240 mk. , 236 ew. , 4 kat. ; uwłaszczenie nastąpiło tu r. 1783. Mieszkali tu menonici ob. t. V, 957. Kś Fr. SorgenSee niem. , ob. Dzierzgoń, Sorgenstein, dobra ryc, pow. rastemborski, st. p. Barciany; 231 ha, 14 dm. , 72 mk. Sorgiany, wś, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , o 5 w. od Kowna. Sorgowce, wś włośc, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Niestaniszki, o 8 w. od gminy, 27 dusz rewiz. Sorgowicze, wś, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, gra. Poczepowo, ma 10 osad; miejscowość mocno wzgórzysta, grunta urodzajne. W pobliżu przechodzi goSłownlk Goegraficzny T. XI. Zeszyt 122. ściniec z mka Poczepowa do mka Mołczadzi w pow. Słonimskim. A. Jel. Soritsech, 1514, Soritz, wś, pow. kładzki, par. ew. i kat. Kładzko; 80 ha, 13 bud. , 83 mk. kat. Soritten, wś, pow. licbarski, st. p. Siegfriedswalde; , 382 ha, 45 dm. , 276 mk. W r. 1346 nadaje bisk. warmiński Hermann, , fideli Johanni dicto Pewtune 20 włók. Przy wsi istniało jezioro Mutilis ob. . Sorkholm, wyspa u wejścia do zatoki Parnawskiej Bałtyku, na wschód od wyspy Kuehn est. Kihno, o 27 w. na płd. zach. od Parnawy, ma około 1 w. dług. a 50 do 100 saż, szerokości. Na południe od wyspy znajduje się niebezpieczna skała podwodna. Sorków, ob. Zarkowo. Sorkwity, dobra ryc, pow. ządzborski, st. p. i tel. w miejscu, 13 klm. na zach. od Ządzborka, między jez. Lampackiem i Galent, wzn. 135 mt. npm. , w okolicy lesistej; 2565 ha obszaru, 71 dm. , 431 mk. , trudniących się rolnictwem i chowem bydła. Ludność ewang. , przeważnie polska. Wielu trudni się rybo łówstwem, mianowicie łowem raków, w które obfitują poblizkie jeziora. Łąki i pokłady tor fu. Gorzelnia parowa. Piękny zamek wśród parku. Własność Mirbachów. Znajduje się przy wsi cmentarzysko przedhistoryczne. W. mistrz Winryk v. Kniprode nadaje braciom Kiersztanowi i Otonowi z Olszyn v. Oelsen na prawie chełmiń. 150 włók między jez. Ga lent i Stama, wraz z ostatniem jeziorem, oraz wolne rybołówstwo. W sprawach sądowych z Prusakami, na pruskiem prawie siedzącymi, odpowiadać mają przed komturem. Z tych dóbr czynią 5 służb konnych. Dan w Iławie r. 1379. Późniejsze dokumenty podano już w art. Miłuki ob. . Ad. N. Sorniowa al. Soromowa, wś nad Wołgą, pow. bałachniński gub. niżegorodzkiej, o 25 w. od mta pow. , przy trakcie poczt, kostromskim, ma 183 dm. i 1299 mk. , zajmujących się, oprócz rolnictwa, ogrodnictwem i uprawą cebuli oraz wykuwaniem gwoździ żelaznych. O 1 2 w. od wsi znajduje się fabryka maszyn parowych, założona w 1849 r. przez Benardaki. Sormówka, wzgórze w Międzyczerwonem, pow. nowotarski, nad granicą ze Starembystrem i Maruszyną, między pot. Czerwonym od płd. a Rączym od płn. . Wznies. 732 mt. npm. Br, G, Sorocka Mytnica, ob. Mytnica 3. . Soroćki, wś, pow. kobryński, w 4 okr. pol. , gm. Bezdzież, o 69 w. od Kobrynia. Sorocko z Mytnicą, wieś, pow. skałacki, o 2, 5 klm. od Iławcza urz. poczt. , o 12, 18 klm od sądu pow. i tel. w Skalacie. Obszar dwor. 1598 mr. , włośc 3226 mr. W 1870 r. 2104 mk. ; w 1880 r. w gm. 2108, na obsz. d wor. 6 Sorocko Soroćki Sorków Soroczynka 82 mk. ; rz. kat. 148, par. Baworów, gr. kat. 1926, par. w miejscu, dek. skałacki. Szkoła etat. o 1 nauczyc, kasa pożycz. gm. z kapit. 5414 złr. Właściciel pos. dwor. Michał hr. Baworowski. B. R. Sorocza Nóżka, uroczysko, pow. prużański, w 4 okr. pol. , gm. Masiewo, o 77 w. od Prużany. Soroczanka, rzka w pow. święciańskim, przepływa pod zaśc. Ginkiszki i wsią Łosie. Sorocie al. Tumki, jezioro w pow. święciańskim, pod folw. Podlipie. Sorocze, wś nad Soroczanką, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Aleksandrowo, okr. wiejski Stracza, o 3 w. od gminy a 40 w. od Święcian, ma 8 dm. , 88 mk. kat. , 1 ew. i 3 żyd. ; młyn wodny i folusz; w 1864 r. należała do dóbr Sidoryszki, Paszkiewiczów. Soroczka al. Soroka, potok, powstaje w obr. Iławcza, dow. trębowelski, przepływa stawek i płynie ku płn. Na obszarze gm. Serocka zwraca się na zach. , poczem dostaje się na obszar Kozówki pow. tarnopolski; w Skomorochach wpada do Gniezny od praw. brzegu. Dług. 15 klm. , spad wód powolny. Na górnym biegu przyjmuje pot. Kierniczki od praw. brzegu. Na Kummersberga mapie Galicyi sekc. 34 potok ten nazwany Snoczka. Soroczy, wś nad Oressą, pow. bobruj ski. w pobliżu mka Lubań, w 3 okr. pol. hłuskim, gm. Zabołocie, ma 22 osad; grunta lekkie, łąki obfite. A. Jel. Soroczy Bród, uroczysko w pobliżu Chwastowa ob. i I, 664J. Soroczy Mostek, wś, pow. sokolski, w 3 okr. pol. , gm. Ostra Góra, o 23 w. od Sokółki. Soroczyce al. Saroczyce, wś nad Skidlicą, pow. grodzieński, w 4 okr. pol. , gm. Dubno, o 43 w. od Grodna. Soroczyn, wś nad rz. Kaszlanką, dopł. Bohu, pow. bracławski, gm. Łuka, par. Woronowica, ma 24 osad. Składa się z 4 futorów Horaka 56 dz. , Dziewulskich 28 dz. , Michniewiczów 28 dz. i sukcesorów Popowskich 28 dz. ; ma 56 dz. ziemi włośc. Należy do klucza woronowickiego Możajskiego, dawniej hr. Grocholskich. Dr. . M. Soroczyńce al. Soroczeńce w dok. , mko nad rz. Pslą, pow. mirgorodzki gub. połtawskiej, o 4 w. na płn. wschód od Mirgorodu, przy drodze z Mirgorodu do Zieńkowa, ma 1150 dm. , 7167 mk. , 5 cerkwi 2 mur. , szkołę wiejską, zarząd okr. pol, 2 gorzelnie, 3 fabryki saletry, 5 jarmarków, st. poczt. Istniała już w połowie XVII w. ; za czasów hetmańszczyzny główne stanowisko pułku mirgorodzkiego, później miasto setnicze. Soroczynka, strumień w pow. bałckim, lewy dopływ rzki Sekretarki. Soroczynka, wś nad rzką t. n. , dopł. Sekretarki, pow. bałcki, okr. pol. i par, kat. Krzywejezioro, gm. i par. praw. Tryduby, sąd Bohopol, o 64 w. od Bałty, ma 10 osad, 80 mk. , 56 dz. Należała do Soroczyńskich, dziś Gordieja Horasza. Lr. M. Soroczyno 1. wś włośc, w spisie z 1866 r. zaśc, nad rzką Antą, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Jazno, okr. wiejski i dobra skar bowe Ugolniki, o 16 w. od Dzisny, ma 1 dm. , 13 mk. 2. S. , folw. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 10 w. od Dzisny, ma 1 dm. , 6 mk. 2 praw. , 4 kat. . 3. S. , zaśc, pow. dzisień ski, w 3 okr. pol, gm. Mikołajewo, o 12 w. od Dzisny, 2 dm. , 8 mk. kat. 4. S. , wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. i dobra ks. Druckich Lubeckich Mańkowicze, okr. wiejski Soroczyno, o 1 w. od gminy, 26 dusz rewiz. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi S. , Czerniaty, Kabajły, Łotwa, Słabkowszczyzna, Szałkowszczyzna i Szobany, w ogóle 258 dusz rewiz. włościan uwłaszcz. 5. S. , wś, pow. lepelski, w 1 okr. pok. do spraw włośc, gm. Apanaśki, w 1863 r. 99 dusz rewiz. Ma 40 dz. ziemi dwor. ; należała do dóbr Mosarz, dawniej Józefa Szczytta, dziś wnuczki jego Józefy Zabiełłowej. 6. S. , dobra, pow. le pelski, 555 dz. ziemi dworskiej, własność Mi kołaja Korsaka. J. Krz. Soroczyńskie, sioło nad Samarą, pow. buzułucki gub. samarskiej, o 75 w. od Buzułuka, przy dr. poczt. z Orenburga do Buzułuka, ma 556 dm. , 3470 mk. , 2 cerkwie, st. poczt. , więzienie etapowe, targi tygodniowe, 3 jarmarki. Sorohi al. Sorogi, wś, pow. bobruj ski, w 3 okr. pol. hłuskim, gm. Horki, ma 94 osad; grunta lekkie. Niegdyś należała do ks. Ra dziwiłłów. W moczarach za wsią S. bierz początek rzka Otoczka. A. Jel. Soroka 1. rzeka w pow. ostrogskim, pod Annopolem tworzy staw i przyjmuje rzkę Czołomin, uchodzi do Korczyka dopł. Słuczy. 2. S. , rzka, lewy dopł. Sobu, zaczyna się pod wsią Sebastyanówką w pow. hajsyńskim, przepływa północną część tegoż powiatu od Gródka do Narajówki i uchodzi do Sobu powyżej mka Kitajgrodu. W gub. kijowskiej tworzy 15 stawów na przestrzeni 7 wiorst. Dopływem jej Terlica. Ob. Chciajdówka. 3. S. , struga w pow. taraszczańskim, bierze początek pod wsią Litwinówką i uchodzi do rzki Torczy dopł. Tykicza we wsi Sorokotiaha. Soroka 1. słobódka, pow. kamieniecki, o 9 w. od Kamieńca. 2. S. , mogiła na gruntach wsi Tiekucza, pow. humański. 3. S. , mogiła pod Kalnikiem, pow. lipowiecki ob. t. III, 707. 4. S. , nad Sobem, wielka mogiła. Por. Noryńsk. Soroka, rzeka, prawy dopł. Borzny, lew, dopł. Desny Dnieprowej. Sorocza Nóżka Soroczanka Sorocie Sorocze Soroczka Soroczy Soroczy Bród Soroczy Mostek Soroczyce Soroczyn Soroczyńce Soroczyno Soroczyńskie Sorohi Soroka Sorocza Nóżka Soroki Soroka, strumień, dopływ Pełtwi, płynący na płd. pochyłości wzniesienia łyczakowskiego, w obrębie dzisiejszej ulicy Piekarskiej, między nią a ulicą na Rurach, we Lwowie. Nad nim istniała jeszcze r. 1763 t. zw. Attermajerowska prochownia, zwana od Jana Attermajera, burmistrza lwowskiego około r. 1655, fundatora gmachu. Por. Pełtew. Br. G. Soroka, wś, . pow. skałacki, o 4, 5 klm. od Chorostkowa urz. poczt. i tel. , sąd powiat. Grzymałów. Obszar dwor. 943 mr. , włośc 1217 mr. W 1870 r. 773 mk. ; w 1880 r. w gm. 967, na obsz. dwor. 46 mk. ; rz. kat. 250, par. Touste, gr. kat. 866, par. Dubkowce. Szkoła fil. , kasa pożyczk. gm. z kapit. 1963 złr. w. a. Własność hr. Pinińskiego. Sorokalnie, folw. , pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. Łabonary, okr. wiejski Syłguciszki, par. Łyngmiany; w 1864 r. własność Uziębłów, nabyta z dóbr kukuciskich od Franka. Por. Ksawerynowo. Sorokany al. Sorokowska Słobódka, przys. i folw, pow. uszycki, okr. pol. Żwańczyk, gm. Kosikowce, par. praw. Borsukowce, par. kat. Sokólec, obok wsi Borsukowce, ma 11 dm. ; własność Juliana Iżyckiego. X. M. O. Soroki 1. sioło, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Głębokie, okr. wiejski Wincentowo, o 7 w. od gminy, 37 dusz rewiz. ; własność Rudominów. Posiada cerkiew p. w. św. Jana Chrzciciela, drewn. , wzniesioną w 1842 r. Była tu st. p. na trakcie z Wilejki do Dzisny, między st. Krypnie a Łużki, odl. o 71 w. od Dzisny. 2. S. , wś rząd. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 41 w. od Dzisny, 4 dm. , 45 mk. praw. 3. S. , trzy poblizkie wsi włośc, pow. dzisieński, w 4 okr. pol, gm. Jazno, okr. wiejski i dobra skarb. Pawłowicze, razem 13 dusz rewiz. 4 S. , zaśc, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. Żyrmuny, okr. wiej. Apolin, o 3 w. od gminy a 10 w. od Lidy, ma 2 dm. , 19 mk. ; w 1865 r. należał do dóbr Rekście Sosanków. 5. S. , wś włośc, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. i okr. wiej. Orla, o 57 w. od Lidy, 12 dm. , 105 mk. ; należy do dóbr skarb. Derażna. 6. S, wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Hermaniszki, o 2 w. od gminy, 16 dusz rewiz. ; w 1864 r. należała w części do dóbr Starzyn Chmarów 9 dusz, w części zaś do dóbr Kasperowszczyzna Gnatowskich, 7. S. , wś, pow. wi lejski, w 1 okr. pol. , gm. Horodek, okr. wiej. Piotrowszczyzna, o 7 w. od gminy, 7 dusz re wiz. ; w 1864 r. należała do dóbr Kancewszczyzna Kalinowskich. 8. S. , wś i dobra nad rz. Norycą, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Duniłowicze, okr. wiejski Krzykały, o 10 w. od gminy a 86 w. od Wilejki; folw. ma 1 dm. , 9 mk. kat. , wś zaś 10 dm. , 42 mk. pra wosł. i 88 kat. w 1864 r. 57 dusz rewiz. . 9. S. , wś, pow. grodzieński, w 4 okr. pol. , gm. Kamionka, o 51 w. od Grodna. 10. S. , chutor, tamże. gm. Mosty, o 58 w. od Grodna. 11. S. , dwór i dwie wsi nad Markiją, pow. telszewski, w 1 okr. pol, , o 10 11 w. od Telsz; młyn wodny. 12. S. , ob. Sroki. J. Krz. Soroki, wś na praw. brzegu rz. Sobu, pow. lipowiecki, w 1 okr. pol. , gm. i par. praw. Żądany, po drugiej stronie Sobu leżące, par. kat. Lince Ilińce, o 4 w. od Kalnika a 20 w. od Lipowca, ma 239 mk. Należy do dóbr daszowskich hr. Potockich. Osada S. al. Żadanówka osiedlona została w 1728 r. przez Fał kowskiego, gubernatora dóbr kalnickich ks. Józefa Czartoryskiego. J. Krz. Soroki, miasto pow. gub. bessarabskiej, w głębokiej dolinie praw. brz. Dniestru, na wprost mko Cekinówki w pow. jampolskim, pod 48 10 płn. szer. a 45 53 wsch. dłg. , o 176 w. na płn. zach. od Kiszyniewa. Amfiteatralnie zbudowane, ma 9225 mk. , w tej liczbie 4500 żyd. w 1882 r. . Podług danych z 1867 r. było tu 617 dra. 108 mur. , 7758 mk. 50 kat. , 4351 żyd. , cerkiew prawosł. , synagoga i 3 domy modlitwy żydowskie, 92 sklepy, szkoła pow. i par. , szpital, 158 rzemieślników, st. poczt. i przystań. Do miasta należy 2036 dz. ; dochód miejski w 1869 r. wynosił 5050 rs. Około 100 rodzin chrześian zajmuje się rolnictwem, do 40 rodzin żydowskich uprawą tytuniu, główne jednak zajęcie mieszkańców stanowi uprawa i wyrób wina. Na wyniosłościach otaczających miasto znajduje się około 100 winnic, z których otrzymują do 10, 000 wiader wina. Nadto mieszkańcy prowadzą znaczny handel zbożem i tytuniem. Na miejscowej przystani w 1868 r. naładowano 663, 827 pud. , wartości 226, 229 rs. Na miejscu dzisiejszego mka w XII al. XIII w. znajdowała się kolonia genueńska, zwana Olchionia, która upadła po zajęciu Konstantynopola przez Machometa II. W XV w. wojewoda mołdawski Stefan IV, dla obrony swych granic, wzniósł na miejsce dawniejszej Olchionii twierdzę Soroki od rumunskiego sorokubogi, sierota. Sorocki powiat leży w płn. wschodniej części gubernii i podług pułkow. Strielbickiego zajmuje 82, 06 mil al. 3971 w. kw. Powierzchnia powiatu, objęta prawym brzegiem Dniestru i lewym brzegiem rz. Reutu, przerznięta jest od płn. zachodu na płd. wschód gałęzią wzgórzy, wychodzącą z pow. chocimskiego i przechodzącą dalej do pow. orgiejowskiego. Najwyższe wzniesienie dochodzi 1160 st. pod wsią Wodeni. Glebę stanowi glina i margiel, przykryte czarnoziemem. Cały powiat należy do dorzecza Dniestru, oddzielającego na przestrzeni prawie 150 w. pow. sorocki od gub. podolskiej. Z dopływów Dniestru naj Soroka Soroka Sorokalnie Sorokany Sorokino Sorokiszki Sorokoduby Sorokoszycze Sorokopeń Soroki ważniejsze Kietros i Reut z Kubałtą i Kajnarą. Błota znajdują się w dolinach rzek Kubatty, Kietrosy, Kajnary i Reutu. Lasów bardzo mało zaledwie 6 ogólnej przestrze ni. W 1867 r. było w powiecie bez miasta S. 114, 960 mk. 212 kat. , 72 ormianogregor. , 1106 rozkolników, 119 prot. , 11, 826 żydów, przeważnie Mołdawianów 71, zamieszka łych w 209 osadach 3 miasteczkach Ataki, WaduRaszków i Floreszty, 9 koloniach, 18 słobodach, 107 siołach, 60 wsiach, 12 osadach. Pod względem zajęcia mieszkańców powiat należy do czysto rolniczych. Oprócz uprawy roli zajmują się plantacyami tytuniu, uprawą winnic i sadownictwem. W 1865 r. było w powiecie 2060 plantacyi tytuniu, zajmują cych 703 dzies. , z których otrzymano 31, 596 pudów. W niektórych wsiach nad Dniestrem zajmują się hodowlą jedwabników. Chów by dła znajduje się na wysokim stopniu rozwo ju. Przemysł fabryczny ogranicza się prawie wyłącznie na gorzelnictwie. W 1867 r. było 8 gorzelni, które wyprodukowały 111, 661 wiader spirytusu. Handel znajduje się wy łącznie w ręku żydów i koncentruje się na jarmarkach odbywających się w Atakach d. 5 stycznia i 23 kwietnia. W obrębie powiatu, na przeciwko Mohylewa, przy drodze do So roki, leżą pola Cecorskie, pamiętne śmiercią hetmana Żółkiewskiego. J. Krz. Soroki 1. , wś, pow. kołomyjski, odl. 9, 37 klm. od Gwożdzca sąd pow. , urz. poczt. , tel. i par. rz. kat. . Obszar dwor. 645 mt. , włość. 1426 mr. W 1870 r. 1135 mk. ; w 1880 r. w gm. 1222, na obsz. dwor. 34; rzym. kat. 168; gr. kat. , par. w miejscu, dek. horodeński. Cerkiew p. w. Wniebow. Chr. Pana dre wniana, z 1868 r. , metryki ma od 1785 r. Dawniej S. należały do Wierzbowiec. Dusz gr. kat. 1142. Szkoła etat. syst. Właśc. pos. dwor. Marceli Garliński i Eugenia Burzyńska. 2. S. , wś, pow. buczacki, odl. o 7, 5 klm. od Buczacza urzędy i par. rz. kat. . Obszar dwor. 1467 mr. , włość. . 1583 mr. W 1870 r. 823 mk. ; w 1880 r. w gm. 917, na obsz. dwor. 128; rzym. kat. 70, gr. kat. par. w miejscu, dekanat buczacki. Cerkiew par. św. Parascewy, murowana, z 1848 r. , metryki ma od 1785 r. Parafian w miejscu 925, w przyłączonych Leszczanicach cerkiew św. Parascewy muro wana, z 1836 r. gr. kat. 812, razem 1737; szkoła fil. systemizowana 1857 r. Kasa po życzk. gm. z kapit. 342 zł. w. a. Właśc. pos. dwor. Franciszek i Ludwik Antlerzy. 3. S. , domy w Słobodzie leśnej, pow. kołomyj ski. 4. S. , część Zameczka w pow. żółkiew skim. 5. S. , nazwa Srok, wś pow. lwowskiego, w dok. z r. 1433 Liske, A. G. Z. 8 5 str. 72. B. R. Sorokino, os. włośc, pow. radomski, gm. Zakrzów Kościelny, par. Cerekiew. Odl od Radomia 7 w. , ma 8 dra. , 41 mk. , 84 mórg. Sorokino, wś, pow. newelski, w 2 okr. pok. do spraw włośc, gm. kubecka, w 1863 r. 7 dusz rewiz. Sorokino, sioło nad rzką Swinną, pow. kraśniński gub. smoleńskiej, o 3 w. od Kraśnego, ma 5 dm. , 47 mk. , 2 cerkwie w jednej z nich obraz N. M. P. Kazańskiej, uważany za cudowny, 2 jarmarki. Sorokiszki 1. , zaśc. szl. , pow. oszmiański, w 1 okr. pol, o 14 w. od Oszmiany, 1 dm. , 13 mk. katol. 2. S. , zaśc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra hr. Czapskich, Malaty, o 4 w. od gminy a 63 w. od Wilna, ma dm. , 10 mk. katol. 3. S. , wś włośc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Malaty, okr. wiejski Inkietry, o 7 w. od gminy, 14 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Czywile. 4. S. , zaśc. szl. , pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 26 w. od Wilna, 1 dm. , 8 mk. katol. 5. S. , wś, pow. rossieński, par. erźwiłkowska. 6. S. , wś, pow. szawelski, gm. Błagowieszczeńsk, o 54 w. od Szawel. Sorokoduby 1. , wś skarbowa nad Bohem, pow. bracławski, na pograniczu pow. hajsyńskiego, okr. pol. i sąd Niemirów, gm. Monastyrek, par. katol. Bracław o 6 w. , na 93 osad, 314 mk. , 704 dzies. ziemi. 2. S. , sioło nad rz. Słuczą, pow. starokonstantynowski, na zachód od St. Konstantynowa, a na wschód od Bazalii par. katol. , podzielone dopływem Słuczy na dwie części, ma 62 dm. Należało do ks. Ostrogskich i na mocy tranzakcyi kolbuszowskiej w 1753 r. darowane przez ostatniego ordynata ostrogskiego Sapieże. Sorokopeń w dob. Sorokopenia, Sorokopani, wś nad rzką Pleszczahą, pow. owrucki, na wschód od mka Wieledniki. Sorokoszycze, sioło nad błot. Wydrą, w pobliżu Dniepru, pow. osterski gub. czernihowskiej, o 42 w. na płn. zach. od Ostrza, ma 187 dm. , 1152 mk. Sorokotiaha 1. wś nad rz. Torczą dopł. Tykicza, przy ujściu do niej ruczaju Soroka, nadpływającego od wsi Litwinówki, pow. taraszczański, w 2 okr. pol. , gm. Buzówka, o 4 w. od wsi Olszanki a 52 w. od Taraszczy, ma 1304 mk. 2. S. , wś, pow. wasylkowski, w 1 okr. pol. , gm. Jeziorna, par. praw. Olszanka o 1 w. , odl. 63 w. od Wasylkowa, ma 1470 mk. Należy do klucza białocerkiewskiego dóbr hr. Branickich. Sorokotiażyńce, wś, pow. bracławski, na pograniczu pow. hajsyńskiego, okr. pol. i sąd Woronowica, gm. Rubań, par. katol. Niemirów o 12 w. , o 60 w. od Winnicy, wraz z przysiołkami Budką i Daniłkami ma 91 osad, 870 mk. , 1388 dzies. ziemi. Posiada cerkiew p. w. św. Michała, wzniesiona w Sorokotiażyńce Sorokotiaha Soroki Sorzyca Sorokowszczyzna Sorokpol Sorok Tatary Sorot Sorowski Sorsk Sortheyke Zurtheke Sortheneu Sortlack Sorty Sortyka Soruczany Sory Soryca Sorżowo Sorokowszczyzna 1882 r. Własność Kosowskich, dawniej Po tockich. Dr. M. Sorokowszczyzna, zaśc. rząd. , pow. wileński, w 6 okr. pol. , o 19 w. od Wilna, 1 dm. , 7 mk. katol. Sorokpol 1 al. Powiewiórka, mko, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. michajłowska, okr. wiejski Sorokpol Zułowo, o 8 w. od gmi ny. Ob. Powiewiórka. Posiada kościół katol. paraf. , p. w. św. Kazimierza, z drzewa wznie siony w 1775 r. przez dziedzica Sorokę. Pa rafia katol. , dekanatu święciańskiego, 1535 wiernych. 2. S. , folw. i dobra nad bezim. strum. , pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. michajłowska, okr. wiejski Sorokpol Zułowo, obok mka Powiewiórki; folw. ma 2 dm. , 26 mk. katol. ; w 1864 r. własność Sołtanów. W skład okręgu wiejskiego wchodzi mko Powiewiórka al. Sorokpol, wsi Balule, Guże, Kocielniki, Kowalewszczyzna, Mirańce, Perki, Zułowo, oraz zaśc. Bojaryszki, Burbiszki, Gieneraliszki, Podszerańce i Podworszczyzna, w ogóle w 1865 r. 190 dusz rewiz. włośc. uwłaszcz. , 7 jednodworców i 63 b. włośc. skarbowych. J. Krz. Sorok Tatary, okolica szlach. , na wzgórzu nad rz. Waką, pow. trocki, w 1 okr. pol, gm. Międzyrzecze, okr. wiejski Skorbuciany, o 3 w. od gminy, 17 w. od Trok a 14 w. od Wilna, ma 53 dm. , 271 mk. machomet; meczet drewniany. W 1850 r. posiadali tu Raj decki 79 dz. , Selimowicz 25 dz. , Półtoracki 37 i dz. , Mórawski 40 dz. , Tokosza 79 dz. , Szabłowski 32 dz. , Sobolewski 263 dz. , Bajraszewski 35 dz. , Kieński 38 dz. , Ryzwanowicz 49 dz. , Milecho 140 dzies. Sorot, ob. Sorat. Sorowski, wś, pow. lubliniecki, par. ew. , Mollna, kat. Lubecko, ma 834 ha, 139 bud. , 925 mk. 7 ew. . Dobra mają 2572 ha, 27; bud. , 273 mk. 22 ew. . Sorsk, wś, pow. borysowski, w gm. Smolewicze, o 8 w. od st. dr. żel. brzeskomo skiewskiej Żodzin, ma 14 osad; miejscowość nizinna, grunta piaszczyste, A. Jel. Sorten al. Sortheyke, dok. Zurtheke, rzeczka, ob. Kirmes. Sortheneu, wś, pow. rybacki, st. p. Gruenhoff; 184 ha, 11 dm. , 76 mk. Sortlack 1. wś, pow. frydlądzki, st. p. Frydląd, 5 dm. , 73 mk. 2. S. , wś, pow. iławkowski, st. poczt. Reddenau; 187 ha, 15 dm. , 83 mk. Sorty, al. Sortis, jezioro w pow. nowoaleksandrowskim, między mkami Krewno i Dusiaty, w dobrach Antonosze. Ciągnie się z północy na południe, 13 w. długie, około 1 w. szerokie, głębokie 12 sąż. i 4 1 2 st. 22 metrów. Formuje 5 wielkich zatok, z których trzy w stronie zachodniej, jedna na wschodniej i jedna na północy. Wszystkie noszą wspólną nazwę jez. S. ; środkowa zachodnia, do której wchodzi rzka Andra, zowie się Andrakumpis. Jez. S. wraz z sąsiedniemi jeziorami zarybione zostało przez Girdwojna. Sortyka dok. Sauerteig, dobra ryc, pow. wąbrzeski, st. p. Golub 8 5 km. odl. , par. kat. Łobdowo; 168 ha 143 roli. W 1885 r. 3 dm. , 7 dym. , 31 mk. , 23 kat. , 8 ew. ; hodowla sko pów na tucz. ; dziedzic 1858 r. Domeracki, 1885 r. Krieger. Wizyt. Strzesza z r. 1667 donosi, że S. nie dawała mesznego str. 362. Za czasów krzyżackich należały dobra do komturstwa golubskiego. Krzyżacy utrzy mywali tu stadninę, Kś. Fr. Soruczany, sioło nad rzkami Suryczą i Isznowcą, pow. kiszyniewski gub. bessarabskiej, o 13 w. od Kiszyniewa, ma 125 dm. , 724 mk. , cerkiew. paraf. , monaster męzki św. Jerzego, założony w 1785 r. Sory, jezioro w pow. święciańskim, pod wsią Pietraniszki. Sory, dobra, nad rzką Sorą, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. michajłowska, okr. wiejski Sory Strunajcie, własność poprzednio Marcinowskich i Sołtanów, następnie 1865 r. Goldnerowej. W skład okręgu wiejskiego S. Strunajcie wchodzą wsi Andrzejki, Boguciszki. Borowce, Dwiłany, Dworciszki, Kliszańce, Kowalczuki, Łowżany, Maśliszki, Matusiańce, Ozierszczyzna, Piotrzyszki, Fokarwienie, Strunajcie, Szakuny, Szuty, Troki oraz zaśc. Bierżówka, Dodkiszki, Kiszliszki, Łukiszki, Pierkcinie i Tartak, wogólo w 1865 r. 484 dusz rewiz. włośc. uwłaszczonych i 42 bezrolnych. Soryca, wś nad jez. Saro, pow. sieński. Sorzyca, wś, pow. lepelski, nadana w 1503 r. przez króla Aleksandra kościołowi w Witebsku wraz z wójtowstwem borowieńskiem, wsią Moszczony, oraz 3 karczmami w Witebsku ob. Lepel, t. V, 149. Sorżowo, wś, pow. lepelski, gm. i okr. wiejski Kublicze. SosUjfalu, ob. Ruska Nowa Wes. Sosa, rzka w pow. wiłkomierskim, lewy dopływ rz. Ławeny, uchodzi pomiędzy Kupą a Wieszyntą. Sosenka 1. al. Sosienka, mko na prawym brz. Wilii, o 82 w. od jej źródeł, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Rabuń, okr. wiejski i dobra Bohdanowiczów Orpa, o 5 w. od gminy a 38 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Sosenki do granicy pow. borysowskiego, ma 30 dm. , 226 mk. Według spisu z 1865 r. było tu 79 dusz rewiz. włośc. uwłasz. , 2 dusze szlachty zagr. , 1 żołn. dymis. i 3 b. ludzi dworskich, w ogóle 85 dusz rewiz. 2. S. , wś nad rzką Wołk, lew. dopł. Suły, pow. miński, w 3 okr. pol. i gm. Kojdanow, ma 6 Sosna Sosenka osad i młyn; grunta szczerkowe, dobre. 3. S. , zaśc, pow. ihumeński, pomiędzy rz. Ptyczem i Bierczakówką, w 1 okr. pol. uzdzień skim, gm. Dudzicze, należy do domin. Bacharewicze, dość dawnego dziedzictwa Bykow skich, a obecnie, przez wiano ostatniej a ro du Józefiny, Weisenhofów. Grunta szczerko we, dobre. A Jel. Sosenka, rzeka w gub. smoleńskiej, lewy dopływ rz. Obszczy. Sosenka al. Sosonka, wś nad rz. Desną, dopł. Bohu i przy linii dr. żel. kijowskoode skiej, pow. Winnicki, okr. pol. , gm. i par. ka tol. Strzyżawka, sąd w Winnicy o 15 w. , ma 173 osad, 974 mk. , 994 dzies. ziemi włośc, 1150 dworskiej, 76 cerkiewnej. Ludność tru dni się wyrobami garncarskimi. S. posiada cerkiew p. w. św. Michała, wzniesioną w 1747 r. , z 1488 parafianami. W pobliżu wsi jez. Mochowate. St. dróg żel. południowozachodnich, na przestrzeni KijówŻmerynka, między st. Kalinówka o 7 w. a Winnica o 14 w. , odległa o 192 w. od Kijowa a 59 w. od Żmerynki. Własność dawniej Kossakow skich, dziś Borejków. Dr. M. Sosenki Jajki, wś, pow. siedlecki, gm. i par. Mordy, ma 24 dm. , 151 mk. , 323 morg. W 1827 r. S. Jaśki miały 25 dm. , 141 mk. Sosenki, wś, pow. wenewski gub. tulskiej, o 6 w. od mta powiat. , ma 36 dm. , 375 mk. , łomy kamienia wapiennego, kopalnia gliny ogniotrwałej. Sosenkowo al, Sosnkowo, folw. , pow. płoń ski, gm. Naruszewo, par. Żukowo, odl. 15 w. od Płońska, posiada wiatrak, 17 dm. , 292 mk. W 1827 r. 11 dm. , 97 mk. Folw. ten, oddzie lony od dóbr Nacpolsk, rozl. w 1887 r. mr. 899 gr. or. i ogr. mr. 516, łąk mr. 32, pastw. mr. 3, lasu mr. 327, nieuż. mr. 21; bud. mur. 3, z drzewa 14; płodom. 13 pol. ; las nieurządzony. Br. Ch. Sosenkowszczyzna, wś nad stawem, pow. wileński, w 5 okr. pol, gm, Soleczniki, okr. wiejski i dobra Borowskich w 1864 r. Karolinowo, o 9 w. od gminy a 45 w. od Wilna, ma 4 dm. , 21 mk. katol. i 3 żydów w 1864 r. 10 dusz rewiz. . Ludność litewska. Soseńska Wólka, wś, pow. siedlecki, gm. i par. Mordy, ma 15 dm. , 129 mk. , 477 morg. W 1827 r. 15 dm. , 112 mk Sosenszczyzna, wś, w spisie z 1866 r. zaśc, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Jazno, okr. wiejski Krasnopol, o 22 w. od Dzisny, ma 2 dm. , 7 mk. podług spisu z 1865 r. 2 dusze rewiz. , należała do dóbr Katowicze Petrykowskich. Sosie, jezioro w pow. wileńskim, pod wsią Pilwiszki, w pobliżu jez. Dubinki. Sosienicha, wś włośc, nad rzką Duniłowicze, pow. wilejski, 3 okr. pol. , gm. Dunitowicze, okr. wiejski i dobra skarbowe Pachowszczyzna, o 6 w. od gminy a 77 w. od Wilejki, ma 1 dm. , 11 mk. praw, w 1864 roku 4 dusze rewiz. . Sosieniszki, wś rząd. , pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 48 w. od Wilna, 3 dm. , 22 mk. katol. Sosienka al. Sosenka al. Sosienki wś, pow, garwoliński, gm. i par. Łaskarzew, 12 dm. , 109 mk. , 284 morg. Wchodziła w skład dóbr Łaskarzew. Sosienka, pow, wilejski, ob. Sosenka. Sosin, wś, pow. lęborski, ob. Osiski 1. . Sosino, jezioro w pow. duchowszczyńskim gub. smoleńskiej, 3 w, długie a 1 w. szerokie. Sosinówka, os. młyn; nad rz. Giedniówką, pow. mławski, gm. Dębsk, par. Szydłowo, 1 dm. , 90 morg. , młyn wodny. Sosińska Kępa na Wiśle, należała do dóbr biskupich Włocławek. Soskalnie, karczma, pow. szawelski, gm. Janiszki, o 47 w. od Szawel. Sosliny 1. al. na Soślinach, część wsi Królówki, pow. bochenski. 2. S. , część wsi Połomu Dużego, pow. bocheński. 3. S. al. Suśliny, wólka w Zbyłtowskiej Górze, pow. tarnowski. W r. 1880 było 19 dm. , 106 mk. Sosławki 1. dobra, pow. rossieński, gm. Skawdwile, o 31 w. od Rossień. 2. S. , dwór, tamże, gm. Łabardzie, o 91 w. od Rossień. 3. S. , wś i dobra, tamże, gm. Konstantynowa, o 84 w. od Rossień. 4. S. , folw. , pow. szawelski, gm. Łukniki, o 48 w. od Szawel, należy do dóbr Dyrwiany, Piłsudzkich. 5. S, wś, tamże, gm. Kurszany, o 38 w. od Szawel, Sosmaniszki, zaśc. rząd. nad jez. Bołoszykstis, pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 35 w. od Święcian, 2 dm. , 13 mk. katol. Sosna al. Sosnowa, rzeczka, bierze począ tek w pow. maryampolskim, płynie ku zach. pod Obelinem, Sosnową, Ochotnią, pod Kantaliszkami przyjmuje z lew. brzegu strumień od Przydatków i Dzięciołówki, i na półn. od wsi Surgucie uchodzi do Szeszupy z lew. brzegu. Długa 10 w. J. Bl. Sosna 1. rzeczka w pow. borysowskim, dopływ Berezyny, bierze początek w okolicy wsi Łuh. 2. S. , rzeczka w pow. borysowskim, w obrębie gminy Ziembin, uchodząca od prawego brzegu do rz. Mraj. Zaczyna się w lesistych moczarach za zaśc i naz. , niedaleko wsi Skuplin, płynie w kierunku północnowschodnim około wsi Rudnia młyn na rozlewie, o 14 w. poniżej tej wsi przybiera od lew. brzegu rzkę Pustomieciszkę al. Omściż al. Pustomściż i ubiegłszy około 2 mil ma ujście w bagnisto lesistych moczarach. A. Jel. Sosna 1. , zaśc, pow. lidzki, w 4 okr. pol, gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Wasiliszki o 2 w. ., 1 dusza rewiz. 2. S. , zaśc nad Sosenka Sosenki Jajki Sosenki Sosenkowo Sosenkowszczyzna Soseńska Wólka Sosenszczyzna Sosie Sosienicha Sosieniszki Sosienka Sosin Sosino Sosinówka Sosińska Soskalnie Sosliny Sosławki Sosmaniszki Sośniaki Sosna Sosna Kicki Sosne Sośnia Sośniak Sosniak Sosna Sośniany Sośnica rzką t. naz. , pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Ziembin. Sosna, S. Bystra, rzeka w gub. orłowskiej, prawy dopływ Donu. Bierze początek w pow. małoarchangielskim, zrasza pow. liweński i jelecki. Płynie w kierunku wschodnim na przestrzeni 210 w. ; szeroka od 20 50 sąż. , głęboka od 1 do 4 arsz. ; dno piaszczystogli niaste, brzegi wyniosło, przedstawiają obnażenie formacyi dewońskiej dolnej. Na brzegach S. wznoszą się dwa miasta Jelec i Liwny i 106 wsi. Sosna Kicki, wś, S. Kozulki, wś i S. Korabie, wś, pow. siedlecki, gm. Skupie, par. Su chożebry. S. Kicki ma 9 dm. , 73 mk. , 200 mr. W 1827 r. 9 dm. , 48 mk. S. Kozulki ma 16 dm. , 104 mk, , 489 morg. W 1827 r. 15 dm. , 73 mk. S. Korabie 9 dm. , 68 mk. , 327 morg. W 1827 r. 11 dm. , 67 mk. Br, Ch. Sosne 1. al. Sosno szlacheckiej Adlig Sossno, dobra ryc, nad jeziorem, pow. brodnicki, st. poczt. Brodnica o 7, 5 klm. , st. kol. Najmo we 1 4 mili odl. , par. katol. Bobrowo, 257 ha 15 lasu, 7 łąk, 226 roli. W 1885 r. 3 dm. , 7 dym. , 37 mk. 32 kat. , 5 ew. . Dziedzic 1858 r. Czapski, 1885 r. Wolfram. Wizyt. Strzesza z 1667 r. donosi Villa Sosne tres Nobilium sortes, Nobilis Przylupski sex mansi, Sosnow ski altera sors et Karwowska viduae particulae quaedam pag. 330. 2. S. , niem. Koeniglich Sossno, os. młyn. , pow. brodnicki, st. poczt. Bartniczki, par. katol. Pol. Brzozie, 97 ha 11 łąk, 78 roli; 1885 r. 4 dm. , 4 dymy, 30 mk. kat. 3. S. , niem. Sossno, wyb. do Ko nia, pow. lubawski, st. poczt. Brodnica, par. kat. Lipinki, 1 dm. , 4 dm. Kś. Fr. Sośnia, wś nad rz. Biebrzą, pow. szczuczyński, gm. i par. Białaszewo. W 1827 r. było 12 dm. , 74 mk. Sośnia al. Suśnia, folw. , pow. międzychodzki, o 7 1 2 klm. na płd. wschód od Sierakowa, par. Lutomie, okr. dwor. Lutomek, poczta w Kwilczu, st. dr. żel. w Wronkach o 22 klm. , 1 dm. , 25 mk. ; własność M. hr. Kwileckiego. Sośniak, jezioro w pow. trockim, pod wsią Janguny. Sosniak, folw. , pow. rossieński, gm. Mankuny, o 15 w. od Rossień. Sośniak, wyb, do Górnego Grzybna, pow. kartuski, 2 dm. , 13 mk. Sośniaki, wś, pow. lepelski, ob. Niesin t. VII, 112. Sośniany, wś, pow. połocki, z kaplicą katolicką par. połockiej. Sośnica 1. folw. dóbr Bydlin, pow. olkuski. 2. S. , fol. nad rz. Działdówką, pow. sierpecki, gm. Bieżuń, par. Chamsk, odl. o 24 w. od Sierpca, 1 dm. , 9 mk. Folw. ten w 1880 r. oddzielony od dóbr Bieżuń, rozl. 291 mr. gr. ogr. i ogr. 207 mr. , łąk 59 mr. , pastw. 4 mr. , zarośli 9 mr. , nieuż. 12 mr. ; bud. mur. 3; płodozm. 6polowy; pokłady torfu. Sośnica, jedno z ramion rz. Oły, uchodzi do Berezyny ob. t. VII, 520. Sośnica u W. Pola Strunia, rzeczka w pow. połockim, prawy dopływ Dźwiny, ściąga wody jeziora Łańcużno i okolicznych i uchodzi między Obolem i Połotą, pod wsią Matusówką. Sośnica, wś skarb. nad rz. t. n. , pow. połocki; okr. wiejski sośnicki w 1863 r. miał 1147 dusz rewiz. włośc. skarbowych. Sośnica, mto pow. gub. czernihowskiej, na praw. brzegu rz. Ubiedzi, przy ujściu do niej rzki Wijunki, o 5 w. od ujścia Ubiedzi do Desny, pod 51 32 płn. szer. a 50 11 wschd. dług. , odl. o 87 w. na wschód od Czernihowa, ma 775 dm. 4 murow. , 5179 mk. 23 katol. , 9 rozkolników, 1173 żydów, 5 cerkwi 2 murowane, 3 domy modlitwy żydowskie, szkołą pow. i paraf. , szpital miejski, 39 sklepów, 313 rzemieślników, wielu zwłaszcza szewców. Handel nieznaczny, całkiem znajduje się w ręku żydów; 2 jarmarki. Do mta należy 513 dzies. ; dochód miejski w 1869 r. wynosił 1668 rs. Południową część mta stanowi przedmieście zwane Wjuniszcze, położone w nizinie i podległe zalewom podczas rozlewów wiosennych. Do miasta przytyka słoboda Zahrebanie, mająca 480 mk. Mieszkańcy zajmują się przeważnie rolnictwem, zwłaszcza zaś plantacyą tytuniu. Sośnicki powiał, leży w środkowej części gubernii i podług obliczeń pułku Strielbickiego zajmuje 78 mil al. 377, 42 w. kw. Powierzchnia powiatu przedstawia w ogóle równinę, w niektórych miejscach dochodzącą do 700 st. wys. Najwyższy punkt znajduje się w północnej części powiatu, na pograniczu z pow. nowogród siewierskim, w okolicach wsi Awdiejewski. W południowej części powiatu, leżącej na lewym brzegu Desny, przeważa czarnoziem; tylko na wybrzeżach Desny i Ubiedzi znajdują się miejscowości piaszczyste. W północnej części powiatu przeważa gleba piaszczysta i po części gliniasta, poprzerzynana rozległemi dolinami, posiadającemi czarnoziem. Cały powiat należy do dorzecza Desny dopł. Dniepru, przerzynającej południową część pow. na przestrzeni 80 w. i żeglownej na całej tej długości. Z dopływów Desny ważniejsze w części południowej Ubiedź i Sejm, w północnej zaś Snow z Irwańcem. W powiecie znajduje się 91 jezior, zajmujących w ogóle 495 dzies. i leżących przeważnie w dolinie Desny, Błota znajdują się w dolinach Ubiedzi i Sejmu. Północna część powiatu obfituje w lasy, które, wraz z zaroślami, zajmują do 32, 3 ogólnej przestrzeni. W 1867 r. było w powiecie bez Ś. 103, 941 mk. , prawie wyłącznie Małorusinów, w tej liczbie 20 Sośnice Sośnica katol. , 122 jedynowierców, 37 rozkolników, 2 protest, i 878 żydów. W 1859 r. było w po wiecie 251 miejsc zamieszkałych, w tej licz bie 8 miasteczek Aleksandrówka, Chołmy, Miena, Nowe Młyny, Ochromiejewicze, Pogorelice, Siniawka i Stolne, 50 siół, 1 słobo da, 51 wsi i 141 chutorów i innych drobnych osad. W 1870 r. było w powiecie; 16 cerkwi prawosł. , 2 jedynowiercze, 1 monaster męzki i 3 domy modlitwy żydowskie, Mieszkańcy w południowej części powiatu zajmują się wyłącznie rolnictwem, w północnej zaś oprócz tego i przemysłem leśnym. Oprócz właściwe go rolnictwa zajmują się plantacyą tytuniu w 1866 r. znajdowało się 8484 plantacyj, obejmujących 3865 dzies. , z których zebrano 308, 802 pudów oraz uprawą buraków w czę ści północnej powiatu, w okolicach cukrowni w Awdiejewce, Chełmach, Kariukowie, Makoszynie, Michajłówce, Naumówce, Ochromiejewieżach, Turcy i Żukli. Nadto po wszechnie sieją konopie. Przemysł fabryczny, niezbyt rozwinięty, ogranicza się na przerób ce surowych płodów rolnictwa. Podług da nych z 1870 r. było w powiecie 17 fabryk, zatrudniających 1482 robotników i produku jących za 163, 545 rs. , w tej liczbie 2 mydlarnie, 5 cukrowni, 5 gorzelni i 5 cegielni. Han del koncentruje się w S. i w miasteczkach. Nieznaczne jarmarki odprawiają się w Mieni 9 maja, 8 września i 6 grudnia, w Siniawce w dzień św. Trójcy i 1 paździer. i w No wych Młynach 6 stycznia, 23 kwietnia, 29 czerwca i 8 września. J. Krz. Sośnica, rus. Sosnycia, wś, pow. jarosławski dawniej przemyski, 22 klm. na płn. wsch. od Jarosławia, 8 klm. od Radymna sąd pow. , st. kol. , urz. poczt. i tel. . Na zach. leżą Zadąbrowice, na płn. zach. Święte, na płn. Grabowiec, na płn. wschód Nienowice, na wschód Skład Solny i Barycz, na płd. Dusowce i Małkowice cztery ostatnie w pow. przemyskim. Wś leży w dorzeczu Wisły za pośrednictwem Sanu, który płynie wzdłuż granicy wschod, a potem przez płn. wsch. część wsi. Zabudowania wiejskie leżą na wznies. 207 mi Zachodnią część wsi przebiega dr. żel. Karola Ludwika. Własn. więk. hr. Stadnickiej ma roli ornej 278, łąk i ogr. 123, pastw. 14, lasu 156 mr. ; wł. mn. roli or. 1865, łąk i ogr. 123, pastw. 748, lasu 1 mr. W r. 1880 było 333 dm. , 1831 mk. w gm. wólka Brzegi 21 dm. , 118 mk. , a 5 dm. , 48 mk. na obsz. dwor. 1535 gr. kat. , 185 rz. kat. , 159 izrael. ; 1672 Rusinów, 207 Polaków. Par. rz. katol. w Radymnie, gr. kat. w miejscu, dek. i dyec. przemyska. We wsi jest cerkiew p. w, św. Onufrego, wystawiona 1775 r. , po spaleniu poprzedniej. Szkoła etatowa dwuklasowa. Niegdyś stał tu zamek, pochodzący z XV w. , zamieszkiwany w XVI w. niekiedy przez Bonę, później przez Korniaktów. Lu. Dz. Sośnica 1. wś kość. i dwór, pow. kroto szyński, dekan. pieszewski, o 5 klm. na wschód od Dobrzycy poczta, nad Lutynią, dopł. Warty, par. i szkoła w miejscu, st. dr. żel. w Kowalewie Pleszowskim o 5 klm. Pisali się ztąd w r. 1346 Janusz i Stefan, r. 1382 Piotr. Akta grodz, i ziemskie kaliskie zawierają od 1443 r. czynności odnoszące się do S. , jak np. rozgraniczanie z Fabiano wem, Lutynią, Kar minem, Czarnuszką, Dobrzycą i t. d. W r. 1579 należała S. do Stanisława Sośnickiego i Macieja Jutrowskiego, którzy tu mieli 1 1 2 łan. osiadł. , 4 zagr. , 4 kom. i 1 rzeźnika; w r. 1618 było 1 1 2 łan. os. , 1 zagr. , kom. , rzeźnik i młyn; dziedzicem był Paweł Łącki; z później szych właścicieli znamy Rogalińskich 1745 i Chłapowskich r. 1793. Z rąk Chłapowskich wyszła S. dopiero przed kilkoma laty. Ko ściół p. w. św. Maryi Magdaleny istniał już około r. 1450; dzisiejszy, z drzewa dębowego, stanął nakładem Konst. Rogalińskiego ob. Łaski, Lib. Ben. , II, 20. Bractwo Pociesze nia N. M. Panny zaprowadzono w r. 1757. Par. , liczącą 1050 dusz, składają Czarnuszka, Fabianów, Jarmużew, Kaczyniec, Maryanów, Orpiszewek, S. i Sośnickie Holendry. Wś z Jarmużewem i Kaczyńcem, z któremi two rzy okr. wiejski, ma 35 dm. , 282 mk. 258 kat. , 24 prot. i 278 ha 245 roli, 13 łąk, 5 lasu; czysty doch, z ha roli 6, 27, z ha łąk 10, 57, z lasu 3, 92 mrk. Dwór z folw. na Jarmużewie i Kaczyńcu tworzy okrąg dwor. , ma jący 22 dm. , 233 mk. 228 kat. , 5 prot. i 830 ha 705 roli, 42 łąk, 41 lasu; cz. doch. z ha roli wynosi 10, 18, z ha łąk 14, 88, z ha lasu 5, 87 mrk; właściciel Ildefons Chełkowski. 2. S. , ob. Sośnickie Holendry. E. Cal. Sośnica 1. niem. Sosnitza, wś, pow. Zabrze Szlązk, par. ew. Małe Zabrze, katol. Stare Zabrze, Gmina wiejska ma 529 ha, 167 dm, , 1365 mk. 6 ew. ; dobra zaś mają 228 ha, 5 dm. , 96 mk. 2 ew. . 2. S. , kol. w gm. Kutschau, pow. lubliniecki. Sośnice, u Długosza Szosznyna, wś, pow. ropczycki, w okolicy pagórkowatej, lesistej, wzn. 338 mt. npm. , na dziale wodnym Wielopólki praw. dopł. Wisłoki i Szufnarowgkiego potoku lew. dopł. Wisłoka. Par. rzym. kat w Wielopola 3 klm. . Wś składa się z 31 dm. i 181 mk. ; 178 rzym. kat. , a 3 izrael. Ze 173 mr. obszaru przypada 135 mr. na orną rolę, 8 mr. na łąki i 22 mr. na las. Posiadłości większej nie ma. Długosz wymienia tę wś jako własność klasztoru koprzywnickiego L. B. , II, 263, 293 i III, 379; należała wówczas do par. w Dobrzechowie, miała łany kmiece, karczmę i łan klasztorny; natomiast nie jest wymieniona w spisie pobor, z r, 1536 na Sośnica Sośnie Sośnik Sośnina Sosnka 1581. S. graniczy na płn. z Wielopolem i Rzegociną, na zach. z Brzezinami Średniemi, na wschód z Nową Wsią, a na płd. z Jaszczu rową i Szufnarową. Mac. Sośnice al. Sośnicz, grupa domów w obr. Jaworzna, pow. chrzanowski. Br. G. Sośnickie Holendry, urzęd. Sośnica, pow. krotoszyńskij o 4 klm. na płn. wsch. od Dobrzycy poczta i par. prot. ; par. kat. Sośnica; 21 dm, , 163 mk. 19 kat. , 144 prot i 301 ha 283 roli, 5 łąk, 1 lasu. Sośniczany, wś włośc, nad rz. Koprzywni cą, pow. sandomierski, gro. i par. Koprzywni ca. Odl, od Sandomierza 12 w. , ma 54 dm. , 391 mk. , 671 morg. W 1827 r. było 38 dm, , 232 mk. W dok. z 1277 r. wymieniona w li czbie posiadłosci klasztoru koprzywnickiego. Dziesięciny pobierał ztąd klasztor. Kod. Mał. , I, 110, II. 144 i III, 61. W połowie XV w. wś w par. Koprzywnica, należała do klaszto ru koprzywnickiego. Było 15 1 2 łan. km. , z których płacono rocznie po 1 fertonie, dawa no 30 jaj, sery i 2 koguty z łanu, prócz tego powabę i osyp. Był także folw. , karczmy i młyn. Długosz L. B. , III, 389. W 1578 r. było 15 osad. , 7 1 2 łan, 2 kom. biednych Pawiński, Małop. 166. Br. CL Sośniczowice, niem. Kieferstaedtel, 1531 Sosniessowitze, miasto i zamek, pow. toszeckogliwicki, odl. 1 1 2 mili na zachód od Toszka, wzn, 690 st. paryz. n. p. m. , w pobliżu miasta kilka stawów. Posiada kościół par. katolicki, szkołę katol. 4 klasową. , zamek, kilka fabryk łyżek blaszanych, 128 budynków, 1062 mk. 12 ew. , 3 żyd. , 300 ha ziemi. Zamek ma 7 bud. , 111 mk. 1 ewang. , 468 ha 253 ha lasu. S. założyli osadnicy morawscy, którzy wykarczowali lasy pokrywające ten obszar. Prawo miejskie nadał cesarz Ferdynand w 1526 r. Szwedzi w 1626 r. zburzyli osadę, powtórzyło się to w czasie wojny siedmioletniej. Fryderyk W. nadał przywileje dla cechu szewców i rzeźników. Odbudowane miasto zniszczył pożar w 1768. W 1812 r. zniesiono dawne sądownictwo wójtowskie, a w 1853 r. dopiero wprowadzono ogólną ustawę miejską. Dawny kościół drewniany spłonął 1768 r. Na jego miejscu wzniesiono murowany. Miasto posiada 5 dawnych przywilejów w czeskim morawskim języku. S. par. , dek. gliwicki, w 1869 r. miała 3661 katol. , 57 ewang. , 29 izrael Br. CK Sośnie 1. wólka w Grybowie, pow. grybowski, z grupą domów Bykówką; w r. 1869 miała 32 dm. , 190 mk, 2. S. , wólka w Wojnarowej, pow. grybowski; ma 10, dm. 54 mk. Br. G. Sośnie, urzęd. Susnia, wś, pow. krotoszyński Koźmin, o 7 klm. na płd. zach. od Koźmina, nad orlą, dopł. Baryczy, par. Mokronos, poczta i prz. dr. żel. w Koźminie; 19 dm. g 155 mk. 151 kat. , 4 prot. i 160 ha 143 roli, 8 łąk. W 1540 r. dziedziczył S. Bartłomiej, proboszcz koźmiński; r. 1578 było tu 6 śladów, 3 zagrod, i 1 kom. W 1618 r. S. należała do Rozdrażewskiego, 1740 r. posiadał ją Jan Skarbek, 1793 r. Radolińscy. E. Cal. Sośnik, ob. Soszna. Sośnina 1. wś, pow, konecki, gm. Miedzierza, par. Grzymałków. Odl. od Końskich 18 w. , ma 2 dm. , 14 mk. , 35 morg. Wchodziła w skład dóbr Kłódzko. 2. S. , wś, pow. szczuczyński, gm. i par. Białaszewo, 959 mr. Sośnina 1. przys. Nowegosioła, w pow. cieszanowskim. 2. S. , grupa zabudowań i folw. w Chłopicach, pow. jarosławski. 3. S. , wólka w Wietrznem, pow. krośnieński, 7 dm. , 40 mk. 4. S. , gajówka w Podziemnem, pow. lwowskim. 5. S. , grupa zabudowań w Zbyłtowskiej Górze, pow. tarnowski 6. S. , zabudowania w Zalasowej, pow. tarnowski. 7. S. , młyn i gajówka w Rudzem, pow. wa dowicki. 8. S, , przys. Butyn, pow. żół kiewski. 9. S. , pow. tarnowski, ob. Podlesie 56. . Br. G. Sosnka, wś nieistniejąca obecnie, należała do par. Broniewo dziś pow. nieszawski. Według reg. pob. pow. radziejowskiego z r. 1567 własność bisk. kujawskiego, miała 17 łan. , 8 czynsz. , 3 łany sołtysie, Pawiń. Wielkop. , II, 29. Należała do dóbr Raciążek ob. t. IX, 350 i Kod. Mucz. Rz. , II, 295. Sosnka, pierwotna nazwa wsi Sanka, w pow. chrzanowskim. Sosnkowo, ob. Sosenkowo. Sosno 1. jezioro w pow. pińskim, pomiędzy kotlinami Prypeci i Strumienia, w gm, Chojno, w miejscowości bardzo nizinnej, łączy się przez odpływy ze Strumieniem, ma przeszło 1 1 2 w. dług. i 1 w. szer. , bardzo rybne. 2. S, jezioro w pow. horodeckim, przepływa przez nie rz. Łować, Sosno 1. Sosnowskie, wś, pow. połocki, w 1 okr. pok. do spraw włośc, gm. Domniki, w 1863 r. 182 dusz rewiz 2. S. , dobra, pow. połocki, własność Adeli Medunieckiej, mają 3340 dzies. , ziemi dworskiej. Sosno 1. niem Sossnow, wś, pow. złotowski, st. p. Sępolno, par. kat. Wąwelno, 352 ha 30 łąk 284 roli. W 1885 r. 34 dm. , 48 dym. , 255 mk. , 69 kat. , 183 ew. ; szkoła dwuklas. symultanna. 2. S. , dobra ryc, tamże, st. p. Wielowicz o 6 klm. , par. kat. Wąwelno; z fol Gruenthal 5 dm. , 101 mk. , Moerkenhof i Pólkiem 1610 ha 319 lasu, 233 łąk, 893 roli, W 1885 r, 21 dm. , 63 dym. , 408 mk. , 170 kat. , 238 ew. ; gorzelnia parowa, cegielnia. R. 1695 skarży się wizyt. Jezierski, że wś i folw. nie dawały mesznego quare jure agat parochus str. 98 b. R, 1728 nale Sośnice Sośnice Sośniczany Sośniczowice Sosnowa Wola Wola Sosnowce Sosnowe Sosnowe Bioto Sosnowica Kało S. do Siedleckich h. Grzymała, roku zaś 1796 do KalksteinOsłowskich. R 1805 by ły dobra oszacowane na 6666 tal. 20 sbr. , oko ło r. 1867 zaś na 121, 890 tal. Kś. Fr. Sosnobór, zaśc. pryw. , pow. lidzki, w 3 okr. pol. , o 29 w. od Szczuczyna. Sosnopol, wg, pow. newelski, w 2 okr. pok. do spraw włośc, gm. kubecka; w 1863 r. 32 dusz rewiz. Sosnów 1. folw. , pow, rawski, gm. i par. Lubania. Należy do Kłopoczyna. 2. S, wś włośc, pow. kozienicki, gm. Góra Puławska, par. Oleksów, odl. od Kozienic 28 w. ; ma 12 dm. , 158 mk. , 258 mr. Sosnów z Tudynką, wś nad rz. Strypą, pow. podhajecki, odl. 3 mile na płn. od Podhajec, urz. poczt. w miejscu, sąd pow. Wiśniowczyk, rz. kat. parafia Złotniki. Obszar dwor. ról 990, łąk 700, past. 236, lasu 25, ra zem 1951 mr. ; włośc 2712 mr. W 1870 r. 1402 mk. ; w 1880 r. w gminie 1502, na obsz. dwor. 182. Jestto rozległa wieś podolska, z glebą czarnoziemną, na osuszonych dawnych stawach doskonałe sianożęcie, a na stepach strusowskich po części pooranych, bujne past wiska. Rz. kat. 310; gr. kat, par. w miejscu, dek. podhajecki, dusz 1699, w przyłączonych Siemikowcach 345, razem 2044. Szkoła etat. o 1 naucz. , kasa pożyczk, gm. z kapit. 2231 złr. Właściciel posiadłości dwor. Korneli Suchodolski. B. R. Sosnowa, rzka, bierze początek w lasach pow. maryampolskiego, koło wsi Sosnowe i wpada do Szczupy z praw. brzegu, poniżej Giwałtowa Gierwałtowa, w gm. Antonowo. Sosnowa al. Sosnowo, wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Jody, okr. wiejski i dobra Święcickich w 1865 r. Terezyanowo, o 10 w. od Jod a 68 w. od Dzisny, ma 12 dm. , 85 mk. praw. w 1865 r. 48 dusz rewiz. . Sosnowa, sioło nad rz. Supołą, pow. perejasławski gub. połtawskiej, o 23 w, od Perejasława, ma 260 dm. , 1500 mk. Sosnowa z Zarąbkami, część Raciechowic, w pow. wielickim, na płn. od tej wsi, wzn. 387 mt. npm. , u źródeł pot. Kamielninna lew. dopł. Stradomki. Od doliny Raby oddzielają dolinę Stradomki wzgórza lesiste, które S. zasłaniają od płn. Gleba żytnia. S. ma 28 dm. i 190 mk. Wymienia tę osadę Długosz L. B. , II, 132. W 1581 r. Pawiński, Małop. , 51 było tu 6 półłanków km. , 3 zagrody bez roli i 1 komor, . bez bydła a w r. 1490 opłacało poradlne półtora łana ibid. , 448. Mac. Sosnowa, niem. Zossen, wś z os. Frobelhof, w pow. i obw. sąd. bruntalskim, na Szląsku austr. , na płn. od Herałczyc Małych KleinHerrlitz a na płd. od Lichnowa Lichten, wzn. 401 mt. npm. , w okolicy podgórskiej. W 1880 r. było 139 dm. , 992 mk. , 978 kat. , 14 żyd. , wszyscy Niemcy. Szkoła ludowa, kościół łac. par. ; st. dr, żel. w Skrochowicach. Należy do dóbr hr. Ludolfiny Bellegarde, z domu hr. Kińska. Gorzelnia. Br. O. Sosnowa Góra, wyb. do Przetoczyna, pow. wejherowski, st. p. Smażyn; 3 dm. , 34 mk. Sosnowa Wola 1. wś i folw. , pow. włocławski, gm. Piaski, par. Zgłowiączka, odl. 28 w. od Włocławka, ma 93 mk. W 1827 r. S. Wola miała 13 dm. , 150 mk. S. Wola, holendry, 4 dm. , 26 mk. W 1885 r. fol. S. Wola rozl. mr. 586 gr. or. i ogr. mr. 537, łąk mr. 35, nieuż. mr. 14; bud. mur. 2, drewn. 16; płodozm. 14pol. Wś S. Wola os. 27, mr. 72; wś Holendry Wolskie os. 5, mr. 105. 2. S. Wola, wś i folw. nad rzką Urzędówką dopł. Wisły, pow. janowski, gm. Dzierzkowice, par. Boiska, odl. 20 w. od Krasnika. Wś ma os. , 203 mk. , 609 mr. Gleba piaszczystagliniasta. Folw, , po oddzieleniu przed kilkoma laty 600 mr. lasu, na którym po wycięciu założono nowy folwark, ma obecnie 611 mr. , w tem 340 roli or. , 48 łąk, 200 mr. lasu sosnowego; dm. drewn. 2, innych budowli 6; młyn na rzece Urzędówce. W 1827 r. było dm. , 194 mk. Dobra S. Wola wraz z Boiskami należały w XVI w. do klucza grabowiecldego Sienińskich, potem Myszkowskich, a w XVIII w. Moszyńskich. W początku bieżącego stulecia oddzielone, przeszły do Rudzkich. Por. Grabówka. R. Prz. Sosnowce 1. białor. Sasnoucy, wś nad rzką Małyszówką, lew. dopł. Berezyny, pow, miński, w 2 okr. pol. i gm. Raków, ma 18 osad; miejscowość falista, grunta szczerkowe. 2. S. , os. , pow. miński, własność rodziny Dziadków, ma 2 1 4 włóki. 3. S. , os. , pow. miński, w 2 okr. pol. i par. kat. Raków, ma 9 1 2 włók; należy do Dybowskich. A. Jel. Sosnowe ob. Sosnowo, Sosnowe, jezioro na granicy pow. święciańskiego i wilejskiego, ob. Miadzioł Sosnowe Bioto, uroczysko, pow. sokólski, w 3 okr. pol. , gm. Ostra Góra, o 23 w. od Sokółki. Sosnowica 1. al. Sosnowice, wś, fol. i os. młyn. nad rz. Radomką, pow. radomski, gm. Wielogóra, par. Cerekiew, odl. od Radomia 11 w. , posiada młyn wodny, ma 6 dm. , 26 mk, 40 mr. dwors. , 45 mr. włośc. Wchodziła w skład dóbr Dąbrówka Podłężna. 2. S. , dawne mko, wś i dobra nad rz. Piwonią dopływ Tyśmienicy, pow. włodawski, gm. Turna, par. Sosnowica, odl. 30 w. na zach. od Włodawy, leży o kilka wiorst na prawo od traktu z Radzynia do Włodawy, posiada kościół par. mur. , cerkiew par. , szkołę począt. , szpital gminny, stary dwór. Osada, dawne mko, ma 30 dm. , 338 mk. , 14 mr. ziemi; wś Sosnobór Sosnobór Sosnopol Sosnów Sosnowa Sosnowa Góra Sosnowiec Sosnowica Sosnowice Sosnowicki potok i fol. 36 dm. , 337 mk. W 1827 r. osada mia ła 24 dm. , 107 mk. ; wś i folw. 36 dm. , 205 mk. Dobra S składały się w 1870 r. z fol S. , Lasek i Lesnów, rozległość ogólna do minialna mr. 6166. W skład dóbr wchodziły poprzednio osada miejska Sosnowica os. 24, mr. 14; wś S. os. 54, mr. 1463; wś Górki os. 39, mr. 974; wś Olchówka os. 24, mr. 936; wś Bochutyn os. 8, mr. 280. Jestto gniazdo rodziny Sosnowskich. Katarzyna z Zamiechowskich Sosnowska zbudowała tu kośció łek, stanowiący pierwotnie filią Wereszczyna. W 1685 r. bisk. chełmski Święcicki utworzył przy nim parafią. Obecny kościół mur. wznio sła wdowa po hetmanie Józefie Sosnowskim, wojew. płockim. Konsekrował go w 1804 r. Skarszewski, bisk. chełmski. W głównym oł tarzu mieści się piękny obraz z Włoch spro wadzony św. Trójca, w bocznych św. Józef i N. M. P. Marya pędzla Smuglewicza, nie znane historykom malarstwa naszego i bio grafom artysty. Cerkiew wznieśli właścicie le wsi w 1607 r. Kiedy S. otrzymała przy wilej miejski niewiadomo. Jeszcze w 1802 r. nosi miano miasteczka. Zapewne rząd au stryacki zniósł tu miejskie urządzenia. Ży ciorys hetmana Sosnowskiego skreślił Julian Bartoszewicz Pismo zbiorowe Ohryzki, t. I. Przechował się tu stary dworzec murowany i skarbiec piętrowy z datą 1760 r. Obszerne oficyny i stajnie hetmańskie poszły w ruinę. S. par. , dek. włodawski dawniej parczewski 980 dusz. Br. Ch. Sosnowica, os, w Kunczycach Wielkich GrossKuntschitz, pow. i obw. sąd. frysztacki. Br. G. Sosnowice 1. wś włośc, pow. gostyński, gm. Rataje, par. Białotarsk, ma 43 mk. , 151 mr. W 1827 r. było 5 dm. , 48 mk. Wchodziła w skład dóbr Górki. 2. S. , wś i fol. , pow. nieszawski, gm. Boguszyce, par. Sadlno, odl. 45 w. od Nieszawy, 97 mk. , 720 mr. ziemi dwors. , 7 mr. włośc. W 1827 r. 11 dm. , 80 mk. W 1885 r. fol. S. rozl. mr. 833 gr. or. i ogr. mr. 667, łąk mr. 118, past. mr. 13, lasu mr. 20, nieuż. mr. 15; bud, mur. 10, drewn. 11; płodozm. 10 i 13 pol. Wś S. os. 7, mr. 8. Na akcie z 1470 r, podpisani są Mikołaj i Laskary de Sosznowycze Kod. Mucz. Rz, , U, 539. W 1557 r. stoi pustkami, należy do par. Sadlno Pawiń. , Wielkp. , II, 30. 3. S. , os. nad rz. Czarną Przemszą, pow. będziński, gm. Gzichów, par. Czeladź, 16 dm. , 104 mk. , 57 mr. , st. dr. żel. warsz. wiedeń. , komora celna I klasy. Osada ta jest częścią tylko wielkiej osady fabrycznej, noszącej miano Sosnowiec ob. , od nazwy obszaru leśnego, śród którego powstała. 4. S. , os. włośc, pow. opoczyński, gm. Machory, par. Skórkowice, odl od Opoczna 30 w. , ma 3 dm. , 28 mk. , 75 mr. 5. S. , przyl. wsi Kuleszka, w pow, łomżyńskim. Br. Ch. Sosnowice, wzgórze polne, na zachód od Bojowic, w pow. mościskim, na praw. brzegu pot. Buchty, wzn. 266 mt. npm. Br. G. Sosnowice, wś, pow. wadowicki, par. rz. kat. w Pobiedrze. Leży w równinie, wzn. 271 mt. npm. , nad Sowieńcem, dopł. Wisły z praw. brzegu. Wś liczy 116 dm. 12 na obsz. dwor. i 619 mk. , 603 rz. kat. i 16 izr. Obszar wiek. pos. wynosi 342 roli, 47 łąk i ogr. , 25 past. i 49 mr, lasu; pos. mn. ma 370 roli, 46 łąk, 25 past. i 21 mr. lasu. S. wy mienia Długosz L. B. , II, 129 i III, 67, 193 jako własność Jana i Mikołaja Strzałów, W r. 1581 Pawiński, Małop. , 48 Piotr Strzałka miał 6 łanów km. S. graniczy na płn. z Trzebolą i Krzęcinem, na wschód z Goluchowicami, na płd. z Przytkowicami a na zach. z Pobiodrem i Paszkówką. Mac, Sosnowicki potok, powstaje w Przytkowicach, pow. wadowicki, płynie granicą gm. Przytkowic i Puszkówki, poczem przez So snowice, gdzie zabiera potok płynący od Krzęcina zwany Sowieniec i zwraca się na płn. zach, , mija Wielkie Drogi i pod Ochodzą wpada do Wisły z prawego brzegu. Długi 9 klm. Przy ujściu zabiera potok b. n. od Krzęcina. Br. G. Sosnowiec 1. osada fabryczna, pow. będziński, gm. Gzichów, par. Czeladź. Leży w klinie zawartym między Czarną Przemszą dopł. Wisły i jej prawym dopływem Brynicą. W klinie tym wyżyna zalegająca obszar zach. płd. części królestwa polskiego obniża się stopniowo najwyższy punkt góra pod Grodźcem 1360 st. npm. do 700 st. Nagromadzenie w tym obszarze rozlicznych bogactw naturalnych węgiel, wapno, drzewo, woda bieżąca, nadgraniczne położenie, przy linii dr. żel łączącej Warszawę z Wiedniem i Wrocławiem i sąsiedztwo z przemysłowemi miastami Szląska Katowice, Mysłowice, Bytom, wywołało w ciągu ostatnich 30 lat przekształcenie lesistej wyżyny o lichej glebie, na siedlisko ożywionej pracy górniczej, fabrycznej i handlowej. Przeprowadzenie w 1858 r. odnogi drogi żel warsz. wied. z Ząbkowic do Katowic na Szląsku, dla połączenia Warszawy z Wrocławiem, dało początek rozwojowi S. , ubogiej osady, składającej się z folwarku i kilku osad włościańskich, należących do dóbr Gzichów ob. . Spis wsi z 1827 r. nie podaje Sosnowca. Folwark nazwę swą Sosnowice udzielił osadzie, na której powstała komora celna; kolonie włościańskie noszą nazwę Sosnowiec Stary i Nowy. Na gruntach tych mieści się stacya 37 mr. i wś Sosnowiec Stary dwie części, obejmująca 139 mr. i osadę fabryczną o 4 mr. Sosnowica Sosnowiec Nowy Sosnowiec kolonia obejmował 340 mr. włośc. Inna grupa kolonii Sosnowice attynencya ma 200 mr. a S. Milowice 12 mr. Ogółem Sosnowice i Sosnowiec mają 781 mr. 1880 r. . Rozwijająca się na tym obszarze działalność przemysłowa ogarnia stopniowo przyległe osady i folwarki, jak Pogonią 845 mr. , Srodula 219 mr. , Radocha 32 mr. , Trzciniec, wreszcie Sielce, Gzichów, Milowice, Małobądź. Ogółem około 7000 mr. Właścicielami tego obszaru są; sukcesorowie Kramsty, hr. Renard i cały szereg cudzoziemskich przemysłowców. Mała część tylko została w ręku włościan polskich. Gmina Gzichów w 1867 r. przy obszarze 11, 540 mr. liczyła 6583 mk. , obecnie zapewne potroiło się zaludnienie. Podwyższenie ceł od wyrobów zagranicznych skłoniło niemieckich przemysłowców do zakładania fabryk na obszarze królestwa polskiego a przedewszystkiem w tak dogodnym nadgranicznym punkcie, jakim jest S. i jego okolica. Od 1879 r. zaczyna się szybki rozwój przemysłu fabrycznego w S. i przyległych osadach. Jedną z najdawniejszych jest fabryka wypalania kości Lamprechta, istniejąca od 1864 r. Produkcya jej w 1870 r. doszła do 81, 550 rs. , zatrudniała 46 robot. Do dawnych zakładów należą dwie huty cynkowe Kramsty w S. i Zagórzu, które około 1870 r. zatrudniały 233 robot. i produkowały za 220, 900 rs. ; 1877 r. wydały 159, 000 pud. cynku; 1886 r. jedna wyprodukowała za 133, 600 rs. 80 robot. , druga za 178, 000 rs. 32 robot. ; walcownia blachy Kramsty wyrobiła za 677, 939 rs. 62 robot. , w tem 31 cudzoziem. . Prócz tego istnieją fabryka gwoździ Bernarda z prod. 43, 000 rs. 40 rob. ; fabryka rur żalaznych Hulczyński Niemiec w Sielcach, z prod. na 300, 000 rs. 160 rob. , 60 obcych poddan. ; fabr. żelaza Aleksander w Milowicach Towarz. akcyjne z prod. na 825, 000 rs. 370 rob. , w tem 220 obcych; fabr. cementu w Grodźcu Ciechanowski Stanisław z prod. na 270, 000 rs. 277 rob. istnieje od 1857 r. ; huta szklana Pawła Ebsteina z prod. na 200, 000 rs. , zatrudnia 200 rob. ; fabr. świec parafinowych Reicher, Kernbaum i Oppenheim w Radoszy z prod. do 600, 000 rs. , zatrudnia 120 rob. ; olejarnia Strahl Paweł i Krins w Małobądziu, z prod. za 296. 533 rs. 69 rob. ; browar w Grodźcu Ciechanowski, z prod. na 32, 000 rs. 18 rob. . Największą produkcya przedstawia wielka przędzalnia wełny Dittel z Saksonii, przerabiająca na 12, 000 wrzecionach 36 do 40, 000 pudów wełny, przy pomocy machin ogrzewanych miałem węglowym 7 kop. kosztuje korzec i 600 robotn. Wyrobiona tu przędza wartości do 2, 105, 000 rs. idzie do Łodzi i Moskwy przeważnie. Druga przędzalnia Schoen w Sielcach, z prod. na l, 200, 000 rs. Istnieją jeszcze fabryka wyrobów che micznych, gwoździ i drutu, śrutu, tkanin wigoniowych, wyrobów miedzianych, bieli cyn kowej, tektury smołowcowej, papiernia, bro war, piekarnia, młyn parowy i inna drobniej sze zakłady. W 1880 r. było w samych 8. 11 fabryk; wartość budynków i maszyn do chodziła 747, 000 rs. , produkcya wynosiła 1, 387, 429 rs. ; 1886 r. jest 36 fabryk, wartości 8, 210, 609 rs. , z prod, na 12, 082, 267 rs. , zatrudniających 5051 robotn. Prócz robotni ków było jeszcze 4267 mk. z niestałymi, w tej liczbie 2821 katol. , około 100 prawosł, 321 ewang. , 102 żyd. Domów z kolejowemi 200, prócz budowli fabrycznych. Mimo sta rań mieszkańców S. nie uzyskały dotąd praw miasta, ztąd brakuje tu władz i urządzeń miejskich. Niedawno stanęła w 8. cerkiew, staraniem naczelnika komory, ze składek fa brykantów wzniesiona. Katolicy posiadają dotąd kaplicę filialną; budowa kościoła nowe go, w stylu romańskim, z kamienia ciosowego, ma się wkrótce rozpocząć. Prócz szkół po czątkowych rządowych i prywatnych nie ma innych zakładów naukowych. Resursa i teatr amatorski zaspakajają towarzyskie potrzeby dość licznej inteligencyi miejscowej. Prócz sześciu domów komisowych jest kilka wię kszych sklepów kolonialnych i galanteryj nych, dwa hotele, księgarnia z drukarnią i litografią Jarmułowicz i Bergman, trzech lekarzy, apteka. Prócz ogrodu kolejowego, piękny park w Sielcach. O rozwoju przemy słu fabrycznego w S. i okolicy pisał dr. Janżuł, prof. uniwersytetu w Moskwie, w rozpra wie Przemysł fabryczny w krolestwie polskiem polski przekład wydany w Peters burgu, 1887 r. . 2. S. , wś, i S. Nowy, kol, pow. brzeziński, gm. Bratoszewice, par. Stry ków, ma 18 dm. , 207 mk. , 334 mr. włośc, 5 mr. dwor. ; S. Nowy, kol. , 10 dm. , 340 mr. W 1827 r. był 1 dm. , 10 mk. 3. S. , wś i fol. , pow. jędrzejowski, gm. i par. Sędziszów. W 1827 r. 9 dm. , 53 mk 4. S. fol. , pow. konstantynowski, gm. Pawłów, par. Janów, ma 3 dm. , 10 mk. , 1642 mr. Należy do zakładu rządowego stada w Janowie. 5. S. , wś szlach. , pow. łomżyński, gmina i parafia Miastkowo. Br. Ch. Sosnowiec, zaśc, pow. borysowski, w po bliżu granicy pow. dzisieńskiego i lepelskiego, w 3 okr. berezyńskim. A. Jel. Sosnowiec, nazwa średniego biegu pot. Kamionki; ob. Kamionka 8. , t. III, 794. Sosnowiec 1. niekiedy Sosnowice, urzęd. Sossnitz, posiadłość, pow. mogilnicki, o 6 klm. na płn. wschód od Mogilna poczta i st. dr. żel. , graniczy z Dębowem, Dąbrówką, Dobytowem i Kołodziejewem; par. Trląg; 4 dm. , Sosnowiec 77 mk. , 48 kat. , 29 prot. i 227 ha 194 roli, 21 lasu; właścicielem jest Maks. Nehring. 2. S. , niekiedy Sosnowice, wś, pow. szremski, o 4 klm. na płd. wschód od Szremu par. , pocz. , st. dr. żel. ; 14 dm. , 137 mk. S. i Kawcze 5 dm. , 56 mk. tworzą okr. wiejski, 19 dm. , 193 mk. 183 kat. , 10 prot. , 398 ha 248 roli, 69 łąk, 7 lasu. 3. S. Wielki, niem. GrossReerenbruch, dawniej Berenbruch, wś, pow. szubiński, o 7 klm. ku płn. od Łabiszyna par. prot. i poczta, na pól drogi do Rynarzewa par. kat. , st. dr. żel. na Chmielnikach Hopfengarten; 20 dm. , 154 mk. 8 kat. , 146 prot. , 259 ha 128 roli, 49 łąk, 7 lasu. 4. S. Mały, wś, tamże, niewykazana w Spisie gmin i okr. z r. 1888; wr. 1871 było 4 dm. , 39 mk. ; wchodziła w skład Wielkiego S. 5. S. karczma niegdyś do Glinna, pow. wągrowiecki, o 6 klm. od Skok, nad Wełnianką. 6. S. wzgórze lesiste, w pow. szamotulskim, na praw. brzegu Warty, o 2 1 2 klm. na zach. od Obrzycka. 7. S. , miejscowość na Małych Jeziorach, pow. sredzki. 8. S. al. Sosnowy Ostrów, ostrowie w pow. babimoskim, ku wschodowi od Kębłowa. 8. S. , w pow. międzychodzkim, tuż pod Bledzewem, ku płd. , między Suchą i Ponikwą. E. Cal. Sosnowiec, kol. do Wiśniewka, pow. złotowski. Sosnowik, uroczysko, pow. sokolski, w 3 okr. pol. , gm. Ostrów, o 21 w. od Sokółki. Sosnówka, góra pod Chęcinami, przy po lu miejskiem, posiada marmur popielatowiśniowy. W XVI w. nie dobywano z niej, ale były ślady dawniejszych zrobisk. Sosnówka 1. kol. , pow. wieluński, gm. Galewice, par. Wieruszów, odl. od Wielunia 31 wiorst, składa się z 39 osad oddzielnych. 2. S. , fol. i kol. , pow. nieszawski, gm. Boguszyce, par. Sadlno, odl. 56 w. od Nieszawy; fol. ma 9 mk. ; kol. 17 mk. , 51 mr. włośc. W 1827 r. 12 dra, 74 mk. Fol. S. Holendrów rozl. mr. 254 gr. or. i ogr. mr. 218, łąk mr. 15, past. mr. 12, nieuż. mr. 9; bud. mur. 2, drewn. 2; płodozm. 14pol. ; fol. S. lit. B z młynem Łysek, rozl. mr. 304 gr. or. i ogr. mr. 197, łąk mr. 18, past. mr. 12, lasu mr. 60, nieuż. mr. 17; bud. mur. 4, drewn. 3; las nieurządzony. 3. S. , fol. dóbr Łękińsko, pow. piotrkowski. 4. S. , wś i kol. , pow. opatowski, gm. Słupia Nowa, par. Chybice, odl. od Opatowa 29 w. ; posiada młyn i cegielnię. Wś ma 17 dm. , 112 mk. , 68 mr. dwor. , 39 mr. włośc; kol. 7 dm. , 19 mk. , 100 mr. dwors. W 1827 r. 6 dm. , 69 mk. , par. Świętomarz. 5. S. , wś i fol. , pow. miechowski, gm. Kacice, par. Prandocin. W 1827 r. 16 dm. , 119 mk. Fol. S. wchodził w skład dóbr Kacice. 6. S. , pow. miechowski, gm. i par. Tczyca. 7. S. , wś, pow. lubartowski, gm. Wielkie, par. Rudno. W 1827 r. 21 dm. , 108 mk. 8. S. , wś, pow. garwoliński, gm. Kłoczew, par. Okrzeja, ma 13 dm. , 120 mk. , 186 mr. 9. S. , osada karcz. , pow. garwoliński, gm. i par. Wilga. 10. S. , pow. radzyński, gm. Lisia Wólka, par. Wohyń, ma 1 dm. , 5 mk. , 2 mr. 11. S. , wś, pow. włodawski, gm. Romanów, par. Wi sznice, ma 59 dm. , 511 mk. , 1457 mr. W 1827 r. 44 dm. , 392 mk. , par. Mutwica. 12. S. , pow. przasnyski, gm. i par. Dzierzgowo. W r. 1827 było 3 dm. , 36 mk. 13. S. , os. młyn. , pow. mławski, gm. Dębsk, par. Giednia, odl. 7 w. od Mławy, ma 90 mr. obszaru. Oddzie lony od dóbr Giednia. 14. S. Tańska, folw. i wś, pow. przasnyski, gm. i par. Dzierzgowo, odl. 27 w. od Przasnysza, ma 4 dm. , 39 mk. , 216 mr. , w tem 6 mr. włośc. Fol. S. oddzielo ny został od dóbr Dobrogostyty. 25. S. , os. , pow. augustowski, gm. Kuryanki, par. Teolin, odl. od Augustowa 34 w. , ma 2 dm. , 20 mk. 16. S. , pow. sejneński, gm. Pokrowsk, odl. od Sejn 12 w. , 1 dm. , 6 mk. 17. S. , wś, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 28 w. , ma 5 dm. , 57 mk. Br. Oh. Sosnówka 1. wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Zaleś, okr. wiejski Zaleś 2gi, o 6 w. od gminy a 36 w. od Dzisny, ma 7 dm. , 48 mk. w 1865 r. 31 dusz rewiz. . 2. S. , karczma pryw. nad bezim. rzką, pow. dzi sieński, w 1 okr. pol. , o 42 w. od Dzisny, ma 1 dm. , 7 mk. żyd. 3. S. , przys. , pow. dzi sieński, w 3 okr. poi, gm. , okr. wiej. i dobra skarbowe Przebrodź, o 16 w. od gminy, 3 du sze rewiz. 4. S. , zaśc. szlach. nad pot. t. n. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 22 1 2 od Dzi sny, ma 1 dm, . 5 mk. kat. 5. S. , zaśc. rząd. nad Wilią, pow. wileński, w 2 okr. pol. , o 42 w. od Wilna, 1 dm, 10 mk. kat. 6. S. , zaśc. szlach. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Janiszki, o 52 w. od Wilna, ma 1 dm. , 6 mk. kat. ; należy do dóbr Olkuny hr. Tyszkie wiczów. 7. S. , uroczysko, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Podolesie, o 16 w. od Kobrynia. 8. S, wś, pow. prużański, w 2 okr. pol. , gm. Malecz, o 21 w. od Prużany. Nale żała do ekonomii prużańskiej, darowanej przez cesarzowę Katarzynę Rumiancowowi, a sprze dana przez niego Jagminowi, następnie Włod ków. 9. S, . wś, tamże, w 3 okr. pol. , gm. Horodeczna, o 19 w. od Prużany. 10. S. al. Sosnówki, wś, pow. Słonimski, w 2 okr. pol. , gm. maryńska, o 29 w. od Słonima, na wschód od Różany. 11. S. , białor. Sasnauka, wś, pow. bobruj ski, w 2 okr. pol. i gm. Parycze, w okolicy dóbr Ostrowczyce, ma 9 osad; grunta lekkie. 12. S. , zaśc, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim; miejscowość lek ko falista, grunta lekkie. 13. S. , wś rząd. nad rz. Korostenką, pow. piński, w 4 okr. Sosnówka Sosnowik Sosnowiec Sosnowiec pol. lubieszewskim, gm. Uhrynicze, ma 31 osad, 115 mk. ; grunta lekkie, łąk dużo. Nadana w 1693 r. pijarom pińskim przez Jana Karola kn. Dolskiego. 14. S. , zaśc. pow. kowieński, w 4 okr. pol. , par. Skorule, o 26 w. od Kowna, należy do domin. Górna Kułwa, własność Nakaźnego, dawniej Staniewiczów. 15. S. , folw. , pow. wiłkomierski, 100 dz. rozl. , własność Czyżykowa. J Krz. A. Jel. Sosnówka 1. wś u źródeł rzeczki Myki, pow. berdyczowski, w 2 okr. pol. , gm. i par. praw. Śwityńce o 2 w. , odl. o 48 w. od Berdyczowa, ma 432 mk. podług Pochilewicza w 1863 r. 527 mk. . W 1741 r. było w S. 7 sadyb. W zeszłym wieku S. wraz z Śwityńcami, których stanowi właściwie zachodnią część, należała do klucza pohrebyszczańskiego, obecnie jest własnością hr. Tyszkiewiczów. 2. S. , wś nad Taśminą Suchą, pow. czehryński, w 2 okr. pol. , gm. Cwietna o 10 w. , odl. o 28 w. od Czehryna, ma 972 mk. W 1808 r. w Sosnówce wraz z wsiami tworzącemi parafią było 126 sadyb i 1036 mk. Cerkiew Pokrowska, drewniana, wzniesiona w 1795 r. na miejsce dawniejszej, uposażona jest 39 dzies. Do par. należą wsi Omelhorod, zwana też Rubany Most i Nierubajka oraz Strymówka. Wś otrzymała nazwę od lasu sosnowego, okalającego ją niegdyś, z którego dzisiaj nie pozostało śladu. Gleba po części piaszczysta, dość urodzajna. W pobliżu wsi w połowie b. wieku założoną została na ziemiach skarbowych kolonia dla żydów rolników, licząca 267 mk. Należy do dóbr państwa. 3. S. , wś przy ujściu rzki Oczerecianki al. Oczeretni do Irpenia, pow. kijowski, w 2 okr. pol. , gm. Byszów, par. praw. Wolszka o 5 w. , o 62 w. od Kijowa, ma 687 mk. Rzka Oczerecianka służyła dawniej za granicę pomiędzy Didowszczyzną, dobrami metropolitów kijowskich, a Byszewem Charlęskich, do których i wś po połowie należała. Obecnie część będąca dawniej własnością metropolitów należy do skarbu, część zaś dawniej Charłęskich nabytą została w 1843 r. przez Krzyżanowskich, którzy w 1879 r. sprzedali 118 dz. ziemi orn. i 60 dz. lasu Romerowi. W części skarbowej włościanie 169 dusz rewiz. uwłaszczeni zostali na 763 dz. , z których płacą 678 rs. 82 kop. rocznie, w części zaś prywatnej 58 dusz rewiz. włościan otrzymało 224 dz. , z opłatą 276 rs. 51 kop. rocznie. 4. S. , wś, pow. Ostrogski, o 35 w. na wschód od Ostroga, w pobliżu starej drogi poczt. do Żytomierza, w równinie, od płd. zasłonięta lasem. Gleba popielatka, mało urodzajna, łąki błotniste, wiele mokradli. Włościanie trudnią się rolnictwem, hodują przeważnie konie, mało bydła rogatego oraz nieco owiec i trzody chlewnej. Wieś należała pierwotnie do ks. Ostrogskich, później do ks. Jabłonowskich, od 1851 r. przeszła na własność Józefa Górskie go, dziś jego sukcesorów. 5. S. , fabryka cukru obok wsi Szostakówki, pow. mohylowski, okr. pol, par. kat. i sąd Szarogród o 3 w. , o 35 w. od Żmerynki a 25 w. od Jaroszynki stacya drogi żelaznej kijowskoode skiej. Założona w 1857 r. przez ks. Sangusz ków, ma 10 dyfuzorów, obsiewa 1200 dzies. , przerabia do 100, 000 berkowców buraków. Własność z Potockich hr. Branickiej. 6. S. , wioska nad rz. Studenicą Studzienicą, dopł. Dniestru, pow. uszycki, okrąg polic. i par. katol. Dunajowce, gm. Rachnówka, parafia prawosł. Hołozubińce, ma 10 osad. Należy do klucza hołozubienieckiego Wiktora Skibniewskiego. 7. S. , wś, pow. zasławski, i folw. należący do białogródeckiego klucza dóbr sławuckich. 8. S. , sioło nad Hnyłopiatem, dopł. Teterewa, pow. żytomierski, par. Trojanów, na płn. wschód od mka Piątki, po siada cerkiew drewnianą, gorzelnię, młyn krupczatny. Należało niegdyś do ks. Ostrog skich, w 1753 r. na mocy tranzakcyi kolbuszowskiej darowane przez ostatniego ordyna ta ostrogskiego Ciesielskiemu, obecnie wła sność Cichockich. J. Krz. Dr. M. Sosnówka, rzka w pow. konotopskim gub. czernihowskiej, lewy dopływ Sejmu. Bierze początek pod siołem Sosnówka, uchodzi pod siołem Czarycze. Sosnówka 1. al. Pokrowka, sioło nad rzekami Sosnówką i Sawruszą, pow. bogurusłański gub. samarskiej, o 50 w. od mta powiat, ma 199 dm. , 1386 mk. , przeważnie jedynowierców, cerkiew jedynowierców, targi co sobota, jarmark 29 czerwca. Mieszkańcy, oprócz rolnictwa, zajmują się wybijaniem oleju konopnego i wyrobem sań i wozów włościańskich. 2. S. al Szylling, kol. niemiecka nad Wołgą, pow. kamyszyński gub. saratowskiej, o 150 w. od mta powiat. , ma 170 dm. , 1992 mk. , kościół ewang. , szkoła. Założona w 1763 r. 3. S. , sioło nad rz. t. n. , pow, serdobski gub. saratowskiej, o 50 w. od Serdobska, ma 136 dm. , 1667 mk. , targi, jarmark 4. S. , wś nad rzką Ostrzyk, praw. dopływem rz. Oster, pow. rosławski gub. smoleńskiej. 5. S. , sioło nad rz. t. n. , pow. morszański gub. tambowskiej, o 44 w. od Morszańska, ma 483 dm. , 4300 mk, 2 cerkwie, targi tygodniowe, jarmark 14 września, fabryka sukna. Sosnówka al. Sosnówko, folw, , pow. wągrowiecki, par. Raczkowo, okr. dwor. Roszkowo, poczta w Skokach Schokken, 2 dm. , 6 rak. i 109, 70 ha; właściciel Konstanty Dziembowski. Sosnówka 1. niem. Schoensee, wś na olędrach, na praw. brzegu Wisły, pow. chełmiński, st. p. Trzebieluch, par. kat, Chełmno 2 Sosnówka Sosnówka mile odl. , 454 ha 28 lasu, 32 łąk, 297 roli. W 1885 r. 21 dm. , 26 dym. , 193 mk. , 9 kat. , 134 ew. , 50 dyssyd, W 1607 r. wś przez Olędrów zamieszkała, dawała mesznego 17 1 2 kor. jęczmienia Wizyt. Strzesza, 78. 2. S, niem. Sosnowke, miejscowość w pow. złotow skim. 3. S. , niem. Sosnowken al. Sosenau, os. nieistniejąca. Nadana kościołowi paraf. w Chełmnie w zastaw ob. Gesch. d. Kr. Culm von Schultz, I, 204. Kś. Fr. Sosnówki. folw. , pow. rossieński, własność ks. Ogińskiego. 2. S. , ob. Sosnówka. Sosnowo 1. os. włośc, pow. włocławski, gm. i par. Kłóbka, 1 dm. , 7 mk. , 64 mr. Wchodziła w skład dóbr Kępka. 2. S. al. Sosnowe, wś i fol. , pow. węgrowski, gm. Sinołęka, par. Oleksyn, odl. 27 w. od Węgrowa, leży na granicy gub. warszawskiej i siedleckiej, przy linii dr. żel. warsz. terespolskiej, która ma tu przystanek; 19 dm. , 213 mk. W 1827 r. 13 dm. , 132 mk. Fol. S. rozl. mr. 961; gr. or. i ogr. mr. 210, łąk mr. 140, past. mr. 30, lasu mr. 557, wody mr. 10, nieuż. mr. 14; bud. drewn. 13; las urządzony, pokłady torfu. Wś S. os. 24, mr. 151. 3. S. , wś drobnej szlachty, pow. ciechanowski, gm. Bartołdy, par. Pałuki, odl. 12 w. od Ciechanowa, ma 7 dm. , 69 mk. , 351 mr. ziemi należącej do drobnej szlachty i 2 mr. włośc. W 1781 r. było 53 mk. W 1827 r. 8 dm. , 42 mk. 4. S. , wś i folw. , pow. rypiński, gm. i par. Rogowo, odl. o 12 w. od Rypina, ma 15 dm. , 174 mk. , 775 mr. w tem 244 mr. nieuż. . Do S. należy os. Kobyla Łąka. W 1827 r. 12 dm. , 230 mk. Ob. Brzeszczki Małe, R. 1789 właśc. Machczyńska wysiewała 11 korcy żyta i brała czynsz 42 złp. 5. S. al. Zakroczek, os. młyn, i karczma nad rz. Rypienicą, pow. rypiński, gm. Pręczki, par. Rypin; 2 dra. , 90 mr. 6. S. , os. nad kanałem augustowskim, pow. augustowski, gm. i par. Bargłów, odl. od Augustowa 20 w. , 2 dm. , 36 mk. 7. S. , pow. augustowski, gm. Sztabin, par. Krasnybór. W 1827 r. 3 dm. , 23 mk. 8. S. , wś, pow. maryampolski, gra. Kwieciszki, par. Maryampol odl. 13 w. , ma kaplicę kat. , 37 dm. , 401 mk. W 1827 r. 26 dm. , 214 mk. Br. Ch. Sosnowo 1. wś nad jez. Miadzioł, pow. święciański, w 3 okr. pol, o 5572 w. od Święcian, ma 4 dm. , 10 mk. praw. i 2 kat. ; cerkiew par. drewniana p. w. św. Jerzego. Par. praw. , dekanatu błagoczynia święciańskiego, 1902 wiernych. 2. S. , dobra, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Koziszcze, o 20 w. od Kobrynia. Sosnowski 1. zaśc, pow. bobrujski, w 3 okr. pol. hłuskim, gm. NoweDorohi, o 2 w. ku phi. od wsi Dubrowy. 2. S. , zaśc. poradziwiłłowski nad rz. Otoką, lew. dopł. Talicy, pow. bobrujski, w 3 okr. pol. i par. Hłusk, gm. Horki, należy do domin. Urzecze, obecnie ks. Hohenlohe; grunta lekkie, łąk dożo. 3. S. , most na kanale Ogińskiego, na trakcie z Pińska do Słonima, ob. Ogiński Kanal t. , 403. Sosnowskie, wś, pow. drysieński, attynencya Kubelszczyzny, Justyniana Szczyta. Sosnowszczyzna, os. pow. kalwaryjski, gm. i par. Ludwinów. W 1827 r. 2 dm. , 22 mk. Niepodana w nowszych spisach. Sosnowszczyzna 1. wś włośc, pow. wi lejski, w 3 okr. pol. , gm. Wolkołata, okr. wiejski Kuryłowicze, o 5 w. od gminy a 69 w. od Wilejki, ma 4 dm. , 22 mk. kat. w 1864 r. 9 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarb. Zawlicze. 2. S. , folw. i dobra, pow. wilejski, w 9 okr. poi, gm. Serwecz, okr. wiejski Sosnowszczyzna, o 37 w. od Wilejki. Folw. ma 1 dm. , 23 mk. ; w 1864 r. własność Kozłow skich. W skład okr. wiejskiego wchodziły wsi Juszkówka, Kolady, Mikulin, Opieńki, Polany i Uźlany, w ogóle 221 dusz rewiz. włośc. uwłaszcz. J. Krz. Sosnowy Borek, uroczysko, pow. sokółski, w 3 okr. pol. , gm. Ostrów, o 40 w. od Sokółki. Sosnowy 1. potok, wypływa na płd. zach. pochyłości Lubania 1211 mt. , w Gorcach, w gm. Grywałd, pow. nowotarski; płynie przez wschodni obszar Grywałdu i wpada do pot. Polenickiego, dopł. Krośnicy. Długi 4 1 2 klm. 2. S. , potok, ob. Ochotnica. Sosnowy Garb, ob. Iwaczów. Sosnowy Grąd, folw. , pow. suwalski, gm. i par. Jeleniewo, odl. od Suwałk 16 w. , i dm. 20 mk. Sosny 1. wś i dobra, pow. brzeski, gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Życiu, o 28 w. od Brześcia. 2. S. Jakubowicze, dobra, tamże, o 28 w. od Brześcia. Sosny, wś rządowa nad Zharem, dopł. Bohu, pow. lityński, okr. pol. Bahrynowce, gra. Sosny, par. katol. i sąd w Litynie o 4 w. , ma 60 osad, 1071 dzies. ziemi włośc i 33 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. Niepokalanego Poczęcia N. M. P. , wzniesioną w 1886 r. , z 672 parafian. , urząd gminny i st. poczt. wiejską dla przewozu urzędników. W skład gminy wchodzą S. , Woniaczyn, Kołyha, Nowosielica Lityńska, Majdan, Bruślinów, Balin, Majdan Hołoskowski, Huta Lityńska, Jackowce, Pieńkówka, Daszkowce, Łukaszówka, Borków i kolonia Kiślanówka, razem 15 starostw wiejskich, 1741 osad, 9950 mk. włościan, posiadających 11282 dzies. ziemi 6549 ornej. Oprócz tego w obrębie gminy przebywa 496 osób innych stanów i znajduje się 15867 dzies. ziemi pryw. i rządowej 2971 ornej, cały więc obszar gminy obejmuje 27149 dz. 9520 ornej i 10446 mk. Dr. M. Sosnowy Sosn Sosnówki Sosnowo Sosnowszczyzna Sosno Sosnowskie Sosznia Soszno Soszyce Sosolówka, wś, pow. czortkowski, o 4 klm. od Ułaszkowiec urz. poczt. i tel. , sąd pow. Czortków, rzym. kat. par. Jagielnica. Obszar dwor. 1465 mr. , włośc. 1384 mr. W 1870 r. 903 mk. ; w 1880 r. w gm. 981, na obsz. dwór. 64; rzym. kat. 74, gr. kat. par. przyłączona od 1810 r. do Rosochacza. Cer kiew murowana p. w. N. P. Maryi, z 1871 r. , metryki ma od 1784 r. dusz 950. Szkoła etat. o 1 naucz. Kasa poż. gm. z kapit. 1456 złr. Wraz z kluczem ułaszkowieckim i Jagielnicą własność Karola hr. Lanckoronskiego. B. R. Sosonia, rzeczka, bierze początek z połączenia dwu strumieni, płynących od Bielik i Ostrołęki, w pow. noworadomskim, i schodzących się pod Sciegnami, na północ od Sulmierzyc. Płynąc w kierunku zach. półn. pod Chabielice, oddziela pow. piotrkowski od łaskiego i pod Korablewem pow. łaski wpada z lew. brzegu do Widawki. Długa 21 w. Sosoniszki, zaśc. , pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. Worniany, okr. wiejski Kuliszki, o 7 w. od gminy, 2 dusze rewiz. ; w 1864 r. należał do dóbr Trokieniki, Szyszków. Sosonka, pow. Winnicki, ob. Sosenka. Sosów al. Swasów, węg. Sósó, wś, w hr. liptowskiem. pow. rożeńskim, na praw. brzegu Wagu, liczy 54 dm. , 518 mk. nar. słowac. Par. łac. Gombasie. Obszar obejmuje 743 kwadr. sążni katastr. Urząd podatk. i sąd pow. w Rożeniu; st. p. Kralowany. Br. G. Sosowa al. Michajłówka, wś nad rzką t. n. , dopł. Szpołki, pow. zwinogródzki, w 1 okr. pol. , gm. Tarasówka, par. praw. Bohaczówka o 3 w. , o 8 w. od Zwinogródki, ma 671 mk. Sosówka, przysiołek Niepołomic, pow. bocheński. Br. G. Sospińskie jezioro w pow. duchowszczyńskim gub. smoleńskiej, 6 w. długie, a 1 w. szerokie. Sossehnen, folw. , pow. ilawkowski, st. p. i dr. żel. Iławka; 225 ha, 12 dm. , 80 mk. Sossno, w dok. ob. Niestanice, dziś Suszno. Sossów, ob. Sosów. Sosty, wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 77 w. od Poniewieża, posiada kościół filialny par. kat. Podbirże, pod wez. Ukrzyżowanego J. Chr. , z drzewa wzniesiony w 1720 r, przez ks. Szarkiewicza. Sosułów, ob. Susułów. Sosykino al. Sasykino sioło nad rz. Iberdą i Szuszorą, pow. spaski gub. riazańskiej o 32 w. od Spaska, ma 252 dm. , 2378 mk. , st. poczt. Soszańsk, wś nad rzką Deseńką, dopł. Desny, pow. berdyczowski, w 3 okr. pol. , gm. Samhurodek o 4 w. , odl. o 40 w. od Berdyczowa, ma 675 mk. Podług Pochilewicza, który ją nazywa Soszeńsk, w 1863 r. było tu 714 mk. praw. , 134 katol. i 8 żydów; 2091 dzies. ziemi. Cerkiew p. w. św. Mikołaja, drewniana, wniesiona w 1797 r. na miejsce dawniejszej z 1722 r. , uposażona jest 59 dzies. W 1727 r. wś należała do ks. Lubomirskich, w 1863 r. do Ottona Abramowicza. Soszki, os, młyn. , pow. lipnowski, gm. Chalin, par. Dobrzyń, odl. o 22 w. od Lipna, młyn wodny, 2 dm. , 5 mk, 5 morg. Soszki, w dokum. także Suszki, wś nad dopł. rz. Chomory, pow. zaslawski, na płd. wschód od mka Sudyłkowa. Soszki, sioło nad rz. t n. , pow. lipiecki gub. tambowskiej, o 32 w. od Lipiecka, ma 287 dm. , 2243 mk. , targi tygodniowe. Soszna al. Soszno, mylnie Sożno, w dokum, Soszenka, wś i folw. , pow. piński, gm. PohostZahorodny, o 3 w. od st. dr. żel poleskiej Parochońsk; wś ma 53 osad, 189 mk. , cerkiewkę na cmentarzu grzebalnym; folw. , nadany w 1869 r. wraz z Horodyszczem rz. radcy st. de la Gardie, ma około 600 dzies. Propinacye i rybołóstwo przynoszą przeszło 1000 rs. ; grunta wyborne, łąk i lasu dużo. Soszna dok. al. Zoszna, castrum Czossno, t. j. Sośnik, leżała niegdyś zapewne pod Szprudowem niedaleko Peplina, gdzie później istniała os. Sośnik. Sambor nadał tu cysterzom peplińskim 12 włók. Kś. Fr. Soszne, wś, pow. zasławski, i folw. należący do zasławskiego klucza dóbr sławuckich. Sosznia, rzeczka w pow. bielskim gub. smoleńskiej, pr. dopływ rz. Wop; ma źródło na gran. pow. bielskiego i duchowszczyńskiego. F. S. Soszno, jezioro w pow. porzeckim gub. smoleńskiej, łączy się z jez. Ryte a z drugiej przyjmuje rzeczki Siermiatę i Wasillewkę, odpływy jez. Stojaczego. Soszów Wielki i Mały, dwa szczyty lesi ste w Beskidzie szląskim, na granicy pow. cieszyńskiego i bielskiego, na dziale wodnym Odry Olszy a Wisły, na płd. od Czantoryi Wielkiej 995 mt. a na płn. od Wielkiego Stożka 975 mt. . S. Wielki wzn. 882 mt. , S. mały 763 mt. Br. G. Soszyca, wś, pow. prużański, w 1 okr. pol. , gm. Sielec, o 27 w. od Prużany, na płn. zchd od Sielca. Soszyce, wś i folw. , pow. rawski, gm. i par. Boguszyce, odl 3 w. od Rawy. Wś ma 8 dm. , 104 mk. , folw. 3 dm. , 13 mk. W 1827 r. było 5 dm. , 34 mk W 1872 r. folw. 8. rozl mr. 157 gr. or. i ogr. mr. 89, łąk mr. 12, lasu mr. 30, zarośli mr. 22, nieuż. mr. 4; bud. z drzewa 7, Wieś S. os, 23, mr. 107 w 1880 r. 144 m. . Br. Ch. Soszyn, folw. , pow. radomski, gm. Orońsk, Soszyn Sosolówka Soszyca Soszów Sosolówka Sosonia Sosoniszki Sosonka Sosów Sosowa Sosówka Sospińskie Sossehnen Sossno Sossów Sosty Sosułów Sosykino Soszańsk Soszki Soszna Soszne Soszyszcze Sowia Góra Sowia Sowejki Soweiden Sowczyn Sowczygaj Sowczyce Sowarskie Sowade Sowa Sotowica Sotnisko Sotnikow Sotniki Sotniczce Sotnicyno Sotnica Sotla Sotkalnie Sotacy Soszyszcze par. Mniszek, odl. od Radomia 29 w. , 1 dm. , 360 mórg. Soszyszcze, wś, pow. krzemieniecki, na płn. zachód od Rachmanowa, w górach, wśród wiśniowych sadów zbudowana, graniczy z gruntami wsi Obyczy. W XVI w. należała do klucza rachmanowskiego Bohowitynów pozostając następnie w posiadaniu jednych właścicieli, dzieliła losy Rachmanowa. Sotacy, są to górale ruscy, mieszkający nad Hernadem i Topią, w hr. szaryskiem Węgry. Sotkalnie, wś, pow. rossieński, gm. Kroże, o 27 w. od Rossień. Sotla, szczyt w Magórze spiskiej, nad doliną Białej spiskiej, naprzeciw Tokaryny 1213 mt. , wznies. 1070 npm. Br. G. Sotnica ob. Radymno, IX, 459, mylnie za Sośnica. Sotnicyno, sioło nad rzką Alesznią, pow. szacki gub. tambowskiej, o 30 w. od Szacka, ma 118 dm. , 1120 mk. , cukrownię założoną w 1867 r. Sotniczce, zaśc. , pow. mozyrski, w 2 okr. pol. i par. katol. Petryków, o 3 w. od linii dr. żel. pińskiej, ma 11 osad. A. Jel. Sotniki, wś u źródeł ruczaju Kamionka, uchodzącego poniżej Korsunia do Rosi i przy linii dr. żel. chwastowskiej, pow. kaniowski, w 3 okr. pol. , gm. Korniłówka, o 46 w. od Kaniowa, na płd. zach. od Korsunia, w okolicy górzystej, otoczona w dali lasami należącemi do Korsunia i Tahańczy, ma 1217 mk. Cerkiew p. w. św. Michała, drewniana, wzniesioną została około 1743 r. Do par. praw. należy wś Gnojenki o 3 w. odl. . Wchodziła w skład sstwa korsuńskiego, obecnie należy do dóbr korsuńskich Łopuchinych. Uroczyska noszą nazwy Burłaticha, Makarowskie stawiszcze, Suchowitje, Suchowijewszczyzna, Światunieńki staw. Sotnikow, sioło nad rzką Karanią, pow. perejesławski gub. połtawskiej, o 25 w. na płn. zach. od Perejasławia, ma 168 dm. , 1527 mk. , cerkiew. Sotnisko, uroczysko na gruntach wsi Aleksandrówka, w pow. taraszczańskim, w którem, podług podania, w XVI w. znajdował się chutor i były zabudowania ziemne dla straży, przysyłanej tu z Białej cerkwi. Sotowica, wś, pow. horodecki, w 1 okr. pok. do spraw włośc. , gm. Koziany, w 1863 r. 130 dusz rewiz. Sowa, rzka, ob. Sona. Sowa 1. os. , pow. nieszawski, gm. Wierzbie, par. Mąkoszyn, ma 26 mk. , 10 mr. 4 włośc. Wchodziła w skład dóbr Mąkoszyn. 2. S. , os. karcz. , pow. słupecki, gm. Kleczew, par. Budzisław, odl. od Słupcy 21 w. Słownik Geograficzny T. XI Zeszyt 122. Sowa, rzeczka, dopływ Wielkiego Embachu. Ob. Omowża. Sowa, folw. , pow. mozyrski, na południe od wsi Chorostów, w gm. Lenin. A. Jel. Sowade niem. , ob. Zawada. Sowarskie al. Słańskie, pasmo górskie, w hr. ziemneńskiem, ob. Hegyallya. Sowczyce niem. Eulendorf, 1424 Sowczicz, Schoffczitz, dobra ryc. i wś, odl. o 8 mil od Oleśna, pow. olesiński, par. kat. Wysoka, ew. Biskupice. W 1861 r. 100 dm. , 651 mk. , 110 ew. Dobra mają 1300 mr. roli, 2400 mr. lasu, wś 1500 mr. gleby piaszczystej. Szkoła, gorzelnia, cegielnia. Sowczygaj, dawna nazwa wsi Gajew, w pow. kutnowskim. Według reg. pob. pow. orłowskiego z r. 1576 wś Sowczygaj, własność Pawła Gajewskiego i jego syna, miała 1 łan, 1 zag. , 1 młyn, 1 wiatrak Pawiński, Wielkp. , II, 104. Sowczyn, włas. pryw. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 109 w. od Dzisny, 1 dm. , 13 mk. katol. Soweiden, wś i leśn. , pow. reszelski, st. poczt. i tel. Reszel; 1092 ha, 81 dm. , 467 mk. R. 1364 potwierdza bisk. Jan nadane przez prepozyta Jana i Henryka v. Luthirn, pod czas osierocenia stolicy biskupiej, sołtysowi Prusakowi Hoenneld Sowiden 4 włóki na prawie chełm. , z niższem sądownictwem i 1 1 3 wyższego. Prócz tego nadaje mu 3 wolne włóki na prawie pruskiem za służbę konną i obowiązkiem pomagania przy budowie zam ków. Z każdej z włók pierwszych winien płacić w święto Oczyszczenia N. M. P. 1 2 grzywny, 1 korzec pszenicy i 1 korzec owsa. W r. 1400 otrzymały S. wedle zapisu in octava s. Johannis Ap. et Ev. 6 włók lasu. R. 1527 dostały się 3 włóki wolne sołtysowi na prawie chełm. R. 1608 zbudowano karcz mę. Mieszkańcy powinni byli, jak dokument z 1370 r. przepisuje, mleć zboże w młynie reszelskim. Podług lustracyi z r. 1656 miały S. 52 włóki, 16 gburów, 1 sołtysa, 1 wolne go, 1 karczmę i płaciły czynszu 1 łaszt 39 owsa, 1 łaszt 6 jęczmienia, 88 kur, 20 gęsi, gotówki 197 fl. 5 gr. 12 fen. Ad. N. Sowejki, pow. słucki, ob. Sawejki. Sowia, wzgórze nad jez. Sleszyńskiem, pod Bieniszewem, w pow. słupeckim, na niej stoi klasztor kamedułów; ob. Bieniszew. Sowia Góra 1. os. leśn. w krwońskim lesie, pow. kolski, gm. Brudzew, par. Janiszew, odl. od Koła 18 w. , 1 dm. , 7 mk. 2. S. G. , folw. , pow. opatowski, gm. Bodzechów, par. Denków, odl. od Opatowa 14 w. , 1 dm. , 8 mk. , 150 mr. Sowia Góra, wzgórze polne, na płn. od Gumnisk, w pow. pilźneńskim, na praw. brz. pot. ostrej, wzn. 342 mt. npm. Na płn. wsch. Sowickie Sowica Sowiatycze Sowiarka Sowiaki Sowiak Sowia Wola Sowia Karczma Sowia Góra Sowia Góra szczyt Łysa, 379 mt. wys. 2. S. G. , wzgórze lesiste, w pow. ropczyckim. Br. G. Sowia Góra 1. niem. Eulenberg, wś i le śnictwo, pow. międzychodzki, o 11 klm. ku płn. od Międzychodu par. , na trakcie do Drzenia st. dr. żel. , na granicy brandenbur skiej; poczta Modderwiese. Wś ma 20 dm. , 130 mk. , 128 prot. , 2 kat. i 108 ha 48 roli, 15 łąk, 26 lasu. Leśnictwo wchodzi w skład nadleśn. międzychodzkiego. 2. S. , wzgórze na Opatówku, pow. średzki. E. Cal. Sowia Góra, w pow. leckim, ob. Lec t. V, 116. Sowia Karczma, według Kętrzyńskiego miejscowość w pow. kartuskim; dziś nieznana. 2. S. K, . niem. Sowakrug, według Kętrzyń. w pow. brodnickim. 3. S. , niem. Uhlenkrug, ob. Rychtowo. Kś. Fr. Sowia Wola, wś i folw. , pow. sochaczewski, gm. Kampinos, par. Głusk, odl. 34 w. od Sochaczewa, ma 343 mk. W 1827 r. 25 dm. , 195 mk. W 1878 r. fol. S. Wola, oddzielony od dóbr Kampinos, rozl. mr. 465 gr. or. i ogr. mr. 193, łąk mr. 57, past. mr. 182, wody mr. 1, zarośli mr. 19, nieuż. mr. 13; bud. drewn. 19. Wś ma 511 mr. włośc. Sowiak, os. karcz. , pow. rypiński, gm. i par. Żałe. Sowiaki, pustka, pow. sieradzki, gm. i par. Godynice. W 1827 r. 3 dm. , 29 mk. Sowiarka 1. grupa zabudowań w obr. Niegoszowic, pow. chrzanowski. W r. 1880 było 6 dm. , 38 mk. 2. S. , grupa zabudowań w Ściejowicach, pow. krakowski. Br. G. Sowiatycze, wś, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , gm. Wołożyn, okr. wiejski Czertowicze, o 54 w. od Oszmiany, ma 7 dm. , 42 mk. praw. i 10 kat. w 1864 r. 24 dusz rew. . Sowica 1. Wielka al. Zachodnia, rzka, wypływa w obrębie Borowiec, pow. kocmański, przepływa dwa stawki, od Kisielowa zwraca się na płd. , przepływając stawy w Jużenicach, Stawczanach; mija Iwankowce, Osuchlib; od Szypiniec zwraca się na połudn. wschód, a minąwszy gościniec śniatyńskoczerniowiecki i tor dr. żel. lwowskoczernio wieckiej, uchodzi w Łużanach do Prutu z lew. brzegu. Z dopływów ważniejszy potok Wilchiwiec, wpadający w Szypińcach z lewego brzegu. Długość biegu 36 klm. Źródła wzn. 258 mt. , ujście 169 mt. npm. 2. S. Mała al. Wschodnia, powstaje we wsi Dawidestie, pow. kocmański; płynie zrazu na płn, wschód, a przyjąwszy od lew. brzegu strugę Kierniczki od Warenczanki, zwraca się na płd. , pod Suchowerchowem przepływa rozległy staw, podąża na płd. popod Kocmań, od wschodu opływa Nową Laszkówkę, a pod Starą Laszkówką i Witelówką zasila się od lew. brzegu wodami Wałówki; odtąd dąży łąkami mokrawemi ku Mamajowcom Starym, gdzie zwraca się na płd. wschód, opływa Mamajowce No we od wschodu, uchodząc poniżej do Prutu. Źródła wzn. 250 mt. , ujście 164 mt. npm. Długa 20 klm. Br. G. Sowica 1. część Wasłowiec, pow. czerniowiecki. W r. 1880 było 11 dm. , 43 mk. 2. S. , grupa domów i młyny w Dubowcach, pow. kocmański. Br. G. Sowice Dąbrówka, folw. nad rz. Swinną, pow. łódzki, gm. Dzierzążna, par. Zgierz, ma 5 dm. , 19 mk. , 258 mr. Sowickie, wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Łużki, okr. wiejski Jakubeńki, o 7 w. od gminy, 19 dusz rewiz. ; w 1864 r. należała do dóbr Stare Porzecze Jacynów. Por. Sawickie. Sowidół, pow. będziński, gm. Rokitno Szlach. , par. Ciągowice. Fryszerka. W 1875 r. wyrobiono tu żelaza kutego 3000 pud. Zdaje się że zaszła zmiana nazwy czy też osada przestała istnieć, w skutek czego spis urzędowy z 1880 r. nie podaje tej nazwy. Sowie Góry, pasmo wzgórz, pow. międzychodzki, na płn. zachód od mta powiat. ; ciągnie się w lasach międzychodzkich popod leśnictwo drzewieckie. Sowie Góry, niem. Eulengebirge, część Sudetów, stanowią półn. ścianę kotliny kładzkiej Kładzko wzn. 312 mt. , której wody uprowadza Nissa. Lesiste to pasmo wzbija się nagle po nad pagórkowatą krainą okolicy Ząbkowic Frankenstein, wzn. 267 mt. Na zboczu płn. wschodniem wznosi się opuszczona dziś twierdza Silberberg. Wzniesienie pasma wzrasta w kierunku płn. zach. Hahnkoppe 2302 st. , Sonnenkoppe 3000 st. i osiągnąwszy najwyższy punkt w szczycie zwanym Wysoka Sowa 1004 mt. , 3082 st. , obniża się ku dolinie Bystrzycy al. Wystrzycy Weistritz. Pasmo to obfituje w malownicze widoki. Sowie Pólko wyb. do Niewierza, pow. brodnicki, par. Mszano, st. p. Brodnica; 4 dm. , 23 mk. Kś. Fr. Sowiec os. włośc. , pow. radzymiński, gm. Zabrodzie, par. Kamieńczyk, ma 9 mk. , 35 mr. Sowieniec, wś i fol. , pow. łaski, gm. i par. Buczek, ma 13 dm. , 99 mk. , 225 mr. włośc. Sowieniec, potok, powstaje w Krzęcinie, pow. wadowicki, zasila tam staw i w Sosno wicach wpada od praw. brzegu do pot. Sosnowickiego. Długi 3 klm. Br. G. Sowieroki, wś nieistniejąca obecnie pod tą nazwą, w okolicy Halicza. Była w posiadaniu Eliasza Konst. ks. Ostrogskiego, nadana Janowi Tarnowskiemu, kaszt. krakows. Lustr. 4 47. Sowiertowo, dobra, pow. rossieński, gm. Kołtyniany, o 54 w. od Rossień. Sowiertowo Sowieroki Sowieniec Sowiec Sowie Pólko Sowie Góry Sowidół Sowięta Sowietyszki Sowietyszki, dwór, pow. rossieński, par. kroska, niedaleko Kroż; własność Wołłowicza w 1861 r. . Majątek pojezuicki. Sowięta, pow. przasnyski, ob. Budne. Sowin, w XVI w. Sawin, wś i folw. nad strumieniem, dopł. Konotopa, pow. włodawski, gm. Dębowa Kłoda, par. Parczew, odl. 40 w. od Włodawy, ma 26 dm. , 74 mk. rz. kat. W 1827 r. 19 dm. , 104 mk. W 1871 r. fol. S. rozl. mr. 440. Wś S. os. 10, mr. 89. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 wś Sawin, w par. Parczów, miała 1 łan Pawiński, Małop. , 362. Sowin 1. wś, pow. słonimski, w 1 okr. pol. , gm. Pieski, o 82 w. od Słonima. 2. S. Gród, uroczysko, pow. prużański, w 4 okr. pol. , gm. białowieskoaleksandrowska, o 68 w. od Prużany. Sowina, w XV w. Szowna, wś, pow. jasielski, w okolicy pagórkowatej i lesistej, 6, 4 klm. na płn. wschód od Kołaczyc. Par. rz. kat. w Bezdziedzy. Szkoła ludowa w miejscu. S. ma 116 dm. 5 na obszarze wiek. pos. J. Oberlaendera i 750 mk. , 746 rz. kat. i 4 izrael. Pos. więk. ma obszaru 258 roli, 12 łąk, 12 past. i 422 mr. lasu; pos. mn. 556 mr. roli, 44 łąk, 52 past. i 41 mr. lasu. S. istniała w XV w. Długosz, L. B. , II, 288 i III, 207. Należała wówczas do Helwigiusza Bezdzieckiego i miała łany kmiece i sołtystwo z rolami. Sołtys i kmiecie dawali plebanowi w Bezdziedzy za dziesięcinę półtrzeciej grzywny bez dwóch groszy. S. otoczone dokoła lasami, graniczy na płn. z Januszkowicami, na wschód z Gogołowem i Lublicą, na zachód z Kłużową a na płd. z Bezdziedzą. Mac. Sowina 1. Sovici r. 1136, majętność z kościołem par. , pow. i dek. pleszewski, o 7 1 2 klm. na płd. od Pleszewa, u źródeł Sowinki dopł. Prosny, par. w miejscu, szkoła w Lubomirzu, poczta w Bronowie, st. dr. żel. w Kowalewie pod Pleszewem; z Sowinką tworzy okr. dworski, mający 15 dm. , 214 mk. kat. i 702 ha 389 roli, 24 łąk, 253 lasu; czysty doch. z ha roli 9, 79, z ha łąk 17, 62, z ha lasu 4, 70 mrk; właścicielem ordynat Antoni Taczanowski. Między r. 1136 i 1357 należała S. do arcyb. gnieźn. ; r. 1327 zrzekli się działów swoich na rzecz kościoła Sulisław, Miko łaj i Stanisław Kod. Wielk. . Później przeszła S. w ręce prywatne i składała się z S. Kościelnej i Błotnej. Akta grodz. i ziem. kaliskie z r. 1434 1567 zapisują różne czynności odnoszące się do S. Za arcyb. Łaskiego L. B. , II, 37 8 należała do Andrzeja Koryckiego z poblizkich Koryt; w r. 1579 miał Mikołaj Twardowski na S. Kościelnej 3 łany os. i 1 zagrod. a Mikołaj Dzierżanowski na S Błotnej 2 łany os. , 3 zagr. i 2 kom. , tudzież Chociszewscy 2 1 2 łan os. , 3 zagr. , 2 rzeźn. i 1 kom. ; r. 1618 należała cała S. do Głoskowskich; Florentyna miała w części Kościel nej 3 łany km. i 1 zagr. a Andrzej w części Błotnej 5 łan. km. , 6 zagr. , 1 rzeźnika i młyn. Z biegiem czasu utworzyły się z tej majętno ści Sowina, Sowinka i Sowińskie Holendry. Kościół p. w. Zwiast. N. M. Panny dawniej św. Maryi Magdaleny istniał już przed r. 1381; w miejsce starego wystawił nowy z drzewa około 1645 jezuita Ludwik Głoskowski, prawdopodobnie współdziedzic S. Par. , liczącą 1090 dusz, składają Bogwidze, Bro nów, Józefina, Kotarby, Lubomirz, S. , Sowin ka, Sowińskie Holendry i Taczanów. 2. S. , ob. Sowińskie Holendry. E. Cal. Sowiniec, os. włośc. nad Starą Strugą, pow. turecki, gm. Skotniki, par. Wilamów, odl. od Turka w. 27. Stanowi jedną całość ze wsią Góry. Sowiniec, góra w grupie gór Bielańskich, na zach. od Krakowa, na obszarze Woli Justowskiej, w pow. krakowskim, w płn. połaci lasu wolskiego; wzn. 358 mt. npm. Br. G. Sowiniec 1. majętność, pow. szremski, o 2 1 2 klm. ku wschod. od Mosiny par. , pocz. i st. dr. żel. , na lew. brzegu Warty; 9 dm. , 123 mk. 117 kat. , 6 prot. i 1234 ha 246 ro li, 42 łąk, 780 lasu; właścicielką jest Emilia z Chłapowskich Koczorowska. W r. 1241 ks. Przemysław i Bolesław potwierdzili Przedpełce posiadłość S. i innych dóbr Kod. Wielkp. , n. 231; w r. 1439 Władysław III zastawił Piotrowi Bnina Mosinę, Pożegowo, S. , Kro sno, Żabno, które już wówczas tworzyły sta rostwo mosińskie, a Kazimierz w r. 1450 ob ciążył je 700 flor. W r. 1771 trzymał to sta rostwo Konstanty Kwilecki, chorąży kaliski, wraz z żoną Jadwigą z Ponińskich; uchwałą sejmową w r. 1773 75 nadano je w posiada nie emfiteutyczne Ksaweremu Kęszyckiemu. 2. S. , dok. Szowinecz Kod. Wielk. pod r. 1357, jezioro na Chomiąży Szlacheckiej, pow. szubiński; ob. Żółwiniec. 3. S. , ob. Sowinieckie Holendry. E. Cal. Sowinieckie Holendry al. Sowińskie, urzęd. SowiniecHauland, pow. szremski, o 4 1 2 klm. na płd. wschód od Mosiny par. kat. , poczta i st. dr. żel. , par. prot. Krośno; 24 dm. , 193 rak. 174 kat. , 19 prot. i 375 ha 227 roli, 24 łąk, 79 lasu. Powstały na obszarze staro stwa mosińskiego w miejscu Czarnych lub Starych Holendrów. E. Cal. Sowinka, rzeczka, powstaje w obr. Sowiny, pow. jasielski; opływa wzgórze Magorówkę, a wszedłszy na obszar Lublicy, wpa da na granicy Bieździedzy do Bieździadki od praw. brzegu. Długa 5 klm. Br. G. Sowinka, niem. Muehlgraben i Teichgraben, rzeczka, lewy dopływ Prosny, powstaje w Sowinie, o 7 klm. na płd. od Pleszewa; oblewa Sowietyszki Sowinka Sowinieckie Holendry Sowiniec Sowina Sowin Sowy Sowliny Sowlina Sowlany Sowki Sowizna Sowizdrzały Sowitanka Sowiróg Sowiny Sowińskie Holendry Sowinka Sownia Sowinka Sowinkę, Sowińskie Holendry, Janków, Kajew i Tursko; przyjmuje pod Kuczkowem z praw. brz. strugę od Kotarb; obraca młyn Mełkę; płynie ku płn. wschodowi i ubiegłszy około 16 klm. uchodzi do Prosny poniżej Turska, o 12 klm. na wschód od Pleszewa. Sowinka, fol. do Sowiny, pow. pleszewski. Sowińskie Holendry 1. al. Sowina, niem. Eulendorf, pow. pleszewski, o 7 klm. na płd. od Pleszewa par. i poczta, nad Sowinką, par. kat. Sowina, st. dr. żel. w Kowalewie; 30 dm. , 235 mk. 45 kat. , 190 prot. i 259 ha 218 roli, 11 łąk, 19 lasu. 2. S. H. , ob. Sowinieckie Holendry. E. Cal. Sowiny, wś i dwór, pow. krobski Rawicz, o 5 klm. na płd. od Ponieca par. , poczta i st. dr. żel. w Bojanowie o 5 1 2 klm. W r. 1564 były 2 łany, z których płacono bisk. poznańskim po 14 gr. fertonów; w r. 1580 było tu 3 1 2 łan. os. i 8 zagr. W XVII w. należały do Stanisława Zaremby Jaraczewskiego; oko ło r. 1793 dziedziczył tu Dyonizy Budziszewski. Wieś ma 27 dm. , 173 mk. kat. i 230 ha 186 roli, 23 łąk, 1 lasu. Dwór z leśniczów ką i 2 folw. tworzy okr. dwor. Wojny, 12 dm. , 177 mk. 171 kat. , 6 prot. i 617 ha 369 roli, 49 łąk, 152 lasu; cegielnia, chów bydła; właściciel Józef Budziszewski. E. Cal. Sowiróg, wś, pow. jańsborski, st. p. Rudozany; 126 ha, 14 dm. , 76 mk. Sowitanka, rzeczka, lewy dopływ Kropiwianki, która odgranicza pow. hajsyński od lipowieckiego; płynie od wschodu na zachód, pomija wś Sitkowce, poniżej której wpada do Kropiwianki. X M. O. Sowizdrzały, dwa pust. , pow. sieradzki, gm. Godynice, par. Wójków, odl. od Sieradza w. 27. Pierwsze 2 dm. wchodzi w skład Brąszewic, drugie 5 dm. w skład Godynie. W 1827 r. 3 dm. , 29 mk. Sowizna, folw. dóbr Ciecierzyn, w pow. kluczborskim. Sówka, chutor, pow. bielski, w 3 okr. pol. , gm. Szkorzec, o 45 w. od Bielska. Sówki, w XVI w. Ssowkj, staw we wsi Miroszewice, pow. łęczycki, po prawej stronie drogi do Łęczycy. Obszaru prętów 250. Na początku XV w. istniała tu wieś t. n. , należąca do par. w Sławoszewie Łaski, L. B. , II, 466. Była gniazdem rodziny Sowków, którzy od dóbr Czarlina przezwali się Czarlińskiemi Nies. , I, 337. W aktach podskarbińskich pod r. 1376 spotykamy Andrzeja syna Jana, dziedzica pół łanu, i Mikołaja i Tomasza Sóweckich na 1 1 2 łanie. Wysoko wzniesione brzegi stawu, pokryte gęstemi krzakami tarniny, mieszczą szczątki dawnych budowli. Por. Miroszewicze. M. R. Witan. Sówki 1. wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Postawy, okr. wiejski Sówki, o 6 w. od gminy, 37 dusz rewiz. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi S. , Daszki, Hrydźki, Nowosiółki, Pietragi i Żuki, w ogóle 366 dusz rewiz. 2. S. Sofki, wś włośc. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 108 w. od Dzisny, ma 7 dm. , 26 mk. prawosł. Sowki, wś skarb. nad ruczajem t. n. , pow. kijowski, w 5 okr. pol. , gm. Biłhorodka Biełohorodka, par. praw. Żylany, o 5 w. od Ki jowa, ma 272 mk. , uwłaszczonych na 676 dzies. , z których płacą 501 rs. 71 kop. rocz nie. Niewielka cegielnia. Staw wraz ze znaj dującym się na nim młynem należy do me tropolitów kijowskich. Do 1787 r. S. należa ły do Pieczerskiej Ławry w Kijowie, za cza sów zaś kn. Aleksandra Włodzimierzowicza Olelka stał tu dwór książęcy, zwany Wołodymerka, nadany przez kn. Olelkę Michało wi ze Skwiry Połowcowi. J. Krz. Sowlany, wś, pow. białostocki, w 1 okr. pol. , gm. Dojlidy, o 6 w. od Białegostoku. Sowlina, rzeka górska, powstaje w obr. Limanowy, pow. limanowski, na płn. krańcu miasteczka, z połączenia pot. Mordarki i po toku od Starej Wsi, po zach. stronie gościńca; płynie na płn. zach. obszerną doliną, tworząc granicę między Lipową a Sowlinami, poczem przez obszar Sowlin, następnie granicą Sowlin i Łososiny, wreszcie na obszarze gm. Ło sosiny wpada z praw. brzegu do Łososiny. Wody rwące, dno kamieniste. Długa 4 1 2 klm. Przyjmuje pot. Skrudlak. Br. G. Sowliny z Czachowszczyzną, 1581 r. Szowlin, wś, pow. limanowski, w okolicy podgór skiej i lesistej, nad pot. Sowliną al. Skrudlakiem lew. dopł. do Łososiny, po wschodniej stronie gościńca z Limanowy 3, 7 klm. do Wiśnicza. Przez wieś przechodzi dział górski w Beskidzie Jawórz, ze szczytem Dzielec. Wś ma 125 dm. 6 więk. pos. i 914 mk. , 899 rz. kat. i 15 izrael. Par. rz. kat. w Limanowy, Pos. więk. wynosi 281 roli, 34 łąk, 46 past. i 190 mr. lasu; pos. mn. 597 roli, 125 łąk, 196 past. i 203 mr. lasu. W 1581 r. S. , własność Stanisława Jordana miały 1 14 2 łanu km. i piłę Pawiński, Małop. , 131. Graniczy na płd. z Limanową, na zach. z Łososiną Górną, na wschód rozległe lasy. Mac. Sownia, góra polna, na granicy gm. Sa mek Górnych a Ujazdu, w pow. rohatyńskim. Wzn. 332 mt. npm. Br. G. Sowsza, rzeka w gub. smoleńskiej, lewy dopływ Meży, przybiera od praw. brzegu Seremiatę i Dołżycę z Jelszą, płynące od jez. Szczuczego, od lewego zaś Iryłowę. Sowy, wś, pow. krobski Rawicz, o 8 1 2 klm. na zach. płd. od Dupina, nad Orlą, przy granicy Szląska, na trakcie do Mielicza, par. i poczta w Pakosławiu, st. dr. żel. w Rawiczu o 14 klm. ; 72 dm. , 475 mk. 442 kat. , 33 Sozanowszczyzna Soż Sowy prot. i 358 ha 173 foli, 46 łąk; czysty do chód z ha roli wynosi 8, 62, z ha łąk 15, 27 mrk. W r. 1284 Przemysław II pozwolił Stefanowi, kaszt. krobskiemu, osadzać S. i inne dobra na prawie niemieckiem. S. wcho dziły w skład majętności Pakosław i należa ły w końcu zeszłego wieku do Zakrzewskich, następnie do Krzyżanowskich i hr. Czarnec kich. Na obszarze wsi znajduję się pagórek zwany Nagłówka; wykopywano tam kości ludzkie i stare monety. E. Cal. SowyMiecznikowo, ob. Miecznikowo 6. . Sozałowszczyzna, pow. wilejski, ob. Sazanowszczyzna. Sozań al. Sozania, wś, pow. staromiejski, 4 klm. na wschód od Staregomiasta sąd pow. , urz. poczt. i tel. . Na płd. leży Wola Koblańska i Suszyca Rykowa, na zach. Baczyna, na wschód Straszewice pow. samborski. Płn. krawędź wsi przepływa Dniestr; w płd. stronie obszaru powstaje mały dopływ Dniestru. W płd. stronie wsi najwyższe wznies. sięga 404 mt. , w części płn. 347 mt. Własn. większa Antoniego Sozańskiego ma rol. or. 326, łąk i ogr. 78, pastw. 45, lasu 555; wł. mn. roli or. 167, łąk i ogr. 21, past. 17 morg. W r. 1880 było 51 dm. , 294 mk. w gmin. ; 5 dm. , 23 mk. na obsz. dwór. , 267 gr. kat. , 37 rz. kat, 13 izrael; 272 Rusinów, 32 Polaków, 13 Niemców. Par. rzym. kat. w Staremmieście, gr. kat. w Staszewicach. We wsi jest cerkiew p. w. św. Michała Archanioła. Sozanówka 1. al. Zuzanówka, folw. w Koniuszkach Siemianowskich, w pow. rudeckim. 2. S. , część Wolicy Trembowolskiej, w pow. trembowelskim. Sozańska ziemia, ob. Malin, pow. radomyski t. VI, 13. Sozanowszczyzna, hutor prywatny, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 75 w. od Dzisny, przy b. dr. poczt. z m. Głębokie do granicy pow. wilejskiego, 2 dm. , 19 mk. Soż al. Soża, rzeka w gub. smoleńskiej i mohylewskiej, lewy dopływ Dniepru. Bierze początek w południowej części pow. smoleńskiego, z błot o kilka wiorst na południe od Smoleńska, przepłynąwszy zachodni kąt pow. kraśnieńskiego, tworzy na 8 w. granicę pow. rosławskiego od gub. mohylewskiej, poczem wkracza w granicę pow. mścisławskiego pod mkiem Chosławicze, przepływa następnie pow. klimowiecki, czerykowski, bychowski, rohaczewski i homelski, na nieznacznej przestrzeni tworzy granicę pomiędzy pow. homelskim a gub. czernihowską i na wprost Łojowa w gub. mińskiej uchodzi do Dniepru. Płynie w kierunku płd. zachodnim na przestrzeni przeszło 500 w. , z czego na gub. mohylewską przypada do 460 w. W gub. mohylewskiej szeroka z początku od 10 15 saż. , w pow. czerykowskim i rohaczewskim dochodzi do 40 saż. , w homelskim ma w niektórych miejscach do 100 saż. , a przy ujściu około 140 saż. Głębokość wacha się pomiędzy 5 a 20 st. i oprócz mielizn nieprzechodzi nigdzie 3 st. Szybkość biegu od 400 do 600 saż. na godzinę, al. 0, 8 do 1, 2 st. na sekundę. Dno ma piaszczyste, miejscami tylko ilaste. Mielizn wiele, z powodu jednak własności gruntu są one niestałe; spotykają się zwykle przy ujściach wpadających do S. rzek. Brzegi ma nizkie, przyczem, brzeg prawy zwykle jest wyższy od lewego, dlatego też wszystkie prawie miasta i wsie na nim są położone. Dolina Soży, szeroka od 1 do 4 w. , przeważnie jest łączna; w dolnym biegu znajduje się przeszło 300 długich a wążkich jezior, z pomiędzy których wiele łączy się z rzeką. Spotykają się także często wybrzeża błotnisto albo porosłe zaroślami, a niekiedy lasem dębowym. Podczas przyboru wiosennego poziom wód podnosi się przeszło na l 1 2 saż. Szerokość rozlewu w pow. mścisławskim nieprzechodzi 1 w. , w klimowickim, czerykowskim, bychowskim i rohaczewskim dochodzi do 3 a nawet 4 w. , w homelskim zaś wynosi w niektórych miejscowościach przy wsi Karpówce 10 w. Przybór zaczyna się zwykle w końcu marca i trwa w górnym biegu około 4, w dolnym zaś od 6 7 tygodni. Mosty znajdują się w mku Chosławiczach i wsi Martynówce pow. mścisławski, mku Krzyczewie pow. czerykowski, na szosie moskiewsko warszawskiej, dwa w Homlu jeden drewniany na szosie petersburskokijowskiej i żelazny na dr. żel. lipoworomeńskiej. Promy znajdują się w 29 miejscowościach. Jedyny młyn wodny w granicach gub. mohylewskiej znajduje się pod mkiem Chosławicze. S. staje się żeglowną od mta Krzyczew w pow. czerykowskim, spławną zaś od wsi Martynówki w pow. mścisławskim, o 1 1 2 w. poniżej Chosławicz. Nadto pomiędzy Homlem a mkiem Chalcz kursuje statek parowy pasażerski. Oprócz 33 przystani dla spławu drzewa 6 w pow. mścisławskim, 15 w czerykowskim, i w bychowskim, 6 w rohaczewskim i 5 w homelskim znajdują się na S. przystanie dla statków poniżej Krzyczewa i w Czerykowie pow. czerykowski, w Propojsku pow. bychowski, w Czeczersku pow. rohaczewski, w Wietce, Homlu i Ostrowsku pow. homelski. Podług danych za 1872 do 1880 r. na wszystkich tych 7 przystaniach naładowano rocznie średnio na 145 statków 1, 478, 700 pudów, wartości 415, 910 rs. , wyładowano zaś ze 143 statków 895, 820 pudów, wartości 633, 800 rs. Głównemi przedmiotami wywozu były owoce, kości, zapałki, zboże, siemię lniane, olej konopny, Sowy-Miecznikowo Sozań Sozanówka Sozałowszczyzna Sozańska ziemia Spady spirytus i wyroby drewniane; przywozu zaś zboże, sól, szerść, cukier, wapno, kamienie młyńskie, osełki, alabaster i in. W gub. smoleńskiej, oprócz pomniejszych, S. przybiera Chmarę od lew. brz. , Wapenkę i Żernowkę, nadto bierze tam początek rz. Oster i Wiechra, uchodzące w gub. rachylewskiej. W gub. mohylewskiej do S. wpadają od prawego brzegu Horki, Łyża, Horodnia, Oślenka, Wiechra, Małotownia, Natopa Czarna, Dobrososna, Wałcz, Udoha, Łobczanka, Pronia, Rudnica, Pierehonka, Mużenka, Dobryń, Czeczera, Lipa i Uża; od lewego brzegu Berczowka, Pelina, Nowostianka, Sożenka, Oster, Łobza, Lipówka, Sienna, Jelnia, Niemylnia, Jakuszówka, Żawunica, Klapinka, Dorożywel, Dziewica, Kurynka, Molinka, Pokot, Utońka, Akszynka, Biesiedź, Ipuć, Uć al. Ut, Cierucha Tieriucha i Niemylnia. J. Krz. Sożenka, rzeczka w gub. mohylewskiej, lewy dopływ Soży, od której uchodzi pomiędzy Nowostianka a Osterem. Sożny, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 55 w. od Nowoaleksandrowska. Sożżena, mogiła na polach Motowidłówki, w pow. wasylkowskim. Spachów, niem. Spachendorf, także Leskowice lub Liskowiec, wś, pow. bruntalski, obw. sąd. beneszowski, nad rz. Morawą, wzn. 506 mt. npm. , 214 dm. , 1670 mk. ; 1659 kat. , 3 prot. 8 żyd. , wszyscy Niemcy. Kościół par. łac. , szkoła ludowa i poczta w miejscu. Mły ny i przędzalnia. Br. G. Spaciuniszki, zaśc. szl. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 56 w, od Wilna, 1 dm. , 4 mk. katol. Spacznica 1. młyn, w r. 1428, w okolicy Zbąszynia, Wolsztyna, Grodziska i Lutomyśla. 2. S. , w r. 1444, w okolicy Poznania, Kobylnicy, Wierzenicy, Pławna, Rakownicy i Gośliny Murowanej. 3. S. gurges alias S. w r. 1432, między Dzięczynem a Rokosowem, w okolicy Ponieca i Krobi. E. Cal. Spad al. Szpot, os. , pow. ostrzeszowski Kępno, o 14 klm. na wschódpłd. od Kępna, na lew. brzegu Prosny, poczta i okr. wiejski Opatów; 7 dm. , 38 mk. Spady, turnio we wschod. boku doliny Kościeliskiej, w Tatrach nowotarskich, ponad polaną Pisaną. Br. G. Spadzik, szczyt górski w Tatrach spiskich, z pod niego wypływa pot. Krygowska Woda, ob. Magóra 43. Spajgi, okolica, pow. szawelski, gm. Kruki, o 51 w. od Szawel. Spajsznie, pow. sejneński, ob. Krzewin 2. . Spaki, ob. Szpaki. Spalanka, karczma w Radgoszczy, pow. dąbrowski. Br. G. Spalastra, kol. , pow. noworadomski, gm. Żytno, par. Gidle; ma 4 dm. , 38 mk. , 50 mr. włośc. Wchodziła w skład dóbr Ciężkowice. Spale, wś łużycka, pow. wojerecki. W 1840 r. było tu 387 Serbów, w 1860 r. 415, w 1880 r. 370 Serbów. Spalenica, góra w gm. Zawoi, pow. myślenicki, na lew. brz. Skawicy Górnej, wzn. 861 mt. npm. Półn. zach. pochyłość zwie się Budowa. Br. G. Spalenisko, karczma w Zamościu, pow. brzeski. Br. G. Spaliny 1. Wielkie, wś na polprus. Mazurach, pow. szczycieński, st, p. Frydrychowo; 752 ha, 72 dm. , 369 mk. 2. S. Małe, wś, pow. jańsborski, st. p. Turośl; 138 ha, 30 dm. , 142 mk. 3. S. , leśn. należące do leśnictwa turoślskiego, pow. jańsborski, st. p. Turośl; 1 dm. , 11 mk. Spallwitten, wś, pow. rybacki, st. p. Drugehnen; 239 ha, 18 dm. , 97 mk. Spalona Karczma, ob. Kolatka. Spalonki, folw. w Samoklęskach, pow. ja sielski. Br. G. Spalony 1. pustk. , pow. odolanowski, o 10 klm. na płd. wschód od Odolanowa; okr. wiejski Czarny Las; 5 dm. , 42 mt. 2. S. , pustk. , pow. odolanowski Ostrowo, o 10 klm. na płn. wschód od Miksztata, nad Baryczką; wchodziło w skład dóbr ołobockich; w najnowszym spisie gmin nie wykazane. 3. S. Gościniec, niem. Brandkrug, karczma, pow. średzki, nad jez. Wrończyńskim, o 11 klm. na płd. wschód od Gośliny Murowanej, okr. dwor. Kołatka. 4. S. Młyn, urzęd. Spalonna, os. , pow. bydgoski, o 5 1 2 klm. na płn. od Fordonia poczta i st. dr. żel. ; wchodzi w skład okr. wiejskiego Strzelce Dolne. 5. S. Młyn, niem. Brandmuehle, pow. międzychodzki, por. Trzeszczak. E. Cal. Spalwa, strumień, w pow. szawelskim, wpada do Dubissy, wypływa z jez. Sawgińskiego albo Janułajckiego. Spalwischken, wybud. przy wsi Maszen, pow. szyłokarczemski; 2 dm. , 11 mk. Spalwiszki 1. wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 75 w. od Poniewieża. 2. S. , wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 49 w. od Poniewieża. Spała, os. leśna z pałacykiem myśliwskim cesarskim i os. młyn. , pow. rawski, gm. Lubochnia, par. Inowłódz. W osadzie tej, śród lasów leśnictwa rządowego lubocheńskiego, wzniesiony został w 1884 r. piękny pałacyk myśliwski, zaszczycony kilkakrotnym pobytem rodziny cesarskiej podczas polowań w okolicznych lasach. Przy pałacu jest park, os. młyn. 2 dm. , 22 mk. , 8 morg. i os. włośc. 1 dm. , 17 mk. , 14 morg. . Spana, szczyt górski w Tatrach spiskich, ob. Cicha. Spalenica Spalenisko Spaliny Spallwitten Sożenka Spalona Karczma Spalonki Spalony Spalwa Spalwischken Spalwiszki Spała Spana Spale Spalastra Spalanka Spaki Spajsznie Spajgi Spadzik Spad Spacznica Spaciuniszki Spachów Sożżena Sożny Sożenka Spandienen Spandoty Spandze Sparoska Sparniszki Spas Sparysz Sparwinie Spanden Spannegeln Spangen Spangau Sparsee Sparczysko Spargint Spartury Sparken Spanden, dobra ryc, pow. pr. holądzki, st. p. Schlodien; 921 ha, 48 dm. , 239 mk. Spandienen, dobra ryc. , pow. królewiecki wiejski, st. p. , tel. i kol. żel. Królewiec; 236 ha, 26 dm. , 161 mk. Spandoty, u Buszyńskiego Spondaty, wś, pow. rossieński, gm. i par. Szydłów, o 12 w. od Rossień. Spandze, jezioro w pow. trockim, ob. Puszkarnia 1. . Spangau, ob. Szpęgowy. Spangen, jezioro w pow. roszelskim, ob. Jeziorany. Spannegeln 1. wś, pow. labiewski, st. p. Mohlwischken; 267 ha, 46 dm. , 233 mk. 2. S. , dobra, tamże; 115 ha, 11 dm. , 64 mk. 3. S. , wyb. przy wsi Gr. Skangirren, pow. nizinny; 18 dm. , 193 mk. Spantekow, dobra ryc. w Pomeranii, pow. nakielski, st. p. Wegezin. Spar, jezioro w pow. szczecinkowskim, przez które płynie Głda. Sparau 1. wś na małych żuławach malborskich, nad rz. Tują Thiene, niedaleko kolei wschod. , o 2 3 4, wschód od Mal borka, pow. malborski, st. p. Grunowo, par. kat. Fiszewo. Zawiera 5 posiadeł i 3 zagr. , razem 112 ha. W 1885 r. 9 dm. , 10 dym. , 49 mk. , 7 kat. , 22 ew. , 20 dyssyd. 2. S. , ob. Sporowo. Kś. Fr. Sparczysko, pole pod Podjasami, pow. kartuski. Sparen, jezioro w okr. tukkumskim Kurlandya, w par. Talsen, przeszło 1 w. długie i przeszło 1 2 szerokie. Sparen, dobra prywatne z folw. Klein Sparen i Ropikken, w okr. tukumskim, pow. i par. talseńska Kurlandya. Kościół ewangielicki. Spargint, jezioro pod Jezioranami, w pow. reszelskim. Sparken, ob. Szparki. Sparniszki, dwór, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 63 w. od Poniewieża. Sparoska al. Sparaska, góra lesista, na granicy gm. Dołhego a Kropiwnika Starego, w pow. drohobyckim, na lew. brz. Rybnika Majdańskiego, między nim a Stryjem od płn. . Od płd. płynie do Rybnika pot. Wodostecz, a od płn. z pod S. pot. Smrekowaty. Las od płn. rozpościerający się zwie się Smrekowatym. Wzn. 858 mt. npm. Ob. Jawo rynka. Br. G. Sparsee, wś z agenturą poczt. w Pomeranii, pow. szczecinkowski. Spartury, grupa zabudowań w gm. Russpeboul, pow. kimpoluński. Br. G. Sparwinie 1 wś i os. leś. , pow. władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda. Odl. od Władysławowa 22 w. , ma 17 dm. , 151 mk. W 1827 r. było 15 dm. , 137 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo. 2. S. , straż leśna w leśnictwie Pilwiszki. Sparysz, jezioro, pow. rzeczycki, ob. Sporysz. Spas, wś włośc, pow. chełmski, gm. Staw, par. Chełm, r. g. Spas. Posiada cerkiew parafialną. Do cerkwi należy 120 morg. Włościanie mają 81 morg. W 1827 r. było 10 dm. , 65 mk. Spas, folw. na pr. brzegu Wilii, blizko ujścia Kobylanki i Słastówki, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , o 40 w. od Wilejki a 69 w. od źródła Wilii, ma 2 dm. , 15 mk. Spas Sietuń al. Staraja Sietuń, wś nad rzką Sietuńką, pow. i gub. moskiewska, o 12 w. od Moskwy, przy drodze do Gżacka, ma 6 dm. , 88 mk. ; fabryka wyrobów wełnianych, przeważnie dywanów, założona w 1825 r. , zatrudniająca przeszło 200 robotników i produkująca samych dywanów do 140, 000 arszynów, wartości 120, 000 rs. Spas 1. z Pohorylcem i Podsuchem, wś, pow. doliński, 12 klm. na płd. wschód do Doliny st. kol. , urz. poczt. i tel. , 10 klm. od Rożniatowa. Na płn. zach. leży Łopianka, na płn. Strutyn Wyżny, na wschód Jasienowiec i Janówka, na płd. wschód Lecówka, na płd. zach. Łuby i Ilemnia. Środkiem obszaru płynie Czaczawa al. Czeczwa z Łuhów do Strutyna Wyżnego. W obrębie wsi zasilają ją liczne dopływy. Na lew. brzegu Czeczwy leżą Spas, na praw. przys. Pohorylec, płd. część obszaru zajmuje przys. ,, Podsuche Podsuchy. Płd. część obszaru zajmują lasy Pohary i Horby najwyższe wznies. 666 mt, na płd. zach. las Jaworniki wzgórze Spaska, 664 mt. . Na płn. zach. wzgórze Krasenka 610 mt. . Dolina Czeczwy opada na płn. granicy do 409 mt. Własn. więk. probostwa łacińskiego w Dolinie ma roli or. 34, łąk i ogr. 20, pastw. 14, lasu 1178 mr. ; wł. mn. roli or. 1221, łąk i ogr. 1550, past. 775, lasu 738 mr. W r. 1880 było 361 dm. , 1590 mk. w gmin. , 2 dm. , 15 mk. na obsz. dwor. 1504 gr. kat. , 25 rzym. kat. , 76 izr. ; 1594 Rusinów, 9 Polaków, 1 Niemiec. Par. rzym. kat. w Dolinie, gr. kat. w miejscu, dek. perehiński. Do par. należą Łuby; cerkiew jest w Spasie i w Podsuchem; szk. etat. jednokl. w Spasie. We wsi jest t. zw. Dolny młyn i drugi młyn zwany Rduci. Są tu także dwa tartaki wodne o 2 gatrach i 2 piłach zwyczajnych, z produkcya roczną 850 metr. kub. dosek, brusów i łat. Dokumentem wydanym d. 29 marca 1469 r. we Lwowie potwierdza Kazimierz Jagiellończyk uposażenie kościoła dolińskiego, obejmujące także wś Spas Liske, A. G. Z. , t. IV, str. 187. Na granicy Łopianki znajduje się wielka skała z pieczarą. Sparen Spanden Spantekow Spar Sparau Spas Sietuń Spasiuki Spasiuki Spask Za wsią, nad Czeczwą, wznosi się dość wysoka góra, na której miał stać niegdyś monaster; okopy widoczne są dotąd. 2. S. z Płowem al. Połowem i Feliksówką, wś, pow. kamionecki, 14 klm. na płd. wsch. od Kamionki Strumił. urz. poczt. i tel. . Na płn. wsch. leży Sokala, na płd. wsch. Wolica Derewlańska i Derewlany, na płd. Streptów, na zach. Tadanie. Wś leży w dorzeczu Wisły za pośrednictwem Bugu, płynącego wzdłuż granicy wschod. Wzdłuż granicy od Derewlan płynie pot. Hryckowa, lewy dopł. Bugu. Zabudowania wiejskie leżą na wschód 221 mt. , znak triang. . Na płd. od nich część wsi Nowe Chałupy, część wsi z folwarkiem i dworem Płowe al. Połowe, Połowy, Połowa i karczma Dębina. Zachodnia część obszaru lesista. Wśród lasów leży grupa domów, ,Maziarnia Spaska, na płn. od niej grupa domów i gajówka Łanki, na płd. wsch. grupa domów Feliksówka, a na płd. leśniczówka Brygida. Własn. większa ma roli or. 472, łąk i ogr. 167, pastw. 35, lasu 1020 mr. ; wł. mn. roli or. 236, łąk i ogr. 296, past. 15 mr. W r. 1880 było 75 dm. , 475 mk. w gmin. ; 31 dm. , 103 mk. na obsz. dwor. 375 gr. kat. , 178 rzym. kat. , 25 izr. ; 392 Rusinów, 162 Polaków. Par. rzym. kat. w Tadaniu, gr. kat. w Derewlanach. We wsi jest cerkiew, szkoła etat. jednokl. i kasa pożycz. gmin. z kapitałem 1665 złr. 3. S. , wś, pow. staromiejski, 6 klm. na płd. zach. od Staregomiasta sąd pow. , urz. poczt. i tel. . Na płn. , i płn. wsch. lezą Terszów, na płd. wsch. Busowiska; na zach. Lenina Wielka. Wschod, część wsi przepływa Dniestr od Busowisk do Terszowa. W obrębie wsi wpada do Dniestru potok Duben, zbierający wody z płd. zach. części wsi. Granicy płn. dotyka na małej przestrzeni pot. Lenina. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie Dniestru. Płn. zach. część obszaru lesista 497 mt. . Przez wś idzie gościniec staromiejsko turczańskoużocki. Własn. więk. hr. Ludwika i Jadwigi Wodzickich ma roli or. 27, łąk i ogr. 6, past. 12, lasu 282 mr. ; wł. mn. roli orn. 348, łąk i ogr. 25, past. 99, lasu 3 mr. W r. 1880 było 57 dm. , 322 mk. w gmin. ; 7 dm. , 27 mk. na obsz. dwor. 258 gr. kat. , 48 rzym. kat. , 43 izr. . Par. rzym. kat. w Starem Mieście, gr. kat. w Terszowie. We wsi jest szkoła filialna i kasa pożycz. gm. z kapit. 720 złr. Jest też tartak wodny o 2 gatrach i 2 piłach zwyczajnych, produkujący 850 metr. kub. desek i brusów. Wieś ta jest uzdrowiskiem klimatycznem. Corocznie zjeżdża tu kilkadziesiąt rodzin, przeważnie żydowskich ob. Przegląd lekarski, Kraków, 1881, 25. O śladach nafty na zach. od S. czyt. Jahrb. der geolog. Reichsanstalt 1881, str. 155. O geologicznych stosunkach okolicy por. Dunikowskie Studya geolog. w Kar patach Kosmos, Lwów, 1886, str. 556. Na obszarze wsi wielka skała z wykutą w niej pieczarą. Niegdyś istniał w 8. klasztor bazyliański. W szematyzmie bazylianów Lwów, 1867, str. 189 czytamy o tym kla sztorze Książę Lew Danilewicz odnowił monaster i w miejsce starej drewnianej cer kwi wybudował cerkiew z materyału twar dego. W klasztorze tym przepędzał ks. Lew ostatnie lata swego życia, tu zmarł r. 1301 i tutaj go pochowano Szaraniewicz, Staro żytny Halicz, str. 103. W r. 1675 miano przenieść zwłoki do Ławrowa i złożyć je w w tamtejszym klasztorze bazylianów Petraszewycz, Swodnaja litopys, w Literaturnym Sbornyku, Lwów, 1874, str. 628. Mona ster ten, do którego należała wieś Straszewice na mocy dokumentu ks. Lwa z r. 1292, wcho dził w skład dóbr, tworzących uposażenie władyctwa przemyskiego ob. zatwierdzenie przywileju przez Wład. Jagiełłę w r. 1407, Akt. Grodz. Ziem. , t, VII, str. 50. Monaster zniesiono w r. 1789, cerkiew rozebrano czyt. Hałyc. istor. Sbornyk, Lwiw 1854 do 1860; Peremyszlianyn, misacosłow na 1853, str. 20, 38; na r. 1854, str. 20, 75; na r. 1857, str. 105, 126; na r. 1858, str. 15; Harasiewicz M. , Annales Eccl. Ruth. ed. Mali nowski Leopold, 1862, str. 523, 634, 642. Na jednej z gór, wznoszącej się między Dnie strem a jego dopływami, są ślady budowli, według podania zamku królowej Bony. W stronie płn. znajdują się wielkie bryły ka mienne, zniszczone znacznie podczas budowy kolei dniestrzańskiej r. 1873. Lu. Dz. Spasiuki, wś, pow. słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Robotna, o 28 w. od Słonima. Spask 1. mto powiat. gub. kazańskiej, na lew. brzegu rz. Bezdny, w pobliżu ujścia jej do lewej odnogi Wołgi, zwanej Czertyk, pod 55 3 płn. szer. a 67 2 wsch. dłg. g. , o 119 w. na płd. wsch. od Kazania, w miejscowości równej, prawie stepowej położone, ma 493 dm. 3 mur. , 2869 mk. 7 kat. , 22 rozkolników, 7 żyd. , 35 mahom. , cerkiew p. w. św. Trójcy, 28 sklepów, do 60 magazynów, 18 wiatraków, 1 młyn wodny, szkoła powiatowa, bank miejski, założony w 1865 r. , z kapitałem zakładowym 10000 rs. ; przystań. Własność miasta stanowi 1601 dzies. ziemi, 3 domy, 28 sklepów, młyn wodny; dochód miejski w 1869 r. wynosił 4847 rs. Mieszkańcy zajmują się głównie rolnictwem i pracą na miejscowej przystani. W 1871 r. było 60 rzemieślników. Przemysł fabryczny ogranicza się na 6 zakładach, produkujących rocznie za 14100 rs. Handel miejscowy nieznaczny, ważne natomiast znaczenie ma S. jako punkt składowy dla produkcyi miejscowej i okolicz nych powiatów. Pierwotnie sioło, założone przez przesiedlenie tu mieszkańców sioła Nikolskiego, zamienione zostało w 1781 r. na mto powiatowe namiestnictwa kazańskiego, od 1796 r. zaetatowe, od 1802 r. znowu powiatowe. Spaski powiat leży w południowej części gubernii i według pułkownika Strielbickiego zajmuje 116, 11 mil al. 5617, 9 wiorst kwadr. Powierzchnia powiatu, położonego na lewym brzegu rz. Wołgi i Kamy, przedstawia nizką równinę, bogatą w łąki i pastwiska, pod względem geologicznym składającą się głównie z osadów trzeciorzędowych, wyjąwszy brzegów Wołgi i Kamy, pokrytych formacyami nowszemi. W powiecie znajdują często kości zwierząt przedpotopowych. Pod względem gleby w części północnej powiatu przeważa czarnoziem, w południowej gleba piaszczystogliniasia, nad brzegami Wołgi i Kamy ił rzeczny. Zraszają powiat rz. Wołga i Kama. Pierwsza z nich przepływa granicą zachodnią, druga zaś północną. Z innych rzek ważniejsze Bezdna i Utka, dopływy Majny i Mały Czeremszan. Licznie zgrupowane jeziora znajdują się na wybrzeżach Wołgi i Kamy, w środkowej natomiast części powiatu jest ich nie wiele. W błota, z powodu nizkiego położenia i wolnego biegu rzek, obfituje powiat. Lasy zajmują do 33 ogólnej przestrzeni. Drzewostan stanowią głównie brzoza, lipa i osina. W 1867 r. było w powiecie 122180 mk. w tej liczbie 24 kat. , 161 rozkolników, 34322 mahomet. i 254 poganów. Pod względem etnograficznym 30 ludności stanowią Tatarzy, 7 Czuwasze i 47 Mordwini. W powiecie jest 203 osad zamieszkałych 1 słoboda, 33 siół, 23 siołek, 113 wsi i 23 drobnych osad. Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo oraz hodowla bydła. Nad brzegami Wołgi i Kamy zajmują się rybołówstwem. Przemysł fabryczny niezbyt rozwinięty. W 1871 r. było w powiecie 13 fabryk, zatrudniających 463 robotników i produkujących za 142970 rs. 2. S. , mto powiat. gub. riazańskiej, nad jez. Spaskiem, które o 2 w. od mta łączy się z rz. Oką, pod 54 24 płn. szer. a 58 3 wsch. dłg. , o 48 w. na płd. wsch. od Riazania odległe. Ma 552 dm. 13 mur. , 3651 mk. 8 kat. , 6 prot. , 13 żyd. , 1 mahom. , 3 cerkwie 1 mur. , 31 sklepów, szkoła par. i szpital, st. poczt. Miasto posiada 3770 dzies. ; dochody miejskie w 1869 r. wynosiły 9371 rs. Mieszkańcy przeważnie zajmują się rolnictwem sieją głównie tatarkę; oprócz tego rybołóstwem i furmaństwem. Rzemiosłami zajmuje się 83 osób, przeważnie szewctwem i krawiectwem. Handel bardzo ograniczony, głównie zbożem i bydłem; przemysł fabryczny nie istnieje. Targi odbywają się we wtorki i piątki; jarmarki 24 czerwca i 7 września. Do 1778 r. S. był nieznacznem siołem ekonomicznem; w t. r. wyniesione na mto powiatowe, w 1796 r. pozostawione za etatem, od 1802 r. znowu mto powiatowe. Spaski powiat leży we wschodniej części gubernii i podług pułk. Strielbickiego zajmuje 79, 60 mil al. 3851, 6 w. kw. Rz. Oka dzieli powierzchnię powiatu na dwie, prawie równo części, z których część leżąca po lew. brzegu rzeki, t. j. północna, obfituje w lasy i błota, południowa natomiast ma charakter stepowy. W ogóle powierzchnia powiatu przedstawia równinę, wyjąwszy nielicznych zapadlin, uformowanych przez wody wiosenno. Gleba błotnista i piaszczysta, rozwinięta zwłaszcza na lewym brzegu Oki. Główna rz. Oka żeglowną jest na całej przestrzeni powiatu i posiada trzy przystanie Szyłowską, StaroRiazańską i Isadzką. Z dopływów Oki ważniejsze Para, Pronia, Pra, Tyrnica, Czernogriazka i Glinica, z których dwa pierwsze są żeglowne. Z liczby jezior odznaczają się głębokością dwa jeziora, noszące nazwy Święte Swiatyje. Błot wiele, mianowicie w północnej jego części, najważniejsze Wielki Kowież do 20 w. długie a do 8 szerokie, dalej łączące się z niem Dubne, Sosnowe, Kniaże i Zaton. Lasy zajmują do 35 ogólnej przestrzeni. Drzewostan stanowi sosna a po części dąb i brzoza. W 1867 r. było w powiecie 123860 mk. w tej liczbie 28 kat. , 40 prot. , 779 rozkoln. , 16 żyd. , 3 mahom. , zamieszkujących w 177 osadach 2 słobody, 2 pogosty, 64 sioła, 17 siołka, 89 wsi, 3 drobne osady. Gleba powiatu nie sprzyja rolnictwu, w północnej zwłaszcza części jest zupełnie nieurodzajną. Sieją głównie żyto, owies i tatarkę. Ważniej szem jak rolnictwo źródłem zarobku dla mieszkańców jest przemysł leśny i wychodzenie na zarobek do południowych powiatów gubernii. Niektórzy zajmują się handlem bydła i mięsa, pszczelnictwem i pracą w fabrykach, których w 1871 r. było w powiecie 38, zatrudniających 964 robotników i produkujących za 529270 rs. , w tej liczbie 2 fabryki sukna 80000 rs. produk. , 1 zwierciadeł 200000 rs. , 8 gorzelni 206750 rs. i in. W 1871 r. było w powiecie 75 cerkwi 27 mur. i 2 domy modlitwy rozkolników. 3. S. , mto pow. gub. tambowskiej, nad rzką Studeńcą, pod 53 55 płn. szer. a 60 51 wsch. dłg. , o 268 w. na płn. wschód od Tambowa odległe, ma 534 dm. 29 mur. , 5323 mk. w samem mieście, w tej liczbie 1028 rozkolników. Oprócz tego w przylegających do miasta słobodach Łamowka, Samodurowka, Berdadynowka, Sołdackie i Malinowskie jest do 3500 mk. W mieście znajduje się 4 cerkwie 3 mur. , domy modlitwy rozkolnicze, 89 sklepów, szkółka paraf. Własność mta Spask stanowi do 10000 dzies. ziemi; dochody w r. 1869 wynosiły 3513 rs. W 1870 r. było tu 246 rzemieślników 132 majstrów i 6 fabryk, produkujących za 9000 rs. Handel dość roz winięty, zwłaszcza zaś wyprawnemi skórka mi baraniemi oraz bydłem. Miejscowość ta stanowiła niegdyś własność monasteru Nowospaskiego w Moskwie, który w XVIII w. założył tu sioło Bogdanowo. W 1764 r. sioło to przeszło na własność skarbu i w 1779 r. pod dzisiejszą nazwą zostało mtem namiest nictwa tambowskiego, od 1802 r. mto powia towe. Spaski powiat zajmuje płn. wschodnią część gubernii i podług pułk. Strielbickiego ma 73, 82 mil al. 3572, 2 w. kw. Powierzchnia równa, tylko w części wschodniej znajdujemy, niewielkie wzgórza. Glebę w przeważnej czę ści powiatu stanowi piasek i ił błotnisty; w części wschodniej znajduje się czarnoziem, zmieszany z piaskiem. Powierzchnia powiatu należy do systematu rz. Mokszy, przepływa jącej po za granicami. Z rzek zraszających powiat najważniejsze Wad z Parcą i Wysza z Szuberlejem. Błota, bardzo liczne, grupują się przeważnie w dolinie rz. Wadu i w części północnej powiatu. Lasy zajmują przeszło 51 ogólnej przestrzeni; przeważa w nich sosna. W 1867 r. było w powiecie 88758 mk. , w tej liczbie 2 kat. , 8 protest. , 1269 rozkoln. , 11 żyd. i 1458 mahom. Pod wzglę dem etnograficznym 44, 6 ludności stanowią Mordwini, 8, 2 Meszczeryacy, 12 Tatarzy. W powiecie znajduje się 121 miejsc zaludnio nych 4 słobody, 47 siół, 4 siołka, 59 wsi i 7 drobnych osad; 52 cerkwie 18 mur. i 1 me czet. Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo, przemysł leśny, pszczelnictwo, wy chodzenie na zarobek. Przemysł fabryczny, dawniej dość rozwinięty, obecnie podupadł. W 1870 r. było w powiecie 12 fabryk, pro dukujących za 112000 rs. J. Krz. Spaska, rzeczka w pow. borysowskim, zaczyna się w moczarach około zaśc. Studzionka, płynie 5 w. w kierunku zachodnim, złączywszy się z rzeczką Hurbą al. Jurewką daje początek rzece Pieszczance, lew. dopł. Berezyny. Spaska, wś nad rz. Obolą, pow. połocki, przy drodze z Witebska do Połocka, między Sierocinem a Zują. Spaska 1. góra, na praw. brzegu Dniestru, w gm. Dołhe, pow. tłumacki, na płd. wschód od wsi. Wzn. 348 mt. npm. a 146 mt. po nad poziom Dniestru. 2. S. , góra lesista w gm. Spas, pow. doliński, w dziale górskim Klewy 777 mt. , na lew. brzegu Czeczwy. Wzn. 664 mt. npm. 3. S. , góra lesista, na granicy gm. Rewny, w pow. czerniowieckim, a Hlinicy i Draczyńca, w pow. starożynieckim; wzn. 455 mt. npm. Od płn. spływają wody do Prutu, a ku zach. do Hlinicy, dopł. Prutu. Ob. Łopatnik. Br. G. Spaska al. Cecina, potok, powstaje koło wólki Spaski, w gm. Michalcze, pow. czernicwiecki; płynie na płd. jarem międzywzgórzystym i pod Dubową wpada do pot. Korowia, uchodzącego pod wsią Korowią do Dereluja, dopł. Prutu. Długi 3 klm. Br. G. Spaska, wólka w gm. Michalcze, w pow. czerniowieckim, na zachod. pochyłości góry Spaski 455 mt. , młyn i gajówka nad pot. Spaską. W 1880 r. 50 dm. , 245 mk. Br. G. Spaski, przys. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Malaty o 1 w. , 4 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarb. Roupiszki. Spaski Ostrów, uroczysko na gruntach wsi Lewkowicze, w pow. owruckim. Spaskie, dwór, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , o 11 w. od Kowna. Spaskie, uroczysko na gruntach wsi Paszyny, pow. owrucki. Spasów, folw. , pow. krasnystawski, gm. Rybczewice, par. Częstoborowice. Spasów, rus. Spasiw, wś, pow. sokalski, 15 klm. na płd. wschód od Sokala sąd pow. i st. kol. , 5 klm. od Tartakowa urz. poczt. Na płn. leżą Perwiatycze, na zach. Tartakowiec, na płd. Perespa i Byszów; wschodnia część wsi przypiera do granicy pow. włodzi mierskiego. Wzdłuż granicy płn. płynie pot. Spasówka i podąża do Bugu. Na płd. wschód leży las Szyranka. Własn. wiek. ma roli or. 786, łąk i ogr. 80, past. 26, lasu 537 mr. ; wł. mn. roli or. 1549, łąk i ogr. 386, past. 18, la su 1 mr. W r. 1880 było 121 dm. , 747 mk. w gminie; 11 dm. , 123 mk. na obsz. dwor. 750 gr. kat. , 116 rz. kat. , 35 izr. ; 737 Rusi nów, 133 Polaków. Par. rz. kat. w Tartakowie, gr. kat. w miejscu, dek. sokalski. Do par. należą Perwiatycze. We wsi jest cerkiew murowana p. w. św. Jana, patryarchy aleksan dryjskiego, szkoła etat. 1klas. , kasa pożycz, gm. z kapit. 953 złr. , gorzelnia, młyn wodny, wiatrak i cegielnia. Gleba pszenna, glina prze puszczalna, urodzajna bez nawozu. W 9tym roku jeszcze udaje się pszenica, jęczmień; pola pagórkowate, mało łąk, lasy oddalono o 3 klm. od wsi. Sady i dużo lip; chodowla pszczół; pasieka w lesie własność Z. Szyma nowskiej. Lu. Dz. Spasowa Słoboda al. Spasowszczyzna, część mka Czarnobyla w pow. radomyskim, na brzegu rz. Prypeci; tu znajduje się monaster roskolniczy. Spasówka, wś nad bezim. dopł. Zbrucza, pow. proskurowski, okr. pol. , par. kat. i sąd Satanów, gm. Juryńce, ma 58 dm. , 386 mk. , 408 dzies. ziemi. Należy do klucza Satanowskiego hr. Maryi z Sanguszków Potockiej. Spasówka al. Szeroka lub Wysoka, potok, Spasowa Słoboda Spasówka Spasów Spaskie Spaski Ostrów Spaski Spaska Spaska Spaszka Spaszczyzna Spasskie Mchy Spasskie Spasowo powstaje w Torkach, pow. sokalskim, płynie na płn. zach. pomiędzy Kniażera a Fusowem, w pow. włodzimierskim gub. wołyńska a pod Spikłosem wchodzi znowu do Galicyi, płynąc granicą gm. Perwiatycz i Spasowa, poczem przechodzi na obszar Tartakowa, tworzy gra nicę gm. Kopytowa i Korbkowa, a na grani cy z Świtarzowem wpada do Karbowa od le wego brzegu. Długi 20 klm. Spad powolny, koryto namuliste. Br. G. Spasowo, sioło nad Bałką Wierblużką, pow. aleksandryjski gub. chersońskiej, przy drodze transp. z os. Nowa Praga do Borysławia, o 40 w. na płd. od Aleksandryi, ma 40 dm. , 1845 mk. Małorossyan, cerkiew, targi. Spasskie 1. sioło nad rz. Kilczenią, pow. nowomoskiewski guber. ekaterynosławskiej, przy drodze z Nowomoskiewska do Połtawy, o 15 w. na zachód od Nowomoskiewska, ma 398 dm. , 2018 mk. ; cerkiew. 2. S. al. Kuskowo, sioło nad stawem, pow. i gub. moskiewska, o 9 w. od Moskwy, posiada 15 dm. , 168 mk. , 2 cerkwie, wspaniałą rezydencyą właściciela hr. Szeremetiewa, 3. S. , sioło nad rzką Siurmą i Siurjuką, pow. wasilski gub. niżegorodzkiej, o 35 w. od mta powiatowego. Założone w 1399 r. , ma 431 dm. , 2617 mk. , cerkiew z dawną ewangielią i ikonostasem, zarząd asesora policyjnego stanowego, szkołę ludową, targi co wtorek, jarmark od 21 września do 1 października. Mieszkańcy zajmują się handlem skór i futer, oraz miodu, wosku, puchu i łapci. 4. S. , sioło nad rz Horodnią, pow. syczewski gub. smoleńskiej, o 35 w. od Syczewki, przy trakcie do Gżąc ka, ma 76 dm. , 706 mk. , 2 cerkwie, zarząd okr. policyjnego. Spasskie Mchy, rozległe błoto w pow. tychwińskim i kresteckim gub. nowogródzkiej, pomiędzy rz. Mdą, Pczewzą, Chubą i Mstą, zajmujące 424 w. kw. 228 w. kw. w pow. tychwińskim i 196 w pow. kresteckim; pokryte zaroślami. Przez błoto przechodzi droga z Gruzina do Borowicz. Spaszczyzna 1. uroczysko na gruntach Wyszhorodu, w pow. kijowskim, w którym w peryodzie przedmongolskim istniał monaster męzki Spaski, przeniesiony później do Meżyhoria. 2. S. , wś, pow. włodzimierski, w sąsiedztwie wsi Radowicze. 3. S. , uroczysko w Owruczu. Spaszka, szczyt górski, ob. Krakman. Spasznik, zaśc. , pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Mejszagoła, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Maculewiczów, Bobrykowszczyzna, o 4 1 2 w. od gminy, 2 dusze rewiz. Spaudzie, wś, pow. szawelski, gm. Szawkiany, o 28 w. od Szawel. Spądoszyn, ob. Spędoszyn. SpechtsFlies, rzeczka, prawy dopł. Płociny; nastaje na płd. od Marchijskiego Frydlądu, w pow. wałeckim, płynie w płd. kierun ku przy Spechtsdorf, Knackendorf, Schulzendorf i Krampe, tworząc granicę między pow. wałeckim i pow. Arnswalde. Ks. Fr. Spechtswalde, ob. Chylońskie Pustki. Speciuny 1. zaśc. rząd. , pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 64 w. od Święcian, 3 dm. , 32 mk. kat. 2. S. 1 i 2, dwa zaśc. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Malaty, okr. wiejski Inkietry, o 8 w. od Malat; jeden ma 19, drugi 3 dusze rewiz. ; należą do dóbr skarbowych Czywile. Speck, ob. Gace. SpehrjahnKalns niem. , góra w tak zw. Oberlandzie Kurlandzkim. Speichersdorf, dobra, pow. królewiecki wiejski, st. poczt. Królewiec; 266 ha, 28 dm. , 175 mk. Speiswinkel, łąki pod Tczewem, należały do cystersów w Peplinie, obejmowały 4 włóki ob. Opactwo pepliń. p. kś. Kujota, str. 400. Spelan, folw. dóbr pryw. Arsern, w okr. zelburskim, pow. iłukszteński, par. dyneburska Kurlandya. Spenał, szczyt górski, wzn. 882 mk. , pow. lewocki, w hr. spiskiem, nad pot. Rowiny, na obszarze gm. Repaszy. Spendoszyn, ob. Spędoszyn. Spendówka, wś nad bezim. dopływem Horochowatki, pow. wasylkowski, w 3 okr. pol. , gm. Wincentówka o 4 w. , o 65 w, od Wasylkowa, ma 1678 mk. Podług Pochilewicza było tu w 1863 r. 1173 mk. , 1945 dzies. ziemi; w 1790 r. było 40 sadyb i 423 mk. Cerkiew p. w. św. Jana Bohosłowa, drewniana, wzniesiona w 1790 r. , uposażona jest 36 dzies. Do par. praw. należy wś Rozaliówka o 3 w. odległa. W zeszłym wieku wś ta wchodziła w skład starostwa kahorlickiego; w 1863 r. należała do Michała Rudnickiego. Spengen al. StenzelGail, wś, pow. kłajpedzki, st. p. Carlsberg; 123 ha, 10 dm. , 52 mk. Spenkowszczyzna, folw. nad potokiem, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. Zabłociszki, okr. wiejski Cejkinie, o 14 w. od Święcian, ma 2 dm. , 28 mk. 1 praw. , 22 kat. , 5 żyd. ; w 1865 r. własność Kwintów. Spensowa, szczyt górski, 1298 mt. wzn. , nad Mołdawą, w pow. radowieckim. Spenta, grupa domów w Pasiecznej, pow. nadworniański. Speranda, fol. nad rz. Wisłą, pow. sandomierski, gm. i par. Koprzywnica, odl. od Sandomierza 15 w. , 2 dm. , 9 mk. , 177 mr. 43 mr. nieuż. . W 1827 r. było 2 dm. , 14 mk. Sperkesten, wś, pow. kłajpedzki, st. p. , tel. i kol. żel. Kłajpeda, 3 dm. , 24 mk. Sperkówka, polana i zabudowania w Za kopanem, pow. nowotarski. Br. G. Spasowo Sperkówka Sperkesten Speranda Spenta Spensowa Spenkowszczyzna Spengen Spendówka Spendoszyn Spenał Spelan Speiswinkel Speichersdorf Spehrjahn Speck Speciuny Spechtswalde Spechts Spądoszyn Spaudzie Spasznik Sperlingsdorf Sperlack, folw. do dóbr Tolko należący, pow. iławkowski, st. poczt. Reddenau; 3 dm. , 39 mk. Sperling, ob. Wróbel. Sperlings 1. dobra ryc. , pow. królewiecki wiejski, st. p. Troempau; 418 ha, 23 dm. , 119 mk. 2. S. , dobra ryc. na niem. Warmii, pow. licbarski, st. p. Liewenberg; 377 ha, 15 dm. , 84 mk. 3. S. , ob. Grzybowo. Sperlingsdorf, dok. Vruti i Vruthi 1308 i 1310 r. , wś w gdańskich nizinach, pow. gdań ski nizinny, st. p. i kol. Pruszcz, par. katol. Langnowo o 1 1 4 mili, o 2 mile od Gdańska, nad Motławą. Posiada 7 gburstw i 2 zagro dy, razem 262 ha. W 1885 r. 20 dm. , 38 dym. , 194 mk. , 61 kat. , 130 ew. , 3 dyssyd. Należy do Gdańska. R. 1308 nadaje Włady sław, ks. krakowski, synom Unisława Jaku bowi, kasztelanowi, i Janowi, podkomorzemu tczewskiemu, 9 wsi w gdańskich nizinach, między niemi i Vruti Vrubly; ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 582. R. 1310 sprzedali obaj swoje włóki Krzyżakom, między niemi i Vru thi str. 594. W 13 letniej wojnie została wraz z okolicznemi splądrowana. Dawniej był tu kościół katol. , który już w drugiej po łowie XVI w. zajęli luteranie. Dziś nie ist nieje ob. Utr. kośc. przez kś. Fankidejskiego, str. 193. Kś. Fr. Sperna al. Foljowszczyzna, folw. , pow. kalwaryjski, gm. i par. Simno, odl. od Kalwaryi 28 w. , ma 4 dm. , 23 mk. , 319 mr. 191 mr. roli. W 1827 r. było 8 dm. , 42 mk. Do folw. należała wś Duda Kompie 4 os. , 2 mr. . Sperndorf, węg. Illesfalu, słow. Ilaszowce, Iliaszowce, Eliaszowce, wś w hr. spiskiem Wę gry, w pow. hornadzkim. Do szczegółow po danych w art. Iliaszowce, dodajemy W 1880 r. było 89 dm. , 586 mk. ; obszar 2344 kwadr. sążni katastr. Rz. kat. parafia w Śmiżanach, ewang. w Nowej wsi spiskiej. W miejscu jest kościół łac. fil. p. w. Maryi Bolesnej. W 1878 r. było tu 506 rz. kat. , 156 ew. , 50 nieun. , 20 żyd. Istniała już w XIII w. , zaludniona przez Sasów spiskich. Br. G. Spertyniec, grupa zabudowań w Uściu Putylli, pow. wyżnicki. Br. G. Speryż, jezioro, pow. rzeczycki, ob. Sporysz. Sperwatten, dobra, pow. licbarski, st. p. Frauendorf; 278 ba, 14 dm. , 78 mk. Sperwienen, dobra, pow. świętosiekierski, st. p. Zinten; 200 ha, 10 dm. , 56 mk. Spesmeja, wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 41 w. od Poniewieża. Spetal al. Szpetal, ob. Szpital. Spetki al. Dibrowa, część wsi Ispasu, pow. wyżnicki. Br. G. Spetki al. Spytki, wś, ob. Szpetki. Spezya, wś, pow. radomski, gm. Jedlińsk, par. Goryń, odl. od Radomia 10 w. , ma 4 dm. , 24 mk. , 118 mr. włośc. W 1827 r. 2 dm. , 22 mk. Spędoszyn 1. al. Spendoszyn, w XVI w. Spandoszyn, wś i folw. nad rz. Ner, pow. łęczycki, gm. Gostków, par. Wartkowice, odl. od Łęczycy 18 w. , od Uniejowa 7 w. , posiada młyn wodny, wielką gorzelnię parową, zabudowania folw. murowane. Wś ma 29 dm. , 154 mk. ; folw. 7 dm. , 113 mk. W 1827 r. 15 dm. , 116 mk. , par. Niewiesz. Dobra S. składały się w 1873 r. z folw S. i Mchów al. Pieńki, rozl. mr. 907 fol S. gr. or. i ogr. mr. 524, łąk mr. 163, nieuż. mr. 25; bud. mur. 8, drewnian. 10; płodozm. 9pol fol. Mchów al. Pieńki gr. or. i ogr. mr. 68, lasu mr. 125, meużyt. mr, 2; bud. drewn. 3; las nieurządzony. Wś S. os. 34, mr. 166. Na początku XVI w. było tu 10 kmieci, z tych 8 dawało dziesięcinę kanonii uniejowskiej, wartości do 3 1 2 grzyw. , dwaj pozostali pleban. w Turze, zaś swemu pleban. w Wartkowicach dawali tylko za kolędę po groszu z łanu Łaski, L. B. , I, 350, 368. Według reg. pob. pow. Szadkowskiego z r. 1552 było 8 os. , 6 łan. i młyn o 2 kołach Pawiński, Wielkop. , II, 234. 2. S. al. Spądoszyn, wś i folw. , pow. ciechanowski, gm. Sońsk, par. Łopacin, odl. o 10 w. od Ciechanowa, ma 22 dm. , 302 mk. Fol S. wchodzi w skład dóbr Łopacin; wś S. ma 56 os. , 309 mr. W 1718 r. S. od Adama Kozickiego nabył Łopacki h. Lubicz. Br. Ch. Spęgawa, rzeczka, Spęgawsk, dobra, i Spęgawy, wś, ob. Szpęgawa, Szpęgawsk i Szpęgawy. Spiahlica, według mapy szt. gen. struga łącząca rz. Narocz z jez. Wiszniewskiem. Według Wit. Wróblewskiego Pam. fizyogr. , III, 76 nie istnieje. Spiahlica 1. dawniej Gozdawa, folw. i wś, pow. swięciański, w 4 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Wiszniów o 6 w. , o 67 w. od Święcian. Folw. ma 1 dm. , 5 mk. kat. , wś 14 dm. , 149 mk. t. wyzn. w 1865 r. 63 dusz rewiz. . W 1603 r. Rafał syn Andrzeja Sulistrowski nabył S. od Kiszków, następnie syna jego Kazimierza; w 1740 r. należała do Michała i Anny ze Stachowskich Sulistrowskich, obecnie własność Kiersnowskich. 2. S. , karczma, tamże, o 70 w. od Święcian, ma 1 dm. , 3 mk. żydów. Śpiahła al. Spiahło, folw. i wś zwana miasteczkiem, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. Wiszniów o 10 w. , okr. wiejski NowoAleksandrowo, o 63 w. od Święcian a 154 w. od Wilna, ma 22 dm. , 93 mk, praw, i 4 żyd. w 1865 r. 13 dusz rewiz. , w 1882 r. 67 mk. , cerkiew paraf. drewn. , p. w. Wniebowzięcia N. M. P. , wzniesiona w 1750 r. przez Andrzeja Zienkowicza, kaszt. smoleńskiego, szkoła ludowa. W 1761 r. wraz ze wsią Czusłoń i fol. Ina zapisana przez biskupa wileńskiego Sperndorf Sperlack Sperna Sperling Sperlings Sperlack Spesmeja Sperwienen Spezya Spetki Spetal Sperwatten Speryż Spertyniec Spicy Spicymierz Spickowszczyzna Śpi-Bieda Spice Michała Jana Zienkowicza synowcowi jego Andrzejowi, instygatorowi w. ks. litew. , następnie własność Sulistrowskich, dziś Boczkowskich. ŚpiBieda, folw. do Dobrojewa, pow. sza motulski, o 7 klm. na zachód od Ostroroga poczta, par. Biezdrowo; niewykazany w naj nowszym spisie gmin; właściciel Stefan hr. Kwilecki. E. Cal. Spice 1. wś, pow. rossieński, gm. Aleksandrów, par. Nowe Miasto, o 102 w. od Rossień. 2. S. , wś, pow. szawelski, gm. Szawlany o 21 w. od Szawel. Spickowszczyzna, folw. , pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Polany, okr. wiejski Berwienciszki, w 1865 r. własność Kryczyńskich. Spicy al. Specy, ob. Szpyci. Spicymierz, w dok. Spitimir, Spicimir, wś i os. prob. nad Starą Wartą odnogą Warty, pow. turecki, gm. Kościelnica, par. Spicimierz, odl. od Turka 21 w. , od Uniejowa na płd. zach. o 3 w. Posiada kościół par. drewniany, szkołę początkową, 71 dm. , wraz z os. Spicymierz al. Malczew 535 mk. W 1827 r. 50 dm. , 434 mk. , par. Uniejów. Włościanie mają osady liczące średnio po 18 mr. , wielu zaś ma 24 do 40 mr. Ponieważ jednak posiadają część pól z drugiej strony rzeki, muszą utrzymywać własnym kosztem aż trzy mosty. Jestto starożytna osada, rozłożona nad łęgami doliny Warty, o 2 w. od jej koryta głównego. Znajdują tu często groby z popielnicami. Oparty o pas rozległych lasów osłaniających osadę od zachodu, gród tutejszy miał bronić wschodniej granicy ziemi sieradzkiej. Dokoła grodu, w pewnej odległości, potworzyły się osady naroczników Kobylniki, Skotniki, Psary, Kowale, Tokary. Wedle Paprockiego, powołującego się na privilegia dawne, założycielem osady przy grodzie był niejaki Spicimir, protoplasta Leliwitów, który nadał tę wieś arcybiskupom gnieźnieńskim za Władysława Hermana. Z opowieści Gallusa o walkach Bolesława ze Zbigniewem dowiadujemy się, że zamek ten należał do dzielnicy wydzielonej Zbigniewowi, że w skutek knowań tegoż z Czechami i Pomorzanami Bolesław zajął Spicymierz. Marcin, arcyb. gnieźnieński, przyjazny Bolesławowi, ściągnął na siebie gniew i zemstę Zbigniewa. Gdy w 1107 r. w przejeździe przez S. wstąpił do tamecznego kościołka u Gallusa ecclesia, u Kadłubka i Baszkona oratorium, by wysłuchać mszy i odprawić spowiedź, wpadli goniący za nim Pomorzanie, lecz przez pomyłkę pochwycili przybranego w szaty obrzędowe archidyakona, podczas gdy arcybiskup, starzec już, zdołał się schronić pod strychem. Wedle Gallusa napastnicy dotknięci wielką chorobą konwulsyami, wypuścili następnie archidyakona i zwrócili zabrane z kościoła naczynia. Sbuczimir w akcie uposażenia klasztoru mogil skiego z opłatą 7 grzywien jest zapewne Spicimierzem. W potwierdzeniu posiadłości arcyb. gniezn. 1136 r. wymieniono Spitimir jako centr okręgu, mieszczącego kilkanaście wsi w liczbie tych jest Uniejewo. Przy ak cie Konrada, ks. Mazowsza i Kujaw, dzielącym w 1236 r. dziedzictwa synów, był obecny, między innemi, V. , kaszt. spicimierski Kod. Mucz. Rz. , II, 16. Przy akcie Konrada, ks. Łęczycy, z 1247 r. był świadkiem Bogussa kasztelan de Spitimir. W tymże roku, po śmierci ks. Konrada, syn jego Kazimierz, wówczas gdy brat Ziemowit zajęty był po grzebem ojca, zabrał S. , Rozprzę i Łęczycę, należące do jego dzielnicy Kronika Bogufała, rozdz. 83. W akcie Kazimierza, ks. Łęczycy i Kujaw, z 1252 r. występuje jako świadek Stresco, kaszt. de Spicimir Kod. Wielk. , Nr. 3, 7, 277, 304. W 1245 r. , obok kaszte lanów Łęczycy, Sieradza i Rozprzy, wystę puje jako świadek Panzeslaus, kaszt. spicymierski, i obok niego Benico, wojski spicym. , choć w akcie z 1255 r. wraca znowu jako kaszt. ,, Stresco Kod. Mucz. Rz. , II, 52, 58. W 1264 r. jest kasztelanem Boksa a wojskim Świętosław ib. , 69. Z kolei spotykamy ka sztelanami Jana 1286 95, Piotra 1354 1469, Jana de Grondy 1450 i Rafała z Leszna, ststę łęczyckiego 1484 88. Zdaje się, iż wbrew wątpliwemu podaniu Paprockie go S. pozostawał posiadłością królewską aż do 1347 r. , w którym Kazimierz W. zamienił z arcyb. gniezn. S. z Wieszczycami na dobra arcybiskupie Przedecz, Żarów i Manice Kod. Wielkop. , Nr. 1257. Zapewne zamek sam pozostał przy królu. Kasztelania spicymierska należała następnie do kategoryi mniejszych. Kościółek tutejszy drewniany, zamieniony na parafialny zapewne przez arcybiskupów, zo stał w końcu XV w. wcielony przez arcyb. Zbigniewa Oleśnickiego do kollegium mansyonarzy w Uniejowie. Jeden z mansyonarzy spełniał posługi duchowne w maleńkiej parafii Spicimierz, Człopy i fol. Zielin. Na począt ku XVI w. na gruntach kościelnych siedział jeden kmieć czynszu 1 2 grzyw. , 30 jaj, 3 wozy drew, 2 koguty i trzech rybaków, pła cących po 16 gr. i obowiązanych przywozić i odwozić łodzią mansyonarzy w święta. Dziesięcinę z S. dawały plebanom tylko łany folw. , kmiece zaś arcybiskupom Łaski, L. B. , I, 355, 357. Po zniesieniu kollegiaty uniejowskiej, S. należał jakiś czas do par. w Uniejowie a następnie otrzymał swych pro boszczów. Około 1865 r. kościół został odno wiony. Par. S. dek. turecki liczy obecnie przeszło 1000 dusz. Br. Ch. Spiczak Spitzberg, szczyt górski 1107 mt. w Rudawach ob. t. IX, 907. Spiczanka, zaśc. szl. nad rzką Spicą, powiat dzisieński, w 3 okr. pol. , o 38 w. od Dzisny, 1 dm. , 3 mk. kat. Spiczasta góra, niem. Spitzberg, w kaszub skiej Szwajcaryi, wzn. 789 st. npm. , niedale ko Kartuz na północ. Na szczycie są ruiny kaplicy św. Krzyża, belweder z widokiem na Kartuzy i Szymbarskie góry. Lud opowia da, że z klasztoru kartuskiego prowadzi tu przejście podziemne ob. Pernin Kassubei und Tuchler Haide, str. 133. Kś. F. Spiczki 1. al. Abramowszczyzna, folw. szl. nad bezim. rzeczką, pow. święciański, w 3 okr. pol. , o 20 w. od Święcian, 1 dm. , 13 mk. kat. 2. S. , wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. polic. , gmina Orla, o 4 w. od Bielska. Spiczuny, wś, pow. wiłkomierski, gmina Owanty, o 40 w. od Wiłkomierza. Spiczyn, wś przy ujściu Bystrzycy do Wieprza, pow. lubartowski, gm. Spiczyn, par. Bystrzyca, odl. 16 w. od Lubartowa, posiada urząd gminny. W 1827 r. 45 dm. , 290 mk. S. gmina należy do s. gm. okr. IV w Łęczny tamże st. poczt. , ma 16545 mr. obszaru i 2970 mk. 1867 r. . W skład gm. wchodzą Charłęż, Januszówka, Jawidz, Kijany, Ludwików os. fabr. , Spiczyn i Stoczek. Spiczynagóra, wś w dok. z 1232 r. , Kod. Wlkp. , Nr. 139, dziś Góra, w pow. kaliskim. Spiczyńce 1. mko nad rz. Rosią, pow. berdyczowski, w 2 okr. pol. , gm. Spiczyńce, par. kat. Pohrebyszcze, o 68 w. od Berdyczowa odl. , ma 260 dm. , 727 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 816 mk. praw. i 44 kat. Posiada cerkiew Pokrowską, drewnianą, wzniesioną w 1728 r. , i kaplicę kat. dek. berdyczowskiego; cukrownia. Główny zarząd dóbr hr. Sobańskich, obejmujących przed uwłaszczeniem włościan 1435 dusz rew. i 9958 dzies. ziemi, we wsiach Spiczańce, Wasilkowce, Pedośy, Malinki i Czeremoszne. W zeszłym wieku S. wchodziły w skład dóbr pohrebyszczańskich. Gmina składa się z 10 starostw wiejskich, obejmuje 31 miejsc zaludnionych mko S. , cukrownia, 16 chutorów, 3 os. karczemne, mających 1752 dm. , 11486 mk. Obszar gminy wynosi 20138 dzies. 9906 dzies. włośc. , 9762 dwor. , 470 cerkiewnej. 2. S. al. Szpiczyńce Wielkie, wś rząd. , pow. latyczowski, okr. pol. i sąd Międzyboż, gm. Bachmatowce, par. kat. Derażnia, ma 113 os. , 586 mk. , 1410 dzies. ziemi włośc. , 31 cerkiewnej. Cerkiew p. w. Koźmy i Damiana, wzniesiona w 1824 r. , ma 919 parafian. Własność niegdyś ks. Czartoryskich, następnie kolonie wojskowe. 3. S. Małe, wś rząd. , pow. latyczowski, okr. pol. i sąd Międzyboż, par. kat. Derażnia, ma 70 os. , 638 mk. , 761 dzies. ziemi włośc. , 21 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Dymitra, wzniesiona w 1780 r. , ma 661 parafian. Należała do klucza międzybożskiego dóbr ks. Czartoryskich. 4. S. , wś, pow. lityński, o 18 w. od Chmielnika sąd a 65 w. od Kalinówki st. dr. żel. kijowskoodeskiej, ma 700 mk. , 1023 dz. ziemi włośc. , 1094 dwors. , 53 cerkiewnej. Cerkiew wznie siona w 1773 r. , z 1042 parafianami. Gorzel nia założona w 1854 r. , zatrudnia 8 ludzi i wyrabia do 700000 st. spirytusu. Własność Trzeciaków. W 1530 r. S. należały do pow. międzybożskiego i miały 1 1 2 łanu uprawnego a w 1542 r. były zupełnie zniszczone Jabło nowski. Podług lustracyi w 1636 r. była królewszczyzną, posesorami której byli Kon stanty, Michał i Hrehory Spiczyńscy, z opła tą 26 fl. 20 gr. ; w 1765 r. trzymali ją wraz z Pełczynką Fran. Swieżawski i Maryanna z Błażejewskich, z opłatą kwarty 880 złp. 28 gr. 5. S. , wś nad rzką Postołą, pow. skwirski, w 2 okr. pol. , gm. Browki, par. kat. Wczorajsze, o 33 w. od Skwiry odległa, w górzystem położeniu, na 1026 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 1105 mk. praw. , 84 kat. i 18 żyd. ; 2991 dzies. ziemi. Posiada cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , drewnia ną, uposażoną 76 dzies. ziemi z chutorem, wzniesioną w 1783 r. na miejsce dawniejszej w 1730 r. , opisanej w wizyt. dziekana pawołockiego z 1741 i 1746 r. Do par. należało wówczas 40 chat w S. i 5 we wsi Bystrówce. Kaplica kat. dek. skwirskiego. W zeszłym wieku Spiczyńce należały do dóbr Pawołocz ks. Lubomirskich, od 1770 r. należą do Marszyckich. J. Krz. Dr. M. Spiczynów, góra na płn. granicy gm. Jamielnicy pow. stryjski z Orowem pow. drohobycki, na praw. brzegu Stynawki; wzn. 822 mt. npm. Wody uprowadza pot. Jamielnica do Stryja. Br. G. Spie, wólka do Wilczej Woli, w pow. kolbuszowskim, 25 dm, i 200 mk. Par. rz. kat. z kościołem mur. , zbudowanym w ostatnich latach. W r. 1772 uposażył tu proboszcz raniżowski Bartłomiej Łukasiewicz kapelanią i zbudował kościół drewniana. . Stanisław August zatwierdził uposażenie kapelanii, a biskup krakowski ją utworzył. Gdy w r. 1847 zgorzał kościół, odprawiało się do r. 1880 nabożeństwo w domu plebana. Kapelania, filia Raniżowa, należy do dyecezyi przemyskiej, dekanatu głogowskiego, i obejmuje Bojanów, Cisowy Las, Gwoździec, Korabinę, Laski, Nart Stary i Nowy, Rusinów Stary i Rusinowską Wolę. S. leży na praw. brzegu Łęgu, przy gościńcu z Kolbuszowy do Niska, w piaszczystej, sosnowemi borami pokrytej równinie; wzn. 187 mt. npm. Na płd. i zach. graniczy Spiczak Spie Spiczynów Spiczyńce Spiczynagóra Spiczyn Spiczuny Spiczki Spiczasta góra Spiczanka Spiczak Spieczule Spikołosy Spigalszczyzna Spijaciszki Spiegowo Spiegle Spiegels Spiegelmuehle Spiegelberg Spieczuny Spieczuliszki Spieczule Spiergsten Spikora Spiessberg Spieszniewo Spieszyn Spieros Spierysz z Wilczą Wolą, na płn. z Bojanowem a na wschód z Gwoźdźcem. Mac. Spieczule, zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Owanty, o 41 w. od Wiłkomierza. Spieczuliszki, zaśc. , pow. wiłkomierski, gm. Owanty, o 41 w. od Wiłkomierza. Spieczuny, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 71 w. od Nowoaleksandrowska. Spiegelberg, ob. Spręcowo. Spiegelmuehle, ob. Grabowno. Spiegels 1. Jeesau, leśn. , pow. rastemborski. 2. S. Korschen, wyb. przy Korszach, w tymże powiecie. 3. S. Langheim, wybud. przy dobrach Langheim; 5 dm. , 93 mk. Spiegle, wś, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Podberezie, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Maryi Jeleńskiej Glinciszki, o 4 w. od gminy a 31 w. od Wilna, 5 dm. , 57 mk. kat. w 1865 r. 17 dusz rewiz. . Spiegowo, pow. lipnowski, ob. Szpiegowo. Spierau, folw. dóbr Arnsdorf, pow. gierdawski. Spierewnik, ob. Przyżarcz. Spiergsten 1. ob. Śpierśt. 2. S. Gruen walde, dobra, pow. lecki, st. p. Lec; 192 ha, 14 dm. , 73 mk. Spieros, jezioro w pow. wileńskim, przy fol. Pojodzie. Spierśt 1. wś na pol. prus. Mazurach, pow. lecki, st. p. Lec; 910 ha, 120 dm. , 576 mk. Jerzy Tiesel nadaje Maciejowi Polakowi 6 włók z 60, które sam posiada dziedzicznie we wsi S. , celem założenia wsi na prawie chełm. ; sołtysowi, przyznaje wolne rybołówstwo w jeziorze Ś. ., barcie, niższe sądownictwo i 3ci fenyg wyższego, 12 lat wolności. Sołtys służyć winien na jednym koniu i z jednym człowiekiem, pożywienia zaś dostarczać będzie Jerzy i jego potomkowie. Dan w dzień N. P. M. Gromnicznej r. 1480. Tenże Jerzy sprzedaje w dobrach swych pod Ś. Piotrowi Bischob 4 włóki na prawie magdeburskiem. Dan w Leuenburgu r. 1482. Tenże sprzedaje Pawłowi Roszkowi pod Ś. 5 włók wolnych od czynszu i tłoki, na prawie magdeburskiem, ad utrumque sexum. Dan w Leuenburgu 1482 r. W Ś. mieszkają r. 1645 sami Polacy. Ad. N. Śpierwa al. Śpierwia, 1614 r. Spirwa, kol. do Męcikała, pow. chojnicki, st. p. Rytel, 2 dm, , 23 mk. W lustr. ststwa tucholskiego z r. 1664 czytamy Śpirwa, pustkowie, daje 26 zł. Spierysz, ob. Sporysz. Spiessberg, góra w Beskidzie spiskim, na granicy gm. Ruszkinowiec i Hradyska, hr. spiskie, pow. lewocki, na lew. brz. pot. Ruszkinowskiego; wzn. 916 mt. npm. Br. G. Spieszniewo, sioło, pow. czernski gub. tulskiej, o 28 w. od mta powiatowego, ma 74 dm. , 807 mk. , cukrownię założoną w 1851 r. , która w 1867 8 r. wyprodukowała 2520 pud. piasku. Spieszyn, wś i chutor, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol. , gm. Grodzisk, o 30 w. od Bielska. Spietruszki, zaśc. , pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Mejszagola, okr. wiejski i dobra skarbowe Dukszty, o 5 w. od gminy a 29 1 2 w. od Wilna, 1 dm. , 6 mk. kat. w 1865 r. 2 dusze rewiz. . Spiewakowka, słoboda nad rz. Ajdarą, pow. starobielski gub. charkowskiej, o 21 w. od Starobielska, przy trakcie z Starobielska do Taganrogu, ma 250 dm. , 1400 mk. Założona około 1670 r. , pod koniec XVII i w pierwszej połowie XVIII w. niejednokrotnie ulegała napadom Tatarów krymskich. Spigalszczyzna, Spihalszczyzna, wś włośc. nad rzką Antą, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Jazno, okr. wiejski Ugolniki, o 25 w. od Dzisny, przy b. dr. poczt. z Wilejki do Dzisny, ma 7 dm. , 72 mk. podług spisu z 1865 r. 10 dusz rewiz. Śpigiel al. Goerkendorf, wś, pow. reszelski; 196 ha, 34 dm. , 159 mk. Istniała już r. 1422. W. mistrz Marcin Truchses 1477 1489 nadaje Jakubowi Krone na prawie pruskiem wś G. z 50 włókami, z których 4 sołeckie. Ks. Olbracht nadaje r. 1540 Janowi Śpiglowi na prawie lennem wś G. z 50 wł. i 40 włók pustych, które Fabian Tolk niegdyś posiadał, oraz młyn położony w 40 włók. wydryńskich nad jez. Samplitz i Kiersztanowskiem. Śpigieł al. Szpigieł, urzęd. Spiegel, folw. , pow. ostrzeszowski Kępno, na wsch. płd. od Baranowa, nad Niesobem dopł. Prosny, pod Słupią par. , okr. dwor. i pocz. ; 3 dm. , 68 mk. Śpiglówka, wś, pow. rastemborski, st. p. i tel. Reszel; 342 ha, 28 dm. , 165 mk. Spijaciszki al. Spijatyszki, wś włośc. , pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. Hoduciszki, okr. wiejski Rokity, o 49 w. od Święcian, ma 5 dm. , 40 mk. katol. w 1865 roku 12 dusz rewiz. . Śpik, pustkowie, pow. ostrzeszowski Kępno, na lew. brzegu Prosny, o 9 1 2 klm. na północ od Podzamcza, w pobliżu Wyszanowa. Spikora 1. niem. Spikorra, folw. do Limży, pow. suski, st. p. Kisielice; 1 dm. 26 mk. 2. S. , niem. Klein Sonnenberg, dobra nad jez. Dzierzgoń, pow. suski, st. p. , kol. i par. kat. Prabuty o 6, 5 klm, 205 ha 173 roli. W 1885 r. 7 dm. , 16 dym. , 93 mk. , 23 kat. , 70 ew. R. 1530 nadaje ks. Albrecht dobra S. Łuka szowi Koch na dożywocie; jego spadkobiercy mają te dobra dzierżyć za opłatą czynszu ob. Cramer Gesch. d. Bisthums Pomesanien, str. 259. Wojna trzynastoletnia spustoszyła wieś, która jeszcze w połowie XVI w. była bez właściciela, ob. Kętrz. ,, O ludn. pol. str. 194. . Kś. Fr. Spikołosy, ob. Szpikołosy. Spierewnik Spietruszki Spiewakowka Spierau Spierśt Spilak Śpikówka Spisany Spirowo Spirockeln Spirken Spirginnen Spirgie Spirgen Spirek Spire Spirdyki Spirdingswerder Spirding Spiraki Spipalew Spiny Spinocha Spinka Spingła Spingiszki Spingie Spindzie Spina Spilwa Spiluten Spilówka Spilów Spilno Spillendorf Spilgi Śpikówka, część Zawoi, pow. myślenicki. Spilak al. Szpylak, góra w Karpatach wschodnich, w dziale skolskodelatyńskim, w grzbiecie odrywającym się od szczytu Czar nej Kępy 1288 mt. przez Tousty Żołob 1258 mt. wprost na płn. , a tworzącym dział wodny między Sławskiem i Oporem od zach. , a Różanką od wsch. . Grzbiet ten kończy się Wysokim Herbem 845 mt. nad ujściem Różanki do Oporu. Od szczytu Kazanowiec 987 mt. wybiega ku płn. wsch. ponad Różanką Niźnią ramię ze szczytem Spilakiem 839 mt. . Od płn. płynie pot. Kliwiński, dopł. Różanki. Br. G. Spilgi, dwór i wś, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 38 i 39 w. od Poniewieża. Spillendorf, ob. Szpilendorf. Spilno, jezioro, w pobliżu wsi Luta, w pow. włodowskim, gm. Wyryki. Spilów, grupa zabudowań w Brodynie, przys. Szypotu Kameralnego. Br. G. Spilówka, góra lesista, w obr. Iwkowy, pow. brzeski, nad granicą z Lipnicą Murowa ną; wzn. 516 mt. npm. U płd. podnóża pły nie pot. Biała, przez wś Iwkową ku wschod. i uchodzi do Łososiny. Na zach. wzgórze Piekarowska góra 515 mt. , a dalej na zach. Góra Dominikowa 476 mt. Stoki płd. zo wią się Targowcem. Na wschod. zboczu w lesie kaplica św. Urbana, w miejscu gdzie niegdyś przebywał pustelnik t. im. Przy ka plicy wytryska źródło, mające uzdrawiać chorych. Br. G. Spilówka, przedmieście Czchowa, powiat brzeski. Br. G. Spiluten, ob. Zbiluty. Spilwa Spilwe, rzeczka przymorska, w par. kandawskiej Kurlandya, uchodzi do jez. Angern i wraz z niem spływa do zatoki Rygskiej. Spina, potok, lewy dopł. Tyśmienicy, na obszarze Mraźnicy, w pow. drohobyckim. Spinalew, Spinałowo, Spinalewo, kol. , os. i karcz. , pow. piotrkowski, gm. i par. Kamieńsk o 3 w. , ma 30 dm. , 268 mk. , 506 morg. włośc. i 2 m. dwor. Należało do dóbr Kamieńsk. Spindzie 1. wś i karczma, pow. trocki, w 1 okr. pol. , o 18 w. od Trok; wś ma 7 dm. , 46 mk. 37 katol. i 9 żydów, karczma 1 dm. , 10 mk. żydów. 2. S. 1 i 2, dwa zaśc. , pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Hanuszyszki, okr. wiejski Ejsmańcie, o 7 w. od gminy. Spingie 1. wś, pow. rossieński, gm. Konstantynów, o 73 w. od Rossień. 2. S. , u Buszyńskiego Spirgie, dwór, pow. rossieński, gm. Kroże, par. Kielmy, o 43 w. od Rossień. 3. S. , wś, tamże, gm. Kołtyniany, o 54 w. od Rossień. Spingiszki, wś, pow. rossieński, par. kroska. Spingła, jezioro, pow. wileński, w dobrach Orniany. Spingła, zaśc. , pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. Niemenczyn, okr. wiejski Traszkuny, o 12 w. od gminy, 1 dusza rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Giejany. Spinka, potok, prawy dopływ Szczerka, w pow. rudeckim. Ob. Ryczychów. Spinka, młyn w Wołoczkowcach, pow. złoczowski. Spinocha al. Spinoha, potok, powstaje pod Zielonym garbem Zełeny horb, 439 mt. , na płn. wsch. od wsi Pobocza, w pow. złoczowskim; płynie popod górę Huk 445 mt. i Łysą 400 mt. przez las Stawki i na obszarze Sasowa, w równinie wzn. 269 mt. wpada do Bugu z praw. brzegu. Długi 6 klm. Spiny 1. grapa chat w Łące, pow. rze szowski. 2. S. , grupa chat w Trzebownisku, w tymże pow. Br. G. Spipalew ob. Kamieńsk, mylnie, za Spinalew. Spiraki 1. dobra, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , par. Puszołaty, o 15 w. od Poniewieża, posiada kościół filialny p. w. św. Trójcy, z muru wzniesiony przez Rymkiewicza. 2. S. , wś, pow. szawelski, gm. Janiszki, o 53 w. od Szawel. Spirding, jezioro, ob. Sniardwy. Spirdingswerder, ob. Czarcia góra. Spirdyki, wś, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , o 58 w. od Kowna. SpireKalns, góra w pow. wendeńskim gub, inflanckiej, jeden z najwyższych wierzchołków południowej części plaskowzgórza rz. Aa, sięga 872 st. ang. npm. Spirek, ob. Szperek. Spirgen 1. Gross, dobra pryw. , w okr. , pow. i parafii tukumskiej Kurlandya. Do dóbr należy fol. Tilmannshof. 2. S. Klein, dobra pryw. , tamże. Spirgie 1. wś, pow. rossieński, gm. Kołtyniany, o 62 w. od Rossień. 2. S. , okolica, tamże, o 47 w. od Rossień. 3. S. , pow. rossieński, ob. Spingie. Spirginnen, wś, pow. ragnecki, st. p. Kraupischken; 274 ha, 23 dm. , 140 mk Spirken, dobra, pow. kłajpedzki, st. p. i kol. żel. Kłajpeda; 100 ha, 6 dm. , 36 mk, Spirockeln al. Papinkeln, wś, pow. gąbiński, st. poczt. Nemmersdorf; 194 ha, 11 dm. , 72 mk. Spirowo, stacya dr. żel. mikołajewskiej, w gub. twerskiej, pomiędzy st. . Lubenka o 7 w. a Lewoszynka o 10 w. , o 368 w. od Petersburga a 237 w. od Moskwy. Spisany, potok, powstaje w obr. Tureczek Wyżnich, w pow. turczańskim, z połączenia potoków Skolobana i Cichego. Płynie na płn. zach. przez Tureczki Niżnie, a przeszedłszy Spiska Kapituła Spiska góra Spiska góra do Jabłonki Niżniej uchodzi do Jabłonki, do pływu Stryja. Długi 8 klm. Br. G. Spiska góra, w Beskidzie spiskim, na gra nicy gm. Olszawicy pow. lewocki a Stellbachu hr. szaryskie, w pow. toryskim, wzn. 1057 mt. npm. Br. G. Spiska Kapituła, niem. Zipser Kapitel, węg. Szepeshely al. SzepesKaptalan, łac. Capitulum Scepusiense, Scepusium, miasteczko, do którego gminy należy zakład kąpielowy Siwabroda ob. , hr. spiskie Węg. , pow. lewocki. Leży w dorzeczu Hornadu, na zach. od Podegrodzia Spiskiego, na płd. od Jabłonowa Almas, a na wschód od Nemeszan, przy gościńcu z hr. szaryskiego z Szerokiej do Lewoczy i Czwartku Donnersmarkt, pod 49 płn. sz. g. a 38 24 40 wsch. dłg. , w pięknem położeniu, wzn. 493 mt. npm. Obszar obejmuje 1069 kwadr. sążni kat. , 29 dm. , 285 mk. , narod. słow. Pierwotnie S. K. tworzyła część wsi Jabłonowa Litterae authenticae Colocae, 1884. Fasci II, p. 119. Dziś jest siedzibą biskupa spiskiego i seminaryum duchownego. Kościół katedr. p. w. św. Marcina biskupa. Osada wraz z ogrodami otoczona dokoła murem z dwiema bramami, zbudowanym 1662 1665 r. Cała osada sldada się z jednej ulicy, idącej od wschodu ku zachod. Po płdn. stronie wznosi się 5 dm. kapitulnych, dom kantorzystów, wieża z zegarem, zbudowana przez biskupa Jana Revę, wreszcie pałac biskupi. Osada istniała już w XIII w. W czasie napadów tatarskich 1241 43 została zniszczona. R. 1288 Władysław II przybył do Podegrodzia Spiskiego i pozostał tu przez cały rok. Straż jego, składająca się z Bułgarów, Kumanów i t. d. , zrabowała kościół w S. K. R. 1433 za proboszcza Jerzego III z Keżmarku splądrowali husyci kościół i osadę, podobnież r. 1443 i 1447 za proboszcza Jana II Stocka. R. 1532 Hieronim Łaski, stronnik Ferdynanda I, napadł Kapitułę i uwięził księży. R. 1543 Andrzej Batory objął w posiadanie Podegrodzie Spiskie i dał się we znaki Kapitule spiskiej przez różne prześladowania. R. 1545 24 stycznia obsadził Merze von Svinye, starosta w Podegrodziu, Kapitułę spiską na rzecz Batorego i wypędził podstarościego szaryskiego zamku, Leonarda Longa, który po rezygnacyi proboszcza Jana Horvatha osiadł w budynku kapitulnym. R. 1560 splądrował osadę hr. Stanisław Thurzó, r. 1584 powtórzył to Aleksy Thurzó przez zemstę, iż przedstawiony przez niego na proboszcza kandydat Franciszek Thurzó nie został przyjęty. R. 1603 Błażej Lippay, wódz hajduków Bocskaya, zniszczył S. K. ; toż samo r. 1604. W r. 1619 Gabryel Bethlen, ks. siedmiogrodzki, zrabował S. K. Za czasów Bethlena wypędzono ztąd księży trzykroć i spląSłownik Geograficzny T. XI. Zeszyt 122. drowano budynki wraz z kościołem. Gdy r. 1638 rodzina Csaky ch objęła spiski zamek w Podegrodziu, nastały czasy spokojniejsze. W 1709 r. Heister, austryacki generał, oblegając Urbana Czeldera, brygadiera Rakoczy ego w Lewoczy, obsadził także Kapitułę Spiską wojskiem. R. 1849 3 lutego major Kiesewetter zajął miasteczko i osadził 800 ludźmi i kilku armatami; wszelako na wiadomość, że węgierska armia z Baldowiec nadciąga, cofnął się bez wystrzału. Z istniejących obecnie budowli godniejsze uwagi są dawniejsza prepozytura, dzisiejszy pałac biskupów, z kaplicą św. Karola Boromeusza, ukończony przez Zbiska, proboszcza; seminaryum wzniesione r. 1815, mieszczące też kurs nauczycielski spiska preparanda, założony przez biskupa Jana Pyrkera r. 1819; wreszcie trzecią budowlą jest kościół katedralny. Pierwotny kościół p. w. św. Marcina, zbudowany prawdopodobnie przez Sasów za Geyzy II r. 1142. Dokumenty z 1209 roku wspominają o proboszczu z góry św. Marcina. Obecny pochodzi z końca XV w. ; urządzenie wewnętrzne z XVI i XVII w. Zbudowany z kamienia ciosowego w starogockim stylu, prawdopodobnie na miejscu dawnego kościoła. Budowę jego rozpoczął r. 1462 proboszcz Stock. Ukończono ją r. 1478. Poświęcał 25 paźdz. 1478 kanonik jagierski Władysław Szyroka. Kościół ma dwa wejścia, jedno od strony płn. , drugie od zach. Długi 39, 87 mt. , szer. 20 mt. W bocznych ścianach liczne marmurowe nagrobki Stanisława Varaljai a, bisk. 1548, Emeryka Szapolyay a wojew. 1484, Kaspra Back a, prob. 1493; od strony płd. przytyka kaplica Corporis Christi, zbudowana w końcu XV w. przez Stefana Szapolyay a, hr. spiskiego. Przy dawnym kościele istniała również kaplica pod tem wezwaniem, zbudowana 1382 r. Kaplicę tę odnowił 1873 r. bisk. spiski Józef Samassa, dziś arcyb. jagierski. Po obu stronach głównej nawy wznoszą się dwie wieże, północna i południowa. W wieży północnej znajduje się starożytne krajowe archiwum kapitulne, zbudowano w stylu gockim, zawierające około czterech tysięcy manuskryptów, przywilejów, dokumentów, sięgających do XIV w. Oprócz tego prywatne archiwum kapitulne, umieszczone w starej zakrystyi, zawiera 1350 sztuk; najdawniejszy dokument sięga roku 1255. Proboszczowie Spiskiej Kapituły Adolf, 1209; Benedykt I, 1234; Maciej, 1239 58; Benedykt II, 1259; Jan I, 1263; Muthmer, 1264 1281; Łukasz, 1282; Bartholom, 1283, później biskup z Wielkiego Waradynu; Jakub, 1284 1301, później biskup spiski; Paweł, 1301 15; Henryk, 1316 22, biskup wesprymski; Jan II, 1323 47, pod koniec życia bisk. wes8 Spittelhof prymski; Mikołaj I, 1347 56; Benedykt III, 1357 79; Jan III, książę opolski, 1379 82, później biskup poznański i gnieźnieński, wreszcie wrocławski; Mikołaj II, 1383 92; Jerzy I, 1392 1405; Dominik, 1406 8, później bisk. czanadzki; Jerzy II z Pławca, 1408 1419, później arcybis. ostrzyhomski; Jerzy III z Kieżmarku, 1419 33; Jan IV, 1433 1464; Kasper Back, 1464 1493; Jerzy IV, 1494 1505; Władysław I, 1505 10; Jan V, 1511 44; Stanisław Karallyi, 1545 48, później biskup z Peczucha; Błażej Petervarady, 1549 60, uczony matematyk; Petrus Paulinus, 1560 61, później arcyb. ostrzyhomski; Jerzy Bornemissa, 1561 84, poprzednio bisk. czanadzki i wielkowaradyński; Marcin Pethe de Hetes, 1587 1605; Władysław II Hoszuthóty, 1606 48; Maciej II Tarnóczy, 1648 55; Jan VI, 1655 63; Jerzy V Barsony, 1663 75; Joachim Luzensky, 1676 81; Andrzej Sebesteny, 1681 1683; Mikołaj III Balogh, 1683 89; Władysław III Matyaszowsky, 1689 96, później bisk. nitrzański, kanclerz węg. ; Jan VII Sigray, 1696 1718; Emeryk Pongracz 1718 1724; Jan VIII, 1725 1740; Franciszek hr. Barkoczy 1740 44; Aleksander Mariassy, 1744 55; Józef Karol Zbisko 1755 74, ostatni proboszcz. W r. 1776 Marya Teresa podniosła spiską kolegiatę dotąd należała do dyecezyi w Ostrzyhomi do godności kościoła katedralnego, a probostwo spiskie do biskupstwa spiskiego. Odtąd poczyna się szereg biskupów Karol de Salbeck 1776 1787; Jan Réva 1787 1806; Michał Brigido 1807 1816; Jan Władysław Pyrker 1818 23; Józef Belik 1823 47; Wincenty Jekelfalussy 1848 49; Władysław Zaboysky 1850 70; Józef Samassa 1871 1873; Jerzy Esaszka od r. 1874. Dyecezya spiska dzieli się na trzy archidyakonaty spiski, liptowski i orawski. Archidyakonat spiski rozpada się na dystrykty kapitulny 2 par. , właski 12 paraf. , lewocki 12 paraf. , szczawnicki 11 paraf. , wielicki 10 paraf. , kieżmarski 12 paraf. , niedzicki 10 paraf. , starowiejski 8 paraf. , lubowelski 10 paraf. . Archidyakonat orawski rozpada się na dyskrykty trzciański 13 par. , namiestowski 12 paraf. , podzamocki 8 paraf. , kubiński 7 paraf. . Wreszcie archidyakonat liptowski rozpada się na dystrykty górnoliptowski 8 par. , średnioliptowski 14 par. , dolnoliptowski 14 parafii. Według szem. duch. tejże dyecezyi z r. 1878 na archidyakonat spiski przypada dusz rz. kat, 99, 415, gr. kat. 11, 364, ewan. augsb. 26, 636, ewan. helw. 40, nieun. 12, 714, żyd, 4896; na orawski rz. kat. 71, 739, ewan. augsb. 7, 384, nieun. 7, 835, żyd. 3, 038; na liptowski rz. kat. 43, 832, gr. kat. 1, ewan. augsb. 33, 972, nieun. 4, 932, żyd. 3, 448; razem rz. kat. 214, 986, gr. kat. 11, 365, ewan. augs. 67, 992, ewan. helw. 40, nieun. 25, 481, żyd. 11, 382, razem 331, 246. Liczba kościołów paraf. 163, filialnych 99, kaplic 118; kościołów ewan. augsb. 60, synagog 10. Do par. Kapituły Spiskiej należą Jabłonów z kość. fil. , Baldowce z kośc. fil. , Buglowce, Łuczki, Nemeszany, Siwabroda; cała parafia liczy rz. kat. 2091, gr. kat. 12, ewan. 8, nieun. 233, żyd. 37, razem 2381. Czyt. Weber, Zipser Geschichtsbilder, 1880; Józef Hradszky, Szepeshely XI t. Jahrb. des ung. KarpatenVereins, 1884, 1 53. Br. G. Spiska Sobota, ob. Sobota Spiska. Spiski Zamek, ob. Podegrodzie Spiskie. Spital, ob. Szpital. Spitalówka al Szpitalówka, karczma w ob rębie Brzeska, pow. brzeski. Br. G. Śpitalskie al. Śpitalne, jezioro, niem. SpitalSee, pow. tucholski, leży pod Gostoczynem, między szosą tucholską a Brdą; ciągnie się z płn. na płd. , wzn. 89 mt. npm. Łączy się z jez. Średniem al. Weśrednikiem MittlereSee i Rudziankiem. Wymienione już w przywileju Łyskowa z r. 1369. Kś. Fr. Spitowszczyzna, wś, należy do miasteczka Kurkle ob. . Spitrany, wś i folw. , pow. wiłkomierski, gm. Wiżuny, par. Uciany, o 70 w. od Wiłkomierza. Należała niegdyś do ststwa uciańskiego; nadana exulantowi smoleńskiemu Anforowiczowi, następnie własność Małeckich, dziś rozkolonizowana. Spittehnen, wś, pow. iławkowski, st. p. Bartoszyce; 975 ha, 74 dm. , 449 mk. Spittelhof, dawniej Surweyte, majętność wraz z młynem i cegielnią, pow. elbląski, st. poczt. i par. kat. Elbląg o 3 klm. , 394 ha 304 roli. W 1885 r. . 8 dm. , 28 dym. , 145 mk. , 16 kat. , 121 ew. , 8 dyssyd. Zdaje się, że jestto dawne Sutweite, które przed 1255 r. zostało darowane szpitalowi św. Ducha w Elblągu. W 1778 r. szpital puścił folw. w wieczystą dzierżawę; kanon wynosi 770 tal. ob. Der Elbinger Kreis v. Rhode, str. 129. Spittelhof, folw, dóbr Gr. Friedrichsberg, pow. królewiecki wiejski. Spittelkrug, folw. dóbr Gr. Friedrichsberg, pow. królewiecki wiejski. Spittelndorf, st. dr. żel. z Wrocławia do Lignicy, o 13 klm. od Lignicy. Spittels, dobra, pow. pr. holądzki, st. p. i tel. Pr. Holąd; 159 ha, 9 dm. , 50 mk. Spitzberg, pol. Czubata góra, wzgórze, w pow. międzychodzkim, w lasach wiejeckich. Spitzberg 1. góra pod Chwiramą, pow. wałecki. 2. S. , ob. Spiczasta góra. Spitzberg, wzgórze na płd. od Jaworza Spital Spitalówka Spitowszczyzna Spitrany Spittehnen Spittelkrug Spittelndorf Spittels Spitzberg Spiska Sobota Spiska Sobota Spiski Zamek Spiwlówka Śpiż Ernsdorf, w powiecie bielskim, na Szląsku austr. , na lew. brzegu Wapienicy Lobnitz; 688 mt. npm. Br. G. Spitzen, folw. i ceg. , pow. pr. holądzki, st. poczt. Schlodien; 356 ha, 39 dm. , 174 mk. Spitzenberg, Gross i Klein, dwa szczyty w gm. Toporzec, hr. spiskie Węg. , pow. po pradzki, w paśmie Widernego Wierchu, płn. wschod, działu Magóry spiskiej; wzn. 1027 i 980 mt. npm. Na płn. od nich szczyt Reniawa 1005 mt. Br. G. Spitzendorf, wś, pow. malborski, st. p. Hohendorf, par. kat. Thiergarth; 98 ha, 5 posiadeł większych i 3 zagrody. Leży niedaleko jez. Druzna. W 1885 r. 14 dm. , 25 dym. , 116 mk. , 9 kat. , 107 ew. Spitzendorf, pow. węgoborski, ob. Przerwanki. Spitzings, dom. , pow. królewiecki wiejski, st. p. Waldau; 192 ha, 15 dm. , 127 mk. Spiwlówka, polana w Zawoi, pow. my ślenicki. Br. G. Śpiż węgier. Szepes, niem. Zips, Zipsen, łac. Scepusium, dok. Gepusia, Cepusia, Chepusia, Czepusia, Gebusia, Zepus, nazwa obszaru na płd. stokach Karpat zachodnich, tworzącego dawniej odrębną ziemię spiską a następnie hrabstwo lub żupaństwo spiskie. Nazwa. Wolfgang Lazius w dziele De migrationibus gentium pisząc o Gepidach, którzy przybywszy od ujścia Wisły mieli zająć w drugim wieku po Chr. dzisiejszą ziemię krakowską z częścią Węgier, wyprowadza nazwę, ,Scepusia od tych Gepidów, twierdząc jakoby kraj ten nazywał się dawniej Gepusia. Za zdaniem jego idzie także Maciej Bel w dziele Hungariae antiquae et novae Prodromus 1723, p. 70. Dawid Froelich w dziele Der uralte deutschungarische, zipserische und siebenbuergische Landsmann 1641 wywodzi nazwę od wyrazu gepphus, z którego wytwarza się Gephusium, Scepusium. Niemcy wywodzą nazwę Zips od wyrazów Zipfel, Zipf wierzchołek. Granice. Obszar tą nazwą objęty graniczy od płn. z Galicyą, od wschodu z hr. szaryskiem, od płd. wsch. z hr. abaujskotornskiem, od płd. zach. z hr. goemerskiem Gömör, od zach. z hr. liptowskiem. Płn. granica hr. spiskiego poczyna się na wsch. krańcu niziny nowotarskiej, u zejścia się granic trzech osad Gronkowa, Ostrowska i Łopuszny z granicą os. spiskiej Nowej Białej UjBéla. Ztąd bieży ku wsch. przez tak zwany Bór harklowski i bialski do doliny Białki, z nią do doliny Dunajca pod Frydmanem Śpiż a Maniowami Galicya. Odtąd ciągnie się ku płd. wsch, doliną Dunajca, już to prawym, już też lewym brzegiem, już też środkiem Dunajca aż po Lechnicę; tu zwraca się za biegiem Dunajca ku płn. , idąc wyłomem Pienin aż ku Kaczej Skale, gdzie pod kątem prostym, tuż pod Szczawnicą Niżnią wykręca się ku płd. wsch. , ciągnąc się grzbietem wsch. połaci Pienin, aż po najwyższy ich szczyt Wysokie Skałki 1052 mt. , ztąd ku płn. wschod. grzbietem działów górskich po szczyt Syhłę 927 mt. na granicy gm. Litmanowy Śpiż z Białą Wodą Ruską i Piwniczną Galicya, ztąd ku wsch. , łukiem wydanym ku płd. , schodzi do doliny Popradu, na granicy Mniszka Spiż i Piwnicznej Galicya. Długość płn. granicy wynosi 66 1 2 klm. Zach. kraniec tejże granicy wzn. 595 mt. , wsch. 380 mt. npm. Od zach. krańca granica opada, sięgając pod Czorsztynem, między nim a Niedzicą 488 mt. , pod Czerwonym Klasztorem 456, a przy wyjściu z wyłomu pienińskiego 430 mt. npm. ; odtąd się wznosi, dochodząc w Wysokich Skałkach 1052 mt. , poczem opada do 927 mt. w Syhłej, znów wznosi się po raz ostatni do 1024 mt. w szczycie Heliaszówce, poczem opada do doliny Popradu pod Mniszkiem na 380 mt. Granica wschód, poczyna się pod Mniszkiem i ciągnie się zrazu Popradem w górę aż po Sulin, ztąd biegnie grzbietami ku płd. i znów przerzuca się do doliny Popradu, biegnie nią na bardzo małej przestrzeni, a opuściwszy ją pod Hobgartem, ciągnie się działami górskiemi na Kuligórę 1254 mt. , ztąd na Janko wiec 1170 mi. , dalej na Spiską górę 1057 mt. , Wysoką Halę, a ztąd Słubice 1131 mt. popod Czarną Horę 1028 mt. do doliny Hornadu, którą biegnie w dół aż po Folkmar Mały, tu opuszcza dolinę Hornadu i ciągnie się doliną jego dopływu Czertowika i Opaki aż popod szczyt Okruhły 1087 mt, . Długość granicy wynosi 120 klm. Kraniec płn. leży 380, płd. 1010 mt. npm. Ważniejsze wzniesienia, idąc od północy ku płd. , są Poprad pod Mniszkiem 380, Poprad pod Sulinem 406, Martynice Wierch 855, Jakubiański szczyt 1291, Kuligóra 1252, Zamczysko 1247, Simeny 1214, Jankowiec 1170, Jaworzynka 1062, Łysa 1023, Spiska 1057, Wysoka Hala 1140, Słubica 1131, Kosanka 910, Czerna Hora 1028, dolina Hornadu pod Margiczanami 313, Hornad przy ujściu Czertowika 288, Mały Folkmar 315, Opaka 460, pod Okruhłą na przełęczy 1010 mt. npm. Połud. granica ma kierunek płd. zach. i bieży działami górskiemi po wierch Kloptanię 1155 mt. , a ztąd popod os. Sztos na szczyt Pipitkę 1221 mt. ; odtąd bieży na płn. zach. przez szczyt Wołowiec 1215 mt. na grzbiet Sułowskich gór Hala, 1258 mt. , a ztąd schodzi do doliny pot. Gielnicy Hnilca, dopł. Hornadu; tąż doliną idzie w górę potoku aż po żródliska, w okolicę wsi Straconej Stracona a ztąd obiegłszy od wschodu płn. i zach. obszar wsi Wernaru Spitzen Spitzen Spitzenberg Spitzendorf Spitzings hr. goemoerskie wielkim łukiem wychodzi na szczyt Upłaz 1557 mt. , zkąd opada do doliny Wagu Czarnego, którą bieży aż pod wieś Szuniawę Górną. Długość wynosi 133 klm. Ważniejsze wzniesienia kraniec wsch. 1010, Weisser Stein 1129, Kloptania 1155, Raeuberstein 1147, Pipitka 1221, Czartowa Hala 1248, Sułowa Hala 1258, dolina pot. Gielnicy w Hnilcu Wielkim 632, ujście pot. Krebsseifen 738, wś Stracona 791, wyjście z doliny Gielnicy, u podnóża Czarnego Stróża 860 mt. , Trzy Kopce 1050, Kołwacz 1178, Człowiecza głowa hława 1268, Upłaz 1557, polana Praszywa nad Czarnym Wagiem 1069; wyjście z doliny Wagu Czarnego 847 mt. npm. Granica zachodnia hr. spiskiego wybiega z doliny Wagu Czarnego ku płn. przez wierch Gregorie 1038 mt. popod Końską głowę 997 mt. na Jabłonkę 882 mt. , a ztąd przez wyżynę Szczyrbską Walterowa góra 918 mt. wprost ku płn. na grzbiet skalistych turni Baszty, zachod, bokiem doliny Mięguszowieckiej, przez Basztę Przedmą 2204 mt. , Szatan, na Basztę Zadnią 2335 mt. , a ztąd przez Koprowe 2369 mt. i Czubrynę na główny grzbiet Tatr, a mianowicie grzbiet Mięguszowiecki 2435 mt. , którym bieży, skręciwszy się cokolwiek na wschód po Rysy 2508 mt. , a ztąd ku płn. ponad dolinę Czarnego Stawu nad Rybim i Rybiego, grzbietem Żabich wierchów 2262 mt. opada do doliny Białki, którą bieży aż po zejście się granicy wsi spiskiej Nowej Białej z Łopuszną, Gronkowem i Ostrowskiem, wyszedłszy poprzednio między Trybszem a Białką z doliny Białki. Długość tego boku 61 klm. Płd. kraniec 817, płn. zaś 595 mt. ; najwyższe wzniesienie w szczycie Rysów 2508 mt. Najdalej ku płn. wysunięty punkt ziemi spiskiej leży pod Frydmanem, na granicy tejże gminy z Maniowami, tj. granicy galicyjskiej, tuż poniżej ujścia Białej do Dunajca, pod 49 27 38 płn. sz. g. najbardziej ku płd. sięga punkt zejścia się granic trzech hrabstw spiskiego, goemoerskiego i abaujtornskiego, pod 48 40 płn. sz. g. Długość przekątnej łączącej te dwa skrajne punkty i przechodzącej mimo Kieżmarku i Nowej wsi Spiskiej, wynosi 94 1 2 klm. Punkt najdalej ku zach. wysunięty przypada na szczyt Basztę Zadnią 2335 mt. , pod 37 42 50 wsch. dłg. od F. , punkt zaś skrajny wschodni pomiędzy Folkmarem Małym a Hamorem, nad połączeniem się pot. Opaki z pot. Belą, pod 38 44 30 wsch. dłg. g. F. Długość prostej łączącej te dwa punkty wynosi 81 1 2 klm. Obszar. W tych granicach według Hornyańszky ego Geographisches Lexicon des Koenigreichs Ungarn, Pest 1864 wynosi obszar Spiżu 64, 23 mil kw. , a mianowicie pola ornego 166, 938, łąk 48, 974, pastwisk 61, 810, ogrodów i sadów 3864, lasów 238, 591, nieużyt. 111, 723 mr. Według Webera Zipser Geschichtsund Zeitbilder, Leutschau 1880 obszar pola ornego wynosi 260, 048, łąk 67, 917, pastwisk 55, 573 mr. Na 1000 mr. ziemi przypada 391 mr. lasu. Według mapy hr. spiskiego zakładu wojsk. geo graf. w Wiedniu wynosi obszar 67, 85 mil kw, , co czyni 3735, 55 klm. kw. OrtsLexicon des Laender des ungar. Krone Budapeszt 1882 podaje obszar hr. spiskiego na 3605 klm. czyli 65, 38 mil kw. Zaludnienie. Według wspomnianej mapy w 1870 r. było 165, 092 mk. , z tej liczby pow. starowiejski 9, 1 mil kw. obejmował 16, 156 mk. , pow. lubowelski 7, 9 mil kw. 21, 376 mk. , pow. kieżmarski 11, 4 mil kw. , nie licząc miasta, 24, 636 mk. , pow. popradzki 10, 2 mil kw. 20, 260, pow. lewocki 9, 2 mil kwadr. , nie licząc miasta, 25, 140 mk. , pow. właski 6, 6 mil kw. 23, 200 mk. , pow. gielnicki 10, 5 mil kw. 25, 818 mk. , mto Kieżmarek 0, 93 mil kw. 3375 mk. , mto Lewocza 2, 02 mil kw. 5131 mk. Najludniejszy pow. właski miał na 1 klm. kw. 64 mk. , lewocki 50 mk. , lubowelski 49 mk. , gielnicki 41 mk. , kieżmarski 39 mk. , popradzki 36 mk. , starowiejski 32 mk. W 1880 r. ludność wzrosła do 173, 367 mk. męż. 83, 704, kob. 89, 663, dm. 28, 311. Na powiaty przypada a bański 25, 994 mk. , 4397 dm. ; b lewocki 19, 073 mk, 3304 dm. ; c hornadzki 21, 178 mk. , 2757 dm. ; d popradzki 24, 369 mk. , 4392 dm. ; e tatrzański 19, 896 mk. , 3134 dm. ; f magórzański 21, 571 mk. , 3917 dm. ; następnie na miasta Lewocza 6655 mk. , 849 dm. ; Gielnica 4359 mk. , 1018 dm. ; Kieżmarek 4477 mk. . 522 dm. ; Nowawieś Spiska 7564 mk. , 827 dm. ; Włachy 2477 mk. , 472 dm. ; Podegrodzie Spiskie 3226 mk. , 541 dm. ; Poprad 1033 mk. , 158 dm. ; Sobota Spiska 823 mk. , 135 dm. ; Lubica 3069 mk. , 549 dm. ; Biała Spiska 2582 mk. , 450 mk. ; Podoliniec 1537 mk. , 268 dm. ; Gniazda 1296 mk. , 235 dm. ; Lubowla Stara 2188 mk. , 391 dm. według dat podanych w Zipser Bote z 5 lut. 1881 r. . W tem samem czasopiśmie z 29 kwiet. 1882 znajdujemy dokładniejsze dane co do obliczenia ludności, cokolwiek odmienne od powyższych. Według tego wykazu było 31 grud. 1880 r. na spiżu 83, 966 mężczyzn, 89, 991 kobiet, razem 173, 957, do czego doliczyć należy 794 wojskowych, przeto razem 174, 751 mk. Przy obliczeniu z 1880 r. pominięto 6657 męż. i 3777 kobiet, a więc 10, 434 głów, jako nieobecnych podówczas na Spiżu. Podana wyżej liczba mieszkańców 173, 957 rozdziela się na 225 gmin, zajmuje 27, 996 dm. , z 35, 138 mieszkaniami, rozpadających się na 40, 366 gospodarstw domowych. Mieszkań było 22 suterenowych, 34, 068 parterowych, 179 na półpię Śpiż Śpiż terku, 853 jednopiętrowych, 11 dwupiętrowych a 5 na poddaszu. Co do narodowości było Węgrów 3550, Niemców 49, 157, Słowaków 96, 290, Rusinów 16, 158, Cyganów 1372, Polaków 27000 do 37000 policzono do Słowaków. Do wyznania rzym. katol. należało 111, 564 dusz, do grekokatol. 22, 515, do grekoortodoksyjnego 71, do ewang. luterań. 33, 406, do ewang. kalwiń. 421, izrael. 5941; bezwyznaniowców zgłosiło się 5 a 34 członków różnych sekt. W stanie małżeńskim pozostawało 67, 900, owdowiałych było 12, 376, sądownie rozwiedzionych 63, wolnego stanu 93, 385, wątpliwego stanu cywilnego 233. Ociemniałych było 247, głuchoniemych 266, umysłowo chorych 165, ułomnych 150. Co do wieku 88 Śpiżaków przekroczyło 90, a 5 nawet 100 lat życia. Liczba umiejących czytać i pisać wynosiła 66, 998, tylko czytać 23, 648, ani czytać ani pisać nieumiejących 45, 425. Nie wliczono tu 87, 866 dzieci poniżej 7 lat. Z 83, 996 mężczyzn co do zajęcia było a duchownych 208, nauczycieli 441, artystów 2, lekarzy 49, inżynierów 22, adwokatów 44, urzędników 321, innej inteligencyi 221, razem 1308, więc l, 56; b właścicieli kopalni 5, urzędników górniczych 53, pomocników górniczych 127, górników robotników 3303, razem 3488, więc 4, 15; c właścicieli dóbr 12, 050, dzierżawców 205, urzędników gospodarskich oficyalistów 165, służby gosp. 6128, najemników gosp. 4386, komorników 655, gospodarstwem się zajmujących 5633, razem 29, 222, więc 34, 8; d przemysłowców samodzielnych 5123, prowadzących interesa przemysłowe 70, pomocników i praktykantów 5486, innych robotników 1200, razem 11, 969, więc 14, 26; e w handlu i przemyśle zajętych było 1835, zatem 2, 19 f żyjących z renty było 177 męż. , z jałmużny 352, z pensyi 201, prywatnych sług 337, publicznych sług 444, w więzieniu 87, robotników 3898, razem 5496, więc 6, 55; g do szkół uczęszczało 13, 825, bez zajęcia było 16, 823, razem 30, 648, więc 36, 49. Z liczby 89, 991 kobiet utrzymywało się z renty 313, z jałmużny 610, emerytek 113, nauczycielek i artystek 207, przy gospodarstwie domowem 36, 033, przy gospodarstwie wiejskiem 7653, handlem, przemysłem i górnictwem zajmowało się 2015, służbą domową 6185, robotnic 7768, w więzieniu 1, do szkoły uczęszczało 11, 943, bez zajęcia było 17, 150. Hidrografia. Główną i niemal środkową część ziemi spiskiej zajmuje dolina górnego Popradu od początku tej rzeki aż poza Lubowlę. Płn. zachodnią część Spiżu, obejmującą niemal 550 klm. kw. , przerzyna kilka dolin poprzecznych drugiego i trzeciego rzędu, łączących się u ujścia swego z wazką doliną górnego Dunajca. Obie te części należą do dorzecza Dunajca Wisły, a więc do stoku bałtyckiego. Trzecią połud. wschodnią część obejmuje cały obszar górnego Hornadu i jego dopł. Gielnicy, aż do połączenia się obu rzek na wschod, granicy Ś. i tuż ponad wyłomem, którym Hornad przedziera się ku równiejszym obszarom niziny węgierskiej, sięgającej jednam ramieniem aż po Koszyce nad Hornadem. Jestto dorzecze Cisy, więc Dunaju, przeto stok czarnomorski. Wzdłuż płn. granicy Ś. legła wazka dolina górnego Dunajca, zwarta od płn. , tj. od strony Galicyi, pasmem Gorców w części zachod. , a pasmem Pienin w części wschodniej, od płd. zas, tj. od strony S. , północnemi odnogami Magóry spiskiej i wschodnią połacią pasma Pienin, i to od Frydmana Śpiż i Dembna Galicya czyli od ujścia Białki aż po koniec uroczego ciasnego wyłomu Dunajca przez Pieniny; mała to przestrzeń wynosi zaledwie 27 klm. Wzn. początku tej doliny pod Dembnem sięga 533 mt. sztab gen. npm. Od Dembna i Frydmana aż po Sromowce Wyźnie i Starą wieś, dolina Dunajca na przestrzeni niemal 13 klm. , ma kierunek z płn. zach. na płd. wschód. Odtąd aż po Czerwony Klasztor, a więc po początek wyłomu Pienińskiego, na przestrzeni 7 klm. , robi 4 zagięcia, na płn. , płd. , wsch. , wreszcie znowu na płn. , otaczając na S. obszar wioski Starego Majerza ÓMajor, a w Galicy i Sromowce Niźnie z trzech stron. W wyłomie zaś Pienińskiem, również 7 klm. wynoszącym, tworzy Dunajec niemal 8 zagięć czyli kolan. Spadek tej doliny wskazują liczby ujście Białki 530 mt. , most na Dunajcu między Czorsztynem a Niedzicą 488 mt. , Sromowce Niźnie 465 mt. , Czerwony Klasztor 456 mt. , koniec wyłomu Pienińskiego 430 mt. Ogólny spadek na tej przestrzeni wynosi 100 mt. , a zatem niemal 4 mt. na klm. Dunajec zabiera tu z obszaru Ś. dopływy 1 Białkę, 2 Dursztyński pot. , 3 Kacwińską rz. , 4 Kowninę, 5 Jordaniec, 6 Hafkę, 7 Lipnicki pot. i 8 Leśnicki pot. Nad niemi legły mniejsze i większe poprzeczne doliny drugiego lub trzeciego rzędu. Rozdzielić je można na trzy działy a doliny tatrzańskie 1, b doliny magórzańskie 5, c doliny pienińskie 2. Największą i najwalniejszą jest dolina Białki, poczynająca się we wnętrzu Tatr, u połączenia się potoku Od Rybiego od zach. , płynącego z Rybiego stawu czyli Morskiego Oka, z pot. Białą Wodą al. Pod Upłazki, płynącą z Zamarzłego Stawu pod Polską Przełęczą, na wysokości 1116 mt. Według Górali zakopiańskich wody spływające z Zamarzłego Stawu pod Polską Przełęczą, Litworowego, Zielonego i Czeskiego, tworzą potok, ,Czeską Wodą zwany. Od połączenia się jego z potokiem, ,Od Rybiego zwie się potok Białą Wodą aż do Ryniasa, polany koło wsi Brzegów, więc prawie po ujście potoku Jaworzyńskiego. Tu poczyna się nazwa Białka. Więc górna część doliny Białki zwie się właściwie doliną Białej Wody. Od początku swego aż po wieś Brzegi ma ona kierunek płd. płn. ; jest ona wazką i dziką i należy do obszaru Tatr, rozdzielając zarazem Tatry nowotarskie od spiskich. Spadek gwałtowny górny koniec 1116 mt. , pod Czerwoną Skałą 1003 mt. , pod Łysą polaną 967 mt. , ujście Jaworzyńskiego pot. 820 mt. ; ogólny zatem spadek na przestrzeni 12 klm. wynosi 296 mt. , czyli 24 1 2 mt. na klm. Odtąd dolina Białki oddziela przedgórza Podhala nowotarskiego od działów Magóry spiskiej aż po zejście się granic Białki Galicya, Nowej Białej i Trybrza Śpiż na przestrzeni 10 klm. Kierunek płd. północ. Spadek podają liczby ujście Jaworzyńskiego pot. 820 mt. , ujście Jurgowczyka 743 mt. , płn. kraniec 668 mt. ; ogólny spadek 152 mt. , czyli 15 mt. na klm. Tu wchodzi Białka na obszar Spiżu, a mianowicie na wsch. obszar gm. Nowej Białej. Na przestrzeni wynoszącej 6 1 3 klm. , dolina ta przyjmuje kierunek półn. wschodni; poczem znowu tworzy granicę między Galicyą i Ś. na przestrzeni 3 3 4 klm. Spadek doliny następujący przy wejściu na obszar Nowej Białej 668 mt. , ujście 530; zatem 138 mt. na 10 klm. , więc blizko 14 mt. na klm. Długość przeto doliny całkowita wynosi 32 klm. , z spadkiem 586 mt. , a zatem niemal 18 mt. na klm. Ze spiskich dopływów Białej Wody i Białki wymienić należy pot. Jaworzyński czyli Jaworzynkę, z wnętrza Tatr spiskich przybywającą, nad której górną, t. j. połudn. częścią rozpościera się tatrzańska dolina Jaworzynka al. Jaworowa, niemal 10 klm. długa. Zrazu biegnie dolina ku płn. zach. , poczem zwraca się na płn. i w tym kierunku podąża popod Tatry Bielskie, gdzie tworzy łuk na zach. wygięty, kierując się ku płn. wsch. Od mostka na drodze żarskiej w Podspadach poczyna się druga połowa doliny, t. j. część dolna, oddzielająca Magórę spiską od przedgórzy tatrzańskich na Podhalu nowotarskiem. Odtąd zwraca się na płn. zach. i poniżej polany Chowańcowej łączy się z doliną Białej Wody, tworząc dolinę Białki. Długość całej doliny 18 klm. ze spadem 1067 mt. , więc 59 mt. na klm. Górny koniec doliny, nad stawkiem Jaworowym 1887 mt. , ujście 820 mt. Z dolin magórzańskich uwagi godną jest tylko dolina Kacwińska i Kowniny, obie sięgające popod główny grzbiet Magóry spiskiej. Dolina Kacwińskiej rzeki w górnej części jest podłużną, w średnim i dolnym poprzeczną. Długość 19 klm. Początek 788 mt. , dolny koniec 487 mt. , ogólny spadek 301 mt. 16 mt. na klm. . Dolina zaś Kowniny jest poprzeczną; długość 13 klm. , z spadkiem 238 mt. 18 mt. na klm. . Potok Lipnicki Lipnik tworzy właściwie dolinę magórzańskopienińską, oddzielającą półn, stoki Magóry spiskiej od wschód, pasma Pienin. Długość 14 klm. , górny jej koniec wzn. 648 mt. , dolny 536 mt. , spadek 112 mt. 8 mt. na klm. . Wreszcie dolina pot. Leśnickiego jest doliną pienińską, podłużną, 5 1 2 klm. długą. Drugą najważniejszą dolinę Spiżu tworzy rz. Poprad dopł. Dunajca po za obrębem Śpiżu. Dolina ta rozpoczyna się poniżej i na wschod. stronie przełęczy, która ległszy na granicy ziem spiskiej i liptowskiej, ramieniem półn. , wsuniętem między źródliska i przypływy Popradu i Białego Wagu, łączy się z Tatrami właściwemi, ramieniem połd. zaś ze stokiem Tatr niźnich, rozdzielającym zlewiska Czarnego Wagu i Hornadu. Wznies. przełęczy między Ważcem 792 mt. a Szczyrbą 829 mt. wynosi 916 mt. Jest to wyżyna zwana Hochwald. Od Stwoły Stola i Łuczywny aż po miasteczko Poprad, dolina rz. Popradu na przestrzeni 14 klm. ma kierunek zach. wschodni, ztąd aż po Drużbaki Niźnie na przestrzeni 35 klm. półn. wschodni. Od Popradu aż pod Gniazda tworzy rz. Poprad z południkiem kąt 40. Od Drużbak do granicy spiskiej, na przestrzeni 16 klm. , dolina ma kierunek wschodni, z lekkiem wygięciem ku północy. Długość wynosi na tej przestrzeni z zakrętami 65 klm. Do granicy polskiej zaś 86 klm. Spadek wskazują liczby Stwoła 836 mt. , Łuczywna 767, Wielka 681, Poprad miasto 675, Maciejowce 659, Wielka Łomnica 639, Kieżmarek 626, Biała Spiska 597, Podoliniec 570, Gniazda 539, Pławiec 488, Leluchów 477 mt. Od Stwoły do mta Popradu spadek nagły, wynoszący na przestrzeni 14 klm. 161 mt. ; ztąd po Kieżmarek na przestrzeni 12 klm. tylko 39 mt. ; od Kieżmarku wreszcie aż do granicy węgierskiej na przestrzeni 60 klm. wynosi 149, wogóle od Stwoły aż do granicy węgierskiej 359, a zatem 4 mt. na 1 klm. Od granicy węgierskiej wreszcie aż do połączenia się z Dunajcem poniżej Starego Sącza przebiega Poprad 59 klm. , ze spadkiem 156 mt. Stary Sącz 321 mt. , a zatem niemal 2 1 2 mt. na klm. Przy dostatecznym przybytku wody odbywają spławy na Popradzie w czasie jednej godziny przestrzeń 4 klm. Dolina Popradu jest tu wogóle dzika i nader romantyczna; na Śpiżu zwykle kamieńcem zasuta. Na górnym biegu aż po ujście Popradu Małego dolina rzeki należy do obszaru Tatr spiskich; odtąd aż po Sobotę spiską oddziela Tatry od Tatr niźnich. Poniźej Soboty Spiskiej aż po Buszo Śpiż wce legła dolina Popradu na rozdzielu Tatr i Beskidu spiskiego; w dalszym swym biegu oddziela Magórę spiską od tegoż Beskidu; odtąd i to od Lubowli rozpościera się już w Beskidzie dunajeckopopradzkim i popradzkodukielskim, omijając zdaleka wśród tych działów, wyrosłą jakby wyspę, skalistą grupę uroczych Pienin. Poprad przyjmuje liczne dopływy obustronnie, tworzące wązkie, górskie, przeważnie krótkie doliny. Trzecią część Spiżu, t. j. połd. wschodni zakątek, przypada na dorzecze górnego Hornadu, z dopływem Gielnicą. Najbardziej na wschód wysuniętą część Tatr niźnich zowią powszechnie Królewską Halą al. Kralowa Hola Koenigsberg. Jest to właściwie najwyższy szczyt Tatr niźnich, tworzący zarazem wschodni kraniec tego pasma. Wznies, jego czyni 1943 mt. Królewska Hala wysyła ku płn. wsch. ramię górskie ze szczytami Holiczną, Trzy Studnie 1508 mt. , Upłazem 1557 mi, Przednią Halą 1548 mt. , Palenicą 1306 mt. , Człowieczą Głową 1268 mt. i Kołwaczem 1178 mt. . Na szczycie Upłazie stykają się trzy hrabstwa spiskie, liptowskie i goemoerskie. Granica ziem liptowskiej i spiskiej schodzi z Upłazu do doliny Wagu Czarnego i bieży jego doliną na płn. zach. ; granica zaś ziem spiskiej i goemoerskiej biegnie grzbietami na płn. wschód do przecznicy wernarskiej, a z niej na płd. działami górskimi do doliny Gielnicy. Wreszcie granica ziem liptowskiej i goemoerskiej wychodzi z Upłazu na Królewską Halę, a ztąd głównym grzbietem Tatr niźnich ciągnie się w kierunku zachodnim. Na stokach Królewskiej Hali biją źródła czterech rzek na płn. zach. Wag Czarny, na płn. wsch. Hornad, na płd. wsch. Gielnica al. Hnilec, wreszcie na płd. Hron. Górski potężny potok, zwany Hornadem Kubachskim, wypływający z płn. pochyłości Upłazu, łączy się we wsi Ugoczu z Małym Hornadem, nadpływającym z po za wsi Wykartowiec przez Krawiany. Za trzecie ramię źródlane Hornadu, zasilające go znacznym zapasem wód, uważać należy potok Wernarski, zabierający wody z gór otaczających Wernar w hr. goemoerskiem. Działy te górskie wernarskie wychodzą w wschod, kierunku z Królewskiej Hali, są to Mała Hala i Popowa. Przez Popową 1056 mt. wiedzie gościniec łączący Śpiż z hr. goemoerskiem, dolinę Popradu i Hornadu z doliną Gielnicy i Słony Sajó. Czarująca panorama roztacza się z drogi wiodącej z Popowy do wsi Wernaru, a ztąd do doliny Hornadu. Śmiałe zakręty dobrze utrzymanego gościńca, bogata, górska flora, nieprzejrzane lasy szpilkowe, pokrywające zbocza gór, zieleniejące upłazy, a w dali na północy bielejące turnie tatrzańskie zamykają krajobraz. Poniżej Hranownicy Grénicz wpada Wernarski pot. do Hornadu. Potok ten można uważać za trzecie ramię źródlane Hornadu i nazwać go Hornadem Wernarskim. Tu dopiero poczyna się właściwy Hornad i jego dolina 597 mt. . Z doliny tej ku półn. wiedzie gościniec przez tak zwany Kwietnik ob. do doliny Popradu, wyłomem zwartym od zach. górą Krzyżową 943 mt. , a od wsch. Schloesschen 922 ml. Poniżej Kwietnika rozpościera się zagłębienie ledwo dostrzegalne w wielkim dziale wodnym europejskim, który tu rozdziela stok czarnomorski od bałtyckiego. Od Hranownicy począwszy dolina Hornadu ma aż do Szczawnika kierunek wschodni, ztąd do kuźni hrabuszyckiej połd. wschod. Na tej małej przestrzeni 8 klm. zlewają się od płd. liczne krótkie dopływy Hornadu, między nimi Bela, zabierająca wody z Jaworzyny 1188 mt. i Hawrańskich skał 1158 mt. , wznoszących się na wsch. od Popowy. Od Hranownicy Hornad płynie szeroką niecko watą doliną, w której legły osady Szczawnik, Betlanowce i Hrabuszyce. Tu przechodzi nagle dolina Hornadu w ciasny, górski wyłom, podobny do wyłomu Dunajca w Pieninach, ale dzikszy i mniej przystępny, 9 klm. długi, kończący się pod Smiżanami, gdzie znowu rozwija się w szeroką kotlinę nowowiejską Nowa Wieś Spiska. Do Nowej Wsi Spiskiej płynie Hornad w kierunku wschodnim. Odtąd aż po Markuszowce kierunek doliny Hornadu jest połd. wsch. ; ztąd po Olcznawę znowu wschodni, ale dolina nader zwężona pasmem gór od płd. przypierających, zwanych Galmusem. Na wsch. od Olcznawy rozszerza się nagle dolina Hornadu w szeroką żyzną kotlinę właską. Pod Kolinowcami zwęża się znacznie i pozostaje taką aż do Krompachskich hut, zwróciwszy się na połd. wschód. Tu przyjmuje kierunek wschodni aż do Rychnawy i Kluknawy, następnie w licznych zakrętach w połd. biegu aż po Margeczany, gdzie łączy się z Gielnicą, tuż na wschodniej granicy Spiżu. Tu też kończy się jego dolina w całej rozciągłości, od źródeł dotąd do Śpiżu należąca. Ód ujścia Gielnicy po ujście pot. Czertowika al. Beli, Hornad przedziera się górską przecznicą, oddzielając ziemię spiską od szaryskiej. Od ujścia Hornadu wernarskiego po ujście Gielnicy długość doliny wynosi 66 3 4 klm. , na pas zaś graniczny przypada 8 1 4 klm. , razem 75 klm. Spadek doliny wskazują następujące liczby źródło 1300 mi, wś Kubach 674 mt. , połączenie się z Hornadem Małym 654 mt. , połączenie się z Hornadem Wernarskim 597 mt. Na tej przestrzeni 19 klm. spadek ogólny czyni 703 mt. , 37 mt. na klm. . Następnie idą Szczawnik 568 mt, Huty hrabuszyckie 530, Żelazna Śpiż wrota w wyłomie 507, Jezuicki młyn 485, Huty śmiżańskie 466, Nowa Wieś Spiska 443; przestrzeń ta wynosi 23 klm. , spadek czyni 6 1 2 mt; Markuszowce 445 mi, pod Włachami 385, Kluknawa 359, Margeczany 320. Przestrzeń ta czyni 43 klm. , ogólny spadek doliny wynosi 123 mt. , więc do 3 mt. na klm. Ogólny spadęk od źródeł Hornadu Kubachskiego na przestrzeni 103 klm. wynosi 980 mi, więc w przecięciu na klm. 9 mi Lewe dopływy Hornadu są Ganowski potok, Śmiżański p. Wenigbach, Lewocki, Łodzina, Pieklisko, Rybniczek, Olszawka, Studzienice, Jasienowiec, Złotnik, Dolny p. i Bystra. Prawe dopływy Bela, Leśnica, Taubnitz, Eschseifen, Kotterbach, Łany, Złatny, Kamienny, Raj, Słowinka, Gielnica i Czertowik al. Bela. Z dopływów najznaczniejszym jest Lewocki potok z lew. brz. i Gielnica, al. Hnilec z praw. brz. Na połd. wschod. pochyłości Upłazu, szczytu w okolicy Królewskiej Hali, nastaje w dzikiej dolinie pot. Hnilec al. Gielnica, który podąża w gwałtownych spadach ku płd. wsch. , a przeciąwszy gościniec wernarskl koło karczmy Puste Pole i przyjąwszy od pr. brz. Spiski pot. , zwraca się na wschód w licznych zakrętach wazką doliną wsi Straconej, poczem na płd. wsch. po Wielki Hnilec, odtąd łukiem wydanym na płd. aż po Wondrysel, nastąpnie na płd. wsch. po Mniszek. Tu zwraca się na płn. wsch. , w którym to kierunku w licznych zakrętach podąża aż do swego ujścia pod Margeczanami. Długość doliny wynosi 70 klm. , z tego górna jej część, na przestrzeni 8 klm. przypada na hr. goemoerskie, następne 26, klm. tworzy dolina Gielnicy granicę między Śpiżem a hrab. goemoerskiem, wreszcie pozostała część 46 klm. wchodzi całkowicie w obręb Śpiżu. Spadek doliny podają liczby źródło 1200 mt. , dolina Stracona, na granicy goemoerskiej 860 mt. , Stefanowce 771, ujście poi Krebsseifen 738, Wondrysel 533, Swedler 457, Mniszek 419, Gielnica 372, Margeczany 320 mi Ogólny spadek na przestrzeni 70 klm. wynosi 880 mt. 12 1 2 mt. na klm. . Orografia. Doliny Popradu i Dunajca, niemniej Hornadu i Gielnicy, zajmujące z przybocznemi dolinami cały obszar ziemi spiskiej, należą do okolic międzygórskich, gdyż rzeki płynące spodem czterech głównych dolin, ciasnemi wyłomami torują sobie dalszą drogę. Nad doliną górnego Popradu, na półn. zachodniej stronie wzbiła się wschodnia część Tatr spiskich, nadająca temu północnozach. zakątkowi Śpiżu wejrzenie kraju alpejskiego. Jest to przeważny dział pasma, zwanego powszechnie dzielnicą Wysokich Tatr die hohe Tatra, która poczyna się od przełęczy Lilijowego 1949 mt. . Półn. zachodnia jej część należy do Nowotarżczyzny, połd. zach. do Liptowa, dwie trzecie wschodnie do Śpiżu. Dzika to kraina najwyższych turni, o stromych, często prawie prostopadłych ścianach, poszarpanych szczytach, z pięknemi stawami halnemi, umieszczonemi zwykle poza wysokiemi progami w górnym końcu dolin, nie ma wprawdzie lodowców, ale posiada potężne płaty śniegu nawet w najgorętszych latach. Dzielnica ta od Lilijowego aż po przełęcz Koperszadów bielskich pod Szeroką żarską, wygięła się wielkim łukiem ku południowi, wskutek czego rozgałęzienie pasm po stronie półn. jest daleko silniej rozwinięte niż na południowej. Zachod. narożnikiem Tatr spiskich jest szczyt Mięguszowiecki 2435 mt. ; odtąd po Rysy 2508 mt. stanowi główny grzbiet granicę między Podhalem nowotarskiem a spiskiem. Wschodni zaś narożnik tworzy szczyt Kopa Durlsberg, 1818 mt. naprzeciwko Szerokiej żarskiej. Wysoko położona przełęcz Polska al. Grzebień Polski 2196 mt. dzieli łuk tych Tatr na dwie wielkie połowy; z połowy zachodniej należy do Śpiżu dział od Mięguszowieckiego szczytu począwszy i od poprzecznego grzbietu Baszty przedniej, Szatana i Baszty zadniej i ma kierunek od półn. zachodu ku połd. wschodowi; druga zaś połowa od tejże przełęczy Polskiej aż po Koperszady bielskie, całkiem do Śpiżu należąca, ma kierunek od połd. zach. ku płn. wschod. Odsyłając po szczegóły do artykułu Tatry, wymieniamy tu doliny i szczyty po stronie północnej dol. Białej Wody ze Swistową i Rowienkami; Jaworowa ze Szeroką i doliną Koperszad polskich. Po stronie połd. Mięguszowiecka, Batyzowiecka, Wielka Wielicka, Staroleśniańska, Zimnej Wody, Kieżmarska. Ważniejsze szczyty Baranie rogi Gruensee spitze, 2535 mt. , Baszta przednia 2204, 5 mt. , Baszta zadnia 2335 mt. , Baszta pośrednia al. Szatan 2377 mt. , Batyzowiecki szczyt 2464 mt. , Cubryna 2368 mt. , Durny Lomnitzer Nordtrabant, 2618 mt. , Ganek 2500 mi, Garłuch, najwyższy szczyt 2662, 6 mt. , Granaty nad Wielką 2201 mt. , Jagnięcy wierch Weisseseespitze, 2235 mt. , Jastrzębia 2131 mt. , Jaworowe Sady 2042 i 2470 mt. , Kieżmarski szczyt 2559 mt. , Kołowy szczyt 2425 mt, Kończysta batyzowiecka 2536 mt. . Kopa nad Koperszadami 1818 I mi, Królewski nos 2160 mt. . Litworowa turnia 2218 mt. , Lodowy 2629 mt, Lodowy mały 2465 mt. , Łomnica 2664 mt. Łomnicka grań 2190 mi, Mięguszowiecki szczyt 2435 mt. , Ostry wierch nad Popradzkim stawem 1296 mt. , Polska przełęcz 2196 mt. , Popradzka turnia 2297 mt. , Bakuzański wierch 2040 mt. , Rysy 2508 mt. , Sławkowski szczyt 2453 mt. , Staro Śpiż Śpiż leśny szczyt 2490 mt. , Świstowa turnia 2378 mt. , Tupa al. Tępa 2183 mt. , Wysoka 2555 mt. , Żabi nad Morskiem Okiem 2262 mi. Za pomocą przełęczy pod Kopą 1773 mt łączy się ta dzielnica Tatr spiskich z osobnem pasmem, do głównego grzbietu Tatr poprzecznem, zwanem Tatrami wapiennemi bielskiemi, które ciągną się od płn. zach. ku płd. wsch. , nad górną doliną Białej spiskiej, od doliny Jaworowego pot. po dolinę Bielską pod Kardolinem Tu wznoszą się szczyty Murań 1827 mt. , Nowy 1999 mt. , Hawrań 2151 mt. , Trystarska 2158 mt. , Szeroka żarska 2215 mt. , Szalony 2061 mt. , Jatki 2019 mt. , Koszar Wielki 1948 mt. , Kobyli wierch 1097 mt. . Dalej na północ, w dorzeczu Popradu i Dunajca legła Magóra spiska ob. i to po płn. wsch. stronie Tatr, na wschód rz. Białki, na płn. wsch. doliny żarskiej i Białej spiskiej, na płn. zach. Popradu od Buszowiec po Lubowlę, wreszcie na płd. Dunajca od Frydmanu po Czerwony Klasztór i płd. zchd. od Lipnickich potoków, dopływów Dunajca i Popradu, a więc między Tatrami i Pieninami. Cały ten obszar zapełniają pasma to stykające się u źródlisk rozdzielających je rzek, to znów powiązane przeporami między zaczątkami tych rzek i ich pierwszych dopływów; tworzą one niby siatkę, w najrozmaitszych kierunkach podzierganą. Ważniejsze wzniesienia Przysłop 1216 mt. , Strednica 1134 mt, Jaworzyna żarska 1211 mt. , Palenica 1193 mt, Żarski wierch 1178 mt. , Bukowina 1176 mt, Smreczyny 1159, Okruhła 1106 mt. i i d. Dział Magóry spiskiej łączy się wschod. ramieniem z malowniczem pasmem gór wapiennych, których najpiękniejsza grupa między Czorsztynem a Szczawnicami zwie się Pieninami; ciągną się one aż po Lubowlę. Wschodnia połać Pienin przypadła na granicę Śpiżu i Galicyi, od wyłomu Dunajca aż po wschodni najwyższy czubek Wysokie Skałki 1052 mt. . Połd. ich stoki, z pięknemi skałami haligowieckiemi, rozpostarły się po półn. stronie pot. Lipnika. Wzdłuż granicy mamy szczyty Szafranówkę 742 mt. , Węgliskową, Danielewską, Łaźnią Skałkę 772 mi, Rabsztyn 899 mi i Wysokie Skałki 1052 mt. . Naprzeciw Tatr i równolegle od nich, a na połd. od nich, między górnym Wagiem aż po Ratków i górnym Hronem aż po Bańską Bystrzycę, a na wsch. aż po przecznicę Wefnarską, między źródłami Czarnego Wagu, Hornadu, Słonej i Hronu rozsnuły się prostym od zachodu ku wschodowi łańcuchem Tatry niźnie czyli liptowskie. Z całego tego pasma, 75 klm. długiego, przypada na Śpiż część wschodnia, przylegająca do Królewskiej Hali Kralowa Hola, 1943 mt. od strony północnej. Od tej Królewskiej Hali zsunął się między Czarnym Wagiem a Bystrą, dążącą ku płn. do Hornadu, ku północy grzbiet poprzeczny, który od zaklęśnięcia na wierzchowinie Hochwald, między Liptowem a Śpiżem Szczyrbą a Łuczywną, wznosi się między Białym Wagiem a Popradem, przypierając od południa do Tatr. Na wschód od przecznicy wernarskiej, w kierunku ku Koszycom na wsch. , po obu brzegach Gielnicy, na połd. stronie Hornadu, legły tak zwane Rudawy spiskie, tworzące półn. część obszaru górskiego, który rozsiadł się między Słoną od zach. i płd. , a Hornadem od wsch. i płn. , rozpadając się na liczne pomniejsze gniazda, poprzegradzane potokami i dolinami tychże. Wśród Rudaw spiskich legły ważne osady górnicze spiskie Gielnica, Stelbach, Krompach i Sztos Stoos. Szczyty ważniejszo są Pipitka 1221 mt. i Wołowiec 1215 mi. Wreszcie na północ od Hornadu, między Popradem, Toryską i Topią, naprzeciw wschod. skrzydła Tatr, rozsiadło się ostatnie większe gniazdo gór lesistych, któro nazwać można Beskidem spiskim, z wierchami Rzepiskiem 1256 mt. nad Jakubianami, Ihłą 1284 mt. , na połud. zach. od Rzepiska i Krzyżową al. Gehol, 1060 mt. Stawy, wody mineralne i miejsca kąpielowe. Najpiękniejszą ozdobę Śpiżu stanowią stawy tatrzańskie, licznie rozsiane w wschod. części Tatr. Wrażenie, jakie te górskie zbiorniki wód wywierają, polega na kontraście, jaki zachodzi między spokoj nem źwierciadłem ich wód, a olbrzymiemi, dzikiemi turniami, które je dokoła otaczają. Urok tych jezior potęgują przeróżne barwy ich wód, jak zielona, niebieska, błękitna, czerwona i ciemna czarna, jakkolwiek sama woda jest czystą i przezroczystą. Barwy te zależą od przeróżnych wpływów, a przedewszystkiem od natury dna i pokrywających je porostów. Pod tym względem rozmaite zdania wypowiadali badacze Tatr, jak Buchholz, Genersich, Bredetzky, Toboldt, Sydow i Marcin Roth. O tych zbiornikach wód na Śpiżu wspomina wogólności Dawid Froehlich Medula Geographiae w r. 1639. W Bibliotheca seu Cynosura Peregrinantium 1644 wymienia tenże autor str. 113 następujące stawy Poppersee Popradzki st. , Richtersee zapewnie Trichtersee, Lejowy st. , Kolbachersee Zimnowodzkie lub Starolesniańskie stawy, Polschsee, Flocksee Kołowy st. i Gruensee Zielony st. . W r. 1783 podaje Jakub Buchholz Ung. Magazin, t. III, p. 12 dokładniejszy wykaz tychże, mianowicie Zielony, Biały, Wielki i Mały Czarny, Czerwony i Nowy, Kołowy, Wielki Polski, Lejowy st. , Żabi, Zamarzły, Popradzki. W r. 1805 Bredetzky Beitraege zur Topographie v. Ungarn opisuje stawy Zielony, Biały, Czerwony, Kamienny, Lejowy, Pięć stawów Zimnowodzkich, Kołowy, Czarny, Batyzowiecki, Popradzki. Z jezior do Spiżu należących wymienia gruntowny badacz flory tatrzańskiej Wahlenberg 1813 Popradzki, Hinczowy, Wielicki, Długi, Pięć stawów zimnowodzkich, Lejowy, Zielony, Czerwony, Czarny i Biały. Fuchs Die Centralkarpathen, 1863 opisuje ich 20. Kolbenheyer na podstawie najnowszych badań podaje ich liczbę na 112 w całym paśmie Tatr. Ścisłe atoli obliczenie tych zbiorników wód jest niemożliwie dotąd, dopóki nie nastąpi zgoda, który zbiornik wody zalicza się jeszcze do stawów. Z niektórych bowiem jezior pozostały dziś już ślady, z przyczyny zasypania się dna gruzem i skałami, albo przez oberwanie się brzegu, który dla stawu tworzył groblę. Niektóre stawy w zimie wysychają, co nam tłumaczy, dlaczego w tatrzańskich stawach ryb nie ma. W r. 1880 p. E. Blasy udał się ze Śpiżu w grudniu do Zielonego Stawu kieżmarskiego i nie znalazł w nim wody tylko kry lodowe, na stopę grube, popękane, które zalegały dno. To samo zjawisko oglądał on z kilku towarzyszami na Wielickim stawie w dol. Wielkiej pod Garłuchem. Z powyższej ogólnej liczby stawów na Spiż przypadają następujące w dolinie Białej Wody dwa Żabie Białczańskie 1777 mt. , Czeski 1620 mt. , Zmarzły nad Czeskim 1794 mt. , Litworowy 1853 mt. , Zielony pod Żelaznemi Wrotami 1664 mt. ; w dol. Swistowej Zmarzły Polski 1966 mt. ; w dol. Szerokiej Cichy 1606 mt. ; w dol. Jaworowej. Zielony jaworzyński 1819 mt. , dwa Żabie Jaworowe 1887 mt. , Czarny pod Lodowym 1524 mt. , Kołowy 1572 mt. ; w dolinie Kieżmarskiej Biały 1613 mt. , Żółty, Niebieski 1805 mt. , Czerwony 1688 mt. , Zielony kieżmarski 1538 mt. , Czarny 1556 mt. ; w dol. Kamieniowodzkiej Kamienny 1750 mt. , Lejowy 1840 mt. ; w dol. Zimnej Wody Pięć stawów węgierskich najwyższy 2032, najniższy 2007 mt. npm. ; w dol. Staroleśnej Zmarzły 2060 mt. , Długi 1791 mt. , Warzęcha 1771 mt. , pięć małych stawów bez nazw, o obszarze 0, 61 do 0, 21 ha; pod Sławkowskim szczytem trzy stawki sławkowskie 1874, 1852, 1821 mt. po obszarze 0, 3, 0, 12, 0, 2 ha; w Wielickiej dolinie Wielicki 1641 mt. , Długi wielicki 1955 mt. , Najwyższy st. wielicki 2128 mt. ; w dol. Batyzowieckiej Batyzowiecki 1894 mt. , w dol. Mięguszowieckiej Zmarzły mięguszowiecki 1940 mt. , Smoczy 1880 mt. , Popradzki al. Małe Rybie 1503 mt. , Hinczowy wielki 1961 mt. , Hinczowy mały 1952 mt. , Żabie 1931 mt. . W ogóle 48 stawów. Węgry do stawów spiskich zaliczają też Morskie Oko czyli Rybie i Czarny staw nad Rybiem. Stawy te jednak leżą po stronie polskiej. Wspomnienia godne są wodospady Wielki, Długi i Olbrzymi w dol. Zimnej Wody, Olbrzymi wodospad wysoki 40 mt. Ciepłota wód tych jezior jest przeróżna. Ziemia spiska odznacza się wielką ilością wód mineralnych, o których czyni wzmiankę r. 1639 D. Froehlich, następnie Stuebel r. 1690. Bel w swoim Prodromus Hungariae wylicza jako miejsca zdrojowe i kąpielowe Lubicę Leibitz, Szmeks, Landok, Komarowce, Horkę, Św. Andrzeja i Ganowce. Pierwszy dokładny ich opis znajdujemy w dziele Wegweiser durch das Koenigreich Ungarn von Szepesházy und Thiele 1827, wraz z rozbiorem wód dokonanym przez ówczesnych lekarzy Scholtz, Luebeck, Kitaibel, Kranz, Petrovics, Fischer, Lenhossek i t. d. . Wymieniamy ważniejsze miejsca zdrojowe i kąpielowe św. Andrzej szczawa żelazista, Baldowce siarka, wapno, żelazo, Biała Spiska to samo, Drużbaki zdroje ciepłe wapienne, Kieźmarek kąpiele zimne, Kiszowce szczawa żel. , Krug szczawa, Landok al. Lendak szczawa alk. , Lubica siarczane kąp. , Lipnik szczawa Alka. , Lubowla żelazne kąp. , Łuczywna zimne kąp. , Maldur szczawa alk. , Muellenbach szczawa, Poprad zimne kąp. , Rokusy szczawa żel. , Szmeks szczawa, Nowy Szmeks kąpiele zimne i iglicowe, Siwabroda szczawa żel. i wap. , Słotwina al. Słatwina szczawa, Śmierdzonka kąp. siarczane, Szwabowce szczawa, Szwarcenberg zimne kąp. , Toporzec szczawa alk. , Słowiańska Wieś szczawa alk. . W nowszych czasach zbadał dokładnie pod względem chemicznym Aureli Scherfel zdroje w Pilicach, Ganowcach, Drużbakach, Lubicy i Siwej brodzie. Stosunki meteorologiczne. Z porównania 10 letnich obserwacyi 1856 65 dla Krakowa i Kieżmarku wypada, że średnie ciśnienie powietrza w Kieżmarku było o 16, 14 linij par. mniejsze aniżeli w Krakowie, przy 411, 8 metrach różnicy wzniesienia tych miejsc Kieżmarek 628, 55 mt. , Kraków 217, 37 mt. . Najmniejsze przeciętne ciśnienie przypada w obu miejscach na marzec, największe w Kieżmarku na wrzesień i grudzień, w Krakowie na wrzesień, październik i grudzień. Zresztą ruch barometru w obu tych miejscach jest prawie ten sam. Najwyższy stan barometru w tym dziesiątku lat dla Kieżmarku wynosił od 318, 45 do 320, 70 lin. par. , dochodząc zwykle 320 linii, najniższy od 301, 86 do 305, 60 lin. par. Najmniejsza roczna różnica 14, 86 lin. par. była w r. 1857, największa 18, 60 w 1864 r. W Krakowie najwyższy stan barometru w przeciągu tych Śpiż że dziesięciu lat leży między 334, 77 i 339, 38, przenosząc zwykle 337 linii; najniższy leży między 316, 16 i 321, 07. Różnica zatem najwyższego stanu barometru w tym okresie wynosiła w Krakowie 23, 22. Najmniejsza roczna różnica 16, 09 była r. 1860, największa 23, 22 w 1864 r. Z obserwacyi barometru dokonanych w Kieżmarku w 1878 r. wypadają następujące cyfry ciśnienia powietrza w milim styczeń 706, 93, luty 703, 39, marzec 700, 00, kwiecień 706, 71, maj 706, 01, czerwiec 706, 89, lipiec 705, 15, sierpień 705, 64, wrzesień 709, 57, październik 706, 53, listopad 705, 13, grudzień 709, 37; przeciętne roczne 705, 94; najwyższe ciśnienie 723, 33, najniższe 681, 37. Co do ciepłoty powietrza, średnia roczna w Kieżmarku jest 6, 15 C, a zatem prawie ta sama co w Królewcu 6, 21 C, z tą tylko różnicą, że w Królewcu miesiące zimowe są cieplejsze, aniżeli w Kieżmarku. Najcieplejsze miesiące są tu czerwiec 13, 21 C, lipiec 16, 99 C. i sierpień 16, 24 C, najzimniejsze grudzień 5, 82 C. i styczeń 5, 74 C. . Od średniej ciepłoty rocznej w Krakowie 7, 56 C. ciepłota powietrza w Kieżmarku różni się tylko o 1, 41 C. Co do pojedynczych miesięcy najmniejszą różnicę okazują maj 0, 20 C. i listopad 0, 36 C, największą grudzień 3, 04 C. i październik 2, 81 C. Największa różnica ciepłoty w Kieżmarku w latach 1856 do 1861 czyniła 59, 0 C, w Krakowie zaś w tym samym okresie 64, 6 C. Prężność pary jak w Kieżmarku tak w Krakowie największą jest w lipcu, najmniejszą w styczniu. Różnica między najwyższym i najniższym stanem prężności jest dla Kieżmarku 3, 71, dla Krakowa 3, 56 linii par. Opad okazuje się w Krakowie nieco zym, niż w Kieżmarku. W obu miejwięks scach jest on w porze letniej czerwiec, lipiec, sierpień prawie dwa razy tak obfity, jak w miesiącach zimowych styczeń, luty, marzec, dla Kieżmarku także grudzień; najskąpszym jest w Krakowie w lutym, w Kieżmarku w listopadzie. Co do ruchu powietrza to w Kieżmarku przez dwie trzecie roku panują wiatry północne, zaś w styczniu, wrześniu i październiku a po części i w listopadzie południowe. Tej okoliczności przypisują fakt, naukowo jeszcze niezbadany, większej ciepłoty wyżej położonych krain pionowych, aniżeliby według wzniesienia ich być miała. W Krakowie panuje wiatr zachodni, w kwietniu, maju i wrześniu zachodniopółnocno zachodni. Dla lepszego zoryentowania się w stosunkach meteorologicznych Śpiżu podaję wynik obserwacyj z Nowej Wsi Spiskiej, wzn. 458 mt. npm. , za rok 1887. Roczna ciepłota powietrza 6, 34 C. z 15 lat przeciętna 6, 96. Najwyższa ciepłota 31, 0 C. 1 sierpnia; oprócz tego 30, 8 C. 31 lipca, 30, 70 C. 3 września, 27, 0 C. 26 czerwca, 26, 2 C. 6 maja. Najniższa ciepłota 24, 3 C. 26 grudnia; oprócz tego 21, 0 C. 20 stycznia, 20, 8 C. 17 lutego, 19, 6 C. 19 marca. Najwyższa ciepło ta przeciętna dzienna 23, 73 C. 1 sier pnia, najniższa zaś 17, 13 C. 26 grudnia. Najcieplejszy miesiąc w roku był lipiec, z przeciętną mies. ciepl. 19, 06 C. ; oprócz te go sierpień 16, 07 C; czerwiec 15, 00 C. , wrzesień 14, 24 C, maj 12, 42 C. Najzim niejszy miesiąc był styczeń 6, 32 C. ; nim luty 6, 04 C. , grudzień 5, 22 C. , ma rzec 0, 08 C. Przeciętna ciepłota zimy 4. 15 C. z 15 lat przeciętna 410 C. Przeciętna ciepłota wiosny 6, 79 C. z 15 lat 7, 15 C. . Przeciętna ciepłota lata 16, 71 C. z 15 lat 417, 40 C. . Przecię tna ciepłota jesieni 7, 70 C. z 15 lat 7, 59. Dni z przeciętną ciepłotą poniżej 0 było 94 z 15 lat 94, 1. Ostatnia przeciętna ciepłota dzienna poniżej 0 C. przypadła 22 marca. Pierwsza przeciętna ciepłota dzienna poniżej 0 C. przypadła 27 października. Dni mroźnych było 168 z 15 lat 159, 5. Ostatni przymrozek przypadł 23 maja. Pierwszy szron okazał się 25 września. Pękanie lodów na Hornadzie 18 marca. Ostatni śnieg pod Nową Wsią znikł 10 kwietnia. Pierwsze płu gi w polu 4 kwietnia. Początek sianożęci 22 czerwca. Początek żniw żyto 1 sierpnia. Przeciętne ciśnienie powietrza roczne 722, 12 mmt. z 15 lat 720, 84 mmt. . Najwyższy stan barometru 738, 06 mm. 27 lut. ; oprócz tego 734, 47 mmt. 1 marca, 734, 36 mmt. 25 stycz. , 733, 34 mmt. 26 paźdz. Najniższy stan baro metru 704, 68 mmt. 11 paźdz. ; oprócz tego 705, 33 mmt. 7 stycznia, 708, 35 mmt. 24 gru dnia, 709, 62 mmt. 19 sierpnia. Najwyższe przeciętne ciśnienie miesięczne 728, 97 w lu tym, 725, 36 w styczniu, 724, 06 w lipcu. Naj niższe ciśnienie miesięczne 718, 42 w grudniu, 719, 18 w listop. , 720, 00 w maju. Przeciętne roczne zachmurzenie 5, 46 z 15 lat 5, 49. Najpogodniejszym miesiącem był kwiecień z 3, 99 przec. zachmurzeniem i 10 dniami po godnymi, potem lipiec z 4, 02 przec. zachm. i 10 dniami pogodnymi; sierpień z 4, 54 przec. zachm. i 10 dniami pog. ; styczeń z 4, 80 przec. zachm. i 12 dn. pog. Pochmurne miesiące październik z 7, 18 przec. zachm. i 18 dniami pochmurnymi, grudzień z 6, 81 przec. zachm. i 13 dni pochm. , listopad z 6, 56 przec. zachm. i 12 dni pochm. Całkiem pogodnych dni było 85 z 15 lat 70, 1. Całkiem pochmurnych dni było 111 z 15 lat 101, 6. Dni z opadem było 151 z 15 lat 153, 5. Deszcz padał w 104 dniach z 15 lat 110, 2. Śnieg padał w 42 dniach z 15 lat 37, 4. Śnieg i deszcz pa Śpiż Śpiż dał w 5 dniach z 15 lat 5, 4. Ostatni śnieg spadł w dolinie 19 kwietnia. Pierwszy śnieg spadł w dolinie 16 października. Roczny opad 613, 2 mmt. z 15 lat 655, 5 mmt. Najsilniejszy opad w 24 godzinach 34, 8 mmt. 11 paźdz. Największy śnieg w 24 godz. 30, 5 mmt. 18 marca. Największy miesięczny opad maj 100, 4 mmt. ; sierpień 86, 6 mmt. , paźdz. 75, 2 mmt. , grudzień 61, 8 mmt. Najmniejszy miesięczny opad luty 11, 7 mmt. , kwiecień 16, 8, listopad 22, 0, czerwiec 31, 8 mmt. Opad w miesiącach zimowych 157, 9 mmt. z 15 Jat 86, 2 mm. , wiosennych 177, 4 mmt. z 15 lat 157, 6, letnich 174, 8 z 15 lat 258, 6 mmt. , jesiennych 143, 5 z 15 lat 146, 2. Dni z całkowitą lub częściową mgłą było 66 z 15 lat 80, 6. Najwięcej mglistych dni było 12 w list. , 10 w maju, po 8 w lut. , paźdz, i grudniu, po 6 w styczniu i lipcu. Dni z burzami było 22 z 15 lat 22, 6. Pierwsza burza 25 kw. , ostatnia 19 września. Grad z deszczem 17 maja. Krupy w styczniu 7, w lutym 5, w marcu 4, w grudniu 8 razy spostrzeżono. Rok 1887 okazał roczną ciepłotę o 1 2 C. niższą, niż przeciętna z 15 lat 6, 96 C; najbar dziej zbliżył się do 1875, z ciepłotą 5, 51 C. Rok 1887 miał wiele podobieństw do r. 1879, w którym już 16 paźdz. spadły wielkie masy śniegu, a 17 paźdz. dzienna ciepłota wyniosła 0, 27 C. oprócz tego r. 1879 dał bardzo zimny grudzień 11, 95 C. Zupełnie podobne zjawiska zaszły w r. 1887, bo 25 października spadły również wielkie śniegi, a dnia 27 paźdz. dzienna ciepłota wyniosła 2, 13 C. Niemniej w grudniu ciepłota malała coraz bardziej, dochodząc w styczniu 1888 najwyższego szczytu. Zima r. 1887 by ła normalną, z ciepłota 4, 15 C. z 15 lat przeciętna 4, 10 C. Trwała od 22 paźdz. 1886 do 22 marca 1887. Wiosna okazała tem peraturę niższą o 1 2 C. od przeciętnej. Naj zimniejsza wiosna była r. 1875, miała 4, 86 C. Lato chłodne; lecz zimniejsze lato było r. 1884, o 16, 19 C. przeciętnej ciepłoty. Za to jesień r. 1887 była cieplejszą. Wymie niamy tu zanotowane nienormalne zjawiska klimatyczne na Ś. R. 1241 kwitnęły drzewa w marcu, a w maju były dojrzałe trześnie. R. 1287 w grudniu w czasie Bożego Naro dzenia kwitnęły drzewa, a dziewczęta ustro jone w polne kwiaty szły do kościoła. Roku 1289 zima była tak ciepłą, że ptaki niosły się w zimie i wyprowadzały młode, a mło dzież używała kąpieli rzecznej. R. 1340 Boże Narodzenie było również ciepłe, ale za to kar nawał 1341 był nader mroźny. R. 1478 i 79 panowały w zimie gwałtowne burze z pioru nami i wiały ciepłe wiatry południowe. Roku 1582 i 88 drzewa pokryły się zielonością już w lutym. Rok 1641 był nader zimny, gdyż 6 sierpnia panowały silne mrozy; zmarzły owoce i plony polne, na halach zmarzło 150 koni i 2 pasterzy; śniegi wielkie. W 1740 r. panowały wielkie mrozy. W bieżącym stuleciu lata 1806, 1824, 1843, 1863 i 1872 przyniosły Boże Narodzenie z kwiatami i zieleniejącymi łąkami. Najsilniejsze mrozy panowały w latach 1812, 1829, 1840, 1855 i 1879. Płody roślinne i zwierzęce. Z klimatyczne mi stosunkami Ś. stoją w ścisłym związku produkty tej ziemi. Konie w niemieckich gminach hodowane są po większej części rosłe; atoli u ludu słowackiego, przedewszystkiem w Magórze, są drobne, gdyż źle żywione i zawczasu używano są do zaprzęgu. Bydło w płn. Śpiżu ma mały wzrost, w płd. części Ś. woły mało się różnią od węgierskiej rasy. W nowszych czasach hodowlę bydła podnosi spiskie towarzystwo rolniczogospodarskie przez przywóz szlachetnych ras i urządzanie wystaw gospodarczych. Owce i kozy zajmują pośrednie miejsce między wielką rasą węgierską a małą magórzańską. Nierogacizną podnosi się głównie w skutek krzyżowania z rasą angielską. Ważną rolę w gospodarstwie odgrywa pszczelnictwo, które dziś pomyślnie się rozwija. Według sprawozdania z r. 1886 trudniących się pszczelnictwem było 761, między nimi 57 księży, 74 nauczycieli; pni ogółem było 7924, między nimi przenośnych 1725, nieprzenośnych 5037, niewiadomego urządzenia 1162; pasieki te rozkładają się na 194 gmin, tylko w 30 gminach nie było pasiek. Rybołówstwo niegdyś pomyślne, dziś zaniedbane. Z płodów roślinnych najlepiej udaje się żyto i jęczmiona. Owies przemaga w okolicach górzystych. Pszenicę uprawiają tu miejscami. Uprawa lnu od kilku lat bardzo się podniosła. Właściwym Ś. płodem roślinnym jest groch, bardzo ceniony i poszukiwany. Uprawa ziemniaków jest powszechną. Owoce udają się, mianowicie około Lewoczy; jabłka, gruszki, małe śliwki i wiśnie, rzadziej trześnie. Odpowiedni jest tutejszy klimat do uprawy kapusty, sałaty, rzepy i innych jarzyn. Lasy i zręby dostarczają jadalnych jagód i grzybów. Z jagód rosną Fragaria vesca, Rubus idaeus, R. caesius, Vaccinium myrtillus, V. vitis idaea, Ribes rubrum, R. grossularia. Z grzybów jadalnych Agaricus deliciosus, Cantharellus cibarius, Ciavaria flava, Morchella esculenta, Tuber cibarium. Fauna. Miedzy drapieżnemi zwierzętami S. pierwsze miejsce zajmuje niedźwiedź, wyrządzający w Tatrach niekiedy znaczne szkody rzadszy jest wilk; ryś przybywa na S. do lasów beskidzkich z okolic dalej na wschód położonych; w trzecim dziesiątku lat tego wieku ubito jednego w lasach lubickich. Również rzadkim jest borsuk; tem czę ściej napotyka się lis tak w Tatrach jak na Podhalu spiskiem. Kuna leśna czyli smrekówka, sarny i zające są dość pospolite. Kozica zaś i świstak tylko w Tatrach. Z drobniejszych krety, jeże, tchórze, gronostaje, łaski, wiewiórki, pilchy, norniki, dość pospolite na całym Spiżu. Z ptaków drapieżnych są puchacz, orzeł, bielik i zyz. Nad potokami przebywa kordusek i pliszki; na stromych ścianach skał szuka żywności krasnopióry mentel. W kniejach lokują się z wiosną na hamiskach głuszec i jarząbek; po miejscach podmokłych żeruje słomka. W limbinach gospodarzy orzechówka. Po halach ugania się siwarnik, wróbel skalny i gazda szałaśny aż po turnie. Płazów mało żmija, padalec, kilka żab i salamandra. Z ryb stałych są głowacze, strzeble, tudzież pstrągi, posuwające się dość wysoko; na Podhalu głównie lipień. Ze zwierząt bezkręgowych występują najliczniej owady, po nich pająki, już to właściwe reglom, już też znajdujące się w innych krainach. Ozdobą regli jest motyl Apolo i granatowy ślimak Limax Schwabii Ffld. . Flora, Ś. nie był dotąd naukowo zbadany co do flory. Są prace odnoszące się do pewnych tylko części Śpiżu, przedewszystkiem części półn. podtatrzańskiej i tatrzańskiej. W krainie lasów na płd. stokach Tatr występuje przeważnie świerk al. smrek Abies excelsa DC; wśród zrębów powyżej 1000 mt. npm. pojawia się często modrzew Abies Larix Lam. , wysuwając się bardzo często ponad górną granicę świerka do 1560 mt. npm. , wszakże tylko w pojedynczych karłowatych okazach. Między modrzewiami i świerkami przychodzi aż do wysokości 1230 mt. sosna Pinus silvestris L. . Limba Pinus lembra L. była dawniej częściej i gęściej napotykana niż dzisiaj. Piękne to i pożyteczne drzewo zostało przez górali prawie wytępionem. Znaczniejsze płaty limbami zarosłe spotykamy w dolinie Staroleśniańskiej i na zboczach Sławkowskiego szczytu, jakoteż, ale rzadko, w dolinie Zimnej Wody. Uprawioną widzimy koło Szmeksu. Była dawniej w dolinie Mięguszowieckiej koło Popradzkiego Stawu. Jodła Pinus Abies L. nie dochodzi 1000 mt. npm. na Śpiżu; według Wahlenberga wznosi się miejscami do 1173 mt. w dolinie Kieżmarskiej. Powyżej Szczaw lubowelskich 556 mt. w drugim dziesiątku bieżącego stulecia znajdowała się olbrzymia jodła, 4 st. wied. nad ziemią miała 7 st. średnicy, 156 wysokości i 280 lat liczyła. Kosodrzewina Pinus Mughus Scop. występuje już powyżej 1330 mt. na znaczniejszych przestrzeniach. W mniejszych płatach i pojedynczemi krzakami schodzi ona wszakże znacznie niżej, i tak np. poniżej wodospadu w dolinie Staroleśniańskiej, w Szmeksie przy źródle Rajnera. Górna granica kosodrzewiny wynosi około 1900 mt. Na tej wysokości pojawia się ona prawie w całem paśmie Tatr, aczkolwiek tylko w pojedynczych, ledwie 30 cm. wysokich krzaczkach. Jałowiec Juniperus communis L. wszędzie pospolity. Brzoza Betula alba L. posuwa się w pojedynczych okazach w dolinach Zimnej Wody i Staroleśniańskiej do wys. 1570 mt. Buk Fagus silvaticus L. pojawia się tylko na wapieniu w Tatrach bielskich w pojedynczych, skarłowaciałych okazach do wysokości 1000 mt. Jawor Acer Pseudoplatanus L. tylko jako krzew w pobliżu Zielonego Stawu kieżmarskiego, ale olbrzymie okazy znachodzą się kolo Jaworzyny Spiskiej. Niegdyś tworzył prawdopodobnie obszerne lasy w dolinach Tatr, czego dowodem nazwy osad, dolin i potoków w tych górach. Z krzewów dość pospolite są okazy wierzby Salix pentandra L. , S. riparia Willd. , S. Capraea L. i S. silesiaca W. S. , które wznoszą się do wys. 1500 mt. , oprócz tego S. aurita L. , S. nigricans Sm. i S. myrtilloides. Wiciokrzew Lonicera nigra L. na wys. 1000 1600 mt. , jarząb Sorbus aucuparia L. na wys. 1000 1500 mt. w dolinie Staroleśniańskiej. Lasy wzgórzy między Ganowcami a Łuczywną okazują ten sam drzewostan; koło Hranownicy występuje dąb Quercus sessiliflora Sm. ; tu. również spotyka się bzy Sambucus nigra L. i S. racemosa L. , następnie Lonicera Xylosteum L. , Ribes Grossularia i R. alpinum L. tak na wapieniu, jak melafirze i piaskowcu. Z roślin naczyniowych skrytokwiatowych w krainie leśnej uwagi godniejsze są Equisetum pratense Ehrh. , Polypodium Phegopteris L. i P. , Dryopteris L. , Woodsia ilvense R. Br. koło Łuczywny, Scolopendrium officinarum Św. , Botrichium Lunaria Sw. , B. matricoriaefolium R. Br. ; z traw Calamagrostis littorea DC. , C. montana DC, Sesleria coerulea Ard. , Danthonia decumbens DC, Carex paradoxa Willd. , C stellulata Good. , C Polyrrhiza Wallr. , C. Oederi Ehrh. , Scheuchzeria palustris L. , Tofieldia calyculata Wahlbg. ; z roślin dalszych gromad Allium carinatum L. , Corallorhiza innata R. Br. , Gymnademia odoratissima Rich. , Ophrys myodes Jacq. , Goodyera repens R. Br. , Thesium alpinum L. , Petasites albus Gaertn. , Doronicum austriacum Jac. , Cirsium eriophorum Scop. , C Erisithales Scop. , Mulgedium alpinum Less. , Hieracium saxatile Jacq. , Campanula pusilla Haenke, C. carpatica Jacq. , Primula longiflora Allion. , P. auricula L. , Corthusa Matthioli L. , Soldanella alpina L. , Falcaria Rivini Host. , Libanotis montana Crantz. , Atragene alpina L. , Ranunculus montanus Willd. , Aconitum moldavicum Hocg. , Hesperis matronalis L. , Biscutella lae Śpiż vigata L. , Drosera rotundifolia L. , Alsine laricifolia Whlbg. , Silene italica Pers. , Myriophyllum Verticillatum L. , Potentilla inclinata Vill. , Trifolium spadiceum L. Kraina kosówki odznacza się już odmienną florą. Ta spotykamy rośliny rzadsze, jak Salix hastata L. , S. myrtinites L. , Ribes petraeum Wulf. , Woodsia hyperborea R. Br. , Lycopodium alpinum L. , Carex lagopina Whlbg. , Lloydia serotina Salisb. , Streptopus amplexifolius DC, Aster alpinus L. , Erigeron atticum Vill. , Gnaphalium Leontopodium L. , Aronicum Clusii Koch. , Centaurea Kotschyana Koch. , Gentiana nivalis L. , Bartsia alpina L. , Pedecularis Hacquet i Graf. , Primuta minima L. , Meum Mutellina Goertn. , Gaya Simplex Gaud. , Conioselinum Ficheri Winm. , Myrrhis odorata Scop. , Rhodiola rosea L. , Saxifraga hieracifolia W. et K. , S. muscoides Wulf. , Anemone narcissiflora L. , Petrocallis pyrenaica R. Br. , Draba tomentosa Whlbg. , Kernera saxatilis Rehb. , Hutchinsia alpina R. Br. , Dryas octopetala L. , Oxytropis montana DC. , Hedysaxum obscurum L. Wreszcie w krainie dzikich turni Sesleria disticha Pers. , Chamorchis alpina Rich. , Salix herbacea L. , Oxyria digyna Camp, Senecio abrotanifolius L. , Saussurea alpina DC. , S. Pygmaea Spreng. , Hieracium glanduliferum Hoppe, Gentiana glacialis Vill. , G. frigida Haenke, Ranunculus glacialis L. , R. pygmaeus Whlbg. , Dianthus glacialis Haenke, Geum reptans L. Płody kopalne. Górnictwo. Między płodami górniczemi, w które S. obfituje, występuje dziś przedewszystkiem chalkopiryt iskrzyk miedzi, tetraedryt błyszcz szary, zawierający miedź i srebro, tetraedryk zawierający rtęć, piryt iskrzyk żelaza, antymon, żelaziaki ruda żelazna, rtęć i cynober. Górnictwo rozwinęło się tu bardzo wcześnie. Prawdopodobnie przed przybyciem i osiedleniem się Sasów niemieckich trudniła się ludność tutejsza dobywaniem kruszców i ich przetapianiem. Właściwe atoli górnictwo zakwitło po przybyciu osadników niemieckich, wspieranych przez królów. Osadnicy niemieccy, którzy w dolinie Gielnicy, na obszarze 12 mil kwadr. się rozsiedli i jedynie górnictwem trudnili, różnią się nie tylko od Sasów siedmiogrodzkich, ale także od pobratymców swoich Sasów spiskich, którzy znowu przeważnie zajmują się przemysłem, rolnictwem i handlem; oprócz tego tworzą górnicy spiscy jeszcze dzisiaj oddzielną grupę, różniącą się nie tylko historycznym rozwojem, lecz także wybitnie imionami osób, narzeczem, sposobem budowania domów, ubiorem, obyczajami i zwyczajami, sposobem życia, bogactwem pieśni sobie właściwych. Już za czasów małoletnosci Gejzy II 1161, przez jego matkę Helenę r. 1143 osadnicy niemieccy sprowadzeni, trudnić się mieli górnictwem w Karpatach. Andrzej II, który r. 1209 nadał Henrykowi Brodatemu, w celu karczowania i obrabiania metalów, lasy karpackie, zatwierdził przywilejem z r. 1222 nie tylko prawa szlachty, lecz także swobody i przywileje swoich gości hospites, tj. przybyszów, między nimi także niemieckich górników. Za Beli IV 12351270 podniosło się górnictwo podkarpackie do tego stopnia, że r. 1258 udzielił król ówczesnemu hrabi Sasów spiskich Gobelinowi i jego bratu Hermanowi płat ziemi, wynoszący 4 watry po 120 mr. , koło Nadasdu Nadás, Nadost, na Liptowie za roczną upłatą ćwierci grzywny złota. Tenże król r. 1264 nadał górnikom, nad rz. Gielnicą zamieszkałym wszelkie przywileje założenia wolnego miasta górniczego. W tym też czasie powstaje miasto Gielnica, które jest kolebką górnictwa na całym wschodnim Spiżu i zachod. Węgrzech. Około tego miasta powstawały sąsiednie osady. Dzieje Gielnicy ob. wiążą się ściśle z historyą górnictwa spiskiego. Obecnie starostwo górnicze rezyduje w Nowej wsi Spiskiej, a w Gielnicy komisaryat górniczy. Czynne są kopalnie w następujących osadach Folkmar 5 kopalni, Gielnicą 106, Helomanowce 32, Jaklowce 2, Kluknawa 6, Kojszów 5, Krompach 14, Margeczany 1, Markuszowce 2, Mikluszowce 2, Mniszek 8, Nowawieś Spiska 151, Opaka 1, PoraczKotter bach 12, Prakendorf 7, Słowinka 74, Smolnik 44, Swedor 12, Stelbach 2, Starewody 1, Sztos 7, Szwabowce 1, Tepliczka 4, Wondrysel 8, ZawadkaBrudt 24 Żakarowce 29, razem 558 kopalni. W r. 1876 dostarczyły a chalkopirytu czyli iskrzyku miedzi Mniszek 2 góry 905 klg. , Gielnica 25 329, 948, Helcmanowce 17 25, 425, Nowawieś 25 629, 515, Kluknawa 1 1102, Kojszów 1 22, 445, Poracz 5 22, 847, Prakendorf 4 8516, Smolnik 10 598, 804, Swedler 2 651, Stelbach l 1241, Słowinka 41 18, 460, Tepliczka 2 400, 307, Zawadka 5 99, 499, razem w 141 górach 2, 159, 865 klg. ; b błyszczu szarego, t. j. miedzi i srebra Gielnica 16 gór 224, 894 klg. , Helcmanowce 4 3127, Kojszów 1 209, Krempach 1 3782, Prakendorf 1 745, Smolnik 1 301, Starewody 1 73, Stelbach 1 741, razem w 47 górach 566, 185 klg. ; c błyszczu szarego z rtęcią PoraczKotterbach 9 gór 1, 370, 820 klg. , Zawadka 1 13, 373, razem w 10 górach 1, 384, 193 klg. ; d rudy żelaznej żelaziaku Mniszek I góra 352, 602 klg. , Starewody 1 4100, Nowawieś 20 5, 331, 233, Mikluszowce 1 72, 750, Poracz 6 16, 925, 100, Smolnik 8 938, 024, Śpiż Swedler 1 7655, Sztos 1 16, 802, Tepliczka 1 82, 300, Wondrysel 1 57, 300, ZawadkaBindt 9 24, 408, 152; razem w 50 górach 50, 196, 018 klg. ; e antymonu w Smolniku 6 gór 37, 000 klg. ; f pirytu w Smolniku 3 góry 25, 696, 359 klg. ; g rtęci i cynobru w Gielnicy 2 góry 2603, Żakarowcach 1 35 klg. ; razem w 3 górach 2638 klg. Towarzystwo przedsiębiorców górniczych w Węgrzech górnych, z siedzibą w Nowej wsi Spiskiej, posiada huty Georgihuette dla miedzi, niklu i kobaltu; Phoenixhuette dla miedzi i Stefanshuette dla miedzi, srebra i rtęci. Prywatną własnością jest Johannishuette pod Nowąwsią Spiską dla miedzi; eraryjną zaś Smolnik z 1 hutą dla miedzi i cementacyi miedzi, jako też do wytwarzania siarkanu miedzi. Oprócz tego w Nowejwsi są kuźnice miedzi. Kuźnice żelaza znajdują się w Starej wodzie, Baszowcach, Mniszku, Jaworzynie Spiskiej, Krompachu, Hrabuszycach, Marienhuette, Mathildenhuette, Prakendorf, Śmiżanach, Smolniku, Straconej, Wondryslu; wreszcie warsztaty dla drobnego przemysłu górniczego w niźniej dolinie gielnickiej. Przemysł, rzemiosła, handel, Przybysze niemieccy wprowadzili na Ś. rękodzielnictwo, przemysł i handel. Stefan św. polecał gorąco synowi Emerykowi, aby obcy przybysze w Węgrzech doznawali przyjacielskiego przyjęcia. Królowie Stefan, Karol I, Ludwik Wielki, także Józef II starali się przyjść w pomoc przemysłowcom i rękodzielnikom, popierając i uwalniając od podatków. Przez długie czasy przemysł i rękodzielnictwo pozostawały wyłącznie w rękach Niemców. Dopiero król Maciej osobnym statutem dopuścił inne narodowości do prowadzenia przemysłu i rękodzielnictwa, znosząc różnice narodowościowe. Roku 1331 złotnik magister Piotr Peter za panowania Karola I osiągnął godność podżupana i kasztelana spiskiego; następnie otrzymał wieś Jamnik i wyniesiony został do godności szlacheckiej. Jeszcze 1715 r. przybywający do Węgier rzemieślnicy i przemysłowcy uzyskiwali uwolnienie od podatków na lat 15; czuwano atoli nad tem, aby każdy z nich trudnił się tylko swym fachem. Zaprowadzono korporacye rzemiosł czyli cechy. W takich warunkach rzemiosła mogły się rozwijać. Tak np. r. 1605 w Lewoczy były cechy kuśnierzy, krawców, piekarzy, konwisarzy, kotlarzy, garbarzy, stolarzy, bednarzy, rzeźników, szewców, białoskórników, kowali, ślusarzy, sukienników, kapeluszników, rymarzy i siodlarzy. W 1670 r. , oprócz powyższych, znajdujemy nożowników, iglarzy, kramarzy, stelmachów, ciżmarzy, płócienników drelich. Garncarzy było bardzo mało; złotnicy istnieli w Lewoczy, jak nas przekonywa kronika lewocka A. 1551 hat meister Hansz Kuehe ein Stadtkind und goldschmidt zu Neusohl zum ewigen gedechttniss und seinen Vaterland zu ehre das grosse petschaft gemacht und der stadt verehret. Oprócz tego przez XVI wiek była w Lewoczy sławna szkoła rzeźbiarska. W Kieżmarku spotykamy w tym samym czasie garbarzy, białoskórników, rymarzy, siodlarzy, bednarzy, rzeźników, kuśnierzy, powroźników, krawców, murarzy, garncarzy, płócienników, szewców, ślusarzy, kowali i sukienników Archiwum miejskie w Lipicy Lubicy posiada statuta cechowe, ale nowszej daty; i tak statut sukienników i płócienników z r. 1765; nowy statut sukienników, kowali, kuśnierzy i tkaczy z r. 1779; murarzy 1783 1871; rymarzy z r. 1802; skórników z r. 1824. W r. 1829 potwierdzono na nowo statuta szewców, kowali, rzeźników i bednarzy. Rok przedtem 1828 uzyskali krawcy zatwierdzenie statutu, którzy jeszcze r. 1844 mieli jedyny przywilej sporządzania attyli, węgierskich spodni i kamizelek. Najświeższej daty bo z r. 1832 jest w rzeczonem archiwum statut zjednoczonych zegarmistrzów, puszkarzy, ślusarzy i ostrogarzy. Podobne stosunki znajdujemy także w innych miastach spiskich. Najdawniejszy statut rzemieślniczy dla miast a głównie dla Soboty Spiskiej, Maciejowic, Wielkiej, Popradu i Strażec, tyczący się cechu sukienników, rzeźników, krawców i szewców, pochodzi z r. 1551. Odnowił go r. 1654 Jerzy Lubomirski, później w latach 1688, 1698, 1725, 1746 król August tenże został uzupełniony i zatwierdzony. Prawo warzenia piwa posiadał każdy właściciel domu. Słynne było piwo z Hrabuszyc. Za czasów polskich wprowadzono do miast gorzelnie; poprzednio wódki nie znano na Śpiżu. Lewocza słynęła z znakomitej miodosytni. W Twarożny wyrabiano serki, zwane twarożnemi; sprzedawano je w Kieżmarku. Ruszkinowce były siedzibą nożowników i znanem targowiskiem noży tu wyrabianych. Z pomiędzy wszystkich hrabstw Śpiż dostarczał najwięcej lnu i i płócien. Jeszcze r. 1802 sprzedano tu surowej i półsurowej lnianki za 171, 909 złr. Sprzedawano za granicę do 6 milionów łokci cienkiego płótna lnianego. W Kieżmarku słynęła farbiarnia, która rocznie 200 300, 000 łokci płócien wysyłała do Pesztu i Debreczyna. Co do handlu utrzymywał Ś. stosunki z Wrocławiem, Lipskiem i Krakowem. Lewocza, dokąd Turcy z towarami przybywali, i Kieżmarek miały prawo składu towarów. Oprócz zwierząt jucznych, które ciągnęły przez Tatry, przełęczą pod Kopą, ułatwiały handel drogi i gościńce, łączące Temeszwar, Debreczyn, Marmarosz, Peszt ze Śpiżem, Śpiż a ztąd przez Lubowlę i Starąwieś z Polską. Poprad, wpadający do Dunajca a z nim do Wisły, służył za komunikacyą wodną, głównie do transportu wina. Pierwszą papiernię założył Samuel Spilenberger, fizyk lewocki, we wsi Teplicy r. 1613. R. 1644 istniały papiernie w Wielkiej i Drużbakach. R. 1723 papiernia popradzka dostarczała najlepszego papieru. Pierwszą drukarnię na Spiżu założył Jan Breuer r. 1630 w Lewoczy. Istniała do połowy XVIII w. Następnie powstała drukarnia w Kieżmarku. Obok cechów zawiązywały się bractwa kościelne. Najdawniejsze bractwo Bożego Ciała z r. 1402 w Lewo czy. oprócz tego były bractwa św. Trójcy r. 1513, Wszystkich Świętych r. 1536, św. Walentyna r. 1536. W Białej Spiskiej bractwo św. Ducha r. 1637. Również stowarzyszenia były znane na Spiżu. I tak w Nowej wsi Spiskiej r. 1664 kwitnęlo towarzystwo muzyczne, w Kieżmarku r. 1647 towarzystwo obywatelskie. Niemałego znaczenia były towarzystwa strzeleckie najdawniejsze w Kieżmarku 1510, w Podegrodziu 1582 i w Białej 1637. W 1752 r. 13 miast założyło spółną kasę asekuracyjną czyli towarzystwo ubezpieczeń od ognia. Dziś cały Śpiż jest pokryty siecią przeróżnych towarzystw i stowarzyszeń. Ważniejsze są towarzystwo karpackie węgierskie, z siedzibą w Lewoczy; towarz. gospodarczorolnicze, z kółkami rolniczemi w Białej, Nowej wsi, Mniszku, Łomnicy W. , Huncowcach i Sławkowie; towarz. nauczycieli; zakład wsparcia wdów i sierot po nauczycielach; towarz. lekarzy i aptekarzy; towarz. strzeleckie w Białej, Nowejwsi. , Kieżmarku, Lewoczy, Popradzie i Smolniku; towarz. śpiewu w Białej, Nowej wsi, Kieżmarku, Gielnicy, w Podegrodziu, Lewoczy, Lubicy, Maciejowcach, Popradzie i Smolniku; towarz. muzyczne w Maciejowcach; towarz. młodych górników w Mniszku; towarz. kasynowe w Wielkiej, Nowej wsi, Sobocie Spiskiej, Kieżmarku, Podegrodziu, Lewoczy, Lubicy, Maciejowcach i Wondryslu; ogródki dziecinne w Nowejwsi, Kieżmarku, Podegrodziu, Lewoczy i Popradzie. W Nowejwsi istnieją towarzystwa pomologiczne, myśliwskie, upiększenia miasta; straże ochotnicze ogniowe w Nowejwsi, Lewoczy, Kieżmarku, Podolińcu, z filiami w Białej, Buszowcach, Popradzie, Wielkiej, Strażcach, Maciejowcach, Łomnicy W. , Jarzębinie, Odorynie, Markuszowcach, Wierzbowie, Twarożnie, Ruszkinowcach, Podegrodziu, Wondryslu, Hrabuszycach, Gniazdach i Lubowli; towarz. pomologiczne w Lewoczy; bractwo żydowskie w Huncowcach; czytelnia we W łachach. Do zaokrąglenia obrazu przytoczymy ważniejsze zakłady przemysłowe spiskie fabryka sukien i koców w Nowejwsi, Kieżmarku, Lubicy, Białej i Lewoczy; fabr. machin w Maciejowcach; młyny parowe w Betlanowcach i Nowejwsi; tracze parowe w Białej, Batyzowcach, Mniszku, Nowejwsi, Jakubianach, Łuczywnie, Osturni, Drużbakach i Swedlerze; przędzalnia w Kieżmarku; fabryka cygar w Smolniku; drukarnie w Nowejwsi, Kieżmarku i Lewoczy; papiernie w Nowejwsi, Popradzie i Drużbakach; krochmalnie w Kieżmarku i Białej; szlifiernia granitów w Mięguszowcach; fabr. kamieni młyńskich i cementu w Kardolinie pod Białą; łomy kamienia wapiennego w Ganowcach, Podegrodziu i Drużbakach; wydobywanie torfu na gruntach Białej i Rokus; serownie w Sobocie Spiskiej, Nowejwsi, Kieżmarku i Lendaku; fabr. octu w Nowejwsi i Sobocie Spiskiej; wzorowe gospodarstwo, hodowla ryb i wyroby gipsowo w Nowejwsi; owocarnie w Popradzie i Włachach; szlifiernia drzewa do wyrobu papieru w Jaworzynie Spiskiej. Instytuty pieniężne zawiązały się dopiero w naszych czasach. Są one następujące popradzkowielicka kasa oszczędności w Popradzie; 16 spiskich miast kasa oszczędności w Nowejwsi Spiskiej; lubowelsko podoliniecka kasa oszcz. w Lubowli; 7 górniczych miast kasa oszcz. w Gielnicy; spiski bank kredytowy i centralna kasa oszcz. w Lewoczy; spiskonowowiejskie towarzystwo oszcz. , kredytowe i akcyjne w Nowejwsi; spiska kasa oszcz. w Lewoczy; Towarzystwo oszcz. akcyjne pięciu górnych miast w Sobocie Spiskiej; właskokrompach skie towarz. oraz akcyjne w Włachach; kasa oszcz. w Podegrodziu; bankowoakcyjne towarzystwo i kasa oszcz. w Kieżmarku. Najdawniejszą z tych instytucyi jest kasa oszcz. w Lewoczy z r. 1843; najmłodszą kasa oszcz. popradzkowielicka w Popradzie od r. 1873. Po koniec r. 1884 kapitał akcyjny tych zakładów wynosił a kasy oszcz. w Lewoczy 31500 złr. , w Nowejwsi Spis. 31500, w Kieżmarku 100000, Podegrodziu Spis. 30000, w Gielnicy 30000, w Sobocie Spis. 30000, w Lubowli 50000, w Włachach 30000, w Popradzie 60000; b w banku w Lewoczy 200000, w Kieżmarku 200000, w Nowejwsi Spiskiej 100000, razem 893000 złr. Wkładki wraz z procentami a w Lewoczy 875605, Nowejwsi 845586, Kieżmarku 762941, Podegrodziu 710058, Sobocie 346976, Lubowli 279788, Włachach 252077, Popradzie 610696; b w Lewoczy 894409, Kieżmarku 693591, Nowejwsi 1, 028, 280 złr. , razem 7, 849, 360 złr. Szkoły. Stefan św. zarządził, aby każde 10 wsi posiadały kościół i szkołę. To dało początek szkołom parafialnym. Najdawniejszą wzmiankę o nauczycielu na Spiżu znajdujemy w kronice kościoła paraf. w Białej Spi Śpiż Śpiż skiej pod r. 1208. Kościół istniał tu już r. 1072. Szkółki takie istnieć musiały również przy klasztorze kieżmarskim, który słynął już r. 1190, niemniej przy kościele św. Marcina w Kapitule Spiskiej. Zwolna powstawały szkoły miejskie. Nauczyciele atoli podlegali bezpośrednio kościołowi, pełnili zarazem obowiązki organisty, kościelnego, dzwonnika itd. W XVII w. 1644 r. słynęły szkoły w Kieżmarku, Lubicy, Lewoczy, Podegrodniu, Włachach, Białej, Nowejwsi i Sobocie Spiskiej, następnie w Maciejowcach r. 1664, o której wspomina bardzo pochlebnie Buchholz. Za Józefa II powstały komunalne szkoły w Sobocie Spiskiej, Lubicy i Włachach, bez względu na wyznanie. W r. 1783 powstała w Lewoczy szkoła żeńska. Według planu z r. 1805 w szkołach miejskich uczono nauki wiary i moralności w połączeniu z większym katechizmem, czytania i pisania w niemieckim i łacińskim języku większych zadań listów, kwitów, obligacyi, kontraktów i t. d. , arytmetyki reguły trzech, ułamków, reguły spółki w zastosowaniu do praktycznego życia, łaciny z gramatycznemi i syntaktycznemi regułami, tłumaczenia i praktycznego mówienia po łacinie, elementarnych wiadomości z historyi powszechnej i historyi kraju rodzinnego, nauk przyrodniczych, technologii, ekonomii; w szkołach zaś wiejskich uczono religii i historyi biblijnej, rachunków, czytania, pisania i historyi naturalnej. Nauka rozpoczynała się 1 listopada, kończyła się na początku lipca. Zakładanie bibliotek szkolnych ludowych weszło w życie r. 1813. Według planu naukowego z r. 1841 szkoła ludowa dzieliła się na szkołę wiejską landschule i wydziałową buergerschule; pierwsze stanowiły przygotowanie dla drugich. W roku 1848 zniesiono tak zwane lokacye uczniów. Prawie do dnia dzisiejszego obowiązuje zarys organizacyjny z r. 1850. W hr. spiskiem r. 1880 było 235 szkół ludowych, między niemi 1 państwowa, 14 gminnych, 159 rzymskokatolickich, 17 greckokatol. , 40 protest. i 5 żydow. W tych szkołach uczyło 350 nauczycieli; 26 w gminnych, 226 w rzymskokatolickich, 20 w greckokatolickich, 68 w protestanckich i 10 w żydowskich szkołach ludowych. Obowiązanych do szkoły dzieci od 6 12 lat było 21803, a od 13 14 lat 8277, razem 30080 dzieci. Uczęszczało zaś faktycznie rz. kat. 17470, gr. kat. 4030, prot. 5871, żyd. 799; razem 28170; przeto 1910 dzieci, czyli 6, usunęło się od szkoły. Suma pensyi wszystkich nauczycieli wynosiła 105814 złr. , z której przeciętnie przypada na każdego po 302 1 2 złr. 350 naucz. . Szkółek freblowskich było r. 1880 tylko 4 w Kieżmarku, Lewoczy, Gielnicy i Nowej wsi SpiSłownik Geograficzny T. XI. Zeszyt 122. skiej. Bibliotek szkół ludowych 29. Zakłady gimnastyczne znajdują się w 25 szkołach ludowych. Wyższe zakłady żeńskie są biskupi i Koschary ego instytut we Włachach, szkoły uzupełniające w Nowej wsi Spiskiej i Lewoczy; żeńska szkoła przemysłowa w Nowejwsi; tkacka szkoła w Kieżmarku. Z wyższych zakładów posiada Śpiż 1 seminaryum filozoficznoteologiczne w Podegrodziu, 2 seminarya nauczycielskie w Nowej wsi i Podegrodziu, 4 gimnazya w Lewoczy, Kieżmarku, Podolińcu niższe, Nowejwsi, 1 szkołę realną w Lewoczy. Podział kościelny. Hrabstwo spiskie oprócz przeważnej części powiatu bańskiego t. j. 17 gmin Folkmar Mały i Wielki, Gielnica, Helcmanowce, Jaklowce, Krompach, Krempach Szlach. , Mniszek, Margeczany, Prakendorf, Smolnik, Smolnicka Huta, Starewody, Stelbach, Swedler, Wondrysel i Żakarowce należy co do kościoła rz. kat. do dyecezyi spiskiej, której siedzibą główną jest Spiska Kapituła. Oprócz Ś. obejmuje dyecezya hrabstwo liptowskie i orawskie i dzieli się na archidyakonat katedralny w Kapitule Spiskiej i 15 dystryktów kościelnych właski, lubowelski, lewocki, szczawnicki, wielicki, kieżmarski, niedzicki i starowiejski na Śpiżu, trzciański, namiestowski, podegrodzki i kubiński na Orawie, wreszcie górnoli ptowski, średnioliptowski i dolnoliptowski na Liptowie. Według szematyzmu dyecezyi spiskiej z r. 1878 było rz. kat. 99415, gr. kat. 11364, ewan. augsb. 26636, helw. kalw. 40, gr. orient. nieun. 12714, izrael. 12714. Parafij rzymskokat. w dyecezyi spiskiej jest 86. Są one następujące a w archidyak. katedralnym Spiska Kapituła rok założ. paraf. nieznany, metryki od r. 1653, Podegrodzie Spiskie założ. 1174; b w dystr. właskim Biacowce 1502, Brutowce 1787, Hrost 1740, Hruszów 1326, Kluknawa 1726, Polanowce 1397, Sławków Wyźni 1699, Słotwina 1712, Welbachy koło r. 1200, Włachy 1335, epasy Wyźnie 1307, Żegra 1245; c w dystr. lewockim Abrahamowce 1383, Harhów XIII w. , Harykowce 1809, Hnilczyk 1808, Nowawieś Spiska XIII w. , Lewocza 1245, Markuszowce 1280, Odoryn 1292, Czwartek 1245, Śmiżany 1605, Zawada 1787; d w dystr. szczawnickim Hranownica r. zał. niew. , metr. od 1820, Stefanowce 1787, Hrabuszyce r. zał. niew. , metr. od 1703, Kubach r. zał. niew. , metr. od 1691, Letanowce r. zał. niew. , metr. od 1740, Łuczywna r. zał. niew. , metr. od 1742, Szczawnik 1809, Szwabowce 1248, Teplica 1389, Widernik r. zał. niew. , metr. od 1689, Wykartowce 1795; e w dystr. wielickim Batyzowce 1300, Wielka 1245, Ganowco 1308, Huncowce 9 1247, Maciejowce 1231, Sobota Spiska 1245, Muellenbach 1246, Poprad 1245; , Sławków Wielki 1245, Żakowce 1245; f w dystr. kieżmarskim Biała Spiska 1072, Buszowce r. zał. nie w. , metr. od 1672, Twaroźna 1226, Łomnica Krucza r. zał. niew. , metr. od 1768, Kieżmarek 1348, Lendak 1313, Lubica 1248, Majorka 1775, Wierzbów 1222, Ruskinowce 1264, Słowiańska Wieś 1424, Żar 1693; g w dystr. niedzickim Frankowa Wielka r. zał. niew. , metr. od 1750, Frydman 1073, Jurgów r. zał. niew. , metr. 1742, Kacwin 1278, Krempach Dunajecki 1278, Łapsze Wyżnie 1660, Ł. Niźnie 1274, Niedzica 1278, Trybsze 1769, Nowa Biała 1278; h w dystr. starowiejskim Haligowce 1809, Hanuszowce 1236, Lechnica 1278, Leśnica r. zał. niew. , metr. od 1721, Matyaszowce r. zał. niew. , metr. od 1659, Stara wieś 1200, Relów 1809, Rychwałd przed r. 1400; i w dystr. lubowelskim Gniazda 1212, Hobgart 1315, Łomnica Mała r. zał. niew. , metr. 1682, Kołaczków 1809, Lubowla nowa 1308, Lubowla Stara 1222, Mniszek 1787, Podoliniec 1295, Drużbaki Niźnie 1303 i Toporzec 1292. Do tych parafii należy 104 gmin, z tych 62 mają kościoły rz. kat. filialne, a mianowicie Baldowce, Betlanowce, Daniszowce, Domianowce, Drawiec, Dubrawa, Drużbaki Wyżnie, Dworzec, Farkaszowce, Forbasy, Forberg, Gierlachowce, Gibel, Granastów, Grancz, Hafka, Harnutowce, Harakowce, Hiaszowce, Jabłonów, Jamnik, Janowce, Jaworzyna, Kiszowce, Kolbach, Kolcza, Kolinowce, Kończany, Korytno, Kotterbach, Krawiany, Kryg, Krzyżowa, Kurymiany, Lewkowce, Lengwart, Łuczka, Maciejówce, Małdur, Mięguszowce, Nowa Leśna, Ordzowiany, Pawiany, Poduchnica, Podsadek lubowelski, Pongracowce, Rokusy, Roszkowce, Rychnawa, Staroleśna, Szuniawa Wyźnia, Sz. Niźnia, Św. Andrzej, Św. Jurskie, Strażce, Strażka, Tomaszowce, Tepliczka, Ułoża, Wyborna, Witkowce, Wojkowce. Oprócz tego w pow. bańskim są par. rz. kat. , należące do dyecezyi rożnawskiej Gielnica, Jaklowce, Krompach, Mniszek, Smolnik, Smolnicka Huta, Swedler, Wondrysel. Katolicy obrz. greckiego podlegają biskupstwu gr. kat. w Preszowie. Parafie gr. kat. spiskie są Helemanowce, Hodermark, Jakubiany, Jarzębina, Kamionka, Kajszów, Krempach Lubowelski, Lipnik Wielki, Olszawica, Osturnia, Poracz, Repasy Niźnie, Słowinka Niżnia, Sulin, Toryska, Zawadka. Należą do nich osady Bratowce, Folwark, Gielnica, Granastów, Nowawieś Spiska, Kotterbach, Nowa Leśna, Lewocza, Lubowla Stara, Podprocz. , Prakendorf, Św. Jurskie, Słowinka Wyźnia, Tepliczka i Wondrysel. Kościół nieunicki obrz. greck. należy do metropolii w Karłowcach, biskupstwa w Budzynie, a dyecezyi w Św. Andrzeju SzentEndre, w pow, peszteńskim. Ewangielicy wyzn. augsb. mają parafie Batyzowce r. zał. 1681, Biała Spiska 1784, Forberg 1802, Gielnica 1784, Kieżmarek 1533, Krompach 1787, Lewocza 1825, Lubica 1778, Łomnica Krucza 1818, Ł. Mała 1785, Ł. Wielka 1784, Majorka 1835, Maciejowce 1787, Mniszek 1789, Muellenbach 1543, Nowawieś Sp. 1790, Podegrodzie Sp. 1794, Poprad 1835, Ruskinowce 1573, Słowiańska Wieś 1861, Sławków Wielki 1786, Smolnik 1785, Sobota Spiska 1777, Strażce 1784, Swedler 1784, Szwabowce 1806, Toporzec 1768, Twarożna 1763, Wielka 1816, Wierzbów 1784, Włachy 1783, Wondrysel 1785, Żakowce 1792. Gminy z kościołem filialnym są Buszowce 1818, Filice 1878, Gierlachowce 1800, Hranownica 1857, Huncowce 1853, Hiaszowce, Kryg 1833, Krzyżowa 1867, Łuczywna 1815, Małdur 1819, Mięguszowce 1839, Nowa Leśna 1792, Podlechnica, Rokusy 1801, Stara Leśna 1820, Stefanowce, Stary Majerz 1808, Stwoła 1870, św. Jurskie 1863 i Wyborna 1833. Klasztory. Kronika spiska podaje, ze r. 1190 istniał klasztor żeński w Kieżmarku, r. 1222 klasztor w Huncowcach, r. 1288 w Drawcu i Gielnicy, a r. 1261 w Strażce. Klasztor w Szczawniku powstał r. 1216, według Bardossy ego r. 1222. Byli tutaj cystersi. W r. 1543 zajął Maciej Loboczy z Kieżmarku opactwo to wraz z dobrami; w r. 1572 nabył je od Olbrachta Łaskiego Stanisław Thurzo za 7420 fl. Z rąk Thurzów przeszły dobra opactwa szczawnickiego na własność rodziny Tököly ch. Ze zburzonego klasztoru, rozpoczął już Łaski, a potem Stefan Tököly budować twierdzę, nad której bramą wjazdową znajdował się napis Domum hanc a fundamentis erectam perfici curavit Stephanus Tököly de Kesmark Anno Dni 1619. W r. 1674 dostały się te dobra w ręce fiskusu, od którego nabył je r. 1689 Jerzy Széchenyi, arcybiskup ostrzyhomski, za 60000 złr. i przeznaczył na fundacyą kolegium jagierskiego. Dziś należą do dóbr biskupstwa spiskiego. W Drawcu był od 1288 r. klasztor krzyżaków św. Grobu jerozolimskiego; istniał do r. 1555. Klasztor kartuzów w Lapis refugii pod Hrabuszycami ob. powstał na początku XIV w. a legł w gruzach r. 1534, odkąd się już nie podniósł; r. 1543 został zakon całkiem rozwiązany. Oprócz tego mieli kartuzi drugi klasztor w Lechnicy, tak zwany Czerwony Klasztor ob. , założony r. 1319; kartuzi siedzieli tu do r. 1563, poczem klasztor wraz Śpiż Śpiż z dobrami swemi zostawał w prywatnych rękach, aż r. 1699 nabył je biskup nitrzański Władysław Matyaszowski z Markuszowiec. Tenże biskup r. 1705 sprowadził tutaj kamedułów, ale już r. 1781 Józef II zakon rozwiązał. Od r. 1870 Czerwony Klasztor wraz z dobrami jest własnością greckokatolickiego biskupstwa w Proszowic. Z dawniejszych klasztorów wspomnienia godnym jest klasztor benedyktyński w Stwole Stola, założony r. 1314, upadł na początku XV w. R. 1433 na górze św. Michała pod Kieżmarkiem znajdował się jeszcze silny budynek klasztorny, który zajęli husyci. Z klasztorów dziś istniejących wymieniamy klasztor bonifratrów w Podegrodziu Spiskiem, założony r. 1396; pijarski w Podolińcu, założony r. 1642 przez Stanisława Lubomirskiego. Klasztor lewocki zajmowali pierwotnie w XIV w. franciszkanie, potem luteranie, następnie jezuici, po nich nastąpili minoryci, wreszcie norbertanie. Dziś w budynkach klasztornych mieści się rządowe gimnazyum wyższe. Najmłodszym jest klasztor minorytów, założony r. 1672 przez hr. Stefana Csáky ego w Czwartku, dotąd istniejący. Stosunki kościelne. Dopóki Spiż należał do Polski do r. 1108, tworzył on część dyecezyi krakowskiej. Roku 1108 Bolesław Krzywousty, zawierając przymierze z Kolomanem, królem węgierskim, córkę Judytę zaślubił królewiczowi Stefanowi, dając jej w posagu ziemię spiską, która po śmierci królowej wrócić miała do Polski. Choć Ś. nie powrócił do Polski, jednak ustąpiona część pozostała nadal pod władzą biskupów krakowskich, a przedewszystkiem cząstka polska z miastami Lubowlą, Podolińcem i Gniazdami. Reszta Śpiżu otrzymała wkrótce odrębną duchowną juryzdykcyą, którą nie tylko nad całym Śpiżem węgierskim ale i nad niektóremi przyległemi okolicami podkarpackiemi wykonywał nie biskup, ale już w początkach XIII w. tak zwany proboszcz spiski praepositus scepusiensis, mający przy sobie grono 12 kanoników, tworzące kolegiatę, która też jego wybierała. Uznawał on nad sobą tylko, jak inni biskupi, władzę arcybiskupa ostrzyhomskiego, lecz miał we własnym obrębie zupełną władzę i atrybucye biskupio, co do ustanowienia beneficyów, poświęcenia kościoła, instytucyi i destytucyi kleru, odbywania wizyt kanonicznych, sądzenia spraw duchownych, wymierzania cenzur kościelnych, zwoływania synodów i t. p. Niejeden z tych proboszczów spiskich był kanclerzem państwa, a godność proboszcza spiskiego piastowali nieraz sąsiedni rzeczywiści biskupi obok własnej infuły. Nie przestając na węgierskiej części tego kraju, chciano rozciągnąć duchowną juryzdykcyą i nad cząstką polską, zwaną w ówczesnych aktach, ,districtus podoliensis. Powstały ztąd w XIII w. zatargi między biskupem krakowskim z jednej a arcyb. ostrzychomskim z drugiej strony, a brał w nich udział proboszcz spiski. Spór ten toczył się już za Wisława, bisk. krakowskiego 1242, i trwał przeszło sto lat. R. 1235 Grzegorz IV wyznaczył komisarzy do załatwienia tego sporu. R. 1247, więc za Prandoty, Innocenty IV wyznacza znowu dziekana wrocławskiego do rozsądzenia tejże samej sprawy. Atoli za Jana Muskaty, Jakub, bisk. spiski, połowę dziesięcin z Podolińca i Lubowli odstąpił kapitule spiskiej. Zatem za Nankiera, bisk. krakowskiego, Jan XXII nakazał Bartłomiejowi, przełożonemu klasztoru norbertanów w Czarnowąsie na Szląsku, w sprawę tę wejrzeć i takową rozstrzygnąć. Wreszcie za Jana Grota, Protazy, następca Bartłomieja w przełożeństwie nad norbertanami w Czarnowąsie, rozsądził sprawę na stronę bisk. krakowskiego, a ostrzychomskiemu kazano zapłacić 2200 grzywien wagi monety krak. , po 100 grzywien za rok licząc, na rzecz bisk. krakowskiego, prócz kosztów procesu, na 175 grzywien obliczonych. Ale wyrok ten żadnego skutku nie osiągnął, a cały Śpiż bez wyjątku pozostał aż do XVII w. pod juryzdykcyą proboszczów spiskich, mających pod sobą 24 parafii. Kiedy zaś w XVII w. część Śpiżu, z Lubowlą, Podolińcem i Gniazdami, wróciła pod juryzdykcyą krakowską, niewiadomo. W r. 1204, a podług kroniki spiskiej r. 1248, proboszczowie 24 miast królewskich zawiązali między sobą bractwo 24 parafii spiskich fraternitas; ci wybierali z grona swego najstarszego wiekiem na seniora czyli dziekana, pod kierunkiem którego odbywali narady w sprawach kościelnych. R. 1298 odnowili swoje bractwo czyli związek w Czwartku. Na tem zgromadzeniu byli obecni proboszczowie 20 miast spiskich. Składano nasamprzód śluby, następnie wybierano urzędników kościelnych, rektorów i innych funkcyonaryuszów bractwa na rok jeden. Takich bractw było więcej na Spiżu. Oprócz spiskiej kolegiaty u św. Marcina, istniały r. 1520 następujące bractwa 1 bractwo 24 miast królewskich, 2 br. górnego Hornadu, 3 br. dolnego Hornadu, 4 br. lubowelskie, 5 br. niedzickie, 6 br. dolnego Popradu i 7 br. górnego Popradu. Do bractwa 24 miast królewskich należały Lewocza, Kieżmarek, Nowawieś Spiska, Lubica, Biała Spiska, Ruskinowce, Wierzbów, Maciejowce, Sobota Spiska, Poprad, Wielka, Strażce, Podegrodzie Spis. , Włachy, Welbachy, Daniszowce, Odoryn, Harykowce, Iliaszowce. Czwartek, Hrabuszyce, Wielki Sławków, Żukowce, Muellenbach. Proboszczowie 24 miast i pozostałe 6 bractw spiskich Śpiż płacili proboszczowi spiskiemu u św. Marcina w Spiskiej Kapitule rocznie czynsz kościelny, tak zw. cathedraticum, aż do r. 1674. Proboszczów spiskich brali często królowie węgierscy w obronę swoję i zatwierdzali ich prawa i swobody. R. 1274 uczynił to król Władysław IV na ich żądanie, toż samo r. 1297 Andrzej III, następnie r. 1419 i 1434 król Zygmunt, jako też Ferdynand I r. 1548 i 1557. W r. 1348 wyznaczył Klemens VI na prośbę korony węgierskiej komisyą dla zbadania, czy nie należałoby ustanowić na Śpiżu osobnego biskupstwa. Lecz zamiar ten spełzł na niczem. R. 1459 Pius II zatwierdził wszystkie wyjątkowe atrybucye proboszczów spiskich a Sykstus VI dał im r. 1474 prawo używania infuły i pastorału w obrębie ich juryzdykcyi, wreszcie Leon X, lubo zrazu r. 1513 uchylił ich prerogatywy, potem 1515 r. znów je przywrócił. Siedzibą proboszczów spiskich była Spiska Kapituła ze wspaniałym kościołem św. Marcina i obszernym gmachem kolegiackim, tuż obok miasteczka Podegrodzia Spiskiego. Nosili oni tytuł Praepositus ecclesiae S. Martini i używali własnej pieczęci. Szereg proboszczów spiskich poczyna się r. 1209. Jest on następujący Adolf, r. 1209; Benedykt I, 1234; Maciej I, 1239 58; Benedykt II, 1259; Jan 1, 1263; Mutmer, 1264 1281; Łukasz, 1282; Bartłomiej, 1283; Jakub, 1284 1301; Paweł, 1301 15; Henryk, 1316 1322; Jan II, 1323 47; Mikołaj I, 1347 1356; Benedykt III, 1357 79; Jan III, 1379 1382; Mikołaj II, 1382 92; Jerzy I, 1392 1405; Dominik, 1406 8; Jerzy II, 1408 1419; Jerzy III, 1419 1433; Jan IV, 1434 1464; Kaspar Back, 1464 93; Jerzy IV, 1494 1505; Władysław I, 1505 10; Jan V Horwat, 1511 44; Stanisław Varallyi, 1545 1548; Błażej Petervarady, 1549 60; Piotr Paulin, 1560 61; Jerzy Bornemissa, 1561 1584; Marcin Pethe, 1587 1605; późniejszych pomijamy. W r. 1776 podniosła Marya Teresa spiski kościół kolegiacki do godności katedry, a spiskie probostwo do godności biskupstwa spiskiego. Odtąd poczyna się szereg biskupów spiskich. Nauka Lutra poczęła się szerzyć na Spiżu w pierwszej połowie XVI w. Jednym z pierwszych krzewicieli był niejaki Fischer, który ją głosił w Lewoczy, Nowej wsi i Swedlerze, lecz wkrótce pojmany, został strącony ze skały zamku w Krasnohorce. Drugim kaznodzieją i reformatorem był Jerzy Leutscher z Lewoczy, który nauczał w Lewoczy, Kieżmarku, Toporcu, Lubicy i Muellenbachu. Reformatorzy znajdowali poparcie u samych proboszczów spiskich i burgrabi zamku spiskiego. Tak Jan V Horwat z Łomnicy, proboszcz spiski 1511 44, obojętnie patrzał na odszczepieństwo duchownych katolickich, pozwalał im się żenić i sam też r. 1544 pojął za żonę Agnieszkę Jorgelównę, Śpiżankę. Również jego następca Stanisław Varallyi 1545 48 sprzyjał luteranizmowi. Silnego poparcia doznali protestanci spiscy od rodzin Thoekoely ch, Berzeviczy ch, Palocsay ów, Thurzów, Mariassy ch i t. d. W 13 miastach Polsce zastawionych, protestantyzm też swobodnie się rozwijał. Do Białej Spiskiej przybył r. 1545 pierwszy proboszcz ewang. Laurenzius Quendel al. Terpilius; w Lubicy r. 1546 kaznodzieja Salomon Regens, w Nowejwsi Spiskiej r. 1548 Jerzy Leutscher, r. 1555 Bogner z Lewoczy; w Włachach r. 1548 proboszcz Jakub Blasy z całą gminą przeszedł na protestantyzm; toż samo uczynił proboszcz Antoni Toperczer w Popradzie t. r. W Sobocie Spiskiej r. 1552 osiadł proboszcz ewang. Antoni Philadelphus, a w Wielkiej Grzegorz Filker. W tym samym czasie widzimy proboszczów ewang. w Wierzbowie, Twarożnie, Ruskinowcach, Maciej owcach i Strażcach, tak że r. 1569 uważać należy reformacyą na Spiżu za zupełnie dokonaną. Dnia 26 paździer. 1569 r. członkowie bractwa odbyli zgromadzenie, na którem przyjęli wyznanie wiary ułożone przez proboszczów z Nowej wsi i Podegrodzia, a r. 1582 toż bractwo przyjęło wyznanie augsburskie i oderwało się od kościoła katolickiego, uznając jeszcze proboszcza spiskiego za przełożonego. Skoro r. 1587 proboszczem spiskim został Marcin Pethe 1587 1605, ówczesny proboszcz ewang. z Lewoczy i senior bractwa pozdrowił go na czele deputacyi w imieniu bractwa, składając mu zarazem bogate dary. Lecz Pethe, jakkolwiek przyobiecał księżom swobodę i obronę, niezadługo obrócił się przeciwko nim, usiłując odebrać kościoły i ich z kraju wypędzić. Rozpoczęły się prześladowania. Jednak usiłowania te spełzły na niczem. R. 1606 zawarty pokój wiedeński zapewnił protestantom na pewien czas spokój. Lecz już r, 1616 paźdz. ówczesny proboszcz spiski Władysław II Hoszuthoty, wsparty od katolickich rodzin Esterhazy ch i Csáky ch, wypędził proboszczów ewang. z Gniazd, Drużbak i Hobgartu, dając kościoły napowrót w ręce katolików; toż samo r. 1638 wracają na łono katolickie gminy Biacowce, Hrabuszyce, Domaniowce i Czwartek, wypędzając protestantów, a r. 1639 Stefan i Andrzej Horwathowie, porzuciwszy protestantyzm za namową tegoż proboszcza spiskiego, wypędzili proboszczów ewang. z gmin Frydmanu, Haligowiec, Kacwina, Krempachu Dunajeckiego, Łapsz, Lechnicy, Niedzicy i Nowej Białej, przywracając kościoły katolickie; też samo dzieje się r. 1642 w Witkowcach, Welbachach i Hruszowie. Dalsze dzieło reakcyi katolickiej prowadził z pomyślnym skutkiem proboszcz spiski Jerzy V Barsony 1663 75. R. 1671 5 maja odebrał on przemocą protestantom kościół i zabudowania klasztorne w Lewoczy, następnie w Huncowcach, wreszcie w Czwartku. W sierpniu wypędzono proboszczów ewang. z Odorynu, Jamnika i Hrabuszyc, a w listopadzie ze spiskich miast górniczych Smolnika, Gielnicy, Swedler, Mniszka i Sztosu. Jedynie w Wondryslu pozostał kościół w rękach protestantów. W r. 1672 wróciły do katolików kościoły w Hiaszowcach, Żakowcach, Muellenbachu, Śmiżanach, Harykowcach, Łomnicy Wielkiej, Farkaszowcach, Abrahamowcach, Hożelcu, Szwabowcach, Św. Andrzeju i Daniszowcach; r. 1673 w Szczawniku, Toporcu, Łomnicy Kruczej, Krygu, Buszowcach, Strażce, Łomnicy Małej, św. Jurskiem i Kieżmarku, gdzie kościół i plebanią oddał proboszcz spiski mnichom paulinom. W r. 1674 wypędzono przemocą protestantów z Lewoczy. Tegoż roku także w polskiej części Ś. nastąpił odbiór ko ściołów w Lubicy, Nowej wsi, Podegrodziu, Włachach, Białej Spiskiej, Sobocie Spiskiej, Wielkiej, Popradzie, Maciejowcach, Wierzbowie, Twarożnie, Strażcach i Ruskinowcach; księży ewang. wypędzono a dobra ich skonfiskowano. Dla protestantów na Śpiżu zabłysła jeszcze raz gwiazda szczęścia za rozruchów Rakoczego. W skutek zwycięztw Rakoczego komisarze jego Emeryk Goergey, Jan Meltzer i Stefan Becskeházy oddali r. 1705 protestantom kościoły w Kieżmarku, Huncowcach, Żukowcach i Łomnicy Wielkiej, lecz nie nadługo, bo r. 1708 w skutek zwycięztw cesarskich proboszcz spiski Jan Sigray wziął je napowrót w swe posiadanie. Nie obeszło się tu, mianowicie w Kieżmarku, bez rozlewu krwi. Za starosty spiskiego Henryka Bruehla 1763 ustały prześladowania protestantów; tenże, należąc sam do kościoła ewang. , pozwolił protestantom budować kościoły, które zaczęły się od tego czasu wznosić a zwłaszcza po wydaniu patentu tolerancyjnego przez Józefa II. W ten sposób powstało dotąd parafii ewang. 33, oprócz tego jest 20 kościołów filial. Izraelici mają synagogi w gminach Harchów, Huncowce, Jaklowce, Kieżmarek, Krempach, Lewocza, Lubowla Stara, Markuszowce, Nowawieś Spiska, Niedzica, Słowiańska Wieś, Włachy. Dzieje. Obszar Ś. w II w. po Chr. zajmować mieli Gepidowie. W IV i V w. na płd. stokach Beskidów, może po Tatry, mieszkali Skirowie, którzy według Meynerta zbudować mieli zamek spiski Podegrodzie Spiskie. Po przybyciu Węgrów do dzisiejszych ich siedzib, Borsu, jeden z wodzów Arpada 907, zdobywszy zamek spiski, puścił się doliną Popradu aż na stronę północną. Na kilka wieków przedtem znajdujemy doliny Popradu, Wagu, Orawy i górnego Dunajca zaludnionemi. Na Liptowie nad Wagiem umieszczają geografowie Karpów, nad brzegami Popradu i górnego Dunajca Biesów, a na zach. od nich, między Tatrami i. Wisłą, czyli między źródłami Hronu i Odry, Osów; przy połączeniu się Popradu z Dunajcem kładą starożytną osadę Asankę. Ludy to nie pozostawiły po sobie śladów. Żadna z obecnie istniejących osad na Ś. w dorzeczu Dunajca i Popradu nie sięga poza wiek XI. Anonim, pisarz króla Beli, najdawniejszy kronikarz węgierski, powiada, że Zoltan, wódz Węgrów, pradziad św. Stefana fixit metas regni Hungariae ex parte Polonorum usque ad montem Tatur. Tenże pisząc o Arpadzie, pierwszym wodzu Węgrów, ojcu Zoltana, powiada, iż on część Panonii zawojował usque ad Silvas Zepuz. Z tego widać, że Węgrzy mający panowanie tylko aż do lasów spiskich, nie posiadali Śpiżu i jego okolic pod górami karpackiemi. Kozmas praski w cytowanym przywileju Henryka IV cesarza z r. 1085, w którym podane są granice dyecezyi praskiej, powiada Inde ad orientem hos fluvios habet terminos, Bug scilicet et Ztir Styr cum Krakowa civitate provinciaque cui Wag nomen est, cum omnibus regionibus ad predictam urbem pertinentibus, quae Krakowa est. Dopiero potem pisze, jak taż sama dyecezya rozciągała się do Węgier Inde Hungarorum limitibus additis usque ad montes quibus nomen Titri Tatry. Z tego przywileju widać, że ziemia nad Wagiem należała do Polski, a zatem nie tylko Spiż dzisiejszy, ale znaczna część Węgier, około rzeki Wagu. Zestawiając podania Bogufała, Długosza, Miechowity i obcych, jak bezimiennego pisarza węgierskiego króla Beli, Kozmasa praskiego i innych, przychodzimy do przekonania, że cały dzisiejszy Spiż, a nawet dalsze nad Wagiem części północnych Węgier, należały do państwa Chrobrego i przeszły, a przynajmniej obchodzący nas Ś. , w ręce Bolesława Krzywoustego. Ten miał, jak podaje Bogufał, zaślubić córkę swą Judytę z Kolomanem, synem króla węgierskiego, i dać mu w posagu Ś. , ale tylko dożywotnio. Krzywousty jednak nie mógł wydać Judyty za Kolomana, syna ówczesnego króla węgierskiego, gdyż ten zowiąc się sam Kolomanem, nie miał syna tego imienia, ale z pierwszej żony synów Stefana ur. 1101, Władysława 1112 i Mikołaja; z drugiej zaś żony Przecławy, córki Świętopełka, w. ks. kijowskiego, poślubionej r. 1104, lecz wkrótce odepchniętej, miał tylko Borysa. Z tego też powodu prostuje Długosz powyższe podanie Bogufała i twierdzi pod r. 1108, że Judyta poślubiła Stefana, najstarszego syna Kolomana. Ale i to niemożliwą jest rzeczą, Śpiż Śpiż gdyż Stefan po śmierci ojca 1113 objąwszy r. 1114 tron, nie mógł być mężem Judyty, albowiem ta liczyła r. 1108 zaledwie cztery lata, a Stefan lat 7. Żaden z dziejopisarzy węgierskich nie wie o takim związku, podają oni, że Stefan pędził w młodości rozpustne życie i że stany dopiero skłoniły go r. 1121 do pojęcia żony, którą miała być według jednych córka Roberta Gwiskarda, króla Apulii, według drugich córka Henryka Steflinga, hrabiego na Rietenburgu. A ze nie miał z nią potomstwa, przeznaczył r. 1124 następstwo po sobie Borysowi, urodzonemu z księżniczki kijowskiej. Według Michała Horwatha Gesch. d. Ungarn, 1851, t. I, p. 86 miał Stefan ożenić brata Borysa, przeznaczonego do berła, z Judytą, córką Bolesława, coby więc nastąpiło dopiero r. 1124 lub nieco później. Borys był przez matkę ciotecznym bratem Judyty i domniemanym następcą tronu węgierskiego. Lecz temu twierdzeniu przeczy fakt, że Borys pojął za żonę Greczynkę z domu Komnenów i żył z nią do swej śmierci 1162. Mimo ciemności pokrywającej pierwotne dzieje S. i sprzeczności podań, pewną jest rzeczą, że od czasów Krzywoustego największa część tego kraju należała do Węgier przez trzy niemal wieki. Za Bolesława Krzywoustego spotykamy wiadomości o wyprawie jego r. 1132 do Węgier dla popierania Borysa, zakończonej klęską. Po śmierci Bolesława 1139 w Polsce zapomniano o S. , podczas gdy panowanie węgierskie tam się ustalało. Północnowschodnia część Ś. , gdzie leżą miasta Lubowla, Podoliniec, Gniazda, nie przestała należeć do Polski. Podoliniec nad Popradem powstał na mocy przywileju Bolesława Wstydliwego z r. 1244, którym nadał sołtystwo Podolin, wykarczowane, osadzone lecz spustoszone, sołtysowi Henrykowi. Ten ściągnął nowych osadników na prawie niemieckiem; wzniesiono także kościół. Niedługo, może przy drugim napadzie Tatarów 1287, osada ta uległa spustoszeniu, przyczem kościół zgorzał ze wszystkiem, co do niego schroniono. Zatem r. 1289 ks. Kunegunda temuż sołtysowi Henrykowi ponowiła dawniejsze nadania. Wacław czeski, król polski, obdarzył 1292 r. wójta Henryka nowemi swobodami, a ormiański arcyb. jerozolimski Bazyli 1298 r. wszystkim tym, coby się przyczynili do budowy kościoła N. Panny w Podolińcu, nadał odpusty. Z tych faktów wnosić należy, że cały ton płat S. pozostał przy Polsce i należał do województwa krakowskiego, pow. sądeckiego, oraz do dyecezyi krakowskiej, podczas gdy reszta ziemi przeszła pod węgierską juryzdykcyą duchowną. Część ta Ś. zwała się districtus Podoliensis. Była ona w rękach polskich za Łokietka, Ludwik węgierski, chociaż oderwał r. 1379 Ruś Czerwoną od korony, nie dopuścił się podobnego czynu co do Spiżu. Jednakże po śmierci Ludwika 1382 owa część Ś. była już 1384 r. w rękach węgierskich. Podczas bezkrólewia po zgonie Ludwika, kiedy z jednej strony panowie polscy ofiarowali w Koszycach koronę młodszej królewnie Jadwidze, w Wielkopolsce zaś obwołano królem ks. Ziemowita mazowieckiego, mąż starszej córki Maryi, Zygmunt Luksemburczyk, roszcząc sobie z tego tytułu prawo do korony polskiej po teściu, wkroczył 1383 r. na czele 12000 Węgrów przez Ś. , stanął obozem pod Sączem, zkąd wyruszył w Mazowsze, lecz niewiele wskórawszy, powrócił przed zimą do Węgier. Wahająca się królowa matka ociągała się długo z przysłaniem Jadwigi do Polski i wyprawiła Zygmunta na początku r. 1384 z wojskiem, aby dopóki, Jadwiga nie podrośnie, sprawował w jej imieniu rządy. Stanął więc w Lubowli, a w Sączu tymczasem zebrali się polscy panowie i posłali mu dobitne ostrzeżenie, aby wbrew woli narodu nie ważył się wkraczać w granice. Na żądanie pretendenta wyprawiono delegatów do Lubowli dla ustnego porozumienia się. Widocznie więc Lubowla i cały poza nią ku Węgrom położony, ,districtus Podoliensis był wtedy w posiadaniu Węgrów, którzy musieli zająć go r. 1383. Jadwiga po usunięciu Węgrów z Rusi 1387, wyjechała w lipcu 1394 r. na spotkanie Zygmunta już wtedy króla Węgier aż do pogranicznego, od Spiżu, zamku Rytra nad Popradem, przyjęła go z Wielkiemi honorami w Sączu i zawarła z nim ugodę, ,utwierdzającą spokojny stan obojga królestw. Nie zmienił w tem nic traktat Jagiełły z Zygmuntem r. 1398, zapewniający im pokój na lat 16. Wszelako gdy Jagiełło r. 1410 gotował się do wojny z Krzyżakami, nie ufając Zygmuntowi, zarządził obronę granic Polski od Ś. Nie była płonną ta obawa, bo namówiony przez Zygmunta awanturnik Ścibor Ściborzycki wypadł ze S, przez Sromowce w Sądecczyznę, lecz tu pobity przez Polaków i pędzony pod Bardyjów, cały hufiec swój postradał. R. 1412 rozciągnął Zygmunt i na Podoliniec przywileje miast spiskich, ,, ponieważ był mu zawsze wiernym w sporach z Polską; oprócz tego zapewnił cystersom spiskim z dochodów Lubowli corocznie dwa postawy czeskiego sukna i beczkę śledzi. Tegoż samego roku zaciągnął Zygmunt, potrzebujący ciągle pieniędzy, pożyczkę od Jagiełły, który pobiwszy Krzyżaków otrzymał znaczne sumy namocy zawartego z nimi układu. Otóż Zygmunt wyprawia 1412 r. posłów, którzy proszą Jagiełłę w imieniu króla aby mu pożyczył 40, 000 kóp szerokich groszy praskich, a przyjął w zastaw ziemię spiską, do Węgier. należącą. Król przychylił się do tego żądania i zawiadomił o tem Krzyżaków. Zygmunt zaś podpisał 8 listopada 1412 r. w Zagrzebiu układ odpowiedni. Według togo aktu otrzymał Zygmunt węgierski 37, 000 kóp szer. gr. czeskiej waluty, a w zastaw oddał Zamek Lubowlę z miastem, miasto Podoliniec z zamkiem i włościami do nich należącemi, oraz z miastami i miasteczkami Gniazda, Biała Spiska, Lubica, Wierzbów, Sobota Spiska, Poprad, Strażce, Włachy, Nowawieś Spiska, Ruskinowce, Wielka, Podegrodzie Spiskie, Maciejowce, Twarożna ze wszystkiemi przyległościami, czynszami, pożytkami, dochodami, prawami, gruntami, łąkami, borami, barciami, rybołówstwem, sadzawkami, stawami, moczarami, wodami i biegiem rzek, młynami i tychże pożytkami, dąbrowami, sośninami, zaroślami, gajami, pustkami, ptasznictwem, łowiectwem, daninami zwyczajnemi i przygodnemi i wszystkiem cokolwiek do nich pod jakąbądź nazwą lub tytułem zalicza się i należy. Rzut oka na mapę Ś. pozwala ogarnąć całokształt togo zastawu. Oddane obszary nie tworzą ciągłej całości, ale cztery oddzielne grupy, z których jedna składająca się z Lubowli, Gniazd, Podolińca i Białej leży nad średnim Popradem, przytykając do Sądecczyzny, a więc na płn. od Kieżmarku; druga na płd. od tegoż w kierunku ku Lewoczy, obejmuje Ruskinowce, Lubicę, Wierzbów, Strażce i Twarożnę; trzecia na zach. od Kieżmarku ku Tatrom Sobotę Spiską, Wielką, Maciejowce i Poprad; czwarta wreszcie aż na płd. za Lewoczą obejmuje Włachy, Podegrodzie i Nowąwieś Spiską. Przy Węgrach zostały najznaczniejsze miasta Lewocza i Kieżmarek z jedenastu mniejszemi, a węgierską granicą był nawet od płn. Dunajec pod zamkiem tejże nazwy naprzeciw Czorsztyna. Gdy dokument Zygmunta obejmował 16 miast, to zawsze, nietylko w polskich, lecz także w węgierskich i cesarskich późniejszych dokumentach, miasta w polskim zastawie będące nazywano XIII civitatos scepusienaes oppignoratae. Uważano zatem Lubowlę, Podoliniec i Gniazda nie jako zastawione, ale za zwrócone Polsce. Z drugiej zaś strony, chociaż przy Węgrzech pozostało 13 miast, to tylko 11 z nich to jest wszystkie prócz Lewoczy i Kieżmarku jako należące do juryzdykcyi węgierskich hrabiów spiskich zwano XI oppida ad arcem Scepusiensem pertinentia. Powyższemu układowi z 8 listop. 1412 r. uczyniono obustronnie zadość dopiero z końcem r. 1412 i rozpoczęło się na S. panowanie polskie. Pierwszą czynnością Jagiełły był dyplom zatwierdzający dotychczasowe przywileje miast pod jego berło oddanych. Jak poprzednio Lubowla z okolicą, póki do Polski należała, tak teraz wraz z nią wszystkie nowo nabyte miasta tworzyły starostwo niegrodowe. Miasta atoli w moc przywilejów miały własne prawodawstwo i juryzdykcyą, same wybierały sędziów, a odkąd przeszły pod berło polskie, także osobnego hrabiego. Trzy razy do roku odbywały się zgromadzęnia w Lubowli dla narady, wyborów, rozkładu i poboru wspólnego czynszu. Nie biorąc żadnego udziału w reprezentacyi Rzpltej, ludność zanosiła wszelkie przedstawienia, prośby i skargi wprost do króla za pośrednictwem starosty i wysyłanych umyślnie delegatów. Starosta, chociaż niegrodowy, posiadał rozległą władzę i znaczenie na przestrzeni około 20 mil kwadr. Spiscy kronikarze mówiąc o tych starostach zowią ich często Dominus seu Capitaneus XIII oppidorum. Stolicą starostwa była Lubowla z zamkiem, gdzie, podobnie jak i na zamku podolinieckim, ustanawiali starostowie podstarościch, zwanych, ,Capitanous castrensis, których w kronikach mieszają nieraz ze starostami spiskimi. Obok czynszów składanych przez miasta do skarbu koronnego, mieli starostowie znaczne dochody z danin, własnych hamerni, papierni, młynów, pustych ogrodów i t. p. Dochody te, powiększające się z latami, uczyniły ststwo spiskie jednem z najbogatszych w Polsce. Szereg starostów spiskich jest następujący 1 Paweł Gładysz h. Gryf, 1412 22; 2 Zawisza Czarny z Grabowa h. Sulima, 1422 1428; 3 Piotr Szafraniec z Pieskowej Skały h. Starykoń, 1428 38. Za jego rządów Husyci dotarli r. 1431 i 1433 aż na Ś. , zdobyli chwilowo Kieżmarek, pustosząc wszystko. Powstały również krwawe zatargi między Szafrańcem a ówczesnym hrabią spiskim Stefanem Rozgony. Po śmierci Jagiełły żądał Zygmunt r. 1436 na zjeździe w Kieżmarku z polskimi pełnomocnikami Zbigniew Oleśnicki zwrotu spiskiego zastawu bez oddania długu, ale bezskutecznie. 4 Mikołaj Komorowski h. Korczak, 1440 53. R. 1440 Władysław Warneńczyk, potrzebując pieniędzy na poparcie walki z przeciwnem mu stronnictwem, oddał Zbigniewowi Oleśnickiemu w zastaw starostwo spiskie, graniczące z dobrami biskupiemi Muszyną nad Popradem. Biskup przedstawił królowi Mikołaja Komorowskiego na starostwo spiskie. Poddał go atoli król pod rozkazy Mikołaja Parenny, mianowanego starostą Spiżu węgierskiego. Aktom datowanym w Budzynie w grudniu 1440 orzekł król, że lubo 13 miast Polsce zastawionych, od czasu zastawu wybierało sobie osobnego hrabiego, to odtąd mają łącznie z innemi 11 miastami tamecznemi wybierać wspólnego wszystkim hrabiego, który ma re. zydować w Kieżmarku, ale nie w Lewoczy. Śpiż Śpiż Stronnik Elżbiety Jan Giskra, korzystając z kłopotów Władysława, popierał gorąco w północnych Węgrzech sprawę królowej i Pogrobowca. Po uśmierzeniu oppozycyi nadał Władysław miastu Podolińcowi 1442 r. przywilej składu towarów. 5 Jan Oleśnicki h. Dębno, 1453 62 um. 1462 jako kaszt. lwowski i woj. ruski. 6 Przecław z Domaszyc, 1462 74. W r. 1465 trapił Węgry oddział po wielkiej cześci z Polaków złożony, i zadał staroście węgierskiego Ś. Stefanowi Deakowi porażkę. Ten chcąc ją powetować na polskich miastach, napadł je i wymógł od nich haracz w kwocie 7000 dukatów. Starosta Przecław zamierzał pomścić tę krzywdę orężem, lecz powstrzymał go od tego kroku Jakub Dębiński, podskarbi koronny. Ówczesny król węgier. Maciej Korwin, uznawszy niesłuszność postępku swego starosty, przyrzekł zadość uczynienie i wyznaczył w tym celu zjazd w Bardyjowie. Wskutek obustronnych pogranicznych najazdów zawichrzyły się stosunki Polski z Węgrami. Po krótkiej wojnie stanął w lutym 1474 między Maciejem Korwinem a Kazimierzem Jagiellończykiem w Starej wsi na Śpiżu pokój, którym między innymi zawarowano, że zastaw 13 miast utrzymuje się i zatwierdza nadal w zupełności. 7 Piotr Kmita Sobieński, 1478 1505. Wystawił on kaplicę czy kościół w Podolińcu i wyposażył własnym kosztem. R. 1494 był na zjeździe braci jagiellońskich, Władysława, króla węg. i czeskiego, Jana Olbrachta, polskiego, i królewiczów Frydryka, Aleksandra i Zygmunta w Lewoczy. 8 Stanisław Kmita, 1505 9 r. Król Aleksander, pożyczywszy od Stanisława Szafrańca 3700 dukatów i nie mogąc ich zwrócić, pożyczył od Jana Jordana z Zakliczyna, kaszt, bieckiego i żupnika krakowskiego, któremu oddał król aktem z 4 marca 1506 r. w zastaw koronne dochody starostwa spiskiego. Dochody te od niego wykupił dopiero za Zygmunta I skarbnik, burgrabia i żupnik krakowski Jan Boner. 9 Andrzej Kościelecki h. Ogończyk, 1509 15. 10 Jan Jordan z Zakliczyna, 1515 22. 11 Piotr Kmita Sobieński, syn Stanisława, ststy spiskiego, 1522 53. Roku 1526 hrabia spiski i siedmiogrodzki wojewoda Jan Zapolya został przez stronnictwo przeciwne Austryi powołanym na tron węgierski i rozpoczął zapasy z wybranym tam mało co później Ferdynandem I austryackim, bratem cesarza Karola V. Kmita sprzyjał Węgrzynowi, niósł mu czynną pomoc, zaś starostwo umiał ochraniać wśród wojennych zamieszek od najazdów. R. 1531 Zygmunt I zatwierdził swobody Lubowli, r. 1537 Podolińca wraz z jarmarkami i przywilejem składu towarów, 1539 swobody wszystkich XIII miast, a r. 1548 wszelkie prawa i przywileje plebanów, beneficyów duchownych i kościołów w obrębie onych miast istniejących. Za Kmity wcisnęła się na S. reformacya. 12 Jan Boner z Balic, wykupił Śpiż z rąk Jordana, 1554 62. Odbudował on spalony zamek lubowelski r. 1555. Po śmierci Bonera starostwo zostało opróżnione. R. 1562 wydał Zygmunt August pismo królewskie z 24 grud. , którym upomina urzędników spiskich, aby nie gwałcono praw i przywilejów miasta Gniazd, a r. 1563 25 czerwca, bacząc na potrzeby XIII miast spiskich, poddanych polskiej koronie, udziela im wyjątkowe pozwolenie, wszystkie ich górnicze płody, stal, żelazo, bądź w rudach, bądź wyrobione, wszędzie w Polsce dowolnie sprzedawać, sól bocheńską gdziekolwiek nabywać i wszędzie bez żadnej przeszkody handle swe prowadzić. Lustracya r. 1564 nie wzmiankuje starosty, tylko podstarościch w Lubowli i Podolińcu. Powiada między innymi Od czasu kthorego XIII miasth krolom polskim w zasthawę prziszly, nie plączą, ani powinni widawacz wienczei czinssu do skarbu na trzi rathi thilko per aureos mille. Na kthorą summę raczil ym KJM. z przodky swoimi wolnoszczi y daniny z defalcatami, thak miasthom, iako pewnim osobom nadacz, kthorich wolnoszczi y darowizn summa uczini aureos fl. 744. Restarent ergo ad thesaurum in auro 2256. Są we Szpisszu dwa kliasthori Karthuzow, ieden Lapis refugii ku graniczy węgierskiej, drugi Lechnicza, graniczą z Czorsthinem nad Dunayczem, do kthorich krolowie polszczi pietate permoti, nadanie z zup Crac. bili uczinili. 13 Maciejowski Mikołaj h. Ciołek, 1565 74, zajmuje stanowisko starosty już na początku r. 1565. Jestto żarliwy protestant. Pod jego opieką odbył się 26 paźd. 1569 synod ewangielicki dla ustanowienia i jednostajności nauki ewang. w spiskich zborach. Tegoż roku odbyła się lustracya starostwa, w której czytamy Phitany Groff y Richtarze z burgarzmy ze XIII miasth, the sprawy daly, ysz kiedy thy miasta przed zastawą bili in corpore 24 civitatum scepusiensium, thedy pod yednym Groffem Liewockym bili, tamze w Lewoczy szye sądziły osobnym prawem swym, w kthorym y teras siedzą. 14 Jan Maciejowski, 1574 81, syn poprzednika, uciskał duchowieństwo tak katolickie jak protestanckie. 15 Wojciech Łaski, 1581 86, spadkobierca Kieżmarku i innych dóbr na Śpiżu, otrzymał starostwo od Jana Maciejowskiego za zezwoleniem królewakiem. Z powodu wielkiej rozrzutności zastawił już r. 1571 swe majętności spiskie generałowi Janowi Rueberowi, a r. 1579 oddał je Sebastyanowi Toekoely emu. W r. 1586 Śpiż odstąpił starostwo napowrót Janowi Maciejowskiemu, który je objął ale nie nadługo. 16 Jan Maciejowski, 1586 87. Konfederacya warszawska, obmyślając w czasie bezkrólewia obronę granic rzeczypospolitej, uchwaliła 7 marca 1587 osadzić zamek lubowelski załogą i potrzebne na to pieniądze przesłać Janowi Maciejowskiemu. 17 Kasper Maciejowski, 1587 sierp. 91. Za niego arcyksiążę Maksymilian, brat Rudolfa II, przez stronnictwo Zborowskich obwołany królem polskim, pod koniec roku 1587 przez wodza węgierskiego Prepostráry ego zajął Lubowlę, w której osadzono jako komendanta Jakuba Dervissy. Za tym przykładem poszedł Podoliniec i reszta polskiego Śpiżu. Pobity 25 stycznia 1588 pod Byczyną i wzięty w niewolę arcyksiążę układem będzińskobytow skim 9 marca 1589 oddał 21 lipca t. r. Ś. Polsce. W r. 1591 Maciejowski odstępuje starostwo, za zezwoleniem królewskiem, Lubomirskiemu. 18 Sebastyan Lubomirski h. Szreniawa, 1591 1613; odnowił zamek w Lubowli, a w Krakowie zbudował w rynku gmach okazały, spiskim pałacem zwany. Wyjednawszy u Zygmunta III już r. 1605 pozwolenie przekazania Ś. synowi, zmarł 20 lipca 1613. 19 Stanisław Lubomirski, 1613 1649; odnowił zamek lubowelski, rozszerzył nowemi budynkami i wystawił kaplicę św. Michała. R. 1642 sprowadził do Podolińca pijarów, gdzie im założył kolegium ze szkołami i wspaniałym kościołem. R. 1647 otrzymał godność książęcą od ces. Ferdynanda III. Umierając 17 czerwca 1649, przekazał na podstawie przywileju Władysława IV z roku 1634 starostwo spiskie drugiemu swemu synowi Jerzemu. 20 Jerzy Sobastyan Lubomirski, 1649 66. Podczas najazdu Karola Gustawa na Polskę osadził on Ś. zbrojnym ludem, uwiózł tu klejnoty koronne, przyjął r. 1656 stycznia uciekającego Jana Kazimierza w Lubowli, zkąd przeprowadził go do Dukli. R. 1658 uchwała sejmowa policzyła zamek Lubowli w poczet sześciu twierdz, które dla swej ważności nakładem całej rzeczypospolitej utrzymywane i zaopatrywane być mają; powiększyła załogę do 120 ludzi i zaleciła, aby miano tu zawsze dostateczne zapasy potrzeb wojennych, a dowódzcą był zaprzysięgły i osiadły szlachcic polski, biegły w sztuce bronienia warowni, któryby z przydanymi sobie doświadczonymi oficerami załogę ćwiczył i w należytych karbach utrzymywał. R. 1660 zapewnił król Lubomirskiemu starostwo spiskie dla jego syna Stanisława Herakliusa. R. 1664 dokonana lustracya wymienia następujące miasta na Śpiżu polskim Iglaw seu Najdorff alias Nowawieś, Libica Lubica, Podegrodzie al. Waralinum Podegrodzie Sp. Włochy al. Wallendorff seu Crassium vel Villa Latina Włochy, Biała, Sobota al. Girgenberk seu Mons Georgii Sobota Spiska, Filka Wielka, Poprod al. Deicendorff Poprad, Wierzbów seu Villa Menhardi, Matiaszowce al. Matisdorff Maciejowce, Straże al. Michelsdorff Strażce, Twarożna al. Dursdorff, Ruskinowce al. Risdorff seu Villa Quirini. O kartuzach mówią rewizorowie. iż od dawnego czasu opuścili swe siedziby, a Lechnica należy do hr. Pawła Rakoczego. 21 Stanisław Heraklius Lubomirski, 1666 1702. Gorliwy katolik, zasilał kolegium w Podolińcu, odzyskał dla katolików i obsadził kapłanami wiele kościołów, od innowierców zabranych, mianowicie w Białej, który wcielił r. 1674 do kolegium podolinieckiego. R. 1700 23 sierpnia August II upoważnił go do odstąpienia starostwa spiskiego najstarszemu synowi Teodorowi Konstantemu, który dopiero po śmierci ojca objął je 7 kwietnia 1702. 22 Teodor Konstanty Lubomirski, 1702 45. Podczas zapasów o tron między Augustem II a Leszczyńskim, książę Teodor, gorliwy stronnik ostatniego, wiódł z Lubowli podjazdową wojnę z oddziałami Augusta. Uderzył na jeden z nich 31 stycz. 1706 pod Starym Sączem, ale poniósł porażkę. Zwycięzcy pod wodzą Jakuba Rybińskiego wkroczyli na Ś. , zajęli Lubowlę, Lubomirski schronił się do Nowej wsi, lecz w sierpniu t. r. obiegł Sasów w Lubowli i zmusił do jej opuszczenia, przyczem spalił się zamek i miasto Gniazda. Ścigał ich następnie w Sandecczyźnie i cały oddział wytępił. Dopuszczał się sam książę łupiestw i zdzierstw biednego ludu; nakładał na gminy w Sądeckiem kontrybucye po kilka tysięcy złotych dla własnego skarbu i wyciskał takowe egzekucyami żołnierskiemi. Zrabował klasztor klarysek w Starym Sączu, grasował w województwie krakowskiem jakby w ziemi nieprzyjacielskiej. Trwało to aż do upadku sprawy Leszczyńskiego 1709 r. . Wtedy wojsko Piotra W. wkroczyło do Ś. , a książę Teodor uciekł do Wiednia. Zaciężne chorągwie zostały rozbite, zamki i miasta spiskie zajęte. Po ustaleniu się Augusta II na tronie wrócił Lubomirski r. 1711 do ojczyzny, a przebłagawszy Augusta, odzyskał starostwo. Będąc bezżennym gorszył rozpustą; był on ostatnim ze swego rodu starostą. Zmarł 6 lut. 1745. 23 Marya Józefa, córka cesarza Józefa I a żona Augusta III, który 2 czerwca 1746 nadał Spiż własnej żonie 1746 57. Pod imieniem królowej władał starostwem minister Henryk hr. Bruehl. 24 Henryk hr. Bruehl, 1757 63. 25 Karol hr. Bruehl, syn poprzednika, 1763 64. Sejm koronacyjny z r. 1764 odebrał mu starostwo i 24 gr. 1764 oddał je ks. Kazimierzowi Poniatowskiemu. 26 Ks. Kazimierz Poniatowski, najstarszy brat króla Stanisława Augusta, 1764 72. Ostatnia lustracya z r. 1765 wykazuje, jak wielkie do chody dawało to starostwo. Według niej dochód z XIII miast za podatki, tj. pecuniae installationis, militaris, nonalis, decimalis, kolendy, hiberny, pro frumento dominali, lenungowego, mundurowego, za imieniny, za wino, z hamerni, papierni, z ogrodów pustych, czynił monetą zł. węg. 17288 gr. 6 czyli złp. 57626 gr. 26; z 13 miast czynszu rocznego trzema raty czerw. zł. 3069 czyli złp. 55242; z tychże miast według ugody pro victualihus od dawien dawna według praw czerw. zł. 1000 czyli 18000 złp. ; olbory od mieszczan mających swoje kopalnie od cetnara złp. 16, razem złp. 52487 gr. 23; z miast Lubowli, Podolińca i Gniazd podatku rocznego trzema raty złp. 10577; ze wsi starościńskich czynszu, najmu i innych podatków złp. 16401; z miast za zboża ospowe złp. 5786 gr. 20; z propinacyi z kluczów lubowelskiego i podolinieckiego i z arendy winnej złp. 21550 gr. 19 den. 13; z folwarków złp. 11710 gr. 27 den. 10; za siano z folw. wozów 500 po złp. 4, po strąceniu wydatku, złp. 2000; za lnu klubów 119 1 2 po złp. 2, złp. 239; razem złp. 251621 gr. 26 den. 5. Wydatki gubernatorowi pensyi złp. 6000; ekonomom lubowelskiemu złp. 400, podolinieckiemu złp. 240, w Nowej Lubowli złp. 160; za dziesięcinę do kościoła w Starej Lubowli złp. 800; 2 karbownikom złp. 88; tymże za sukna siągów 3 po złp. 7, razem złp. 18; rurmagistrowi zasługi i na sukno złp. 69; organiście kaplicy zamkowej złp. 64; fornalowi złp. 48; razem złp. 7887. Zatem dochód ogólny ze starostwa spiskiego czynił złp. 251621 gr. 26 den. 5; wydatki złp. 7887. Zatem roczny dochód do kwarty złp. 243734 gr. 26 den. 5; więc do płacenia kwarty złp. 60933 gr. 21 den. 10 1 4. Według tej lustracyi w szczególności płaciły rocznie miasta Lubica złp. 17963 gr. 4; Nowawieś Igló, Neudorf złp. 15972 gr. 18; Podegrodzie złp. 12646 gr. 14; Włochy złp. 13208 gr. 14; Biała złp. 11387 gr. 15; Sobota złp. 3142 gr. 6; Felka złp. 7539 gr. 28; Poprad złp. 6079 gr. 11; Wierzbów złp. 8260 gr. 27; Twarożna złp. 7203 gr. 27; Maciejowce złp. 6253 gr. 15; Strażki złp. 5135 gr. 26; Ruszkinowce złp. 3861 gr. 21; Lubownia złp. 3647 gr. 18; Gniazda miasto od r. 1566 złp. 3626 gr. 12; Podoliniec złp. 3303; wsi następujące Hobgart dochód złp. 1593; Nowa Lubowla złp. 1361 gr. 6; Jakubiany złp. 2799; Kamionka złp. 1917 gr. 9; Jarzębina złp. 1315 gr. 21; Litmanowa złp. 574 gr. 27; Krępak Wyźni złp. 352 gr. 18; Gronastów Granastów złp. 319 gr. 9; Krępak Niźni i Pilchów złp. 423 gr. 12; Kacze złp. 427 gr. 24 den. 9; Sulin złp. 787 gr. 26 den. 9; Drużbaki Niźnie złp. 923 gr. 24; Drużbaki Wyżnie złp. 1707 gr. 6; Forbasy złp. 521 gr. 12; Łącckowa złp. 762 gr. 21. Sołtystwa w starostwie spiskiem w r. 1765 były w Hobgarcie, Jakubianach, Kamionce, Jarzębinie, Litmanowie, Drużbakach niźnich. Folw. starościnskich 5 podzamecki w Lubowli, dochód złp. 6378; w Podolińcu, doch. złp. 1264 gr. 2 den. 9; w Nowej Lubowli doch. złp. 1611 gr. 6 den. 13; w Drużbakach Wyźnich, doch. złp. 637 gr. 10; w Łąckowy, doch. złp. 1820 gr. 8 den. 6. Przy lustracyi 1765 okazano przywilej lokacyjny 20 miast spiskich, wydany przez krola Stefana z r. 1271, quo privilegio excipiuntur ab omnibus pontributionibus et quoties suae regiae maiestati in provinciam istam intrare contigerit, cum baronibus suaque militia, ipsi Scepusienses dare tenebuntur ascensum opulentum et simul in egressu descensum delicatum; item datur libertas eligendi comitem seu iudicem totius provinciae, ut iudicet causas omnium civitatum. Roku 1764 31 gr. Stanisław August oddał staroście spiskiemu władzę królewską prezentowania kapłanów, proboszczów i wikarych do wszystkich kościołów i parafii na Ś. , a r. 1767 14 lipca pozwolił mu rozdawać wszelkie stopnie oficerskie w załodze miejscowej. Austrya korzystając z bezwładności, w jaką pogrążyła rzeczpospolitę konfederacya barska, wysłała w lecie r. 1770 oficerów sztabowych, inżynierów, którzy zakreślili i oznaczyli słupami granice w taki sposób, że cały Spiż polski wszedł w skład Węgier. Dekret kancelaryi nadwornej z 16 września 1772, Podpisany przez Maryą Teresę i kanclerza węgierskiego hr. Franciszka Esterhazego, mianował hr. Jana Csáky ego de Keresztszeg, dziedzicznego hrabiego spiskiego, pełnomocnym komisarzem do odebrania zastawionego Śpiżu na rzecz korony węgierskiej. Uskutecznił to najprzód w Nowej wsi 5 list. 1772, gdzie po nabożeństwie, ogłoszeniu woli majestatu i niemieckiej odpowiedzi grafa onych miast, wykonali ich delegaci w kościele przysięgę wierności. Oddał je Csáky pod względem ekonomicznym pod zarząd kamery spiskiej w osobie jej administratora Józefa Toeroek de Szendroe. Taka sama uroczystość odbyła się 10 list. 1772 w Lubowli. Część węgierska Spiżu, zaludniona przeważnie przez Słowaków i Polaków, wcześnie otrzymała nowy żywioł w niemieckich osadnikach. Według podań węgierskich mieli zawitać koloniści sascy już za panowania Gejzy 1161 r. , kiedy ten zaludnił nimi opustoszałe siedmiogrodzkie pogranicza. Stało się to głównie i na większe rozmiary za Beli IV po najeździe tatarskim Śpiż 1241 i 1242 r. Dyplom Beli z r. 1269 obowiążuje kolonistów do składania miernego rocznego czynszu w gotowiźnie i dziesięciny z płodów ziemskich, a przyznaje im wolność wybierania wójta czyli sędziego do rozstrzygania według własnych ich praw niemieckich i zwyczajów wszelkich spraw, krom niektórych kryminalnych, zastrzeżonych sądom królewskim, zapewnia im własny kościół i cmentarz, tudzież wolne targi. Te swobody ściągały mnóstwo osadników, którzy założyli z biegiem czasu liczne wsi i miasta. W ten sposób powstały królewskie miasta civitates regales terrae scepusiensis, jako główne siedziby uprzywilejowanych Sasów. Stefan V 1270 72 na sejmie w Heves r. 1271 zatwierdził dla 24 miast dawne swobody, z niektóremi korzystnemi dodatkami Mają być wolni od wszelkich podatków prócz 300 grzywien srebra rocznie na dzień św. Marcina mających się płacić tytułem terragii, tj. jako czynsz za darowany im od króla kraj; 50 ludzi obowiązani są stawić w razie wojny w kraju lub za krajem do chorągwi królewskiej; króla przybywającego do ich kraju i odchodzącego podejmować; obierać sobie, oprócz miejscowych wójtów czyli sędziów, także wspólnego najwyższego urzędnika, zwanego hrabią comes Saxonum, któryby wraz z żupanem spiskim wszystkie sprawy sądził według prawa niemieckiego w Lewoczy, 2 3 kar pieniężnych ma pobierać żupan, 1 3 rzeczony comes provinciae. Prócz tego żupan spiski nie ma im w niczem być uciążliwy. Kościoły swoje mogą obsadzać duchownymi według własnego wyboru; mają wolne rybołówstwo, myśliwstwo leśne i polne, prawo karczowania lasów, dobywania kruszców z ziemi i obracania ich na dowolny użytek. Swobody te zatwierdził król Karol andegaweński r. 1328. Kilka razy do roku zjeżdżali się delegaci 24 miast królewskich na wspólne narady sejmiki dla rozkładu czynszu skarbowego, dla uskutecznienia potrzebnych wyborów itp. Z pomiędzy 24 miast królewskich Lewocza i Kieżmarek zajmowały pierwszorzędne miejsce. Później miasta te, jako wolne królewskie miasta, zostały z tego związku wyjęte, a na ich miejsce weszły Śmiżany i Harykowce jako regales. Poczet znanych hrabiów saskich jest następujący; Tomasz r. 1202; Dyonizy r. 1216; Goblin r. 1257; Michał 1263 i 1271; Detryk r. 1263, 1271, 1274; Arnold de Garya r. 1270; Lorand r. 1274; Roland 1275 77; Henon r. 1277; Władysław r. 1278; Eliasz 1280 89; Hildebrand 1294; Jordan 1299, 1307; Stefan 1307, 1312, 1328; Gyula 1326; Andrzej 1343; Tytus 1347; Jan 1360, 1365 i Jakub Kuagaj 1407. W r. 1412 nastąpił zastaw 13 miast spiskich Polsce, skutkiem tego znaczenie pozostałych przy Węgrzech 11 miast bardzo podupadło, tem, bardziej, że podczas tego okresu zeszły one do rzędu wsi, pozostając z resztą Ś. węgierskiego pod zarządem hrabiów spiskich, zwanych także żapanami. Szereg ich rozpoczyna się r. 1202, jest według Wagnera, Bela i archiwum hr. spiskiego następujący. Tomasz I r. 1202; Gyula Wielki, palatyn węg. ,, żupan szoproński, r. 1224; Filip I około r. 1225; Arnold od r. 1240; Detryk 1256 62; Michał, syn poprzednika, 1264 70; Laurenz, żupan spiski i ujwarski, około r. 1273; Lorand od r. 1274 Moyses, król. podczaszy, 1275; Roland 1277; Władysław 1278 85; Kulucz; 1284; Baldi 1292 1300; Mikołaj I 1308; Filip II Drugeth 1314 27; Willermus Drugeth 1328 do 1340; Tomasz II, podczaszy król, 1342; Mikołaj II, żupan spiski i szaryski, 1345; Jan Konyha Budamer, żup. spiski, szaryski i nowogródzki, 1347 52; Andrzej 1354; Piotr I 1365; Jakub I, Curiae regiae, 1373 80; Jan II Zapolya, 1393 96, judex Curiae regiae; Mikołaj III r. . 1403; Jakub II r. 1410; Piotr II z Brzozowicy Berzewitzy 1411 32; Jan III 1434; Jerzy I 1435, żupan spiski, pożoński, nitrzański, komarnski, wreszcie judex Curiae regiae; Stefan I 1439; Mikołaj IV 1440 42; Mikołaj V 1448 62; Emeryk Za polya, pierwszy dziedziczny żupan spiski, palatyn węg. , 1465 87; Stefan II Zapolya 1487 99; Jan IV Zapolya 1500 27; Hiero nim Łaski 1528 43; Alexy I Thurzó, spółczesny żupan, zwolennik króla Ferdynanda, 1531 43; Jan V Thurzó 1545 58; Stani sław I Thurzó 1559 83; Aleksy II Thurzó 1584 94; Stanisław II Thurzó 1594 1603; Krzysztof Thurzó 1603 14; Stanisław II Thurzó 1614 25 powtórnie; Stanisław III Thurzó 1625 27; Adam Thurzó 1628 35; Michał Thurzó 1635 36; Stefan III hr. Csáky 1636 62; Franciszek hr. Csáky 1663 1670; Stefan IV hr. Csáky 1671 99; Michał II hr. Csáky 1700; Zygmunt hr. Csáky, um. 1738; Jerzy II hr. Csáky 1738 41; Mikołaj VI hr. Csáky 1742 57; Jan Nepomuk hr. Csáky 1757 95, z przerwą od r. 1780 89, gdyż w tym okresie kilka hrabstw złączono w jeden dystrykt; Spiż należał wtedy do dy stryktu koszyckiego, na czele którego stał Jan Szentiranyi od r. 1780 1789. W roku 1789 wprowadzono napowrót dawny zarząd, wskutek czego Jan hr. Csáky objął żupaństwo spiskie. Józef hr. Csáky 1796 99; An toni hr. Csáky 1800 06; Emanuel hr. Csáky 1807 25; Stefan hr. Csáky 1827 29; Ka rol hr. Csáky 1830 45; Teodor hr. Csáky 1846 48; Władysław hr. Csáky 1848 49. Od r. 1849 do 1860 na czele hrabstwa stali przełożeni Adam Mariassy, Maksymilian Śpiż Śpiż Kray i Maks. Szymianowski. W r. 1860 powołano na żupaństwo Augusta hr. Csáky ego. Po zaprowadzeniu powtórnego prowizoryum złożył tenże godność żupana, a administracyą objęli Franciszek bar. Barkoczy, po nim Norbert Mauksch. Dopiero 30 kwietnia 1867, po przywróceniu dawnego stanu rzeczy, objął godność żupana Albin hr. Csáky. Skoro r. 1772 Ś. polski włączono do korony węgierskiej, pozostał on aż do r. 1876 pod zarządem osobnych hrabiów żupanów. Żupani ci pisali się graffius, albo comes provinciae XVI oppidorum scepusiensium. Pierwszym z nich był Tobiasz Jónyi 1773 79. Po nim nastąpiło włączenie Ś. polskiego do dystryk tu koszyckiego, którego zarząd był w rękach Jana Szentivanyi ego. Po przywróceniu dawnego stanu tak na Śpiżu węgierskim jak polskim, pełnił na Śpiźu polskim godność żupana Jakub Kraus 1789 1804. Po nim nastąpił Jerzy Nosdrowicki 1804 26; Jan Nepomuk Wyda 1826 38; Stefan Mączka Montsko 1839 51. Tego roku nastąpiło rozwiązanie zarządu prowincyi, a gdy r. 1860 przywrócono napowrót prowincyą, objął ją w zarząd Jakub Nitsch, którego następcą był Jonatan Schmoer, który r. 1870 ustąpił; wreszcie ostatnim żupanem prowincyi był Aleksander Breuer, od r. 1871 75. Był on zarazem żupanem wolnych miast królewskich Lewoczy, Kieżmarku i Gielnicy. W r. 1876 1 paźdz. zniesiono podwójny zarząd S. oddzielnie węgierskiego i polskiego; wszystkie miasta spiskie włączono do węgierskiego komitatu hrabstwa spiskiego, tworząc jednolity zarząd. Odtąd żupanem jest Albin hr. Csáky. Daty pojawienia się w dziejach osad spiskich. Według Szepesvarmegye helysegnevei str. 81 83 i dra Janoty Zapiski o zaludnieniu dolin Dunajca i Popradu na Śpiżu Kraków, 1864 występują w źródłach dziejowych do końca XIII w. osady spiskie w następującym porządku 1072 r. Biała Spiska; 1073 Frydman; 1108 Starawieś 1200, Janota; 1150 Szczawnik klasztor; 1174 Podegrodzie Spiskie; 1190 Kieżmarek 1269, Janota; 1198 Markuszowce jako SzentMi hály; 1200 Słotwina al. Słatwin, jako Zeek; 1203 Szwabowce; 1204 Czwartek, Daniszowce, Twaroźna 1226 Jan. , Felka 1245 Jan. , Huncowce 1247 Jan. , Nowawieś, Ilaszowce, Hrabuszyce, Lubica 1248 Jan, Maciejowce 1231 Jan. , Wierzbów 1222 Jan. , Muellenbach 1245 Jan. , Sławków Wielki 1245 Jan. , Odoryn, Harykowce, Poprad 1245 Jan. , Ruskinowce 1248 Jan. , Strażce 1290 Jan. , Sobota Spiska 1209 Jan. , Welbachy, Żakowce 1209 Jan. , 1205 Jabłonów; 1212 Gniazda; 1222 Lubowla Stara; 1240 Kolcza Kolczó; 1242 Nemeszany jako Chakan; 1243 Abrahamowce 1286 Jan. , Betlanowce, Czenczyce, Filice, Haduszowce, Horka, Hożelec, Janowce, Kiszowce, Komarowce, Lewkewce 1280 Jan. , Mahalowce, Pikowce 1278 Jan. , Prymowce, Św. Andrzej, Włachy; 1244 Podoliniec; 1245 Lewocza, Olszanka, Żegra; 1250 Harmitowce, Letanowce; 1254 Witkowce, Śmiżany; 1255 Międzydołowce Micsedelfalu; 1256 Strażka 1269 Jan. , Toporzec 1292 Jan. ; 1257 Łomnica Wielka 1248 Jan. ; 1258 Domaniowce, Harhów, Kolbachy, Biacowce, Trstyn Nadosi; 1263 Drawiec; 1274 Łapsze Niźnie; 1276 Gielnica; 1277 Roszkowiec; 1278 Biała Nowa, Brutowce, Kacwin, Farkaszowce, Krempach Stary, Dunajec zamek 1325 Jan. , Niedzica, Lechnica, Ordzewiany, Łuczki, Pawiany, Tomaszowce; 1279 Batyzowce 1269 79 Jan. ; 1280 Czepanowce, Jamnik, Mikluszowce, Repasy Wyźnie; 1284 Jaklowce, Kluknawa, Kojszów, Margeczany; 1286 Żar; 1288 Drużbaki Niźnie i Wyżnie; 1290 Dobrawola, Kolinowce, Wondrysel, Méreny, Mniszek Remete, Wojkowce; 1292 Hotkowce, Petrowce; 1293 Dubrawa, GráncsPetróc, Harakowce, Kołaczków, Łomnica Krucza, Polanowce; 1294 Buszewce, Hranownica, Kubach, Stara Leśna 1322 Jan. , Łomnica Mała, Szczawnik wieś; 1297 Beharowce, Doliany, Małdur, Kończany, Korytno Korotnok, Pongracowce, Kurymiany. Między 1200 1300 Forberg; między 1290 1300 Baldowce; przed 1300 Granastów, Gołembarg; około r. 1300 Czarnagóra, Hryszowce, Hrost Harast. Dzisiejszy zarząd i podział. Siedzibą dzisiejszego hrabstwa jest Lewocza. Miast z organizowanym magistratem jest 13 Lewocza, Kieżmarek, Gielnica, Biała Spiska, Gniazda, Nowawieś Spiska, Lubica, Lubowla, Podoliniec, Poprad, Sobota Spiska, Włachy i Podegrodzie Spiskie. Hrabstwo dzieli się na 6 powiatów czyli stolic Stuhlbezirke bański al. górniczy siedziba urzędu w Gielnicy; lewocki Lewocza; hornadzki Betlanowce; tatrzański Kiszowce; popradzki Podoliniec; magórzański Starawieś. Miasteczek uorganizowanych jest 14, mianowicie Helcmanowce, Krempach, Wondrysel, Mniszek, Smolnik, Smolnicka Huta, Swedler, Ruszkinowce, Twarożna, Maciejowce, Wielka al. Felka, Wierzbów, Strażce i Teplica. Prócz 6 lekarzy powiatowych, jest jeszcze 11 okręgowych. Notaryatów okręgowych jest 25. Wsi zorganizowanych 194 a pow. bański Folkmar Mały i Wielki, Hryszowce, Jaklowce notaryat, Kalawa, Kluknawa, Kojszów, Kolinowce, Krempach Szlachecki, Margeczany, Opaka, Prakenderf, Rychnawa, Słowinka Dolna notaryat, Słowinka Górna, Starewody, Żakarowce 17; b lewocki Baldowce, Beha rowce, Biacowce, Brutowce, Buglowce, Daniszowiec, Domaniowce, Dubrawa, Dworzec, GranczPetrocz notaryat, Harakowce, Harhów, Hincowce, Hrost, Hruszów notaryat, Jabłonów, Jamnik, Kapituła Spiska, Katuny, Kolbach, Kolcza, KończanyDoliany, Korytno, Kurymiany, Lengwart, Łuczka, Maciejowce, Nemeszany notaryat, Odoryn, Olcnawa, Olszawica, Olszawka, Ordzowiany, Pawiany, Podprocz, Polanowce, Pongracowce, Repasy Niźnie, Repasy Wyźnie notaryat, Roszkowce al. Roszkowiec, Sławków Wyźni, Słotwina Słatwina, Toryska, Ułożą, Welbachy, Witkowce, Wójkowce, Zawada, ŻegraHotkowce 49; c hornadzki Betlanowce, Czwartek notaryat, Drawiec, Haduszowce, Harnutowce, Harykowce, Hrabuszyce notaryat, Hranownica, Hnilczyk, Iliaszowce, Indrychowce, Kotterbach notaryat, Krawiany, Kubach notaryat, Leskowiany, Letanowce, Markuszowce Czepanowce 2 notaryaty, Poracz, Śmiżany, Stefanowce, Stracona, Szczawnik, Tomaszowce, Tepliczka, Widernik, Wykartowce, Zawadka 27; d tatrzański Abrahamowce, Batyzowce notar. , Czenczyce, Farkaszowce, Filice, Forberg, Ganowce, Gierlachowce, Horka, Hożelec, Hradzisko, Huncowce notar. , Janowce, Kiszowce, Lewkowce, Łomnica Wielka, Łuczywna, Mahalowce, Mięguszowce, Mikluszowce, Muellenbach, Nowa Leśna, Pikowce, Prymowce, Rokusy, Sławków Mały, Sławków Wielki notar. , Stara Leśna, Strażka, Stwoła, Św. Andrzej, Szuniawa Górna i Dolna, Szwabowce notar. , Wilkowce, Żakowce notar. 36; e popradzki Buszowce notar. , Drużbaki Wyżnie i Niźnie, Forbas, Granastów, Hodermark, Hobgurt, Jakubiany notar. , Jarzębina notar. , Św. Jur skie. Kamionka, Kołaczków, Krempach Lubowelski, Kryg, Krzyżowa, Landek, Littmanowa, Łąckowa, Łomnica Krucza i Mała, Lubowla Nowa, Małdur, Mniszek, Pilchów, Podsadek Lubowelski. Słowiańska Wieś notaryat, Sulin, Toporzec, Wyborna i Żar 30; f magórzański Czarna Góra, Dursztyn, Falsztyn. Folwark, Frankowa Mała i Wielka, Frydman, Gaje, Gibel, Gołembarg, Hafka, Haligowce, Hanuszowce, Jaworzyna, Jeziersko, Jurgów, Kacwin, Krempach Dunajecki, Łapsze Niźnie i Wyżnie, Łapszanka, Lechnica, Leśnica, Lipnik Wielki, Matyaszowce, Niedzica notar. , Nowa Biała, Osturnia, PodLechnica, Relów, Rychwałd, Rzepisko, Starawieś 2 notar. . Stary Majerz. Trybrze 35. Siedzibą sądu spiskiego jest Lewocza. Sądów obwodowych jest 7, tj. w Lewoczy, Podegrodziu, Kieżmarku, Sobocie Spiskiej, Lubowli Starej, Nowej wsi i Gielnicy. Inspektorat podatkowy rezyduje w Lewoczy; urzędy podatkowe są w Lewoczy, Kieżmarku, Lubowli Starej i Gielnicy. W r. 1878 co do podatków płacił Ś. a bezpośrednich podatków złr. 600707 et. 26, b należytości sądowych złr. 83997 et. 72, c ekwiwalentnych podatków złr. 13689 et. 62, d należytości górniczych złr. 7031 et. 73, e podatku konsumcyjnego złr. 24700 et. 99, f podatku gorzelnianego 149 gorzelni złr. 150509 et. 3, g podatku piwnego 13 browarów złr. 9573 et. 19, h od pożyczek złr. 1741 et. 65, razem złr. 892041 et. 19. W tej sumie nie mieszczą się należytości loteryjne, tytuniowe, stemplowe, pocztowe, salinarne i dodatki gminne. Herby. Początkowo pieczętowano akty 4 piecząteczkami z napisem, ,Sepu sium. Na trzech było wyobrażenie świstaka, jak utrzymuje Bel Prodrom. , 84, na czwartej lilia. W r. 1593 otrzymał Ś. od ces. Rudolfa pieczęć z napisem w otoku Sigillum Commitatus Scepusiensis 1593. Podzielona na 4 pola; u góry po prawej ręce połowa jednorożca herb Thurzów, pod nim kozica herb Berzevitz ych, po lewej u góry kroczący lew herb Tököly ch, pod nim lilia herb Drawetzky ch. Pieczęć Sasów spiskich nosiła w otoku napis Sigillum Saxonum De Gips. W środku podwójny krzyż na podniesieniu, po bokach drzewa z uschłemi gałęźmi. Pieczęć kapituły spiskiej z napisem na około S. Capituli Eceles. Beati Martini de Scepus. Herb Spiżu polskiego, włączonego do korony węgierskiej, jako oddzielnej prowincyi, nadany został r. 1774 przez Maryę Teresę. Mennica. Najdawniejsza mennica na terytoryum Ś. znajdowała się w Gielnicy. Znakiem jej było G. Nie należy zapominać, że jeszcze w XIII w. Gielnica nie należała do Spiżu, lecz prawdopodobnie do dawnego żupaństwa górniczego, zwanego Hegy montanus. Gdy stosunki polityczne Śpiżu ustaliły się, bito spiskie guldeny w Lewoczy. Literą tej mennicy było L. Mennice gielnicka i lewocka nie miały nic spólnego ze sobą. Gdy bowiem Bela IV założył wolne górnicze terytoryum z głównem miastem Gielnicą, to mennic górniczych było kilka, nietylko w Gielnicy, lecz także w Smolniku, w Koszycach i Telkibánya hr. AbaujTorna. Za czasów rozruchów i wojen Zapolskich mennica lewocka upadła. Mennica smolnicka utrzymała się najdłużej, bo była jeszcze czynną na początku dzisiejszego wieku; mennica koszycka istniała jeszcze r. 1650 za Rakóczy ego, zkąd przeniesiono ją później do Jagru Erlau. Zaprowadzenie nowego kalendarza. We wrześniu 1584 polecił cesarz Rudolf urzędnikom komory spiskiej wprowadzenie rachuby czasu według kalendarza Gregoryańskiego, zarządzając zarazem zastosowanie nowego kalendarza tak w kościele rzym. katol. , Śpiż jak ewangielickim. Wydrukowano w Tyrnawie kalendarz na październik, listopad i grudzień, w którym po 4 paźdz. następował 15 paźdz. Pewną liczbę tych kalendarzy rozdano urzędnikom eraryjnym. Ówczesny proboszcz spiski Jerzy Bornemissa objaśnił tę zmianę i polecił stosować się do niej duchowieństwu, a że wówczas duchowni protestanccy podlegali proboszczowi spiskiemu, przesłał też kilka egzemplarzy tego kalendarza Cyryakowi Kochowi, pastorowi w Podegrodziu Spiskiem, który je udzielił seniorowi XXIV Regalium pastorum. Ponieważ większa część hrabstw węgierskich była zdania, aby sprawę oddać sejmowi do rozstrzygnięcia, gdyż sam cesarski rozkaz, bez wysłuchania i zezwolenia sejmu, jest naruszeniem praw i swobód państwowych, spiskie hrabstwo przyłączyło się do większości i podpisało 15 czerwca 1584 odezwę do proboszcza spiskiego, by się wstrzymał z wprowadzeniem nowego kalendarza aż do uchwały sejmu. Dopiero w trzy lata w 587 r. oświadczył się sejm w Pożoniu Preszburg za nowym kalendarzem. Rozpowszechnienie jego napotykało mimo to na Śpiżu na liczne trudności, dopiero kary do wysokości 1000 talarów przełamały opór. Jeszcze w r. 1595 arcyksiąże Maciej był zmuszony dekretem z 16 września t. r. upomnąć Lewoczan do porzucenia starego kalendarza a używania nowego, zreformowanego. Anal. Scep. , Pars I, p. 30, 99. Bibliografia. 1 A. H. Beitrag zur Geschichte u. gegenw. Verfassung der ung. Sachsen in der Zips, 1791. 2 André Chr. C Ueber Fossilien der Zips und naher Gegenden Molls Ephem. , III. 3 Andrian T. Bericht ueber die Uebersichtsaufnahmen in Zipser u. Gömörer Com. im J. 1858 Jahrb. der geolog. Reichsanst. , 1866. 4 Tenże Erzlagerstaetten V. Zips u. Gömör tamże, 1859. 5 Tenże Die Schiefergebirge der suedl. Zips tamże, 1859. 6 A szepesi XVI város története, Löcse, 1852 Hist. 16 miast spiskich. 7 Augustini ab Hortis Sam. Topogr. Beschreibg des Flusses Poprad in d. Zips, 1772. 8 Béla in der Zips Alm. v. Ung. , 1778; Prot. Jhrb. , II, 1855. 9 Bredetzky Sam. Reise ueber Jaworow, Bochnia, Sandec, die Karpathen durch das Zipser Komitat nach Eperies u. Kasehau, 1809. 10 Tenże Beitraege zur Topographie v. Ungarn, 1805. . 11 Déscription du royaume de la Hongrie et des choses y arriveés, Col. , 1686. 12 Die Zips Neues Ung. Magazine, 1794. 13 Doeller Ant. BodenAmeliorirungen in d. Oberzips im J. 1877 Zipser Bote, 1877, Nr. 25. 14 Engel J. Chr. Etwas ueber die den Gesundbrunnen bei NeuLublau in d. Zips u. ueber die Gegend desselben, nebst einer kurzen Nachricht vom Bartfelder Sauerbrunnen, 1803. 15 Tenże Etwas ueber die Communication zwischen Zips, Gömör, Saros, Abaujvar, Liptau u. s. w. u. zwischen Pressburg und Wien, u. ueber d. Strassenbau in Ungarn ueberhaupt, 1802. 16 Faller G. Beschreibg einiger wichtiger Motallbergbauę der Com. Zips, Gömör u. Abaujvar, Schemnitz, 1868. 17 Froehlich 1. Der uralte, deutschungarische, zipserische u. siebenbuergische Landsmann, 1641. 18 Haberehrn Naturund Lebensbilder aus der Zips Zipser Anzeiger, 1866. 19 Helm E. Die periodische Quelle v. Kapsdorf in der Zips, 1861. 20 Hoefer H Die Aufnahmen an der Grenze des Saroser u. Zipser Comitates, 1868. 21 Hrádszky J. Die Einfaelle der Mongolen in Ungarn u. der Zufluchtstein in der Zips, 1875. 22 Kalchbrenner K. Adatok a szepesség virányahoz, BudaPest, 1863. 23 Tenże Adatok Szepesvármegye ismerteteséchez tamże, 1862. 24 Tenże A szepési érczhegység növenyzeti jelleme tamże, 1868. 25 Tenże A szepesi gombák jegyzéko tamże, 1867. 26 Tenże A. szepesi moszatok jegyzéke tamże, 1866. 27 Tenże Der Koenigsberg in der Zips, 1876. 28 Tenże Die Zipser Travertino im Allg. u. der Drewenyk insbesond. , 1863. 29 Tenże Jelentés Szopesmegyében 1863, evben tett térmeszettudomanyi utazasról, Budap. , 1865. 30 Tenże Ueber einige Thierarten der Zipser Alpen, 1866. 31 Tenże Welche Rangstufe nimmt die Zips in der klimatolog. Scala Europas ein, 1865. 32 Koevi Einige Heilquellen der ZipsLeibitzer. Schwefelbad, Baldócz, Schwarzenberg, 1878. 33 Krones Dr. F. Deutsche Geschichts und Rechtsquellen aus Oberungarn, 1865. 34 Tenże Zur Gesch. des deutschen Volksthums im Karpathenlande mit besond. Ruecksicht auf die Zips u. ihr Nachbargebiet, 1878. 35 Kunz D. Das pittoreske Oesterreich, Nr. 5; Die Zipser Gespannschaft in Oberungarn. 36 Kurzer Auszug aus den Acten der galizischungar. GrenzberichtigungsCommission, insoferne dieselben Zipsen betreffen, 1803. 37 Lodin R. II. M. Memoire sur los filous du Comitat do Zips, 1875. 38 Mauksch Thomas Ueber die Witterung in dos Zips, Wien, 1798. 39 Tenże Ueber einige Karpath. Gebirgsseen im Zipser Comit. , 1830. 40 Tenże Verzeichnis des Zipser Pflanzen bis 1797 gesammelt. 41 Tenże Wegweiser durch die Zipser Karpathen manuskr. w bibliotece akademii umiejęt. w Budapeszcie. 42 Melzer J. Das Zipser Comitat. 43 Tenże Der ung. Zipser Sachse in seiner wahren Gestalt, 1806. 44 Tenże Szepes vármegye geographiaihistor. és stat. tudósitások, 1818. 45 Muennich Al Die Haligóczer Kalkhohle in Zipsen Zipser Bote, 1877. Śpiż Splittberg 46 Tenże Die XIII Zipser Staedte zur Zeit der ersten Theilung Polens Zips. Bote, 1878. Nagy Ign. Zipser Volksagen, 1868. Róth Marton Hoehenverzeichnis einiger Punkte in der Zips, 1877. 49 Rumy K. G. Dr. Ueber die wasserigen Meteore auf den Zipser Alpen, 1829. 50 Schroer Prof. Die Zips in engerer Linie, 1865. 51 Dr. Schwab E. Ueber die sogenannten Gruendner Orte in d. Zips, 1865. 52 Simplicissimus Ungarischer oder dacianischer, 1683. Neuer Abdruck, 1854. 53 Wueuschendorfer K. Vergleichende Betrachtung ueber die Witterungs verhaeltnisse in der OberZips, 1876. 54 Zejszner L. Geogn. Schilderung der Gangverhaeltnisse bei Kotterbach und Porács in Zipser Com. , 1853. 55 Unger J. C. Schicksale der Zipser Deutschen insbes. aber des XVI. Kronstaedte, 1820. 56 S. Weber Zipser Geschichtsund Zeitbilder, Leutschau, 1880. 57 Merkwuerdigkeiten der Koenigl. Freystadt Kesmark in Oberungarn, Kaschau, 1804. 58 Mathias Belius Panonius Hungariae antiquae et novae Pradromus cum specimine, quomodo in singulis operis partibus elaborandis, versari constiterit, auctor Mathias Belius Pannonius, Norimbergae, 1723. 59 Hr. Dzieduszycki Maurycy Spiż Przewodnik nauk. i lit. Lwów, 1876, str. 598 607, 690 709, 838 843, 925 946. 60 Dr. E. Janota Zapiski o zaludnieniu dolin Dunajca i Popradu na Śpiżu, Kraków, 1864. 61 Wahlenberg G. Flora Carpatorum Principalium, Goettingae, 1814. 62 J. K. hr. Załuski O osadach polskich na Węgrzech. Dod. tyg. do Gaz. Lwow. z r. 1851, Nr. 14 i 1852, Nr. 3. 63 Hornyanszky Geographisches Lexicon des Koenigreichs Ungarn, Pest, 1864. 64 Fejér G. Codex diplom. Hung. eccles. et civ. , Budae, 1829 1832. 65 Engel Gesch. des ungar. Reichs, Wien, 1813. 66 Duńczewski Stanisław Traktat o starostwach, Warszawa, 1757. 67 Dr. Meynert Herm. Gesch. Oesterreichs, Pest, 1845. 68 Zejszner Ludwik Śpiż Bibl. Warsz. , 1854, t. III i 1855, t. III. 69 Horwath Michael Gesch. d. Ungarn, Pest, 1851. 70 K. Wagner Analecta Scepusii sacri et profani, 1773 1778. 71 Baliński i Lipiński Staroż. Polska, Warszawa, 1844, t. II. 72 B. Gustawicz U stóp Pienin Bibl. Warsz. , 1881. 73 Bardossy Supplementum Analectorura. 74 Kachelmann Gesch. der ungar. Bergstaedte. 75 Schematismus almae dioecesis Scepusiensis, Igloviae, 1878. 76. A magyarhoni agostai hitvallasu evangelikusok négy egyhazkerületenek egyetemes névtára. Budapest, 1880. 77 Hornyanszky Victor Beitraege zur Geschichte der evangelischen Gemeinden, Pest, 1863. 78 Ortslexicon der Laender d. ungarischen Krone, Budapest, 1882. 79 Liczne artykuły znajdują się w rocznikach Jahrbuch des un garischen KarpathenVereines od r. 1874 do 1890. Bronisław Gustawicz. Spiżarnia, wś, pow. trocki, o 6 w. na płn. zachód od Koszedar, w 2 okr. pol. , gm. Żosle, okr. wiejski Iłgokiemia, o 5 w. od gminy, w 1865 r. 3 duszo rewiz. ; należała do dóbr Kościuszyszki, dawniej Zaleskich, następnie Kołogrywowych. Splittberg, część gminy Zielonka, w pow. bydgoskim. Splitter 1. wś nad Niemnem, pow. tylżycki, st. p. Tylża; 239 ha, 208 dm. , 770 mk. 2. S. Neu, folw. , tamże; 20 dm. , 218 mk. Bitwa w 1679 r. Splittkrug 1 al. Szplitkarczma, os. , pow. bydgoski, o 473 klm. na wsch. płn. od Rynarzewa, okr. wiejski Kruszyn Polski; 4 dm. , 33 mk. 2. S. , karczma, pow. szubiński, okr. dwor. Gromadno. E. Cal. Spluchau niem. , ob. Szpluchów. Spława, wzgórze w gm. Cisowy, nad pot. Krzeczkówką, dopł. Cisowy, wzn. 508 mt. npm. Na płn. wschód czubek Paportenka 476 mt. , na płn. Kamienna 506 mt. a na zach. Panieński Czub 508 mt. Br. G. Spławce, wś i folw. , pow. słupecki, gm. Kleczew, par. Złotków, odl. od Słupcy wiorst 23 1 2; wś ma 3 dm. , 18 mk. ; folw. 1 dm. , 27 mk. Ob. Spławiecka Wola. Spławie 1. wś i folw. , pow. koniński, gm. i par. Golina, odl. od Konina w. 15; wś ma 32 dm. , 388 mk. ; folw. 4 dm. , 67 mk. ; należy do dóbr Golina. W 1827 r. 45 dm. i 410 mk. Na początku XVI w. łany sołtysie dawały dziesięcinę pleb. w Golinie, kmiecie dawali meszne po mierze owsa i żyta, ogrodnicy zaś po groszu Łaski, L. B. , I, 291, Według reg. pob. pow. konińskiego z r. 1579 Albert Żychliński płacił tu od 10 łan. , 1 zagr. bez roli, 1 kom. z bydł. , 1 rzeź. ; Bartłomiej i Jan Golińscy od 1 łanu, 1 zagr. bez roli, 2 rybaków; Rafał Goliński od 1 2 łanu; Andrzej Goliński 2 1 2 łanu, 1 kora. bez bydła Pawiń. , Wielkp. , I, 228. 2. S. ; os. straży pogran. nad rz. Wartą, pow. słupecki, gm. Dłusk, par. Pyzdry, odl. od Słupcy w. 23; ma 1 dm. Jestto część wsi Spławie w pow. wrzesińskim. Br. Ch. Spławie 1. wś i dwór, pow. kościański Szmigiel, o 7 1 2 klm. na wsch. płd. od Szmigla, na trakcie do Krzywinia; par. Wonieść, szkoła w miejscu, poczta i st. dr. żel. w Starem Bojanowie o 3 klm. W r. 1398 pisał się Gunter Pradel z S. ; w r. 1580 było tu 6 1 3 łan. osiadł. , 5 zagr. , 2 osad. i 2 kom. Około r. 1793 w skład dóbr wchodziły Adamowo, Chełkowo, Karmin, Parsko, S. , Witosław i Żydowo; dziedzicem był Onufry Krzycki, następnie Kwilecki, chorąży poznański, w końcu Spiżarnia Spluchau Splittkrug Spiżarnia Splitter Spławie Spławce Spława Spławie Skarzyńscy. Dwór pierwotny, otoczony odwiecznemi lipami, zabudowany był z 4 stron; w środku znajdował się dziedziniec. Tylne domostwa zawierały składy, piwnice i lochy, żelaznemi drzwiami i kratami opatrzone. Główna część dworzyszcza mieściła izby mieszkalne, kaplicę i salę jadalną. Sufit w tej pali był z drzewa; na podciągu wyryty rok 1608. Komin był w kształcie ołtarza, z figurami, kolumnami i arabeskami, z datą 1624 r. Piece szczególnego kształtu; okryte mnóstwem figur wypukłych, składały sie po największej części z trzech tylko sztuk; na każdym z nich był rok wyryty. Przy rozbieraniu budowli ocalono tylko ozdobę przedkominkową, którą umieszczono w nowym dworze. W środku kominka znajduje się tarcza z herbem Bończa. W stawie znaleziono przed kilkudziesięciu laty 2 orły żelazne i skrzynię dębową z rozmoczonym, jak się zdawało, prochem. Na polach S. odkopano cmentarzysko z popielnicami; pod kamieniem znaleziono 36 pierścieni złotych i różne obręcze mosiężne; wykopują się też raz po raz pieniążki z czasów Jagiełły. Wś ma 23 dm. , 164 mk. katol. i 222 ha 192 roli, 18 łąk. Między gospodarzami miejscowymi spotykamy nazwy Hetman, Marszałek i t. p. Dwór ma 11 dm. , 184 mk. kat. i 465 ha 396 roli, 27 łąk, 10 lasu; czysty dochód z ha roli 14, 49, z ha łąk 10, 18, i z ha lasu 5, 87 mrk; chów i tucz bydła, nierogacizny i owiec; właściciel Dr. Witold Skarzyński. 2. S. , wś kośc. i folw. , pow. poznański, dekan. średzki, o 9 klm. na płd. wschód od Poznania i 4 klm. na płd. od Kobylego Pola, na trakcie z Poznania do Środy; par. i szkoła w miejscu, poczta i st. dr. żel. w Gadkach o 6 klm. W r. 1386 występuje pleban z S. ; między r. 1387 1399 pisał się Mikołaj Spławski Akta grodz, pozn. ; w r. 1580 posiadała tu Anna Spławska 5 łanów osiadł. , ćwierć karczm. , 3 zagr. i 4 komor. a Wojciech Spławski 9 półłan. , 4 zagr. i 1 komom. ; późniejszymi dziedzicami byli kolejno Bojanowscy, Niemojowscy, Grudzińscy, Opalińscy r. 1692, Józef Lipski, kasztelan łęczycki 1736, i Stanisław Mycielski 1793 na Kobylem Polu. W r. 1773 75 toczyły się spory graniczne między Koźmińskim, wojewodzicem kaliskim, a Lipską, kasztel. łęczycką, dziedziczką S. Konstyt. Sejm. , II, 143. Na obszarze osady odkopano cmentarzysko z popielnicami i przedmiotami bronzowemi. Kościół p, w. św. Andrzeja istniał tu przed r. 1386; w ręku protestantów przez pewien czas, wrócił w r. 1628 do katolików. W r. 1639 stały tu dwa kościoły, które spłonęły r. 1656, w czasie wojny szwedzkiej. Budowę nowego kościoła rozpoczął Opaliński w r. 1692 a dokończył Lipski w r. 1736. Księgi kościelne zaczynają się od r. 1761. Par. , liczącą 1636 dusz, składają Franowo, Garby, Jaryszki, Kobyle Pole, Krzesinki, Michałowo, Pokrzywno, Przysługa, S. i Szczepankowo. Wś ma 25 dm. , 225 mk. kat. i 284 ha 265 roli, 4 łąk, 1 lasu. Folw. z Michałowem 3 dm. , 60 mk. i Przysługą 2 dm. , 29 mk. tworzy okr. dworski, mający 16 dm. , 270 mk. kat. i 918 ha 586 roli, 132 łąk, 87 lasu; gorzelnia parowa; właścicielem jest Mycielski z Kobylego Pola. Istniała tu cukrownia, która upadła. 3. S. , wś, pow. wrzesiński, o 11 1 2 klm. na płd. wschód od Miłosławia i 2 1 2 klm. od ujścia Prosny do Warty, przy granicy król. polskiego; par. Wszemborz, poczta w Pogorzelicy, st. dr. żel. w Miłosławiu. Razem z Wodziskiem 3 dm. , 28 mk. tworzy okr. wiejski, mający 16 dm. , 162 mk. 132 kat. , 30 pret. i 377 ha 228 roli, 38 łąk, 12 lasu. Około r. 1564 było w S. 6 1 2 łan. osiadł. , z których płacono biskupom pozn. po 6 gr. fertonów; w r. 1578 posiadali tu Maciej Tarnowski 2 1 2 ślad. os. i 2 3 4 pustych; Maciej Zieleński 1 2 ślad. os. , 1 2 pust. , 1 zagr. i 1 komor. i Tomasz Zieleński 1 2 ślad. os. , 1 zagr. , 1 kom. i rzeźnika; r. 1618 miał Woj ciech Żychliński 1 ślad os. , 1 pusty i 1 za grodnika a Mikołaj Górski 2 1 2 śl. os. i 2 3 4 pustych. O kilkaset kroków od 8. nad Wartą wznosi się t. zw. okop szwedzki; wykopaliska znajdują się w zbiorach Pozn. Towarz. Przy jaciół Nauk. E. Cal. Spławie, niem. Splawie, 1400 Splaw dobra ryc. , w pow. świeckim, nad rz. Czarną Wodą, st. p. i tel. Osie o 5, 7 klm. , par. kat. i st. kol. Drzycim, 256 ha 232 roli. W 1855 r. 2 dm. , 10 dym. , 53 mk. , 22 kat. , 31 ew. ; go rzelnia. Za czasów krzyżackich stał tu młyn, który płacił 2 łaszty żyta albo 6 grzyw. ob. Ein pomersches Herzogsthum v. Wegner, II, 167. Według taryfy z r. 1648 płacił tu Krupecki 8 gr. , Cieleski 1 fl. 2 gr. ob. Rocz. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 180. Dziedzica mi byli tu r. 1676 Tomasz Szelicki, 1718 Ludwik Łyskowski, 1760 Antoni i Michał Łyskowscy, 1783 Jan Fryd. Jaeckel. Czy za chodząca w r. 1565 hamernia Spławie tu ist niała, trudno rozstrzygnąć. Mesznego pobierał prob. drzycimski ze S. 2 kor. żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 261. Według taryfy na symplę z r. 1717 płaciło S. 4 gr. R. 1773 było tu 68 kat. i ew. mk. ; wysiano 32 korcy żyta, 12 jęczm. , 5 owsa, 3 grochu, 5 tatarki, 1 2 lnu; siana zbierano 5 fur ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , 1886, str. 322 i 366. Ks. Fr. Spławiecka Wola, wś i fol. , pow. słupecki, gm. Kleczew, par. Złotków, odl. 20 w. od Słupcy, ma 6 dm. , 83 mk. Fol S. z nomenkl. Spławce rozl. mr. 703 gr. or. i ogr. mr. 654, Spławiecka Wola Spławie łąk mr. 17, past. mr. 14, nieuż. mr. 18; bud. mur. 18, drewn. 2; płodozm, 7 i 11 pol; wiatrak. Wś S. Wola os. 6, mr. 9; wś Spławce os. 13, mr. 36; wś Suche Suchary os. 5, mr. 135. Spławno, pow. obornicki, ob. Pławno. Spławy 1. wś, pow. nowoaleksandryjski, gm. i par. Rybitwy, ma 5 os. , 27 mr. Wchodziła w skład dóbr Józefów. 2. S. , fol. , pow. krasnostawski, gm. Zakrzew, odl. 35 w. od Krasnegostawu, ma 300 mr. 258 roli, 38 mr. lasu. Pokłady wapienia. Spoczynek 1. fol. , pow. nieszawski, gm. Straszewo, par. Koneck, ma 49 dm. , 353 mr. W 1827 r. 3 dm. , 31 mk. Należy do dóbr Faliszewo. 2. S. , pow. opatowski, gm. Wojciechowice, par. Bidziny. 3. S. , przyl. dóbr Przeździatka, pow. sokołowski. 4. S. , os. , pow. włodawski, gm. Turno, par. Sosnowica. Spodarec, chutor na praw. brzegu Irpenia, pow. kijowski, na granicy pow. wasylkowskiego, w 3 okr. pol. , gm, Hlewacha, par. prawosł. Skitek o 8 w. , odl. o 43 w. od Kijowa, ma 50 mk. Podług Pochilewicza jest tu 98 mk. , nadzielonych 125 dzies. ziemi, z której płacą 79 rs. 3 kop. wykupu rocznie. Spodochy al. Spodachy, wś, pow. bracławski, okr. pol. i par. kat. Niemirów o 8 w. , gmina Rubań, par. prawosł. Kowalówka, sąd w Woronowicy, przy trakcie z Niemirowa do Obodnego. Ma 74 os. , 319 mk. , 203 dz. ziemi włośc. Należy do klucza niemirowskiego, dawniej hr. Bolesława Potockiego, następnie Strogonowych, dziś ks. Szczerbatowych. Stanowi właściwie część wsi Kowalówki ob. . Spodwiliszki, fol. i dobra nad rz. Szyrwinczą, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Szyrwinty, okr. wiejski Spodwiliszki, o 53 w. od Wilna. Fol. ma 1 dm. , 11 mk. kat. ; w 1865 r. własność Pomarnackich. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi Barcie, Bonisańce 1 i 2, Brzedańce, Czepianiszki, Dudziszki, Gumbele, Ławry, Nowosiołki, Okmiańce, Suntoki, Trojaki, Wguny i Wiesy Stare oraz zaśc. Dziembówka Dębówka, Józefowo Josifowo, Kazereska, Kołtynie, Pokiertuszo i Wiesy Górne, w ogóle w 1865 r. 122 dusz rewiz. włośc uwłasz. i 142 b. włościan skarb. Spoetzen, ob. Jushka Spoetzen. Spogany, wś, pow. ostródzki, st. p. Dorotowo; 459 ha, 22 dm. , 118 mk. S. al. Plawet nadaje Jan v. Bichau, komtor ostródzki, r. 1419 Janowi z Spogau 6 włók w majątku Plawet i jedne przy jeziorze Wymój Wenitten, Wemitten na prawie chełmińskiem. Ad. N. Spohn niem. , ob. Szpon. Spohr, wś, pow. królewiecki wiejski, st. p. Waldau; 280 ha, 10 dm. , 58 mk. Spójniszki, zaśc. , pow. wiłkomierski, gm. Owanty, o 52 w. od Wiłkomierza. Słownik Geograficzny T. XI. Zeszyt 122. Spojszna, rzeczka, pow. trocki, gm. Olkieniki, ob. Kowale 2. . Spokojna, niem. Friedendorf, wś, pow. babimoski, o 12 klm. na płd. od Kębłowa, graniczy z Szreniawą, Śmieszkowem, Kaszczorem, Łupicą, Bagnem i Ciosańcem; par. Kaszczor, poczta Wijewo Weine, st. drogi żel. w Wolsztynie o 20 klm. ; 28 dm. , 217 mk. 208 kat. , 9 prot. i 509 ha 273 roli, 88 łąk, 118 lasu. Spokojnik, wś, pow. szubiński, o 9 klm. na płn. od Szubina i tyleż na płd. wschód od Nakła, na prawym brzegu Noteci, zlewa się z Brzózkami; par, kat. i poczta w Samoklęskach, par. prot. Szubin, st. dr. żel. w Strzelewie i Nakle; 17 dm. , 103 mk. 7 kat. , 96 prot. i 61 ha 21 roli, 13 łąk. Spokojność 1. włas. pryw. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 60 w. od Dzisny, 1 dm. , 11 mk. kat. 2. S. , zaśc rząd. nad rzką Machońką, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 69 w. od Dzisny, 1 dm. , 9 mk. prawosł. 3. S. , wś, pow. dzisieński, ob. Popowszczyzna 2. . 4. S. , zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 9 w. od Nowoaleksandrowska. 5. S. , okolica, pow. szawelski, gm. Szawkiany, o 15 w. od Szawel. 6. S. , dobra, tamże, o 32 w. od Szawel. Spole, wś i os. fabr. , pow. wieluński, gm. Skrzynki, par. Cieszęcin, odl. 34 w. od Wielunia. Wś ma 15 dm. , 103 mk. Tartak parowy wyrabiający deski. W 1827 r. 6 dm. , 56 mk Spólnik, wś i fol. , pow. nieszawski, gm. Boguszyce, par. Lubotyń, odl. 42 w. od Nieszawy, ma 111 mk W 1827 r. 7 dm. , 55 mk. W 1885 r. fol. S. z nomenkl. Nowiny rozl. mr. 285 gr. or. i ogr. mr. 237, łąk mr. 22, nieuż. mr. 12; bud. mur. 5, drewn. 4; pokłady torfu. Wś S. os. 14, mr. 14; wś Łysek os. 8, mr. 6; wś Warszawka os. 2, mr. 79. Spólnik, potok, powstaje w Janczowy, pow. nowosądecki, płynie na zach. przez Łyczanę, a w Korzennej wpada do Jasiennej z praw. brzegu. Długi 8 klm. Spólno, staw, pow. międzychodzki, o 4 klm. na wschód od Kwilcza, między Wituchowem i Mościejowem, w grupie stawów Mulno, Czarne i Wielkie jezioro. Spon, wś, ob. Szpon. Spondaty, pow. rossieński, ob. Spandoty. Spondy, wś włośc. , pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Aleksandrowo, okr. wiejski i dobra skarbowe Żeladź, o 7 w. od gminy a 28 w. od Święcian, ma 25 dm. , 292 mk. kat. w 1865 z. 127 dusz rewiz. . Sponiany, wś, pow. kowieński, w 4 okr. pol. , o 28 w. od Kowna. Sponicka Rudnia, wś, pow. homelski, gm. Wietka, ma 79 dm. , 249 mk. , z których 14 zajmuje się kowalstwem, 6 furmaństwem. 10 Spoczynek Spodarec Spodochy Spodwiliszki Spoetzen Spogany Spohn Spohr Spojszna Spokojna Spokojnik Spokojność Spole Spon Spondaty Spondy Sponiany Sponicka Rudnia Spławno Sponsberg Spopot Sporgeln Sporken Sporwienen Sporuny Sporniak Sponiczenka, rzeka, lewy dopływ Soży, lewego dopływu Dniepru. Sponka, potok, wypływa na obszarze Kahujowa, pow. rudecki poniżej wsi, na granicy z Honiatyczem wpada do Szczerku z prawego brzegu. Bługi 4 klm. Sponsberg, 1316 Sponsbruecke, dobra i wś, pow. trzebnicki, par. ew. Wilksen, kat. Schebitz. Dobra mają 3 dm. , 65 mk. 30 kat. , 280 ha; wś 61 dm. , 286 mk. 35 kat. , 404 ha. Spopot, rzeka, lewy dopł. Desny lew. dopływu Dniepru. Przybiera z prawej strony Kamionkę, a z lewej różne dopływy, stykające się prawie ze źródłami Bołwy, wpadającej poniżej do Desny. Sporgeln 1. wś, pow. frydlądzki, st. p. Domnau; 28 ha, 2 dm. , 11 mk. 2. S. , dobra, tamże; 265 ha, 16 dm. , 84 mk. , st. p. Szępopol. 3. S. , wybud. przy dobrach Woopen, tamże. Sporken, folw. dóbr worlińskich, pow. ostródzki. Sporki, zaśc. szlach. nad pot. Plaskówką, pow. święciański, w 3 okr. pol. , o 45 w. od Święcian, 1 dm. , 8 mk. kat. Sporkowszczyzna, wś, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. Lida, okr. wiejski Kołyszki, o 5 w. od Lidy ku Dziewieniszkom, ma 7 dm. , 76 mk. W 1865 r. 26 dusz rewiz. włościan i 13 b. ludzi dwors. ; należała do dóbr Malenkowszczyzna Adamowiczów. Sporne, w XVI w. Szpore, kol. włośc. , pow. koniński, gm. Dąbroszyn, par. Kuchary Kościelne, odl od Konina 20 w. , od Rychwała 2 1 2 w. Ma 11 dm. , 154 mk. , 150 mr. ; os. karcz. 1 dm. Wchodziła w skład dóbr Dąbroszyn. Na początku XVI w. stała ta wś pustką. Kmiecie, gdy byli, dawali pleb. w Dąbroszynie meszne po 3 gr. z łanu Łaski L. B. , I, 275. Sporne I. część Korczyny, w pow. krośnieńskim, 48 dm. , 288 mk. 2. S. , wólka w Odrzykoniu, pow. krośnieński, 6 dm. , 20 mk. Sporniak 1. al. Sforniak Palikijski fol. , pow. lubelski, gm. i par. Wojciechów, odl. 16 w. od Lublina. Fol. ten, w r. 1875 oddzielony od dóbr Palikije, rozl. w 1885 r. mr. 614 gr. or. i ogr. mr. 499, łąk mr. 1, pastw. mr. 23, lasu mr. 87, nieuż. mr. 4; bud. z drzewa 5; płodom. 12 pol. ; las nieurządzony, pokłady kamienia wapiennego. 2. S. Matycki i 3. S. Radowiecki, os. , pow. lubelski, gm. i par. Konopnica. Sporok, ob. Karmerau. Sporów, grupa chat, w gm. Stary Sącz, pow. nowosądecki. Br. G. Sporowo, sioło, folw. i dobra nad jez. t. n. , pow. słominski, w 1 okr. pol. , gm. Pieski, o 95 w. od Słonima. Była tu kaplica katol. b. parafii Olszew. Sporowo, niem. Sparau, 1353 Sparow, 1532 Sparraw, dobra ryc. w Pomezanii, pow. sztumski, st. p. i par. kat. Kiszpork o 5, 5 klm. , st. kol. Mikołajki o 12, 5 klm. ; 161 ha 135 roli. W 1885 r. 4 dm. , 12 dyn. , 64 mk. , 15 kat. , 49 ew. R. 1353 dostaje jakiś Sparrowe kilka włók na prawie chełm. w pobliżu Kiszporka pod Staremmiastem Altstadt. R. 1536 posiada jedną część S. Feliks Waliszewski, drugą dzierżawi kowal z Balowa. Od nich kupuje je Achacy Czerna. R. 1772 należało S. do Wybickich, r. zaś 1804 do pułkow. v. Katzler; taksa wynosiła 6715 tal. ob. Schmitt Gesch, des Stuhmer Kr. , str. 249. Sporowskie, jezioro na pograniczu pow. słonimskiego i kobryńskiego, w par. Olszew, na linii biegu Jasiołdy, na płn. od Prypeci, w znacznie wyższem od niej poziomie. Do 5 w. długie a 3 w. szerokie, podług obliczeń pułk. Strielbickiego zajmuje 8, 4 w. kw. Największa głębokość w płd. zchd. części dochodzi do 14 stóp. Jezioro ze wszystkich stron otoczone jest nieprzebytemi błotami, oprócz brzegu północnego, na którym znajduje się wś Sporowo i mko Zdzitów. Jezioro obfituje w ryby; na wybrzeżach znajdują się kawałki bursztynu. Do jeziora uchodzi kanał zwany Kokoryckim, przekopany wśród błot od mka Bezdzieża. Porów. art. Stawrowicza w Wilen. Sborniku, z 1870 r. Sportehnen 1. Adelig, wś, pow. morąski, st. p. Libsztat; 167 ha, 9 dm. , 48 mk. 2. S. Koenigl, wś, tamże; 228 ha, 7 dm. , 40 mk. Sporuny, folw. i wś, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. Woropajewszczyzna, okr. wiejski Zajnowo, o 4 w. od gminy a 59 w. od Dzisny. Folw. ma 1 dm. , 2 mk. katol. , wś zaś 10 dm. , 100 mk. 8 praw. i 92 katol. . Niegdyś attynencya Zajnowa, były kolejno własnością Wołłowiczów, Platerów, Mirskich, w końcu drogą wiana za Anną z Mirskich, przeszły do Wołosowskich. Włościanie wnieśli 1480 rs. 16 kop. wykupu za wydzielone im grunta. Sporwienen 1. wś, pow. frydlądzki, st. p. , tel. i kol. żel. Korsze; 39 ha, 3 dm. , 5 mk. 2. S. , fol. do dóbr Gr. Schwansfeld, tenże pow. ; 6 dm. , 69 mk. Sporwitten 1. dobra, pow. rybacki, st. p. Laptau; 115 ha, 12 dm. , 69 mk. 2. S. Gross, dobra ryc, pow. frydlądzki, st. p. Schoenbruch; 884 ha, 52 dm. , 312 ha. 3. S. Klein, fol. , tamże. Spory 1. folw. nad jez. t. n. , pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. Jasiewo, okr. wiejski Słowiki, o 45 w. od Święcian, 1 dm. , 9 mk. katol. ; w 1865 r. własność Dmochowskich. 2. S. , folw. szlach. nad rzką Plaskówką, pow. święciański, w 3 okr. pol. , o 45 1 2 Sportehnen Sporki Sporowskie Sporowo Sponiczenka Sporkowszczyzna Sporne Sporów Spory Sporwitten Sporok Sponiczenka Sponka Spreewald Spreje Sprejmie Sporysz Sporysz Spree Sprech Sprawdzie Sprawdajcie Sprakten Spraksze Spragielino w. od Świącian, ma 1 dm. , 33 mk. 25 katol. , 8 żydów. Sporysz al. Speryż białoruskie Sparysz, jezioro w pow. rzeczyckim, uformowane z rozlewu Brahinki, długie prawie 6 w. , szero kie około 2 w. , podług obliczenia pułk. Strielbickiego zajmuje 11 w. kw. Na zachodnim krańcu ma wyspę; brzegi nizinne, w łąki ob fite; bardzo rybne. A. Jel. Sporysz, Sparysz al. Speryż, wś i folw. nad jeziorem t. n. , pow. rzeczycki, w 1 okr. pol. i gm. Brahin, o 1 milę na płd. zchd od Brahi, na, ma 33 osad, cerkiewka; grunta wy borne łąk obfitość, rybołówstwo znaczne. Własność niegdyś ks. Wiszniowieckich, w kluczu brahińskim. A. Jel. Sporysz, potok, powstaje w Trzebini, pow. żywieckim, płynie granicą tejże gminy ze Spo ryszem i na obszarze Sporysza uchodzi do Koszarawy z lew. brz. Przyjmuję strugę z obszaru Trzebini. Długi 4 klm. Br. G. Sporysz, z Isepami, Obszarem i Nowąwsią, wś, pow. żywiecki, na płd. wsch. od Żywca, nad rz. Koszarawą, przy gościńcu suskoży wieckim, graniczy od wsch. płn. z obszarem Żywca, od zach. z Zabłociemi od płd. zach. z Wieprzem, od płd. wsch. z, Trzebinią, a od płd. ze Świnna. Obszar wsi przepływa od wsch. ku płn. zach, rz. Koszarawa, która na granicy z Żywcem i Zabłociem wlewa się do Soły z praw. brz. Część S. , która legła po płn. stronie rz. Koszarawy, zwie się Obszarem. Tu znajdują się huty żelazne założone r. 1838, gisernia i fryszerki, należące do państwa żywieckiego arcyks. Albrechta. Zwą się one Hutą Wyźnią al. Wilhelmshuette i Hutą Niźnią al. Friedrichshuette. Przy tej hucie jest przyst. dr. żel. państwowej, zwany Friedrichshuette. Za nimi legły trzy stawki, zasilane przez mały dopływ Koszarawy. Część połd. , na lew. brz. Koszarawy, zajmuje przeważnie płn. wsch. stok wzgórza Grojca 612 mt. . W połowie XIII w. miał tu stać zamek łowiecki grodzisko żywieckie. Przysiołek Obszar założył r. 1568 Krzysztof Komorowski na 10 rolach, nabytych od Sporyszan, do których r. 1598 dokupił jeszcze 16 ról po 110 złr. , tak że włościanom pozostał tylko Grojec Janota, Żywiecczyzna, 48. W XV w. płacił S. wraz z Żywcem dziesięć skojców gr. praskich do scholasteryi krakowskiej. Po śmierci Anny z Lubomirskich, drugiej żony Franciszka Wielopolskiego 1732, przeszedł r. 1739 Obszar wraz z S. w ręce Karola Wielopolskiego ob. Żywiec, jako część klucza żywieckiego. W r. 1838 przeszedł z dobrami żywieckiemi na własność ks. Albrechta, syna Fryderyka Augusta, elektora saskiego, i arcyks. Karola. W r. 1869 obszar większej posiadł. arcyks. Albrechta liczył roli ornej 342, łąk i ogr. 45, pastw. 63, lasu 88 mr. ; mniejsz. pos. roli orn. 707, łąk i ogr. 37, pastw. 255, lasu 28 mr. austr. R. . 1869 było dm. 105, mk. 1023 męż. 483, kob. 540; w r. 1880 dm. 136, mk. 1260 męż. 606, kob. 654, między nimi rz. kat. 1204, izrael. 47, innych wyzn. 9; Polaków 1230, Niem. 30. Części wsi są Grojec rota dm. 9, mk. 58; Obszar dm. 17, mk. 307; Sapińscy rota dm. 6, mk. 46; Sporysz dm. 78, mk. 623; Świątkówka rota dm. 2, mk. 16; Wyższe Mieście dm. 24, mk. 210. Par. rzym. kat. w Żywcu. W 1581 Pawiński, Małopolska, 106 należał S. do tej samej parafii; jedna część Jan Ko morowski miała 2 łany kmiece, 3 komor. bez bydła, druga zaś część Krzysztof Komorow ski 2 łany km. i 3 kom. bez bydła. Według Andrzeja Komonieckiego Dziej opisu żywieckiego Kraków, 1866, ,wieś nazwana jest od ziela Sporysz, które się tu rodziło. Sąd pow. i urz. podatk. , starostwo i st. p. Żywiec. Br. G. Spragielino, zaśc. szl. nad Wilią, pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 28 w. od Wilna, 1 dm. , 4 mk. katol. Spraksze, wś, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 50 w. od Poniewieża. Sprakten niem. , wś, pow. wystrucki, st. p. Berschkallen; 380 ha, 80 dm. , 369 mk. Sprawdajcie Winkuławki, wś, pow. , rossieński, gm. Pojurze, par. Zwingie, o 84 w. od Rossień. Sprawdzie 1. wś, pow. rossieński, gm. i par. Andrzejów, o 89 w. od Rossień. 2. S. , wś, pow. rossieński, par. retowska. Sprech, Spreh, w dok. Sporge, jezioro w pow. reszelskim Warmia w dobrach Leginy. Spree, dobra i wś, pow. rozborski, par. ew. Rozbork, kat. Mużaków. Dobra posiadały 8 dm. , 66 mk. ew. , rozl. 1197 ha; wś, par. ew. Dębice, kat. Mużaków, ma 9 dm. , 45 mk. ew. , rozl. 575 ha. Spree, Sprewja, ob. Szprowja. Spreedorf, wś na Łużycach saskich, w pobliżu źródeł rz. Szprewii. Spreetza, serbskie Spreewitz, wś, pow. wojrowiecki, posiada kościół par. ewang. , 54 mk. ew. , 1320 ha. Spreewald, w Łużycach, ob. Błoto. Spregiejnia, zaśc. , pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. Niemenczyn, okr. wiejski Padziuny, o 2 w. od gminy, 3 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Jęczmieniszki. Spreje, serbskie Sprey, wś przy ujściu rzeki Schoeps do Sprei, pow. rozborski, par. ew. Diehsa, kat. Mużaków; 7 dm. , 68 mk 1 kat. , 386 ha. Sprejmie, wś, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Podberezie. , okr. wiejski i dobra w 1865 r. Maryi Jeleńskiej, Glinciszki, o 4 1 3 Spreedorf Spreetza Spregiejnia Spremberg w. od gminy a 31 w. od Wilna, ma 7 dm. , 74 mk. , w tej liczbie 2 prawosł. i 72 katol. w 1861 r. 16 dusz rewiz. . Spremberg, miasto w Łużycach, ob. Grodk. Sprenglienen, folw. , pow. rastemborski, st. p. Korsze; 171 ha, 7 dm. , 43 mk. Sprenitze, dobra, pow. mielicki, par. ew. i kat. Sulau; 789 ha. Spręcowo, niem. Spiegelberg, wś w pobliżu rz. Łyny, na pol. Warmii, pow. olsztyński, 13 klm. na półn. od Olsztyna, nad traktem do Gutsztatu, w okolicy pagórkowej, z glebą piaszczystą, nieurodzajną; 1112 ha, 119 dm. , 602 mk. Polaków, zajmujących się rolnictwem i hodowlą bydła. Poczta w miejscu. W 1360 r. otrzymali Nicolaus et Hinczko Sprenzen na prawie chełm. 60 włók ad locationem villae Spigelberg. Sprężyce niem. Sprentschuetz, dobra i wś, pow. wielkostrzelecki, par. ew. Wielkie Strzelce, kat. Kamień. Dobra mają 2 dm. , 68 mk. kat. , 474 ha; wś 14 dm. , 96 mk. kat. , 96 ha. Sprind, os. przy wsi Kalthof, paw. królewiecki wiejski. Sprindlack, dobra, pow. welawski, st. p. Gruenhayn; 21 dm. , 121 mk. Sprindt niem. , ob. Zdroje. Sprindt, wyb. przy Wystruci, pow. wystrucki; 5 dm. , 114 mk. Springberg 1. w pow. wągrowieckim, ob. Skocza Góra. 2. S. , w pow. międzychodzkim, ob. Skoczna Góra. Springberg, ob. Zawada. Springborn 1. wś na niem. Warmii, pow. licbarski, st. p. Kiwitten; 728 ha, 50 dm. , 262 mk. W S. dostał r. 1687 Piotr Białkowski, pisarz koronny, przywilej na karczmę; ob. Kywity i Kiwity. 2. S. ob. Wężowo. Springe, pow. łecki, ob. Łysonie. Springen, dobra prywatne, w okr. i pow. tukumskim, par. neuenburska Kurlandya. Springen, wś, pow. gąbiński, st. p. , tel. i kol. żel. Gąbin; 276 ha, 47 dm. , 245 mk. Springen, wś, pow. tylżycki, st. p. Schillgallen; 128 ha, 37 dm. , 137 mk. Springmuehle 1. al. Roggenmuehle, Zdrójek, młyn, w pow. czarnkowskim Wieleń, o 6 klm. na płn. od Wielenia, nad Zdrójkiem dopł. Bukówca; okr. dworski i poczta w Wieleniu Filehne, st. dr. żel. w Krzyżu Kreutz o 15 klm. ; 2 dm. , 15 mk. 2. S. , pol. Mściszewski Młyn, pow. obornicki, o 4 klm. na zchd. płn. od Gośliny Murowanej poczta, nad zdrojem, dopł. Warty, wchodzi w skład okr. wiej. Mściszewo. 3. S. , pow. szubiński, ob. Zdrojek. E. Cal. Springwerder, w pow. czarnkowskim, ob. Jazgarz. Sprittlauken, folw. , powiat królewiecki wiejski, st. p. Troempau. Sprochowitz niem. , ob. Szprochowice. Sproguny, folw. , pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Polany, okr. wiejski Debesie, o 8 w. od Oszmiany, i dm. , 21 mk. katol. ; w 1865 r. własność Czarnockich. Sproitza, serbskie Sproitz, wś i dobra, pow. rozborski. Dobra mają 9 dm. , 38 mk. ew. , 557 ha. Wś, par. ew. Lipno, kat. Mużaków, 4 dm. , 30 mk. ew. , 328 ha. Sprokinnen, wś, pow. ragnecki, st. p. Szillen; 77 ha, 12 dm. , 69 mk. Sproksze, wś, pow. wiłkomierski, gm. i par. Wiżuny, o 57 w. od Wiłkomierza; uwłaszczona od dóbr wiżuńskich. Sprotawa, niem. Sprottau, ob. Szprotawa. Sprotchin, 1409 Sproetchen, dobra i wś, pow. bolesławski, par. ew. Seebnitz, kat. Kaltwasser. Dobra mają 3 dm. , 54 mk. 8 kat. , 457 ha; wś 44 dm, , 244 mk. 2 kat. , 216 ha. Sprottischdorf, wś i dobra, pow. szprotowski, par. ew. i kat. Szprotów. Wś ma 54 dm. , 308 mk. 20 kat. , 101 ha; dobra 9 dm. , 88 mk. 10 katol, 387 ha. Sprottischwalde, wś, pow. szprotowski, par. ew. i kat. NiederLeschen, ma 27 dm. , 158 mk. , 51 ha. Sprowa, u Długosza Wsprowa i Sprowa, wś i folw. na rz. Pilicą, pow. włoszczowski, gm. Słupia, par. Goleniowy, odl. 30 w. od Włoszczowy poczta w Szczekocinach. W 1827 r. było 31 dm. , 497 mk. Dobra S. , w r. 1884 oddzielone od dóbr Słupia, składały się z folw. S. i Aleksandrów al. Bakałarz, nomenktatur Na Borkach i Chmielniku, rozl. mr. 1724 gr. or. i ogr. mr. 675, łąk mr. 136, pastw. mr. 82, lasu mr. 738, nieuż. mr. 93; bud. mur. 6, z drzewa 19; płodozm. 9o i 14o pol; las urządzony. Wś S. ma 57 osad, 516 mr. W połowie XV w. należy do par. Szczekociny, dziedzictwo Odrowążów. Około 1460 r. Andrzej Odrowąż, wojew. i ststa lwowski, nadał połowę S. klasztorowi w Mogile. Klasztor odprzedał tę część w 1475 r. Pieniążkowi z Iwanowic za 350 grzyw. i nabył za te pieniądze wś Opatkowice. Łany folw. w S. dawały dziesięcinę pleb. w Szczekocinach, zaś 12 łanów km. dziesięcinę, wartości do 10 grzyw. , prepozyturze krakowskiej. Tamże dawało 8 zagrod. i 2 karczmy z rolą Długosz, L. B. , n, 214 i III, 426 i 436. W 1581 r. Szczepanowski płaci tu od 9 łan. km. , 5 zagr. z rolą, 5 komor. z bydłem, 5 kom. bez bydła, ćwierci karczm. ; w części Kościenia 1 2 łan. km. i 1 zagr. Pawiń. Małop. , 72. Br. Ch. Spruciowce 1. wś, pow. sokólski, w 1 okr. pol, gm. Grzebienie, o 27 w. od Sokółki. 2. S. , młyn, tamże, o 32 w. od Sokółki, Spruciowce Sprowa Sprottischwalde Sprottischdorf Sprotchin Sprotawa Sproksze Sprokinnen Sproitza Sproguny Sprochowitz Sprittlauken Springwerder Springmuehle Springen Springe Springborn Springberg Sprindt Sprindlack Sprind Sprężyce Spręcowo Sprenitze Sprenglienen Spremberg Sprudowo Spryndyszki Sprykutowo Spruksty Sprudowo, wś zamieszkana przez tak zw. Feteraków. Ob. Prusy t. IX, 99. Spruksty, folw. , pow. kowieński, w 1 okr. pol. , o 47 w. od Kowna. Sprukty, wś, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Gryszkabuda odl. od Władysławowa 25 w. , ma 5 dm. , 17 mk. W 1827 r. 2 dm. , 23 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo. Spruktyszki al. Struktyszki, wś nad rz. Cesarką Sesarką, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze, odl. od Władysławowa 35 w. , ma 7 dm. , 74 dm. W 1827 r. 6 dm. , 45 mk. Sprykutowo, po łotew. Sprykutowa, niegdyś Sprykutem, wś, pow. lucyński, par. Brodajż, z kaplicą filialną, własność Derągowskich, dawniej de Anrepów. W 1563 r. dziedziczył je Bartłomiej Anrep, a w 1583 r. Fryderyk de Anrep. W XVII i XVIII w. S. wraz z Lideksnem był własnością Sołtanów. Spryndyszki 1. wś, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny, odl. od Maryampola 43 w. , ma 20 dm. , 106 mk. W 1827 r. 3 dm. , 61 mk. 2. S. , wś nad rz. Jesią, pow. maryampolski, gm. Freda, par. Godlewo, odl. od Maryampola 45 w. , 1 dm. , 13 mk. , 43 mr. Należała do folw. Isłauż. Spryngi, zaśc. pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 84 w. od Poniewież. Sprynia, potok, źródlane ramię rz. Czerchawy, powstaje w Spryni, pow. samborski, w lesie Ożynowatym, na płn. pochyłości Wydiloka 862 mt. , z połączenia strug Jagliny i Kamiennego. Płynie na płn. wsch. między domostwami wsi Spryni, przez obszar Manasterca i Czerchawy, gdzie od lew. brz. łączy się z Błażówką al. Wolanką, dając początek rzece Czerchawie ob. . Długi 15 klm. Przyj muje z pr. brz. pot. Rakowice i Łopuszne. Nad praw. brzegiem rozpościera się dział Hu ty 637 mt. , a nad lew. Zalarski 600 mi i Pomiarki 513 mt. . Pędzi młyny i tracze w Spryni. Br. G. Sprynia, wś, pow. samborski, 18 klm. na płd. zach. od Sambora sąd pow. , st. kol. , urz. poczt. i tel. . Na zach. i płn. zach. leży Zwór, na płn. Wola Błażówska i Spryńka, na Wsch. Manasterzec, na płd. wsch. Stronna dwie ostatnie w pow. drohobyckim, na płd. zach. Niedzielna pow. staromiejski. W płd. lesistej stronie, w lesie Ożynowatym, powstają z licznych strug dwa potoki Jaglina i Kamienny, z których połączenia tworzy się pot. Sprynia jedno z ramion Czerchawy i płynie na płn. wsch. do Monasterca, zabierając małe strugi. W dolinie Spryni leżą zabudowania wiejskie 398 mt. cerkiew. Płd. część obszaru dochodzi 645 mt. Na granicy płd. wznosi się Wydilak 862 mt. ; we wschod, stronie wzgórze Huta 637 mt. , na zach. wzgórze Salarskie 600 mt. . Własn. wiek. ma roli or. 83, łąk i ogr. 24, pastw. 73, lasu 2230 mr. ; wł. mn. roli or. 622, łąk i ogr. 169, past. 489 mr. W r. 1880 było 93 dm. , 489 mk. w gminie; 6 dm. , 21 mk. na obsz. dwor. 468 gr. kat. , 18 rzym. kat. , 24 izr. ; 453 Rusinów, 57 Polaków. Par. rzym. kat. w Czukwi, gr. kat. w miejscu, dek. staromiejski, dyec. przemyska. We wsi cerkiew p. w. św. Mikołaja i szkoła filialna. O śladach nafty w S. pisze Jahrb, der geolog. Reichsanst. 1881, str. 155. We wsi jest tartak. Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr koronnych, do krainy podbuskiej, ekon. smborskiej, a ziemi przemyskiej. W Rkp. Ossolin. 2837, str. 87 czytamy A. 1555 die 18 decembris Varsoviae. Poponatum Bona regina discreto Mathiae, cum area integra ac locis pro pratis et hortis convenientibus dat in Sprynia. ,, 1451. Privil. Sigismundi Augusti, quo mediante facultas Magnifici Mielecki, Capitan. Samboriensis, provido Sienkoni Kiczer Sculteto tabernam extruendi cum extirpatione unius lanei ad eandem, inferius villae Sprynia, ea ratione, ut subditi illic potendi gratia, convenirent, data approbatur. W lustracyi ekon. Samborskiej z r. 1686 Rkp. Ossol, 1255, str. 164 czytamy Sprynia ma łanów 7 1 2, z osobna kniazkich łanów 5, popowski łan jeden. Spryńka ma łan jeden. Czynsze na św. Marcin. Czynszu dają na rok z każdego łanu złr. 10; żyrowszczyzny z każdego łanu po gr. 20; czynszu głównego z każdego łanu zł. 2; za wołu gromada daje z łanu zł. 2; pokłonu od gromady zł. 1 gr. 18; owsa z łanu każdego dają połmiarek jeden, gęś jedną, kur dwie, jajec z łanu 16; za sądy zborowe płacą dwiema ratami zł. 10, z pustych łanów koszonych dają po 24 zł. , kniaziowie płacą z łanów swoich z każdego po zł. 5 gr. 26; pop płaci czynszu zł. 3 gr. 10. Czynsze na św. Wojciech kuchenne, za jagnię, dziesięcinę owczą, powinności i robotników tak dają i posyłają jako wś Podbuż. Drzewa, desek i gontów nie dają; jednak do żupy spryńskiej, kiedy robi, wszelkie potrzeby dodawać powinni, a kiedy nie robi ta żupka, to do nahujowskiej żupy też powinności dodawać powinni. Iwan Spryński Hermanowicz trzyma ćwierć roli, z której służbą wojenną służy. Przywileju jednak na tę ćwierć nie pokazał, Ojcowie także bernardyni samborscy trzymają pół łanu, za jakiem prawem, nie pokazali, co się do dalszej zostawuje ordynacyi. Spryńka żadnych nie daje powinności, ale tylko czynszu daje Jednego roku na św. Marcin zł. 5, a na św. Wojciech zł. 5. W tej wsi trzymają Iwan Fedor, Janko Iwan, Stasio Stefan Spryńscy wójtowstwo vigore przywileju nadanego sobie od Najjaśn. Sprudowo Spruktyszki Sprukty Spryngi Sprynia Jana Kazimierza w Warszawie dnia 26 maja r. 1667, który przywilej potwierdził potem Najjaśn. Jan III we Lwowie d. 4 lipca r. 1678. Ale że w tem nowem confirmationis prawie niektóre sobie wolności pokładli, których w dawniej szem prawie nie masz, tedy jako subreptitias kasujemy według tylko dawnego prawa ich zachowując przy temże wójtowstwie. Uskarzali się poddani z Spryńki, że płacą z pół łanu hajduckiego, którego między rolami gromadzkimi nie mają. Co że jest przeciwko słuszności, tedy aby zamek samborski w tem poddanym tymże był pomocą i od tego zasłonić ich mógł, odsyłamy ich do zamku Samborskiego. W inwentarzu z r. 1760 Rkp. Ossol. ,. 1632 czytamy na str. 58 Wś Sprynia i Spryńka osiadła na łanach 8 1 2, videlicet starych łanów 5, koszonych 3, pust. 1 2; z osobna kniazkich 3, popowski jeden. Chlebnika ad praesens znajduje się 48. Czynsze kuchennego z chlebnika każdego po gr. 2 1 2 4 zł. Za niewożenie drzew, których powinni byli z łanu każdego sianego przywieźć po fur 200, teraz nie wożą, płacą z łanu po zł. 40, co czyni 200 zł. ; żerowszczyzny z tychże łanów po gr. 20, czyni 3 zł. 10 gr. ; czynszu głównego z tychże po zł. 2, czyni zł. 10. Za wołu kuchennego z tychże łanów sianych z każdego po zł. 2, czyni zł. 10. Zboroszczyznę z każdego łanu sianego zł. . 10, czyni zł. 50. Owsa z każdego łanu sianego po półmiarków 2, więc półmiarków 10, które przez połowę dają w ziarnie, a przez połowę płacą za półmiarek zł. 2, czyni zł. 10. Gęsi 2, kur 4, jajec 16 z łanu, czyni 10 zł. 26 gr. Pokłonu od gromady zł. 1 gr. 18. Z koszonych łanów zł. 48. Za baranka wielkanocnego l zł. Summa czynszu 372 zł. 24 gr. Ad hoc z wójtowstwa czynszu zł. 11 gr. 18. Powinność gromady Chlebnik każdy mający sprzężaj drew każdego tygodnia po fur 2. Żupy spryńskiej budynki reparują i nowe swym kosztem budują. Drzewa na kadzie do wszystkich żup dodają i odwożą. Wójtowstwo w tej wsi, którego posesorem p. Franciszek Michał Monasterski, na które prawo produxit, vigore którego wszystkie onera fundi i hiberną płacić powinien. Lasy do tej wsi należące Las Kamienisty nazwany, jodłowy, od Niedzielny. Las jodłowy i bukowy Studzianna nazwany. Las bukowy nazwany Czysta dolina. Chaszcze drobne od wschodu. Chaszcze Potoki nazwane od Stronny. Las od wsi Zworu, nazwany Czarna kiczera, gruby jodłowy. Chaszcze od Woli Błażowskiej, nazwane Choduszów. O żupie spryńskiej czytamy tamże na str. 14 Żupa spryńska. Z przyjazdu wrota we trzech słupach z furtką z tarcic podwójne, daszkiem gontowym pokryte. Rezydencya kwotnicka nowa, z drzewa jodłowego, dachem gontowym pokryta; do sieni drzwi na biegunach drewnianych bez zamknięcia, przy drzwiach komórka z drzewa łupanego, w niej okno w drewno oprawne. Po prawej stronie izba, do niej drzwi na zawiasach i hakach żelaznych, z klamką żelazną, wrzeciążem i skoblem. Okien w tej izbie 3, w drzewo oprawnych, we dwie kwatery, na zawiasach żelaznych, z haczykami i skoblikami; czwarte okienko małe, w drzewo oprawne. Piec z kafli zielonych, przy nim komin z gliny lepionej na pręcie żelaznym, pod dach wywiedziony. Piec piekarski dobry. Pod oknami ławy dwie. Pułap i podłoga z tarcic. Z tej izby komora, do której drzwi na zawiasach żelaznych z wrzeciążem i skoblem; w tej komorze okno jedno w drzewo oprawne, z okiennicą z komorą zamykającą się. Z tej komory drzwi na dwór na zawiasach żelaznych z zasuwą drewnianą. Podłoga i pułap dobre. Po lewej ręce sieni izba druga, do niej drzwi na zawiasach żelaznych, z klamką, antabkami dwiema, wrzeciężem i skoblem. W tej izbie okien dwoje, w drewno oprawnych, na zawiaskach, z haczykami i skobelkami żelaznymi, z okienicami ze dworu na zawiasach żelaznych. Pod oknem ława na słupkach. W tej izbie piec kaflowy, na fundamencie z cegieł murowanym, przy nim komin z gliny lepiony na pręcie żelaznym. Wieża nowa, z drzewa budowana, dachem gontowym pokryta, w niej panwi nie masz. Wieża druga od lat 3 postawiona, z drzewa łupanego, dachem gontowym pokryta, drzwi do niej troje na biegunach drewnianych. Panew zażywana dobra, o kluczach 110, kadź surowiczna wielka, od kieratu do kadzi rynien 4 dobrych. Bednarnia nowa, z szopą złączona, z drzewa jodłowego, gontami pokryta. Do szopy drzwi nie masz, tylko odrzwi; z szopy po prawej ręce drzwi do izby bednarskiej, na zawiasach żelaznych; okien 4, pod oknami ław prostych 2. Piec piekarniany z gliny nalepiony. Około tej żu py ogrodzenie z kołów, jako i w żupie nahujowskiej. Od Sambora jadąc karczma, z drzewa łupanego izba i komora, a sień z chrustu grodzona, częścią gontami, częścią dranicami pokryta. Do sieni drzwi na zawiasach z zasową. Okien w izbie 2, piec kaflowy, przy nim komin z gliny lepiony. W komorze okno jedno. Podłogi i pułapy w izbie i komorze z dylów, dobre. Podsadkowie tej żupy Fedko Bednarz, Piotr Czoropowski, Jakub Gozdawski, Michał Jarosz, Iwan Iwaryk, Hryń Skurysik i dwóch żydów. Tak tę żupę jako i nahujowską zaarendowała teraźniejsza administracya starozakonnym na rok jeden za 20, 000 złp. Ale dla skąpości drew bliższych, a odległości dalszych i drogości onych może w dalszych latach ten dochód się zmniejszy. Lu. Dz. Sprynia Spuśniki Spusza Spytki Spytków Spytkowice Sprzeczno Spryńka Sprysowiecka Słobódka Sprysówka Sprząśl Spucken Spuczyszki Spudzie Syrajcie Spullen Spulnie Spurgany Spurowice Spryńka Spryńka, wś, pow. samborski, 15 klm. na płd. płd. zach. od Sambora, 10 klm. na zach. od urz. poczt. i tel. Podbuże. Na płd. zach. leży Sprynia, na płn. i płn. wschód Błażów, na płd. wschód Manasterzec pow. drohobycki. Wioska leży na praw. brzegu dopływu Wolanki, wpadającej do Błażówki ramię Czerchawy. Własn. więk. ma roli or. 10, łąk i ogr. 3, lasu 8 mr. ; wł. mn. roli or. 41, łąk i ogr. 14, past. 2, lasu 45 mr. W r. 1880 było 15 dm. , 51 mk. w gm. , 1 dm. , 2 mk. na obsz. dwors. 48 gr. kat. , 5 izr. ; wszyscy Rusini. Par, rz. kat. w Czukwi, gr. kat. w Spryni. Dawniej była tu żupa wsi Spryni ob. , ztąd do dzisiaj jedna część wsi zowie się Żupką nie Żabką, jak podają Skorowidze Galicyi. Lu. Dz. Sprysowiecka Słobódka, nad rzką Uszka dopł. Uszycy, pow. uszycki, obok Sprysówki ob. , do której należy, ma 11 osad. Sprysówka, dawniej Prysówka i Pryjówka, wś rząd. , pow. uszycki, okr. pol. i sąd Dunajowce, gm. i par. kat. Mukarów, ma 96 os. , 728 mk. , 781 dzies. ziemi włośc. Cerkiew p. w. św. Paraski, wzniesiona w 1766 r. , ma 566 wiernych; parafia przyłączona do Mukarowa Podleśnego. Należała do ststwa mukarowskiego. Sprząśl, Sprzęśla. Tak nazwaną została rz. Supraśl, dopływ Narwi, w akcie granicznym Mazowsza i Litwy z 1358 r. Sprzeczno, niem. Geisberg, fol. do Grobi Grabitz, pow. międzychodzki, o 6 klm. ku płd. od Sierakowa poczta, par. Lutomie, st. dr. żel. w Wronkach o 22 klm. ; 1 dm. i 27 mk. ob. Sieraków. Spucken, wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Schakuhnen; 381 ha, 69 dm. , 302 mk. Spuczyszki, dwór, pow. telszewski, o 72 w. od Telsz, w pobliżu mka Gorzdy. Spudzie Syrajcie, wś, pow. szawelski, gm. Fodubis, o 26 w. od Szawel. Spullen, wś, pow. piłkałowski, st. p. Kussen; 570 ha, 61 dm. , 272 mk. Spulnie, kol. włośc. , pow. piotrkowski, gm. Łękawa, 4 dm. , 25 mk. , 45 mr. Spurgany, wś, pow. telszewski, w 1 okr. pol. , o 42 w. od Telsz. Spurowice, 1375 r. Sporewitz, 1416 Sporewicz, Spurwitz, wś, pow. oławski, par. ew. Witowice, kat. Stary Wiezów, Wś ma 44 dm. , 282 mk. 7 ew. , 257 ha; więk. pos. 21 ha. Spuśniki, grupa domów w Wiszence Wielkiej, w pow gródeckim. Spusza, rzka w pow. lidzkim i grodzieńskim, lewy dopływ Skidlicy al. Skidlanki ob. Kotra. Bierze początek poniżej wsi Sołohubowce, płynie w kierunku od wschodu na zachód na Hołubki, Karolewszczyznę, Jełdasze, Kuchary, Jewłasze, Malinniki, Dąbrowo, Spuszę, Ośniki, Bielakowszczyznę, Gliniany i ubiegłszy około 32 w. po za wsią Niekrasze ma ujście. J. Krz. Spusza 1. fol. i dobra nad rzką t. n. , pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. Lack, okr. wiejski Spusza, o 22 w. od Szczuczyna, 68 mk. ; wła sność hr. Uruskich. 2. S. Nowa, wś nad rzką t. n. , tamże, o 4 1 2 w. gminy, a 22 w. od Szczuczyna, przy drodze z Dziembrowa do Skidla, ma 6 dm. , 76 mk. w 1865 r. 33 dusz rewiz. . 3. S. Stara, wś, tamże, o 3 1 2 w. od gminy, w 1865 r. 81 dusz rewiz. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi Aszurki, Chomowszczyzna, Ciapy, Czuczwy, Karaszewo, Ostrowo, Prudce, Rojsze, Sawicze, Spusza Nowa, Spusza Stara, Zawałki i Zinki, w ogó le 478 dusz rewiz. włościan uwłasz. 4. S. , okolica szlach. nad rzką t. n. , pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. Szczuczyn, okr. wiejski Krasne, o 10 w. od Szczuczyna, ma 2 dm. , 11 mk. podług spisu z 1865 r. 7 dusz rewiz. jednodworców. J. Krz. Spytki, pow. sokołowski, ob. KrasnodębyS. Spytki, ob. Spetki i Szpetki. Spytków al. Spytkowo, później Spytkowice, os. niegdyś na obszarze Poznania, na praw. brzegu Warty, w pobliżu tamy Berdychowskiej, graniczyła z Zagórzem; istniała jeszcze w r. 1416 ob. Poznań, t. VIII, 902 3. Kod. Dypl. Mucz. , Rz. I, 90 mylnie S. objaśnia Sytkowem. Spytkowice 1 wś, w pow. myślenickim, w zwartej górskiej dolinie, w Beskidzie Szerokim, w pobliżu granicy węgierskiej, wzdłuż potoku, dopł. Skawy, i gościńca z Podwilka do Chabówki, w długości 5 klm. W środku wsi wzn. 541 mt. stoi drewniany kościółek; w pobliżu zaś wzn. 565 mt. drewniana kapliczka. Od kościoła prowadzi na płn. droga do Jordanowa 15, 2 klm. . We wsi szkoła ludowa. Par. założył Roman Bogusławski w r. 1758. Rozległa wieś liczy 324 dm. 8 więk. pos. i 1992 mk. ; 1980 rz. kat. i 12 izr. Z obszaru 5412 mr. przypada 3476 na role pos. więk. 333, mn. 3143 mr. , 204 łąk więk. 19, mn. 185 mr. , 285 past. wiek. 23, mn. 262 mr. , 1447 lasu wiek. 736, mn. 711 mr. . Milczą o tej wsi spisy poborowe pow. szczyrzyckiego z XVI w. i 1676 r. Grunta zimne, owsiane i kamieniste. Granica północna wsi od Sidziny, Toporzysk i Wysokiej ciągnie się lesistemi wzgórzami, dochodzącemi 787 mt. wzn. Wzgórza te tworzą poboczny dział wodny pot. Podergi i Wsiowego, z których powstaje Skawa. Na wschód graniczą S. z Rokiciną i Rabą Wyźnią. 2. S. , wś, pow. wadowicki, w urodzajnej równinie, na praw. brzegu Wisły, wzdłuż potoku tworzącego liczne stawy, służące do systematycznej hodowli ryb. Na obszarze wsi przecina się dro Sramowice Srawa Srawtyszki Sreballen Srabysze Sraba Srebły Spytkówki Srebnoje Srebrna Srale Sraupty Spytkowska Poręba Sral Spytkówki ga z Wadowic do Krzeszowic, z gościńcem murowanym ze Skawiny do Zatora 5 klm. i drogą żel. państwową, między st. RyczówPółwieś i Zator. W miejscu krzyżowania się gościńców stoi murowany kościół, obok niego szkoła ludowa a w pobliżu zabudowania wię kszej posiadłości. S. składają się z 364 dm. 4 wiek. pos. i 1088 mk. ; 1051 rz. kat. a 37 Izrael. Obszar więk. pos. jest attyn. Zatora hr. Potockich i składa się z 728 roli, 61 łąk i ogr. , 77 past. i 79 mr. lasu; pos. mn. ma 1908 roli, 115 łąk i ogr. , 317 past. i 10 mr. lasu. Par. , niewiadomej erekcyi, istniała już przed r. 1322, kościół został dopiero r. 1587 poświęcony. W czasach szerzenia się reformacyi był tu zbór helwecki. Przy parafii ist nieje zakład dla ubogich. Do par. dek. wa dowicki należą Bachowice, Miejsce, Lipowa i Łączany. Za Długosza L, B. , II, 229 na leżały S. do książąt Zatorskich a kmiecie pła cili dziesięciny scholastykowi krakowskiemu w wartości 8 grzyw, praskich, prócz tego by ła karczma i 2 zagr. proboszcza, łany szlach. i grunta plebańskie. Do par. należała wś Ba chowice. Tenże autor podaje L. B. , III, 435, że za opata mogilskiego Engilberta 1283 1291 darował Przemysław, ks. opolski, kla sztorowi mogilskiemu las Ryczów za 6 łanów, które klasztor miał w S. W 1581 r. Pawiń. , Małop. , 104 było tu 30 półłanków kmiec, 9 zagr. z rolą, 2 kom. z bydł. , 2 kom. bez by dła, czynszewnik, rzemieślnik, rzeźnik, przekupniów 2 i karczmarz, mający półtrzecia półłańka roli. Do par. należały Łączany. S. graniczą na płn. wschód z Wisłą, na płd. wschód z Łączanami, na płd. z Wróblówkami, częścią Bachowie, na zach. z Palczewicami a na płn. zachód z Miejscem. Mac. Spytkówki, urzęd. Spitkowki, wś i folw. , pow. kościański, o 7 klm. na wschód od Kościana st. dr. żel. , przy drodze do Szremu, nad strugą dopł. Obry, par. Wyskoć, poczta Racot. W r. 1580 były w S. 3 łany osiadłe i 1 osad. ; około 1793 r. wchodziły w skład dóbr Racot, które ks. Jabłonowski, kasztelan krakowski, sprzedał cudzoziemcom. Wś ma 13 dm. , 102 mk. 100 kat. , 2 prot. i 117 ha 104 roli, 6 łąk; czysty doch. z ha roli wynosi 13, 71, z ha łąk 12, 92 mrk. Fol. 3 dm. , 82 mk. wchodzi w skład dóbr Racot. E. Cal. Spytkowska Poręba, ob. Poręba 9. . Sraba w dok. , dziś Strawa, rzeczka pod Piotrkowem, dopływ Luciąży. Srabysze, folw. nad rz. Serwecz, pow. no wogródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, gm. Cyryn, o 1 milę na płn. od mka Horodyszcza; łąki i grunta wyborne, miejscowość bezleśna. A. Jel. Sral, os. na obszarze Godynie, pow. sieradzki. Srale, zaśc, pow. telszewskis, w 2 okr. pol. , o 67 w. od Telsz. Sramowice dok. , ob. Sromowce. Sratnov mor. , niem. Schrattenhof, pow. opawski, ob. Szratonów. Sraupty, wś, pow. telszewski, w 2 okr. pol. , o 81 w. od Telsz. Srawa 1. strumyk niegdyś, w mieście Gnieźnie, dziś całkiem zasypany. 2. S. , błoto, pod Chumiątkami, w pow. krobskim. Srawa al. Zrawa, potok, powstaje z połączenia strug spływających z zach. obszaru Wieliczki, po płn. zach. stronie ogrodu miejskiego, poniżej którego przyjmuje strugę Babiny, napływającą z pod wzgórza t. n. 370 mt. ; płynie zrazu na płn. , potem płn. zach. między gościńcem krakowskim a torem dr. żel. , granicą Bogucic a Wieliczki, poczem wchodzi na obszar Bierzanowa, zwraca się na wschód, płynąc zrazu po płd. , potem po płn. stronie toru drogi żel Karola Ludwika, przez łąki bierzanowskie i kokotowskie. Tu zwraca się na płn. i pod wsią Brzegami wpada do Wisły od praw. brzegu. Długi 5 1 2 klm. Ujście 192 mt. npm. Od lew. brzegu przyjmuje strugę Mątnówkę, a od praw. brzegu Zabawę. Srawtyszki, wś, pow. rossieński, par. betygolska. Sreballen, wś, pow. kłajpedzki; 144 ha, 8 dm. , 35 mk. Srebły, wś, pow. wołkowyski, w 2 okr. pol. , gm. Hornostajewiczu, o 20 w. od Wołkowyska. Srebnoje, mko nad rzką Łysogorką, pow. przylucki gub. połtawskiej, przy dr. transportowej z Przyłuk do Romien o 40 w. , ma 203 dm. , 1344 mk. , 2 cerkwie drewniane, zarząd policyjny, jarmarków, cukrownię. Prowadzi znaczny handel tytuniem. Istniało już w końcu XVI w. , za czasów hetmańszczyzny należało do pułku przyłuckiego i było miastem sotniczem. Srebrna, rzeczka, wypływa z lasów należących do dóbr mińskich, w pow. nowomińskim, przepływa koło miasta Mińska, Wiązowny i uchodzi do Mieni dopł. Świdra. Srebrna 1. w XVI w. Srzebrzna, wś i fol. , pow. łęczycki, gm. Sobótka, par. Grabów, odl od Łęczycy 18 w. Wś ma 11 dm. , 93 mk. ; fol. 4 dm. , 48 mk W 1827 r. 8 dm. , 102 mk W 1885 r. fol S. rozl mr. 470 gr. or. i ogr. mr. 414, łąk mr. 35, past. mr. 5, nieuż. mr. 16. Zabudowania folw. w liczbie 12 nowe, mur. , gospodarstwo staranne. Wś S. os. 15, mr. 71; wś Olszowa os. 6, mr. 187. Na początku XVI w. są same łany kmiece, dające dziesięcinę, wartości do 5 grzyw. , kanonii uniejowskiej Łaski, Lib. Ben. , I, 349; II, 437. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 wś S. , własność Krzysztofa Sokołowskiego, wojskie Srebrna Srebrna go kruszwickiego i starosty rogozińskiego, miała 11 1 2 łan. , 1 łan i karczmę pustą, 12 osad. Pawiński, Wielkop. , II, 75. 2. S. , kol. i wś nad rzką Łódką, pow. łódzki, gm. Rszew, par. Konstantynów, 39 dm. , 360 mk. , 670 mr. włośc; wś 5 dm. , 38 mk. , 90 mr. Fol. S. został rozparcelowany. W 1827 r. 19 dm. , 149 mk. , par. Kazimierz. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576, we wsi S. , w par. Kazimierz, miał Mateusz Źabicki 2 1 2 łan. , Tomasz Źabicki 1 1 2 łanu, Marcin Źabic ki 1 łan Pawiński, Wielkop. II, 65. 3. S. , wś nad rz. Wierzbicą, pow. płocki, gm. Brwilno, par. Biała, odl. 8 w. od Płocka, ma 14 dm. , 199 mk. W 1827 r. 15 dm. , 96 mk. Do bra S. składały się w 1882 r. z fol. S. i Mańkowo, rozl. mr. 1113 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 467, łąk mr. 34, past. mr. 98, wody mr. 6, lasu mr. 135, nieuż. mr. 24; bud. mur. 10, drewn. 11; płodozm. 13pol. ; fol. Mańkowo gr. or. i ogr. mr. 36, łąk mr. 3, lasu mr. 28, nieuż. mr. 11; bud. mur. 3, drewn. 3, las nieurządzony, pokłady torfu. Wś S. os. 19, mr. 90. 4. S. , fol. i wś, pow. płoński, gm. Naruszewo, par. Żukowo, odl. o 14 w. od Płoń ska, ma tartak parowy, 24 dm. , 198 mk. W 1827 r. 41 dm. , 322 mk. Fol. S. , oddzielo ny od dóbr Nacpolsk, w 1887 r. mr. 1047 gr. or. i ogr. mr. 332, past. mr. 1, lasu mr. 689, nieuż. mr. 25; bud. mur. 4, drewn. 17; płodozm. 8pol. , las nieurządzony. Wś S. ma 20 os. , 188 mr. W akcie nadania ziemi wy szogrodzkiej w 1349 r. przez ks. Bolesława matce Elżbiecie, w szeregu wsi wymieniona Szebrsna quo do novo locatur Kod. Maz. , 60. 5. S. , wś i fol. przy źródłach strum. Rypa dopł. Broczku, pow. łomżyński, gm. i par. Szumowo. Fol. ma 454 mr. , wchodzi w skład dóbr rząd. Łomża; wś ma 2473 mr. ; wiatrak. W 1827 r. 52 dm. , 385 mk. 6. S. , obręb lasów rząd. Czerwony Bór zwanych, w pow. łomżyńskim. Br. Ch. Srebrna, pow. mohylowski, ob. Olczydajów i Romanki. Srebrna, struga tuż pod Wejherowem; dziś nazwa ta wyszła z użycia. Kś. Fr. Srebrna Góra, wyniosłość na obszarze wsi Belunia nad Wartą, w pow. łaskim, par. Strońsko. Srebrna Góra, fol, pow. warszawski, gm. Jabłonna, par. Tarchomin, odl. 6 w. od Warszawy. Oddzielony od dóbr Tarchomin w 1883 r. , ma 258 mr. 192 mr. roli i 10 budynków. Srebrna Góra 1. w dok. Mons argenteus al. argentinus, dziś Bielańska Góra, na obszarze gm. Bielan, pow. krakowski, w zach. części pasma wzgórzystego, biegnącego niemal równolegle do doliny Wisły, po półn. jej brzegu, w dziale zwanym Lasem Bielańskim ob. Sikornik. Odznacza się pięknem położeniem i rozległym widokiem. Wzn. 326 mt. npm. szt. gen. . Na jej szczycie stoi kościół i klasztor kamedułów, którego założycielem był Mikołaj Wolski z Podhajce, marszałek w. kor, za Zygmunta III. Już Długosz, na krótki czas przed śmiercią, powziął zamiar osadzenia w okolicach Krakowa zakonu kartuzów i w tym celu zakupił od Jakuba Szelwy z Krakowa i sukcesorów Stanisława Ryncze z Batowic, cztery łany ziemi i łąkę we wsi Prądniku przy Rakowicach i Bieńczycach; wyjednał u króla r. 1479 uwolnienie własności od ciężarów, a głównie od obowiązku dawania na wojnę jednego łucznika i opłacania łanowego, oraz klasztor tam się fundować mający oddał w opiekę królowi. Lecz już r. 1480 zmienił zamiar i zawarł ugodę z Mikołajem Zarogowskim, rajcą krakow. i właścicielem Bielan, o zamianę pomienionych łanów z dopłatą złp. 400 za górę Bielańską. Gdy atoli w tym czasie obaj ci mężowie zmarli, przeto następcy Zarogowskiego z egzekutorami testamentu Długosza umowę rozwiązali i każda strona do posiadania dawniejszej własności wróciła, co król Kazimierz Jag. potwierdził r. 1487. Łany i łąka w Prądniku dostały się kollegiacie sandom. , od której je r. 1603 kupili dominikanie krakowscy. W XVI w. wś Bielany należała w połowie do klasztoru panien zwierzynieckich, a w połowie do Chełmskich. Od Chełmskich i klasztoru nabył całe Bielany r. 1596 Sebastyan Lubomirski, kaszt. małogoski. W tym właśnie czasie wspomniany już Wolski nabył od Seb. Lubomirskiego górę Bielańską za srebrny stołowy serwis, zkąd pochodzić ma nazwa, ,Srebrna Góra, sprowadził zakon kamedułów z Włoch i wystawił im z ogromnym nakładem piękny kościół, z frontonem ciosami z marmuru białego wyłożonym, p. w. Wniebowzięcia Panny Maryi r. 1604, następnie nadał im t. r. wieś Mników, którą to darowiznę zatwierdził Zygmunt III, a r. 1630 testamentem przekazał im wsi Ryczówek i Malec, do których kaszt. Lubomirski przydał także Bielany. R. 1814 uległ kościół częściowo pożarowi, lecz zakonnicy w krótce przyprowadzili go do należytego stanu. Nadmienić należy, że góra ta zwała się pierwotnie Bielnisza. Por. Bielany. Srebrna Góra, dawniej Srebrnagórka i Srebrnegórki, wś kośc. i dwór, w pow. wągrowieckim i żnińskim, dek. łekneńskim, na Pałukach, o 12 klm. na płd. od Kcyni, na gościńcu do Żernik, przy trakcie z Kcyni do Janówca i przy drodze żel. gnieźn. nakiel skiej, w nizinie otoczonej wzgórzami; par. i szkoła w miejscu, poczta i st. dr. żel. w Damasławku Elsenau o 5 klm. Między r. 1386 i 1399 pisał się z S. Mikołaj Srebrnogórski; późniejszymi dziedzicami byli Andrzej Smo Srebrna Góra Srebrny Borek szewski r. 1687, Anna z Skrzetuskich Bojanowska r. 1762 i Aleksander Moszczeński, ststa brzeskokujawski, dziedzic Stępuchowa r. 1793. S. była miastem w r. 1458 i dosta wiła 1 żołnierza pieszego na wyprawę malborską Kod. Wielkp. Racz. , str. 181; później wróciła do rzędu wsi. W r. 1557 było tu 18 łan. ; w 1579 r. 16 łan. os. , 4 zagr. i 1 kowal, a w 1618 r. 9 łan. os. , 6 wcielonych do dwo ru i 1 pusty, 4 zagrodn. , 1 komornica i wia trak. Kościół p. w. św. Mikołaja istniał już około r. 1450; w miejscu starego stanął, no wy kościół z cegły palonej w r. 1845 46 ob. Łaski, Lib. Ben. , I, 138 140; zaprowa dzone tu są bractwa różańcowe i św Benona. Par. , liczącą 1913 dusz, składają Aleksandrowo, Mokronosy, Podolin, Smoszewo, Ś. , Tu rza i Wapno. Szkoły parafialne znajdują się w Mokronosach i Turzy. Przy nowym po dziale w. ks. poznanskiego pociągnięto grani cę powiatową między dworem i wsią czyli hubami srebrnogórskiemi; huby zostawiono w pow. wągrowieckim, a dwór wcielono do nowo utworzonego pow. żnińskiego. Wś ma 10 dm. , 89 mk. i 225 ha 177 roli, 28 łąk. Dwór z folw. Aleksandrowem, z którym two rzy okr. dworski, mający 14 dm. , 226 mk. 1 prot. i 768 ha 520 roli, 116 łąk, 31 lasu; czysty doch, z ha roli 13, 32, z ha łąk 13, 71, z ha lasu 3, 52 mrk; chów i tucz bydła; wła ścicielem jest Stanisław Moszczeński. 2. S, pow. wągrowiecki, ob. Piątek. E. Cal. Srebrnagóra, os. dóbr sterławkowskich, pow. lecki. Srebrnagóra, miasto na Szląsku, ob. Silberberg. Srebrna Górka, ob. Srebrna Góra. Srebrnica, wś, pow. wieluński, gm. Mokrsko, par. Chotów, odl. od Wielunia 8 w. ; wś ma 16 dm. , 89 mk. , 145 mr. ; os. wraz z folw. Chotów 39 mk. W 1827 r. było 11 dm. , 51 mk. Wchodziła w skład dóbr Chotów. Srebrnik, os. nad rz. Orzyc, pow. przasnyski, gm. Zaremby, par. Chorzele, odl. o 29 w. od Przasnysza, 1 dm. , 4 mk. , 7 mr. Srebrnik al. Sribrnik, płn. zach. stok lesi sty Oględy wzn. 1186 mt. , w dziale Hostyna, na praw. brzegu pot. Srebrnego, dopływu Czeremoszu Białego. Br. G. Srebrniki, niem. Silbersdorf, 1262 Schribernic, 1309 Schrebernick, 1347 Schrewering, 1667 Zilberdorff, wś z kośc. kat. filial. nad rz. Bachą, o 16 klm. na wschód od Chełmży, pow. wąbrzeski, st. p. i kol. Kowalewo, par. kat. Kiełbasin. Ma 2klas. szkołę kat. 1887 r. 150 dzieci; 665 ha 554 roli. W 1885 r. 40 dm. , 60 dym. , 334 mk. , 269 kat. , 65 ew. S. istniały już przed przybyciem Krzyżaków. W 1262 r. zakon krzyżacki nadaje tu Toruniowi 60 włók, które jednak r. 1309 miasto odstąpiło rycerzom. Według księgi czynszowej z r. 1415 16 było tu 51 włók, czynszujących po 1 grzyw. ; 35 włók było osiadł. , 16 pustych, karczmarz czynszował 1 grzywnę. R. 1527 nadaje Zygmunt I S. wraz z Mlewem i Mlewcem. W XVII w. należą S. do klucza rychnowskiego. Kościół z cegły i kamieni zbudowany, p. w. M. B. Śnieżnej, różni się od okolicznych uderzającą ważkością. Należy do starszych w dyecezyi, presbyteryum bowiem pochodzi z drugiej połowy XIII w. , główna nawa z początku XIV w. , wieża późniejsza, ma 2 stare dzwony. Patronat przysługuje Toruniowi. Jeszcze r. 1641 był on parafialnym. R. 1647 należały do prob. 4 włóki, ale r. 1667 już były 2. Mesznego pobierał prob. po 1 kor. żyta i tyleż owsa od włóki; włościan było 8 i 1 karczmarz ob. Wizyt. Strzesza, str. 30 31. Wizyt. Potockiego z r. 1706 wylicza znów 4 wł. proboszcza. Włościan było 4 i sołtys, którzy dawali po 1 kor. żyta i tyleż owsa, 2 zagr. płaciło po pół korca. Komunikantów liczyły S. i Mlewiec 198 ob. str. 133. Do srebrnickiej filii należą S. , dobra ryc. Mlewiec, wyb. i kol. Mlewiec ob. Die Bauu. Kunstdenkmaeler der Prow. Westpr. , 1889, str. 191 i Wernicke Beschr. v. Thorn, str. 290. Ks. Fr. Srebrny, potok górski, powstaje w obr. Hryniawy, pow. kossowski, z pod Hostyna wzn. 1583 mt. npm. ; płynie górskim paro wem na płn. wschód, zabierając ze zbocza le sistego Srebrnika liczne dopływy. Wpada do Czeremoszu Białego od lew. brzegu, naprze ciw ujścia pot. Meskalina ob. . Długość bie gu 6 klm. Br. G. Srebrny Borek, wś, pow. łomżyński, gm. i par. Szumowo. Srebrowo, wś i fol. nad rzką Srebrową al. Wienicą, dopł. Narwi pod Wizną, pow. łomżyński, gm. Borzejewo, par. Wizna. W r. 1827 było 20 dm. , 116 mk. W 1549 r. fol S. należy do ststwa wizneńskiego. Wś ma 18 łanów z lasami i rolami folw. Półłanków czynsz. 9, ćwierci łanu 6; młyn na Wiźnicy Lust. , 4, p. 26. W XVII w. wchodzi w skład dóbr Mężenin. Srebryja, pow. mohylowski, ob. Romanki. Średino, zaśc. pryw. , pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Porpliszcze, o 91 w. od mta Wilejki, 1 dm. , 2 mk. kat. Średni fol. , pow. włoszczowski, gm. i par. Moskorzów. Średni, zaśc. , pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, przy drożynie z Sieliszcza do Koziniec; grunta lekkie, okolica lesista. Średnia 1. wś, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm michajłowska, okr. wiejski i dobra hr. Mostowskich, Cerkliszki, o 8 w. od gminy, 61 dusz rewiz. 2. Ś. , wś, pow. wilejski. Srebrnagóra Srebrnagóra Srebrna Górka Srebrnica Srebrnik Srebrniki Srebrny Srebrowo Srebryja Średino Średni Średnia Średnia Huta Średnia Ruda Średnia Wieś Średnica Średniaki w 1 okr. pol. , gm. Radoszkowicze, okr. wiejski Średnia, o 14 w. od Radoszkowicz a 47 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Ilii do Radoszkowicz, ma 10 dm. , 66 mk. praw. w 1865 r. 44 dusz rewiz. ; należała do dóbr Manujły Tukałłów. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi Ś. , Budźki, Karpiłówka, Kukielewszczyzna, Trusiewicze, oraz zaśc. Chlewszcze i Tereszkowa, w ogóle 150 dusz rewiz. włośc. uwłaszcz. i 4 jednodworców. 3. Ś. Rudnia, pow. mozyrski, ob. Rudnia Średnia. J. Krz. Średnia 1. Średnica, rus. Serednia, wś, pow. przemyski, 18 klm. na płnzachód od Przemyśla, 4 klm. od urz. poczt. w Krzywczy nad Sanem. Na wschód leżą Bełwin, Wapowce i Korytniki, na płd. Wola Krzywiecka i Krzywcza, . na zach. Ruszelczyce, na płn. Wola Węgierska i Tuligłowy obie w pow. jarosławskim. Wś leży w dorzeczu Sanu za pośrednictwem pot. Jordanu al. Kamionki. Własn. wiek. Bolesława Jocza ma roli or. 220, łąk i ogr. 29, past. 41, lasu mr. 768; wł. mn. roli or. 369, łąk i ogr. 65, past. 29, lasu 46 mr. W r. 1880 było 85 dm. , 509 mk. w gm. , 3 dm. , 20 mk. na obsz. dwor. 432 gr. kat. , 85 rz. kat. , 12 izrael. ; 509 Rusinów, 20 Polaków. Par. rzym. i grkat. w Krzywczy. We wsi cerkiew. 2. Ś. al. Średnia Gromada, przedmieście Sambora. Lu. Dz. Średnia Buczyna, wzgórze leśne, na gra nicy gmin Brzozówki i Potakówki, w pow. jasielskim, na lewym zach. brzegu Jasiołki, wzn. 336 mt. npm. Br. G. Średnia Góra 1. wzgórze polne na płn. zach. od Dolnej Wsi, w pow. myślenickim, na płd. zach. od Borzętowej Góry 397 mt. ; wzn. 351 mt. npm. 2. Ś. , wzgórze leśne w obr. gm. Wytrzyski al. Wytrzyszczka, w pow. brzeskim, nad lewym brz. Dunajca, wzn. 429 mt. npm. 3. Ś. , wzgórze polne na płn, od wsi Rodatycz, w pow. gródeckim, wzn. 297 mt. npm. 4. Ś. , wzgórze lesiste, na granicy gm. Hamulca i Zawadowa, w pow. lwowskim, wzn. 384 mt. Od niej na płd. zach. leży wzgórze lesiste Bobelnia 362 mt. a dalej na płd. Kamyczki 374 mt. . 5. Ś. , wzgórze polne, na płd. od wsi Niesłuchowa, w powiecie kamioneckim, wzn. 278 mt 6. Ś. , wzgórze polne, na płd. od gm. Targowisk, w pow. krośnieńskim, nad granicą Iwonicza, dochodzi 347 mt. wzn. 7. Ś. , wzgórze polne w obr. Koniuch, w pow. brzeżańskim, wzn. 388 mi npm. 8. Ś. , góra lesista, na płn. od wsi Zubrzyka, w pow. nowosądeckim, na prawym brz. Popradu, wzn. 567 mt. 9. Ś. , góra w części lasem pokryta, na płd. od wsi Nanowy, w pow. dobromilskim, między pot. Stebnikiem od płd. a potokiem b. n. Wzn. 700 mi npm. 10. Ś. , połogie wzgórze polne, na płn. od wsi Dryszczowa, w pow. brzeżańskim, ponad Popową doliną ob. , ciągnie się ku obszarowi wsi Jabłonowa w pow. rohatyńskim; wzn. 325 mi npm. 11. Ś, al. Sredna Hora, wzgórze polne w obr. Wisłoka Wielkiego, w pow. liskim, między Wisłokiem od zach. a Izworem od płn. wsch. , jego dopływem. Wzn. 584 mt. npm. Br. G. Średnia Górka, wzgórze lesiste, na płd. od wsi Kołodziej owa, w pow. halickim, wzn. 303 mt. npm. Lasy na płd. rozpościerające się zwą się, ,Hunisza, Rakowiec i Błudnicki. W lesie Huniszy wzgórze Siedliska, 338 mt. wys. npm. szt. gen. . Br. G. Średnia Huta, ob. Mittelhuette. Średnia Ruda, ob. MittelRuda. Średnia Wieś al. Średnie, wś i folw. nad rz. Żółkiewką, pow. krasnostawski, gm. i par. Żółkiewka; ma 56 dm. , 480 mk. r. l. Ludność rolnicza stolarz, bednarz, kołodziej, cieśla, 3 kowali; młyn, staw. Własność niegdyś Mostowskich, Rusockich, obecnie Preszlów. W 1827 r. 22 dm. , 183 mk. Dobra Ś. , w r. 1869 oddzielone od dóbr Wólka Żółkiewska, składały się w 1885 r. z fol. Średnia Wieś i Mostówka, rozl. mr. 843 fol. Ś. Wieś gr. or. i ogr. mr. 443, łąk mr. 11, past. mr. 16, lasu mr. 109, obszar sporny mr. 15, nieuż. mr. 9; bud. mur. 3, drewn. 8; płodozm. 14pol. , las nieurządzony; fol. Mostówka gr. or. i ogr. mr. 140, łąk mr. 3, nieuż. mr. 1 bud, 4; pokłady kamienia. Wś S. ma 748 mr. Średnia Wieś, wś na lew. brzegu Sanu, w pobliżu ujścia Hoczewki, pow. liski, o 7, 5 klm. na płd. od Liska, zajmuje równinę zroszoną licznemi potokami górskiemi, wzn. 375 mt. npm. Od płd. lesiste stoki Bani 613 mt. , od płn. stoki Czulmi 576 mt. lasem pokrytej. W środku wsi stoi drewniany kościół, dawniej filialny par. w Hoczwi. Wś ma 129 dm. 4 więk. pos. Al. Dworskiego i 912 mk, 595 gr. kat. , 296 rz. kat i 24 izrael. Obszar więk. pos. wynosi 360 roli, 104 łąk. 29 past. i 1096 mr. lasu; pos. mn. ma 1158 roli, 75 łąk, 168 past. i 132 mr. lasu. Par. gr. kat. w Bereskach. Graniczy na zachód z Bachlową, na płd. z lasem żednickim i Bereskami a na wsch. z Bereżnicą Niżna. Mac. Średniaki, ob. MominoŚ. Średnica 1. fol. , pow. jędrzejowski, gm. Wodzisław, par. Piotrkowice ob. . 2. Ś. Jakubowięta, 3. Ś. Maćkowięta i 4. Ś. Pawłowięta, wś, pow. mazowiecki, gm. Szepietowo, par. Wysokie Mazowieckie. W 1827 r. Szrednica Jakubowięta miała 16 dm. , 84 mk. ; S. Maćkowięta 16 dm. , 154 mk. i S. Pawłowięta 17 dm. , 115 mk. Wspominana w dokum. z 1382 r. Gloger, Ziemia bielska. Br. Ch. Średnica, wś, ob. Średnia. Średnica al. Strednica, szczyt w głównym grzbiecie Magóry spiskiej, na płd. granicy Średnia Średnia Średnia Buczyna Średnia Góra Średnia Górka Horb Średniki Średnik Średnica Średnie Średnie Gony Średnie Pole Średni Folwark Średni Garb Średnica gm. Osturni, w pow. magórzańskim, hr. spi skiem, pod 37o 54 wsch. dłg. g. F. , a 49o 17 płn. sz. g. Wzn. 1134 mt. Br. G. Średnica al. Strednica, potok górski, wy pływa na płd. pochyłości Przysłopu, w Magórze spiskiej, na obszarze Żaru, w pow. magórzańskim, w hr. spiskiem; płynie na płd. wschód, przecina słynną przełęcz Żarską i ubiegłszy 3 3 4 klm. wpada z lew. brzegu do Biały Spiskiej. Br. G. Średnie 1. jezioro w pow. lipnowskim, na obszarze Ciechocina. 2. S. , jezioro we wsi t. n. , w pow. zamojskim, ma 10 mr. obszaru. Średnie 1. Większe i Ś. Małe al. Średnia, dwie wsi z folw. , pow. zamojski, gm. i par. Nielisz o 6 w. , odl. od Zamościa na płn. zach. o 21 w. ; leżą na granicy z pow. krasnostawskim. Ś. Większe ma 3 dm. dwor. , 18 os. włośc. , 222 mk. kat. ; Ś. Mniejsze 2 dm. dwor. , 8 os. włośc, 100 mk. kat. Najbliższa st. p. Żółkiewka. W 1827 r. w obu wsiach było 30 dm. , 197 mk. W 1885 r. fol. Ś. lit. A rozl. mr. 643 gr. or. i ogr. mr. 399, łąk mr. 44, past. mr. 23, lasu mr. 150, nieuż mr. 27; bud. drewn. 12; płodozm. 11pol. , las nieurządzony, pokłady kamienia. Wś Ś. os. 20, mr. 234. Fol. Ś. lit. B al. Wola Średnicka rozl. mr. 234 gr. or. i ogr. mr. 185, past. mr. 38, odpadki mr. 4, nieuż. mr. 7; bud. drewn. 12; płodozm. 12pol. Wś Ś. Małe al. Wolica Średnica os. 8, mr. 76. 2. Ś. , fol. dóbr Łaziska, w pow. nowoaleksandryjskim. Średnie al. Srednieje, inaczej Komaczewski, jezioro na pograniczu pow. borysowskiego w 1 4 części i mohylewskiego w 3 4 czę ściach, zajmuje około 200 mr. , pomiędzy je ziorami Dubowoje w pow. borysowskim i No winka w mohylewskim. A. Jel. Średnie Serednie, wś, w pow. prużańskim, w 3 okr. pol. , gm. michajłowska, o 8 w. od Prużany. Średnie 1. al. Na Łąkach, folw. i karczma, w Czermny, pow. jasielski. 2. Ś. , dwór w Łączkach Brzeskich, pow. ropczycki. 3. Ś. , przedm. Ropczyc, liczy 237 dm. , 1447 mk. Średnie Gony al. Seredne Hony, połogie pa smo wzgórzyste, na płn. wschód od wsi Kończaków Nowych i Starych, w pow. stanisła wowskim, po wschod. brzegu pot. Horożanki. Wzn. 350 mt. npm. Czubek połudn. zwie się, ,Za Krzywulą. Br. G. Średnie Pole, wzgórze polne, na płn. od wsi Hrebeniec, pow. żółkiewski, wzn. 288 mt. ŚrednieSioło, wś, pow. miński, gm. Pierszaje, przy gośc. ze Słobody do wsi Dary, ma 12 osad; grunta szczerkowe, miejscowość lekko falista. A. Jel. Średni Folwark 1. dwór i folw. na obszarze dwor. w Izdebkach, pow. brzozowski, w pobliżu źródła pot. Magiery, u podnóża wzgórza Śliwówkami zwanego 441 mt. 2. Ś. , folw. w Moszczenicy, pow. gorlicki, powyżej lew. brzegu pot. Moszczanki. 3. S. , folw. w Ropie, pow. gorlicki, na wschód od rz. Ropy a na płd. zach. stoku Łysej Góry 641 mt. . 4. Ś. , folw. w Wojnarowej, pow. grybowski, nad pot. Jasienicą. 5. Ś. , folw. w zach. części wsi Rożanki, pow. jasielski, nad Grodziskim pot. al. Sworszówką. 6. Ś. , folw. na obsz. dwor. w Bieździadce, pow. ja sielski. 7. Ś. , folw. na obsz. dwor. w Weryni, pow. kolbuszowski, w płn. części obsza ru gminy. 8. Ś. , al. Arenda, karczma w obr. gm. Rudy, pow. mielecki. 9. Ś. , folw. na obsz. dwor. w Nockowej, pow. ropczycki. 10. Ś. , folw. w Przybyszówce, pow. rze szowski, po płn. stronie Przybyszówki, dopływu Wisłoka. Br. G. Średni Folwark, niem. Panwitz, dawniej Mittelvorwerk, majętność, pow. międzyrzecki, o 6 klm. na płn. wschód od Brojec; par. kat. Stary Dwór, par. prot. i st. dr. żel. w Bukówcu Bauchwitz, poczta w Suchym Lutolku Duerlettel; Guszt, z folw. Stęszewko i Polski Las tworzy okr. dwor. , mający 15 dm. , 178 mk. 36 kat. , 142 prot. i 871 ha 396 roli, 62 łąk, 363 lasu; gorzelnia parowa i cegielnia; właścicielką jest Żychlińska, z domu v. Proeck. Średni Garb 1. wzgórze polne, na płn. od Chochoniowa, w pow. rohatyńskim, 362 mt. npm. 2. Ś. , góra lesista, na wschód od wsi Serednego, w pow. podhajeckim, na lewym brzegu Złotej Lipy, w dziale między Złotą Lipą od zach. a Koropcem od wsch. . Wzn. 405 mt. npm. Cokolwiek na płn. wschód czu bek Śliwianka, wzn. 413 mt. 3. Ś. , wzgórze na wschód od Podłuża, w pow. stanisławow skim, niedaleko ujścia Worony do Bystrzycy; wzn. 311 mt. npm. Br. G. Średni Horb, szczyt w granicznem paśmie Karpat wschodnich, w dziale dukielskoskol skim, na płd. zach. od wsi Dołżycy, w pow. liskim, pod 39 39 wsch. dłg. g. a 49 18 50 płn szer. g. F. , na płn. zach. od przełęczy Beskidu 685 mt. , przez którą wiedzie dro żyna z Radoszyc na Węgry do Paloty. Wzn. 922 mt. npm. Br. G. Średnik, strumień, ma początek pod Boczkowicami Małemi, w pow. włoszczowskim, płynie ku płd. przez Boczkowice, Dąbie i Ba rycz i uchodzi do Nidy z lew. brzegu powy żej os. Oksa. Długi 5 w. J. Bliz. Średnik 1. al. Srzednik, zaśc. , pow. trocki, w 3 okr. pol. , par. Wysokidwór, o 33 w. od Trok, 2 dm. , 36 mk. kat. ; w 1850 r. własność Roudomańskich. 2. Ś. , pow. kowieński, ob. Szrednik. Średniki 1. al. Srzedniki, zaśc. szl, pow. trocki, w 3 okr. pol. , o 39 w, od Trok, 5 dm. , 27 mk. kat. 2. Ś. al. Aleksandryszki, zaśc. , Srocko Srniacze Śrędziny Sretówka Sretininis Śreniawa Średni Kujalnik Średni wierch Średni Młyn Średni Kujalnik tamże, o 39 w. od Trok, 1 dm. , 9 mk. kat. 3. Ś. , wś poradziwiłłowska i zaśc, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Romanowo o 3 w. , par. prawosł. basławska; wś ma 45 osad, cerkiewkę p. w. Wniebowz. N. M. P. ; zaśc. 45 osad; miejscowość równa, małoleśna, grunta wyborne, pszenne. A. Jel. Średni Kujalnik, rzeczka, z Małym Kujalnikiem i strugą Swinaja, dopływ słonych jezior nadbrzeżnych morza Czarnego. Średni Młyn, nad rzką b. n. , pow. piotrkowski, gm. Parzniewice, . l dm. , 4 mk. , 31 mr. Średni Młyn 1. niem. Mittelmuehle, pow. czamkowski, o 10 klm. na zach. połd. od Trzcianki, nad Bukowcem, dopł. Noteci, w okolicy lesistej, wzn. się 92 mtr. n. p. m. ; okr. wiejski Karolina, poczt. w Siedlisku Stieglit, par. i st. dr. żel. w Trzciance Sohoenlanke; 1 dm. i 10 mk. 2, Ś. , niem. Mittelmuehle, pow. międzychodzki, o 9 klm. na płd. wschód od Sierakowa nad Kwilczem, par. Chrzypsko, okr. wiejski Mościejewo, poczta w Kwilczu, 1 dm. i 10 mk. 3. Ś. , niem. Muehle, pow. obornicki, o 5 klm. na wschód od Obrzycka par. poczta, nad Rudą, dopł. Warty. E. Cal. Średni potok, potok podleśny, łączy rzekę Bug pod Kupczami pow. kamionecki z Kąpielówką, dopł. Pełtwi. Zródeł szukać należy w obr. gm. Niesłuchowa, popod wzgórzem Mogiłą 271 mt. ; ztąd płynie na wsch. do linką podmokłą przez Milatyn Stary i Nowy, wreszcie Kozłów; poniżej Kozłowa wzn. 229mt. rozdziela się na dwa ramiona, z których płn. płynie do Bugu, a płd. uchodzi do Kąpie lówki w Bezbrudach. Długość od źródła w Niesłuchowie aż do Bugu 13 klm. , a do Ką pielówki 14 klm. Długość odnogi łączącej Bug z Kąpielówką 6 1 2 klm. Br. G. Średni Suchy potok, ob. Suchy Średni i Wielki. Średni wierch, szczyt lesisty w półn. rozgałęzieniu Połoniny wetlińskiej, stanowią cem dział wodny między potokami Ryką od zach. , a Gilatym pot. od wschodu, które tworzą pot. Głęboki. Wzn. 1010 mt. npm. Br. G. Średni wierch al. Stredny wrch, szczyt w głównym grzbiecie Magóry spiskiej, na połd. granicy gm. Frankowy Małej, w pow. magórzańskim, w hr. spiskiem, pod 37 58 wsch. dłg. g. F. , a 49 17 21 płn. sz. g. , wzn. 1161 mt. npm. szt. gen. . Br. G. Średniówka, wś, pow. zamojski, gm. Goraj, par. Radzięcin. Leży w górzystej okolicy, o 38 w. na zachód od Zamościa i od Goraja 6 1 2 w. ; 21 dm. , 132 mk. kat. i 395 morg. włośc. W 1827 r. 19 dm. , 121 mk. Sreiberzeis, wś, pow. bruntalski, ob. Szrejberzeif. Śrem, ob. Szrem. Śreniawa, ob. Szreniawa. Sretininis, jezioro w pow, święciańskim, pod zaśc. Goliławka. Sretówka, w spisie urzęd. Stretówka, wś rządowa u źródeł rzki Karczy, dopł. Lehlicza, pow. kijowski, w 4 okr. pol. , gm. Czerniachów, o 5 w. na południe od mka Stajki, a 73 w. od Kijowa, ma 2269 mk. Podług Pochilewicza wyd. z 1887 r. jest tu 2617 mk. praw. i 34 żydów, nadzielonych 2132 dzies. ziemi, z której płacą 3566 rs. 83 kop. wykupu rocznie. Posiada cerkiew p. w. św. Trójcy, drewnianą, wzniesioną w 1761 r. , uposażoną 40 dzies. , szkółkę wiejską, magazyn zapasowy. Glebę stanowi wyborny czarnoziem; mieszkańcy trudnią się rolnictwem. Na początku zeszłego wieku był to chutor, należący do dóbr metropolitów kijowskich Stajki. Śrędziny, przys. gm. Skrzyszowa, pow. tarnowski, 43 dm. , 210 mk. Br. G. Srniacze węg. Szrnyace, wś, w hr. orawwskiem, w pow. dolnokubińskim, na płd. wsch. od Kubina Dolnego, obszar 500 kwadr. sążni kat. , 13 dm. , 73 mk. Par. rz. kat. w Pucowie, ewang. w Leszczynach Lestine. Sąd pow. , urząd podatk. i st. p. w Kubinie Dolnym. Br. G. Srocko 1. al. Srock w 1370 r. Sirocko, w XV w. Seroczkye i Sroczkye, wś, pow. piotrkowski, gm. Podolin, par. Srock. Składa się z kilku części S. Rządowy, kol. , ma 34 dm. , 231 mk. ,, 593 morg. włośc; S. Szlacheckie, al. Rękoraj wś. włośc. , 7 dm, , 46 mk. , 125 morg. ; S. Podachowny, wś, ma 13 dm. , 301 mk. , 109 mr. włośc; S. Prywatny, os. , 2 dm. , 9 mk. , 18 mr. ; S. Probostwo, 3 dm. , 33 mk. , 3 mr. ; S. al. Łysa Góra, Nowszczyzna, Chroba 7 dm. , 40 mk. , 26 mr. ; S. al. Górka, os. karcz. , 1 dm. , 5 mk. , 3 mr. W 1827 S. , wś rząd. , 34 dm. , 379 mk. i S. , wś pryw. , 19 dm. , 288 mk. We wsi kościół par. murowany. Zbilut, bisk. kujawski, nadaje w 1370 r. Stanisławowi synowi Michała ze Srocka sołtystwo w tej wsi biskupiej, należącej do kasztelanii wolborskiej, dla osadzenia jej na prawie niemieckiem sredzkiem. Sołtys otrzymał trzy łany wolne, młyn i sadzawkę. Kmiecie po trzech latach wolności mieli płacić czynszu po 12 groszy czeskich, 2 kury i 10 jaj z łanu. Kod. Mucz. Rzysz, II, 316. Zapewne już w XV w. założony tu został kościół parafialny p. w. św. Benedykta. Prawo patronatu mieli dziedzice Kruszewa, Źeromina i Grobiny. Proboszcz utrzymywał tu na początku XVI w. dwu kapelanów. S. należało tylko w połowie do biskupów kujawskich, w drugiej zaś siedzieli częściowi właścicieli. Dziesięcinę pobierał z połowy szlacheckiej pleban miejscowy, z biskupiej części scholastyk łęczycki Łaski, L. B. , II, 170. Obecny kościół murowany wystawił w miej Średni potok Średni Suchy potok Śrem Sreiberzeis Średniówka Średni wierch Srocza Łoza scu starego, drewnianego, w 1760 r. Stanisław Małachowski, późniejszy marszałek sejmu wielkiego. Według reg. pob. pow. piotrkowskiego z r. 1552 i 53 Jan Ostrowski płacił od 1 osad. , 14 łan. ; bisk. kujawski od 3 osad. , Rogoziński 1 osad. , Sośnicki 1 osad. , Radziałkowski sam uprawia swą część. Część Kozisików 1 1 4 łan. Alberta Graby 1 osad. Pawiński, Wielkp. , II, 261. S. par. , dek. piotrkowski, 4693 dusz. 2. S. , w XVI w. Sroczków, Serocko, Syrock, wś, pow. częstochowski, gm. Rędziny, par. Mstów, odl. 8 w. na wschód od Częstochowy. Wś ma 19 dm. , 169 mk. , 786 mr. włośc. , karcz. 1 mr. W 1827 r. było 16 dm. , 92 mk. Iwo, bisk. krakowski, nadaje r. 1220 wś S. z innemi kanonikom regularnym we Mstowie Kod. Małop. II, 27. W 1581 r. we wsi Sroczków probosz mstowski płacił od 3 łan. km. Pawiń. , Małop. , 77. Br. Ch. Srocko 1. Wielkie, wś i folw. , pow. kościański, o 4 klm. ku półn. od Czempinia, poczta i st. dr. żel. , graniczy z Bieczynami, Siernikami, Głuchowem, Piechaninem i Tarnowem; par. Głuchów, szkoła w miejscu. W r. 1305 należało do Jana, syna Wincentego, i płaciło bisk. pozn. dziesięcinę, którą bisk. Andrzej przekazał dziekanom poznańskim za dziesięcinę z Skorzęcina Pobiedziskiego, nadane klasztorowi owińskiemu. W 1381 nakazał król Ludwik, ażeby Musko, żyd poznański, trzymał S. , które Przybysław z Ptaszkowa, kaszt. moderski, dziedzic, obciążył 80 grzywnami, dopóki należytość ta wypłaconą mu nie będzie; r. 1386 dziedziczyła S. Wielkie i Małe Tomisława, wdowa po kasztelanie, która następnie wyszła za Dzierzysława Tarchałę, piszącego się odtąd z Srocka Kod. Wielkop. i Akta gr. pozn. . Między r. 1564 i 80 siedzą na S. Jan Zadorski i Riotr Bieczyński; pierwszy z nich posiadał 4 łany, 4 zag. , 2 kom. , 1 osad. i wiatrak, a drugi 5 łan. os. ; bisk. pozn. płacono z 5 1 2 łan. os. 2 flor. 6 gr. fertonów. Późniejszymi dziedzicami byli Kierscy odn. Białoskórscy r. 1683 98, a od r. 1750 Kwileccy. Wś ma obecnie 23 dm. , 213 mk. 208 kat. , 5 prot. i 262 ha 219 roli, 9 łąk, 4 lasu; czysty doch, z ha roli 12, 53, z hałąk 8, 62, z ha lasu 1, 57 mrk. Folw. z folw. Bieczyńskim 4 dm. , 97 mk. tworzy okr. dworski, mający 11 dm. , 255 mk. 217 kat. , 8 Prot. i 865 ha 409 roli, 70 łąk, 347 lasu; czysty doch. z ha roli 15, 27, z ha łąk 10, 57, z ha lasu 4, 31 mrk. ; chów bydła szwajcarskiego; właścicielem jest Franciszek hr. Kwilecki. 2. S. Male, wś i folw. , pow. poznański, o 7 1 2 klm. na połd. od Stęszewa poczta i o 5 1 2 klm. na półn. zachód od S. Wielkiego, nad strugą, spływającą do półn. kanału Obry; par. Modrze, st. dr. żel. w Czempiniu o 9 klm. S. M. istniało już w r. 1381 i należało w końcu zeszłego wieku do Stanisł. Potockiego, kaszt. rogozińskiego, dziedzica Będlewa. Wś ma obecnie 10 dm. , 63 mk. i 142 katol. ha 136 roli, 2 łąk. Folw. 8 dm. , 126 mk. wchodzi w skład okr. dwor. Wronczyn. Część S. M. zowią niektórzy S. Nowem. E. Cal. Sroczagóra, niem. Elsterberg, folw. dóbr Pniów, pow. toszeckogliwicki. Srocza Nożka Sorocza Nóżka, uroczysko, pow. prużański, gm. Masiewo, o 77 w. od Prużany. Sroczak, błoto pod Przytarnią, pow. chojnicki. Srocza Łoza, część Dziewięcierza i folw. tamże, pow. Rawa Ruska. Sroczewo, Tsirotsovo r. 1230, Sirotsovo 1236, Sycorowo 1240, Syronov 1247, Srochevo 1256, Sirotsevo i Sirozovo 1257, Srocevo 1261, holendry, pow. szremski, o 7 klm ku połd. od Zaniemyśla, rozłożyły się na lew. brzegu Warty, wprost Kotowa i Zwolna, w pobliżu ujścia Niegutki; par. i poczta w Książu, st. dr. żel. w Szremie o 9 klm. ; 28 dm. , 186 mk. 121 kat. , 65 prot. i 434 ha 217 roli, 24 łąk, 62 lasu. W roku 1230 komes Bronisz zapisał S. i inne dobra klasztorowi założonemu przez siebie w Gościkowie Paradyż; nadanie to potwierdzili w r. 1236 Władysław Odonicz, r. 1247 papież Innocenty IV i r. 1257 Przemysław I. W r. 1239 Bronisz, bawiąc w S. , przekazał klaszto rowi dochody z przewozu na Warcie; w roku 1240 powtórzył zapis z r. 1230; po śmierci jego wszczęły się spory między klasztorem a spadkobiercami jego; z nich Jarosz, syn Chwała, synowiec Bronisza, uzyskał roku 1256 7 drogą ugody S. , Zakrzew i Zaborowo, a w r. 1261 zapisał S. klasztorowi na własność; Bolesław syn Odonicza potwierdził to nadanie Kod. Wielkop. . Dalsze losy S. nie znane. W końcu zeszłego wieku należało do szembelana Ksaw. Bronisza z Zaborowa; w nowszych czasach wchodziło w skład dóbr Gogolewo, dziedzictwa Otockich. E. Cal. Sroczków, wś i folw. , pow. stopnicki, gm. Oleśnica, par. Pacanów, odl. 6 w. od Stopnicy, na lewo od drogi do Połańca. W 1827 r. było 33 dm. , 256 mk. Dobra S. składały się w 1872 r. z folw. S. i Szumarka, rozl. mr. 1209 gr. or. i ogr. mr. 963, łąk mr. 61, pastw. mr. 174, wody mr. 1, nieuż. mr. 10; bud. z drzewa 18; płodozm. 6 i 13 pol. Wś S. os. 43, mr. 272. Olbracht z S. występuje przy akcie z 1381 r. , pisanym w Łowiczu, Kod. Wielk. ,. 1786. W połowie XV w. wś S. w par. Pacanów, własność szlachty h. Kopacze, miała łany km. , karczmy, zagr. folw. , z których płacono dziesięcinę snopową i konopną mansyonarzom w Oleśnicy Długosz, L. B. , II, 424, 440. Według reg. po. b. pow. wiślickiego z r. 1568 we wsi S. Wnąk Sroczków Sroczewo Sroczak Srocza Nożka Sroczagóra Srocko Srocko Sroczyce Sroczyce Sroczyńskie Holendry Sroczyn Sroczkowski płacił pob. 36 gr. , Mikołaj i Bartosz z S. płacili pob. 1 grzyw. 2 gr. W roku 1579 Par. Zborówek Mateusz Niezwojowski miał 8 osad. , 4 łany, 1 zag. , 1 bied. , kasztelan krakowski Zborowski 9 osad, 3 łan. , 2 zag. , 2 bied. Część Szwieczeskich. Jan Sroczkow ski 4 osad. , 2 łany, 1 zag. , z rolą 1 kom. , 1 biedny Pawiński, Małop. , str. 231, 487, 488. Sroczyce opustoszałe sioło w pow. starokonstantynowskim. Sroczyce, grupa zabudowań w Koźmicach Wielkich, pow. wielicki. Br. G. Sroczyn al. Soroczyn, folw. pryw. nad bezim. rzeczką, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , o 41 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Mołodeczna do gr. pow. mińskiego, 1 dm. , 3 mk. ; własność Boharewicza w 1866 r. . Sroczyn 1. dawniej Szyroczyno i Seroczino, ztąd niekiedy Sierocin, mylnie Skroczyno, majętność, w pow. gnieźnieńskim, o 4 1 2 klm. na połd. od Kiszkowa poczta, na trakcie do Pobiedzisk; par. kat. Sławno i Węglowo, par. prot. i st. dr. żel. w Pobiedziskach Pudewitz o 7 1 2 klm. ; 5 dm. , 127 mk. 101 kat. , 26 prot. i 248 ha 206 roli, 31 łąk; chów bydła, owczarnia zarodowa; znaczna mleczarnia, założona w r. 1886 przez spółkę właścicieli okolicznych. Z 8. pisał się w r. 1396 Mikołaj Sroczyński. Około r. 1523 składał się S. z łan. km. i dziedzicznych ob. Sławno w pow. gnieźn. ; w r. 1579 dziedziczył je Sławiński Jakub; było wówczas 1 1 2 łan. os. , 4 zagr. i 3 komom. ; w r. 1618 tylko 3 zagr. ; właścicielem był Andrzej Jezierski; z późniejszych dziedziców znamy Świnarskich ok. r. 1793 Morkowskich, Koczorowskich i Stęszewskich. Majętność składały dawniej dwór i holendry S. , folw. Ptaszkowo i młyn Kapałka. Na obszarze S. odkopano cmentarzysko z popielnicami i śmietnik kuchenny; w popielnicach znaleziono perły szklane na drucie miedzianym. 2. S. ob. Sroczyńskie Holendry. E. Cal. Sroczyńskie Holendry al. Sroczyn, niem. Elsenhof, pow. gnieźnieński, o 4 klm. na połd. od Kiszkowa, graniczą z Broczynem, 9 dm. , 80 mk. 13 kat. , 67 prot. i 117 ha 95 roli, 3 łąk. Środa, dawniej Srzoda, Szroda, Szrzoda, Srzeda, Szreda, urzęd. Schroda, miasto powiatowe w w. ks. poznańskiem, o 30 klm. na płd. wschód od Poznania, przy drodze żel. pozn. kluczborskiej, nad strugą spływającą do Maskawy. Leży pod 52 14 płn. szer. , 34 57 wsch. dłg. , wzn. 77, 414 mt. npm. ; ma 2 kościoły katolicki i protestancki, synagogę, szpital i klasztorek sióstr miłosierdzia, przyst. drogi żel. , st. tel. , urząd poczt. drugorzędny, miejską kasę oszczędności i polskie towarzystwo pożyczkowe i przemysłowe, towarzystwa agronomiczne polskie i niemieckie, 3 lekarzy, weterynarza, aptekę, 3 rzeczników, komendę obrony krajowej 19 pułku i 4 jarmarki; jest siedzibą władz powiatowych, 2 komisarzy obwodowych, sądu okręgowego i urzędu stanu cywilnego. Z miasta wychodzą drogi bite do Kostrzyna, Poznania, Zaniemyśla, Nowegomiasta i Miłosławia. Niektóre studnie miejscowe zawierają części siarczane. W 1885 r. miasto ze stacyą drogi żel. , cmentarzem żydowskim, Plantażem i cukrownią tworzy okrąg miejski, mający 296 dm. , 991 rodzin, 4855 mk. 2349 męż. , 2506 kob. , 3863 kat. , 688 prot. , 304 żyd. i 1184 ha obszaru 990 roli, 68 łąk; czysty dochód z ha roli 18, 80, z ha łąk 20, 76 mrk. Herb miasta wyobraża mur z dwoma wieżami; na murze wisi ukośnie tarcza z orłem białym; między wieżami półksiężyc, gwiazda i łódź przewrócona. Ludność przeważnie polska, trudni się rolnictwem, drobnym handlem i przemysłem. Żydów nie cierpiano w mieście. Niemcy i żydzi pojawili się tu dopiero za panowania pruskiego. W r. 1578 płaciło miasto 64 złp, soszu; role miejskie obejmowały 42 śladów osiadł. ; było wówczas 18 rzeźników, 17 szewców, 16 szynkarek, 10 krawców, 9 komorników, 7 kuśnierzy, 6 kowali, po 4 bednarzy i kołodziejów, 3 ślusarzy i tyluż hultajów, po 2 płócienników, prasołów i czapników, jeden słodownik, tasarz, postrzygacz, powroźnik, rymarz i siodlarz. Regestra poborowe z r. 1618 1620 podają Najprzód soszu in duplo zł. 62 gr. 4. Z roli z śladów 34 i z półczwarta kwart po złotemu. Od 2 kół korzecznych po gr. 24; z wiatraka gr. 10; od rzemieślników, w liczbie 16, od każdego po złotemu; od 3 rzeźników po zł. 2; od 2 komor. po gr. 12; od łaziennika gr. 15; razem 122 zł. 7 gr. 9 den. W r. 1729 płacono 200 złp. łanowego. Około r. 1795 było 1009 mk. , 215 dm. , kolegiata, kaplica, klasztor dominikanów, komora celna i 9 wiatraków w kilka lat później 226 dm. i 1217 mk. 103 żyd. , 40 szewców, 32 szynkarzy, 16 krawców, 10 kuśnierzy, 8 młynarzy i piekarzy, 7 płócienników, 4 muzykantów, po 3 bednarzy, kołodziejów i kowali, po 2 garncarzy, piernikarzy, czapników, olejników, golarzy, oberżystów i handlarzy żelaza, po jednym farbierzu, szklarzu, murarzu, ślusarzu, kominiarzu i rzeźniku. Jarmarków 12 do roku; dochody wynosiły 963 tal. a rozchody 997 tal. Około r. 1809 było 1200 mk. 150 żyd. ; 1837 r. 2067 mk. ; 1843 r. 210 dm. i 2183 mk. 1534 kat. , 311 prot. , 338 żyd. ; w 1858 r. 2821 mk. ; 1871 r. 3506 mk. 2680 kat. , 498 prot. , 328 żyd. ; 1655 męż. , 1851 kob. , 909 dzieci niżej 10 lat; 4 niewidomych, 2 obłąkanych, 2 głuchoniemych. Kościół par. p. w. Wniebowz. N. M. Panny istniał już w r. 1276; wtedy bowiem Środa występuje pleban. Nowy kościół z cegły, w stylu gotyckim, wystawił w r. 1423 Mikołaj z Kik, kanonik pozn. , proboszcz miejscowy, wynosząc go do rzędu kolegiat i ustanawiając przy nim proboszcza, dziekana, kustosza i 7 kanoników. Erekcyą tę potwierdził w r. 1428 Stanisław Ciołek, bisk. poznański. Z tych czasów znajduje się w kościele ławka i słup z napisem nieczytelnym. Dyplomaty z r. 1281 wspominają o Kromolicach Chomoruicze, własności kościoła, który dotąd posiada folwark, zwany Topolą. Dziekan Jan Rażek fundował altaryą; odnośny napis z r. 1543 przechował Paprocki w Herbach Rycerstwa; wspomina on o 2 kanoniach, fundowanych za czasów jego przez Hunorowskiego człowieka możnego i uczonego, zamieszkałego w środzie. Bractwa literackie i miłosierdzia rozwiązały się; bractwo zaś św. Anny istnieje od r. 1640, Szkaplerza od r. 1663 i Rożańcowe od r. 1665. Do kościoła przystawili Pępowscy kaplicę p. w. św. Maryi Magdaleny; przyozdobili ją Grzymułtowscy, prawo kolacyi należało do magistratu. Drugą kaplicę przybudował w r. 1602 Hieronim Gostomski, z uposażeniem na Piotrowie i Daszewicach, prawo kolacyi oddał jezuitom poznańskim. W kościele i kaplicach znajdują się nagrobki Ambrożego Pępowskiego, woj. sieradzkiego 1510, drugiego Ambrożego, ststy średzkiego 1571, Anny z Ostroroga 1584, Urszuli z Sieniawy Gostomskiej 1589. Rycinę kolegiaty z opisem podają Przyjaciel Ludu 1835 36 r. , str. 201; Wspomn. Wielkp. , E. Raczyńskiego; Tygod. Illustr. 1864 r. , IX, 41 i Album N. Ordy. Wykazany w Indeksie do Kod. Wielkp. pod środą nr. 1109 kościół św. JanaChrzciciela odnosi się do Krerowa, kościołowi bowiem krerowskiemu przekazał bisk. poznański Jan w r. 1330 pobierane ze Środy małdraty i fertony. Prócz kolegiaty istniały tu jeszcze kościół św. Ducha za bramą poznańską; upadł po r. 1700; początki jego sięgać miały do r. 1350; kościół Wszystkich Świętych na przedmieściu Góreckiem od r. 1600 poza r. 1696; kościół Niepokal. poczęcia N. M. Panny i św. Idziego na przedmieściu Pyzdrskiem w r. 1607 poza r. 1696; kościół św. Sebastyana za miastem, ku drodze gnieźnieńskiej, około r. 1610 poza r. 1715. Kościół św. Krzyża z klasztorem dominikanów założył około 1420 r. Jan z Opatowie, bisk. chełmski ks. S. Barącz, Rys dz. zak. kazn. . W nowszych czasach po zniesieniu klasztorów oddał rząd pruski kościół podominikański lutrom; klasztor rozpadł się już w drugiej połowie XVIII w. Siostry miłosierdzia św. Wincentego á Paulo mają tu klasztorek i szpital. Szpital przy kościele św. Ducha istniał około 1599 r. Szkoła paraf. wspominana pod r. 1639, przechodziła różne koleje; spalona przez Szwedów, pozbawiona nauczyciela i t. p. , przeszła około 1784 r. pod opiekę magistratu. Miasto było dawniej opasane murem i rowem, zalewanym poblizką strugą. Wiadomości o zamku średzkim w r. 1312 opierają się tylko na wnioskach; o losach zamczyska starościńskiego brak szczegółów. Par. średzką, liczącą 7718 dusz, składają Anna, Annopole, Babin, Bojnice, Bukowy Las, Czartki, Henrykowo, Jarosławiec, Kopaszyce, Kijewo, Marcelino, Mieczysławów, Murzynowo Kościelne, Pętkowo, Pławce, Podgaj, Połażejewo, Romanowo, Sabaszczewo, Słupia, Środa, Streszki, Tadeuszowo, Topola, Włostów, Żabikowo, Zberki, Zdziechowice, Zielniki i Żrenica. Kościół filialny stoi w Murzynowie. Parafia protest. liczyła w r. 1860 w 79 osad. 618 dusz obok 10, 355 katolików. Szkoły paraf. istnieją w Czartkach, Jarosławcu, Murzynowie Kościelnym, Połażejewie, Środzie, Tadeuszowie i Źrenicy. Dekanat średzki obejmuje 14 parafii Bnin, Kosznty, Krerowo, Kurnik, Mączniki, Mądre, Nietrzanów, Niezamyśl Zaniemyśl, Rogalinek, Śmieciska, Solec, Spławie, środa i Tulce, dwa kościoły filialne, jedną kaplico, 17 księży, 41 szkół paraf. , 5 szpitali kościelnych i 33, 356 dusz. Par. Rumiejki znikła; Bagrowo i Murzynowo wcielono do innych; kaplica stoi w Rogalinie. Dekanat średzki zagarnia płd. część powiatu, sięgając ku zach. do pow. szremskiego. W Ś. wielkopolskiej umarł w r. 1231 d. 17 18 sierpnia Władysław Laskonogi. W r. 1233 panowie wielkopolscy poddali Ś. i ziemię średzką z innemi dzielnicami Henrykowi Brodatemu; r. 1253 przy podziale Wielkopolski dostała się Ś. Bolesławowi, bratu Przemysława; r. 1261 Bolesław, syn Władysława Odonicza, bawiąc w S. , nadał zdunom prawo niemieckie. W 1312 r. dzielą się książęta szląscy Wielkopolską; Ś. była wówczas stolicą powiatu lub okręgu; r. 1331 zburzyli Krzyżacy miasto, oszczędzając kościół p. w. N. M. Panny. R. 1369 ststa wielkopolski Przecław sprzedał w Ś. sołtysowi murzynowskiemu łan roli, różne mu nadając przywileje; zapewne już wówczas odbywały się tu sądy starościńskie. Dyplomaty z r. 1378 i późniejsze źródła potwierdzają to przypuszczenie. W r. 1370 występuje wójt miejscowy. Około tego czasu pozyskała Ś. prawo niemieckie od króla Władysława, który w r. 1402 pozwolił mieszczanom wykupić Zielniki, zastawiono za 800 grzywien Henrykowi z Zimnej Wody. Prócz Zielnik posiadało miasto Ruszków r. 1578 1793; w r. 1517 kupiło wś Urniszewo od kapituły pozn. , później nabyło Źrenicę; obie te posiadłości odjęli miastu starostowie. Król Władysław bawił w Ś. 1413 r. 13 lipca Kod. Litew. , wyd. Raczyń. , str. 169, w r. 1418 jadąc do Pyzdr, i w r. 1419 po przygodzie jakiej doznał od pioruna pod Tulcami Długosz, Hist. , IV. R. 1425 złożyli mieszczanie przysięgę królowi. Według lustracyi z 1564 r. Lustr. , V, 88v Władysław Jagiełło nadał mieszczanom 8 łanów roli, 4 ogrody, 11 jatek rzeźnickich. Po spaleniu tegoż dokumentu, odnowił go Zygmunt I. W r. 1431 zebrana tu na sejmiku szlachta wysłała do w. mistrza krzyżackiego prośbę, aby poddanych polskich, którzy posiadają dobra w Nowej Marchii, uwolnił od juryzdykcyi marchijskiej Kod. Litew. , wyd. Racz. , str. 348. Jestto pierwszy ślad sejmików średzkich. Sejmiki to doszły do znaczenia wielkiego, gdy przeniesiono tu w r. 1574 z Koła sejmiki wielkopolskie. Zbierały się tu województwa poznańskie i kaliskie dla wyboru 12 posłów na sejm, 4 deputatów na trybunał i 2 komisarzy do Radomia. Senatorowie zasiadali w kościele parafialnym, a szlachta na cmentarzu. Sejmiki zagajał kasztelan międzyrzecki; bywały one nieraz burzliwe; r. 1670 porwała się szlachta na kasztelana pozn. Krzysztofa Grzymułtowskiego, zwolennika partyi francuzkiej, i porąbała go nielitościwie, zadawszy mu szesnaście ran. Na sejmiku który odbył się d. 18 kwietnia 1467 r. nie przyszło do uchwały względem ustanowienia podatku na zasiłek skarbowy Długosz, Hist. , V. D. 26 lipca 1574 r. rozprawiano o wyjeździe króla Walezyusza Mosbach, Wiadom. , 98 100. Niektóre uchwały, które zapadły d. 31 sierpnia i 1 września 1582 r. , list sejmiku do biskupa wrocławskiego z d. 25 marca 1593 r. i instrukcyę daną posłom sejmiku na sejm walny, na 25 paźdz. 1646 w Warszawie przypadający, zamieścił A. Mosbach Wiadomości do dziejów pol. , str. 182 4, 226 i 322 8. Manifest w sprawie podatków i innych spraw bieżących, uchwalony dnia 27 kwietnia 1716 r. , pod laską Andrzeja Skorzewskiego, podany w, ,Tece Podoskiego wyd. K. Jarochowskiego, I, 115126. Landa średzkie od r. 1595 1730, od r. 1708 35 i z r. 1782 znajdują się w bibliotece Baczyńskich. W czasie tych zjazdów zawiązywały się różne konfederacye, jak n. p. dnia 27 lipca 1696 r. po śmierci króla Jana III pod laską Stanisława Leszczyńskiego Teka Pod. , I, 13 35, dnia 9 lipca 1704 pod laską Piotra Bronisza w czasie drugiego najazdu Szwedów i dnia 20 sierpnia 1792 r. pod laską Łukasza Bnińskiego, na rzecz Targowicy L. Wegner w II Roczn. pozn. Tow. Przyj. Nauk. Znaczenie sejmików upadało, w miarę jak. Rzeczpospolita chyliła się ku upadkowi. W 1791 r. uchwalono, że nowo utworzony powiat średzki Słownik Geograficzny T. XI. Zeszyt 123. obierać będzie w Ś. , w kościele farnym, po 2 posłów i że tam odbywać się będą sejmiki relacyjne. W r. 1458 dostawiła S. 20 żołnierzy pieszych na wyprawę malborską, tyle co Gniezno, Szrem i Wschowa; w spisie miast wielkopolskich z r. 1524, mających dostarczać podwód wojennych, wymienioną jest także Ś. Na sejmie z r. 1631 zapadła uchwała względem popisu wojskowego, polecająca aby okazowanie to nie pod Środą, ale w powiatach, gdzie się roki ziemskie odprawują, przed kasztelany swymi, odprawowane były, z takim porządkiem, jako na ekspedycyą publiczną, i osobnie kasztelan każdego ma poczet popisować, do czego czas poniedziałek po św. Mateuszu naznaczamy. .. A ktoby się na te powiatowe okazowanie nie stawił, ma być winą tysiąca grzywien karany, ad cuiusvis instantiam repeten. , jednak w cztery lata mają się generaliter pod Środą wszystkie powiaty popisować, tak jako sendomierskie województwo Vol. Leg. , III, 692. Dnia 25 lipca 1655 r. wkroczyło wojsko szwedzkie do miasta i splądrowało je; to samo powtórzyło się w r. 1703. Sejm z r. 1773 5 wyznaczył komisyę do rozsądzenia sprawy ur. Zabłockich z Wasilewskim, proboszczem średzkim, o rozgraniczenie Jarosławca i Urniszewa od Topoli, Zielnik i miasta Ś. Konstyt. , II, 283. W r. 1791 została Ś. stolicą powiatu, wchodzącego w skład wojew. kaliskiego; po roku 1793 wcielono ją do inspekcyi poznańskiej, za ks. warszawskiego do departamentu poznańskiego, a w r. 1815 do w. ks. poznańskiego. W ruchach 1848 r. brała Ś. czynny udział. Średzkie starostwo składały w roku 1662 Kleszczewo, Murzynowo Kościelne, Sabaszczew, Środa, Trzebisławki i Źrenica. Osady te obejmują według najnowszych pomiarów 3997 ha 1793 dwor. , 1020 wiejs. , 1184 miejs. Rząd pruski zabrał Kleszczewo i Trzebisławki, z obszarem 1302 ha; Murzynowo zaś, Sabaszczewo, Środa i Źrenica, z obszarem 2695 ha, nadał Napoleon I gener. H. Dąbrowskiemu. Starostwo płaciło w roku 1729 razem z starostwem odolanowskiem 400 złp. łanowego, samo zaś w 1771 r. 1058 złp. 15 gr. kwarty i 1895 złp. 20 gr. hyberny. Na sejmie z r. 1773 5 nadano je w posiadanie emfiteutyczne Gozimirskiemu, wojskiemu wschowskiemu. Starostami byli między innymi Ambroży Pępowski, zm. r. 1571, Gostomski Hieronim ok. r. 1602, Grzymułtowski Stanisław, Cerekwicki Jan r. 1673 4, Sylwester Sezaniecki 1771 i Gozimirski. Średzki powiat w dzisiejszym składzie istnieje od r. 1815; rozciąga się między 52 5 i 52 35 półn. szer. , a 34 43 i 35 10 wschod, długości; na północy graniczy z pow. gnieźnieńskim, na wschodzie z gnieźnieńskim i wrzesińskim, 11 Środa Środa na połd. z jarocińskim dawniej pleszewskim i szremskim, na zach. z szremskim, poznańskim i obornickim; największa długość od półn. ku połd. wynosi 53 klm. , od wschodu ku zach. 30 klm. Powierzchnia płaska, przeważnie pochyla się ku Warcie. Największą wyniosłością jest płaskowzgórze pod Gułtowami. Brzegi Cybiny i Głównej tudzież zachodnie wybrzeża jezior zaniemyślskich są wzgórzyste. Odosobnione wzgórza są Górzno na Dzierzchnicy pod Gieczem, Babia góra na Opatówku, Węgliska pod Siedlcem, Zbójcza góra pod Garbami. Winnica pod Winnągórą i Heinrichsberg Mapa sztab. , między Skorzęcinem i Kołatką; Jadwiszka w Kostrzynie zdaje się być nasypem; t. zw. Grobla, poczynająca się przy Wiktorowie, przecina pałąkiem lasy jeziereckie i zlewa się z pasmem wzgórz pod Zberkowem. Wypływająca z jez. Lednicy rzeczka Główna wchodzi do powiatu pod Wojnowem, płynie ku zachodowi do Warty i opuszcza powiat pod Holendrami Kowalskiemi, przebiegłszy około 15 klm. ; równolegle z Główną płynie Cybina, powstająca w granicach powiatu, który opuszcza na wysokości Swarzędza, przebiegłszy do 27 klm. Cybina wypływa z stawów jeziereckich, łączy się z strugą od Czachórek, przyjmuje odpływ jeziora Szkudelnego i płynący od Kostrzyna strumyk. Maskawa bierze początek na Wielkich Siekierkach, płynie ku połd. zach. , łączy się z Chrząsciną w Tulcach, poniżej których wchodzi do pow. szremskiego; za Kromolicami wraca do pow. średzkiego i zmienia bieg swój ku połd. wschodowi; zakręciwszy na wysokości Nietrzanowa znów ku zachodowi, uchodzi pod Kępą do Warty; zasila się Źrenicą, Bardeczką, Szywrą i płynącą od Jaszkowa strugą; długa przeszło 40 klm. Warta stanowi granicę połd. powiatu na całej przestrzeni przeszło 20 klm. , od Dębna do Kępy. Jeziora Stęszewskie i Wronczyńskie w pół. części powiatu spływają do Głównej; jez. Głębokie przypiera zach. wybrzeżem do granicy, która zagarnia cały środek jez. Lednicy z Ostrowem. Jeziora Piestrachowo, Dobra i Dębinieo spływają z lew. brzegu do Głównej, która w powiecie odlewa kilka stawów. W stawach jeziereckich powstaje Cybina, która płynie przez jez. Iwno i także tworzy stawy pod Prądnem, Górą i Uzarzewem; dopływ jej od Czachórek zabiera wody jez. Wójtowskiego i Brzostka; jez. Szkudelne spływa wprost do Cybiny. Jezioro Siedleckie nie ma wyraźnego odpływu. Przez jez. Gdeckie płynie Źrenica, dopł. Maskawy. Jeziora Zaniemyślskie w połd. zach. części powiatu łączą się z siecią jezior bnińsko kurnickich, które odpływają do Warty; na Małych Jeziorach istnieje jez. Łekno. Wysp dwie w powiecie Ostrów na Lednicy i wysepka Zaniemyska. Znaczniejsze lasy znajdują się na Jeziercach, Iwnie, Nekli i Zaniemyślu. Łąki bujne roztaczają się w nizinach nadrzecznych. Ciekawsze nazwy punktów topograficznych są Grodzisko, Konin, Wiązów i Zdoń na Czarnotkach, Kościeliska na Dzierzchnicy, Dąbrówka na Garbach, Gajna Jeziorach Małych, Pło, Rabieniec i Torzyniec pod Kostrzynem, Zbąszewo w Murzynowie Kościelnem, Zorawiec na Opatówku, Wężowiec w Siedlcu, Baba na Zdziechowicach i t. d. Ogólna długość dróg bitych w powiecie wynosi 132, 5 klm. Trzy drogi żelazne przecinają powiat pozn. toruńska ze stac. Biskupica i Pobiedziska na przestrzeni około 20 klm. , pozn. wrzesińska ze st. Kostrzyn i Nekla około 33 klm. i pozn. kluczborska z st. Środa i Sulęcin około 15 klm. . Powiat ma 101477 ha obszaru 75595 roli, 6627 łąk, 9844 lasu; czysty średni dochód z ha roli 12, 14, z ha łąk 20, 76, z ha lasu 3, 52 mrk. Obszar ten dzieli się na 2 okręgi sądowe. 6 obwod, policyjnych, 12 okr. stanu cywilnego, 4 okręgi miejskie, 159 wiejskich i 108 dworskich; w r. 1885 miał 408 osad, 4767 dym. , 9788 rodzin, 52939 mieszk. 25181 płci męż. , 27758 żeń. , 9211 dzieci niżej 6 lat, 11273 od 6 do 14 lat; 44044 kat. , 8125 prot. , 770 żydów. W r. 1836 było 38267 mk. ; 1837 r. 40788 mk. i 4188 dym. ; 1843 r. 43881 mk. ; 1858 r. 46204 mk. 38069 kat. , 6956 prot. , 1179 żydów; 1871 r. 50079 mk. ; 1880 r. 52633 mk. Na okręgi miejskie przypada 18 osad, 780 dym. , 2291 rodzin, 10673 mk. 5036 męż. , 5637 kob. , 1679 dzieci niżej 6 lat, 2178 od 6 14 lat; 8038 kat. , 1924 prot. , 711 żyd. i 3806 ha obszaru 3244 roli, 212 łąk. W r. 1871 było 8860 mk. ; 1880 r. 9970 mk Na okręgi wiejskie przypada 208 osad, 2828 dym. , 4890 rodzin, 23844 mk 11646 męż. , 12198 kob. , 4419 dzieci niżej 6 lat, 5320 od 6 14 lat; 18918 kat. , 4880 prot. , 46 żyd. i 37178 ha 30899 roli, 2227 łąk 515 lasu; 1871 było 23612 mk. ; 1880 r. 25506 mk. Na okręgi dwor. przypada 182 osad, 1159 dym. , 3107 rodzin, 18422 mk 8499 męż. , 9923 kob. , 3113 dzieci niżej 6 lat, 3775 od 6 14 lat; 17088 kat. , 1321 prot. , 13 żyd. i 60492 ha 41452 roli, 4188 łąk, 9329 lasu. W r. 1871 było 17607 mk; 1880 r. 17157 mk Sądy okręgowe znajdują się w Środzie i Pobiedziskach, komisarze obwodowi w Nekli, Pobiedziskach, Kostrzynie, Zaniemyślu i w środzie, urzędnicy stanu cywilnego w Bronisławiu, Jerzykowie, Kleszczewie, Krerowie, Kostrzynie, Michałowie, Nekli, Pobiedziskach, środzie, Szlachcinie, Wisławicach i Zaniemyślu. Par. kat. jest 28 Bagrowo, Czerlejno, Gdecz Giecz, Górka Targowa, Grodziszczko, Środa Gułtowy, Iwno, Kleszczewo, Kostrzyn, Koszuty, Krerowo, Mączniki, Mądre, Nekla, Nietrzanów, Niezamyśl, Opatówko, Pobiedziska, Siedlec, Siekierki, Śmieciska, Solec, środa, Tulce, Uzarzewo, Węglowo, Winnagóra i Wronczyn; z innych powiatów wchodzą parafie Kurnik, Sławno i Swarzędz. Par. prot. są Kostrzyn, Holendry Nekielskie, Pobiedziska, Środa i Zaniemyśl, a po za granicami powiatu Bnin, Goślina Murowana, Miłosław, Nowemiasto i Września. Żydzi mają synagogi w Pobiedziskach, Środzie i Zaniemyślu. Ludność przeważnie polska i katolicka, trudni się uprawą roli, chowem bydła, drobnym handlem i przemysłem. Ubiór i zwyczaje te same co w pow. szremskim i pleszewskim. Stosunek ziemi dziedzicznej w ręku Polaków do nabytej przez Niemców ma się jak 136 do 93. W r. 1858 było 54 dziedziców Polaków i 10 Niemców. Kolonizacya niemiecka nabyła niedawno majętność Piątkowo Czarne z obszarem 660 ha. Rząd posiada z dóbr zabranych Polską Wieś 423 ha, Strumiany 362 ha, Węglowo 350 ha, Trzebisławki 362 ha, część nadleśnictwa Zielonka 2218 ha; probostwo średzkie ma folw. Topolę 152 ha, a pozn. seminaryum duchowne wś Nadziejewo 449 ha. Chowem i tuczem bydła na większą skalę zajmują się prawie wszystkie dwory. W r. 1837 naliczono 5891 koni, 16701 sztuk bydła rogat, 95220 owiec, 39 kóz i 10260 nierogacizny; w 1858 r. było 7216 koni, 20250 bydła, 112909 owiec, 231 kóz, 8009 nierogacizny i 58 osłów. Stacye do stanowienia klaczy są w Chwałkowie i Gowarzewie. Słynną owczarnię zarodową Rambouillet mają Zielniki; oryginalne Negretti chowają się w Wyszakowie, owce Cotswold w Kopaczycach i Śmieciskach; tu owdzie krzyżują rasy Rambouillet i Negretti. Nierogaciznę chowa Borowo. Nabiałem zajmują się Borowo, Kowalskie, Libartowo, Nagradowica. Pierzchnę, Poklatki, Podstolice, Sarbinowo i Wydzierzewice. Z lasów rządowych Jezierce, Prądno i Stęszewko było między r. 1868 i 1871 w przecięciu 17322 mrk rocznego dochodu. Szkółek owocowych było 45 w 1858 r. Znaczne trzciniska znajdują się na Wronczynie. Wierzbinę sadzą w Murzynowie Borowem. Uprawą buraków zajmują się Babin, Chwałkowe. Mączniki, Orzeszkowo, Pławce, Połażejowo, Słupia, Ulejno, Żabikowo, Żdziechowice i Źrenica. Uprawa chmielu i tytuniu zmniejsza się stopniowo. Szkołę rolniczą przeniesiono z Wielowsi Krotoszyńskiej do Polskiej Wsi pod Pobiedziskami. Gorzelnie znajdują się w 15 majętnościach, młyny parowe w 4. Istnieją też fabryka octu, krochmalu, cukrownia Środa, 6 torfiarni. R. 1858 i 1871 podniosła się liczba szewców w powiecie z 141 do 152, kowali z 121 do 135, kołodziejów z 25 na 59, stolarzy z 44 do 52, rymarzy z 12 do 20, bednarzy 15 do 19, płócienników rzemiosłowych z 16 do 17 i t. d. Tkactwem płótna zajmuje się ludność ubocznie; w 1858 r. było 769 warsztatów. W tym okresie czasu zmniejszyła się liczba cegielni z 25 na 11, młynów wodnych z 16 na 11, wiatraków 108 na 94. Kupców, handlarzy i agentów było w 1871 r. 288, szynkarzy 197; kasa pożyczkowa średzka miała 416, kostrzyńska 173 członków. Ob. Wykaz statystycznych i innych stosunków powiatu średzkiego na zasadzie wykonanego w r. 1858 spisu statystycznego. .. . wypracowany przez królew. radcę ziemiańskiego Glaeser w językach niemieckim i polskim. Podobny wykaz z r. 1871 nie był ogłoszony drukiem. Dzieje, Najstarszą z istniejących dotąd w powiecie osadą jest Gdecz przed r. 1038; potem pojawiają się na widowni dziejowej Ostrów na jeziorze Lednicy i Rybitwy r. 1136, Czerlejno, Kleszczewo i Koszuty 1170, Kostrzyn około r. 1190, Glinka Duchowna, Górka Kociałkowa, Jagodno, Ruszczą i Sanniki r. 1218, Polwica Zaniemyślska 1230, Środa 1231, Kapalica i Pobiedziska 1233, Jerzykowo 1235, Grodziszczko i Mączniki 1240, Solec 1244, Winna Góra 1250, Gowarzewo 1253, Biskupice Królewskie odn. Biskupie, Bożejewo, Siedlec i Wronczyn 1256, Jezierce, Kępa, Krerowo, Opatówko, Śmieciska i Wyszaków 1257, Górka Targowa 1258, Jerzyn i Murzynowo 1266, Górka Mała 1272, Urniszewo 1281, Witowo 1286, Kopaszyce 1288, Węglowo 1289, Stęszewko i Tanibórz 1292, Jaszkowo i Luboniec 1294, Dębicz 1299, Góra 1302, Chocicza, Chudzice, Nietrzanów, Ołaczewo, Piątkowo Czarne i Rumiejki Kościelne 1305, Pętkowo i Uzarzewo 1306, Gułtowy 1311, Szewce 1316, Garby i Iwno 1319, Brodowo 1323, Brzezie, Czerlejnko i Wydzierzewice 1338, Paczkowo i Szrapki 1339, Kowalskie i Starczanowo 1340, Słupia 1348, Sarbinowo i Trzek 1349, Chłapowo r. 1352. Młyny stały już w r. 1258 na Głównej i w r. 1365 na Cybinie. Znikły Mroczki, Mroczkowe, Ociosna, Polwica Górecka, Przykuty, Rogowiec, Sławęcin, Sułowo, Szczytki i inne osady starożytne. Z nowszych osad nie wykazuje Spis gmin i okręgów z r. 1888 Czarny Bród, Dębowe, Górka Twardowa, Góry, Jelonek, Kotłówka, Krzyżówka, Laski, Pieczyska, Piekło, Przylepa, Postułka, Snopki, Swiszułkowo, Szkudelny Młyn, Wołkowicz, Zjawieniec, które w znacznej części także poznikały. Obok szlachty dziedzicznej posiadali różnemi czasy biskup pozn. kapituła Biskupice Biskupie i Kapitulne, Czarnotki, Czerlejnko, Czerlejno, Glinkę Duchowną, Górę, Jankowo, Jankowski Młyn, Jerzykowo, Kleszczewo, Kocanowo częściowo, Krerowo, Krzykosy, Mączniki, Mądre, Nadziejewo, Paczkowo, Pętkowo, Pięczkowo, Poświętne, Sarbinowo, Solec, Śródkę, Staniszewo, Stępocin, Stęszewko wieś i holendry, Szewce, Tanibórz, Winną Górę, Witowo i Zjawieniec; arcybiskup gniezn. kapituła; Brzostek, Czerlejno, Górkę Małą, Gwiazdowo, Jezierce, Lubrzę, Opatówko, Ostrów, Połażejewo, Przykuty, Rybitwy, Śmieciska i Wyszaków; bisk. wrocławski Murzynowo Kościelne; archid. pszczewski Gdecz; klasztor lubiński Garby i Krerowo; klasztor paradyski Polwicę Zaniemyślską; poznańscy Kawalerowie św. Jana Jerozolimskiego Brzezie, Czerlejno, Kleszczewo, Koszuty i Siedlec; benedyktynki poznańskie Borowo młyn i karczmę, Jagodno, Prądno wieś i holendry; franciszkanki poznańskie Gablin i część Szrapek; franciszkanki gnieźnieńskie Kostrzyn i Strumiany; jezuici poznańscy Gowarzewo, Rusibórz, Siekierki i Wydzierzewice; probostwo kostrzyńskie Libartowo; probostwo pobiedziskie Wagowo; probostwo średzkie Marcelin i Topolę; miasto Pobiedziska posiadało Główienkę, Kaczynę i Kapalicę; miasto Środa Ruszków, Urniszewo, Zielniki i Źrenicę. Starostwo pobiedziskie składały Bociniec, Borówko, Borowskie Holendry, Główna, Jerzyn wieś i holendry, Kocanowo, Nadrożny Młyn, Pobiedziska, Polska Wieś, Rybitwy wieś i holendry i Wójtowstwo; starostwo średzkie Kleszczewo, Murzynowo Kościelne, Sabaszczewo, Środa, Trzebisławki i Źrenica; prócz tego istniały w powiecie królewszczyzny Pławce, Podarzewo, Rumiejki Kościelne i Ulejno. Zabrane majątki, z obszarem 18, 117 ha 4988 dwor. i 13, 129 wiejs. , wcielił rząd do utworzonej domeny swarzędzkiej. Miasta Kostrzyn, Pobiedziska i Środa okupiły samodzielność swoje przy regulacyi stosunków dziedzicznych. Żydom nie wolno było mieszkać w Kostrzynie i Środzie. W granicach powiatu istniały 3 opola Kostrzyn, Gdecz i Nietrzanów Dzierzchnica; 3 kasztelanie Ostrów r. 1235 1399, Gdecz 1240 1400 i Kostrzyn 1352 1404 i dwa starostwa pobiedziskie i średzkie. Prawo niemieckie uzyskały Kostrzyn w r. 1251, Siedlec 1256, Pobiedziska 1258, Jerzyn i Jerzykowo 1266, Gdecz 1286, Kleszczewo 1292, Luboniec 1294, Góra 1302, Paczkowo 1329, Stęszewko 1339, Górka Targowa 1343, Wagowo 1355, Czerlejno 1360, Stępocin r. 1364 i t. d. Najstarszem miastem jest Kostrzyn; po nim idą Pobiedziska i Środa; Zaniemyśl powstał dopiero w r. 1742 obok Niezamyśla, który w XIV w. także był miastem. Do tego rodzaju osad należą też Górka Targowa czyli Milesna i Nekla. Pierwszą wzmiankę o tutejszych kościołach znachodzimy u Długosza, który pod r. 1144 Piotrowi Duninowi przypisuje założenie kościołów w Gdeczu i Tulcach. Według innych źródeł mają swe kościoły Gdecz i Grodziszczko w r. 1240, Niezamyśl 1239, Wronczyn 1256, Kostrzyn 1257, Czerlejno 1268, Środa 1276, Solec 1302, Winnagóra 1305, Krerowo 1330, Pobiedziska 1331, Tulce 1363, Opatówko 1364, Uzarzewo 1391, Nietrzanów 1393, Kępa 1395 1618, Murzynowo 1398, Rumiejki 1399, Weglewo r. 1405, Kleszczewo 1439, Mączniki 1444, Kocanowo 1457 1580, Bagrowo, Górka Targowa, Gułtowy, Iwno, Koszuty, Mądre, Nekla, Siedlec, Siekierki i Śmieciska przed r. 1510. Kaplice stoją w Klonach, Górce Targowej i Uzarzewie. Dekanat średzki, istniejący już w 1298 r. , obejmował w 1873 r. 31, 762 dusz, w parafiach Bnin, Kórnik, Koszuty, Krerowo, Mączniki, Mądre, Nietrzanów, Rogalinek, Smieciska. Solec, Spławie, Ś. , Tulca, Zaniemyśl. Par. Środa miała 6273 dusz. Stolica powiatu Środa wzniosła się, gdy w okolicy jej podupadały inne osady, z których Gdecz Giecz zajmował czwarte co do znaczenia miejsce w tworzącem się państwie polskiem; z ziemi gdeckiej wybrał Bolesław Chrobry 300 pancerników i 2000 łuczników. W r. 1038 zburzyli Czesi Gdecz i zabrali do niewoli mieszkańców, których osadzili na prawie polskiem; r. 1238 Henryk Brodaty zostawił synowi całą Wielkopolskę, sięgającą do Warty i do grodu gdeckiego; r. 1240 odbył się w Mącznikach zjazd dostojników, na którym znajdowali się Przemysław I, biskup poznański Boguchwał i inni; r. 1249 i 1253 przy podziałach Wielkopolski dostał się Gdecz Bolesławowi; r. 1277 bawił w Kleszczewie Bolesław, syn Władysława Odonicza. Najazd Krzyżaków w r. 1331 pozostawił krwawe po sobie ślady; zburzono Gdecz, Murzynowo, Pobiedziska, Środę i Winnągórę; zagrożeni mieszkańcy okopawszy się na przestrzeni kilkumilowej od Kępy do Głuszyny, zadali Krzyżakom straszną klęskę pod Polwicą. W r. 1383 d. 2 sierpnia rozpędził Bartosz z Odolanowa zebrane pod Winnągórą rycerstwo. W sierpniu r. 1419 król Władysław jadąc z Poznania do Środy, doznał od pioruna niebezpiecznej przygody. Na wyprawę malborską dostawiły w r. 1458 Środa 20, Pobiedziska 15 i Górka Targowa 4 żołnierzy pieszych. W Solcu zmarli biskupi poznańscy Boguchwał II i Wojciech Paluka; w Winnejgórze r. 1818 generał Henryk Dąbrowski; w Górce Targowej r. 1823 gen. Amilkar Kosiński; w styczniu 1845 r. Edward hr. Raczyński na wyspie Zaniemyślskiej wystrzałem z moździerza odebrał sobie życie. Nasypy Środa Środopolce Środkopol Śródborze ziemne znajdują się pod Chłapowem, w Gdeczu i Grodziszczku, pod Kępą i Neklą. Cmen tarzyska z popielnicami odkopano w osadach Biskupice Królewskie al. Biskupie, Dzierzchnica, Gdecz, Głębokie, Gwiazdowe, Humer, Jankowo, Januszewo, Jarosławiec, Jeziory, Iwno, Kijewo, Kleszczewo, Kostrzyn, Murzynowo Kościelne, Mystki, Nadziejewo, Nekla, orzeszkowo, Pierzchno, Pigłowice. Pławce, Pobiedziska, Rumiejki, Rusibórz, Śmieciska, Solec, Starczanów, Sulęcin, Trzek, Ulejno, Uzarzewo, Węgierskie, Witowo, Włostów, Zaniemyśl, Zdziechowice i Zielniki. Podanie o uwięzionej Ludgardzie żyje dotąd w okoli cy Gdecza i Dzierzchnicy. Do czarnoksiężni ka Twardowskiego wiąże się grobla Twardowa i diable sakiewki. Powiat średzki w od miennych nieco granicach ob. E. Calliera Powiat pyzdrski w XVI w. powstał w r. 1791, na mocy uchwały powziętej wskutek oderwania powiatu nakielskiego od woj. ka liskiego. Po roku 1793 utworzono znów inny pow. średzki, którego jednę część wcielono do t. z. inspekcyi pyzdrskiej, a drugą, z mia stem Środą, do poznańskiej. E. Cal. Śródborze 1. dwie os. leś. , pow. opatowski, gm. Wojciechowice, par. Mikułowice, odl. 20 w. od Opatowa; 1sza os. ma 1 dm. , 5 mk. , 265 mr. dwor. ; 2ga os. 1 dm. , 2 mk. , 114 mr. 2. Ś. , wś, pow. ciechanowski, gm. Młock, par. Glinojeck, odl. o 18 w. od Ciecha nowa, ma 29 dm. , 230 mk. , 699 mr. W 1827 r. 6 dm. , 39 mk. Wchodziła w skład dóbr Garwarz, 3. Ś. , wś i fol. , pow. płoński, gm. i par. Dziektarzewo, odl. 20 w. od Płońska, ma 7 dm. , 92 mk. , Fol. S. rozl. mr. 386 gr. or. i ogr. mr. 332, łąk mr. 20, past. mr. 13, lasu mr. 18, nieuż. mr. 3; bud. mur. 1, drewn. 8; płodozmian 18polowy. Br. Ch. Środka 1. dawniej Szrodka, dzielnica Poznania, na praw. brzegu Warty, odrębne niegdyś miasteczko, własność biskupów ob. Poznan, t. VIII, 903. 2. Ś. , urzęd. Schrodke, dawniej Szrodke, majętność, w pow. międzychodzkim, o 12 klm. ku wschod. od Sierakowa i tyleż na płd. zach. od Wronek, na płn. wschodniem wybrzeżu jez. Małego, które łączy się z Wielkiem. Graniczy z Strzyżminem, Mielinem Mylin, Chrzypskiem Wielkiem i Malem; par. Chrzypsko W. , poczta w miejscu, st. dr. żel. w Wronkach; 10 dm. , 143 mk. 103 kat. , 40 prot. i 897 ha 346 roli, 67 łąk, 185 lasu; czysty doch, z ha roli 6, 27, z ha łąk 6 66, z ha lasu 2, 74 mrk. ; cegielnia, chów koni. S. była zawsze osadą szlachecką; ztąd pisał się r. 1389 99 Tomasz Staszkowicz Akta grodz, pozn, ; w r. 1580 należała do Jana Pawłowskiego; było wówczas łanów osiadł. 4, zagr. 6 i kowal; przy schyłku zeszłego wieku dziedziczył S. i Orle Konstanty Kurnatowski. Na obszarze S. wykopano sierp bronzowy. 3. Ś. , niem. Mitteninne, ztąd nieraz Mycin, leśniczówka, w pow. międzychodzkim, tuż pod Międzychodem, na praw. brzegu Warty. 4. Ś. , fol. do Rogów ka, pow. mogilnicki Żnin, o 2 klm. ku zach. od Rogowa par. i poczta, na płd. zach. wy brzeżu jez. Rogowskiego, st. dr. żel. w Ja nówcu o 9 1 2 klm. Holendry S. niewykazane w Spisie gmin i okręgów. Niektórzy rozróż niają S. Wielką od Małej. 5. Ś. , urzęd. Schrodka, dawniej Szrodka, wś i fol. , pow. średzki, o 6 klm. na płn. wschód od Kurnika, graniczy z Ziminem, Runowem, Szczodrzykowem, Dachowem i Krzyżownikami; par. Tul ce, poczta i st. dr. żel. w Gadkach Gondek o 5 klm. Ś. była własnością kapituły poznańskiej; zabrana przez rząd pruski, wcielona do domeny Swarzędz. W r. 1383 biskup pozn. Jan przekazał S. i inne włości proboszczom katedralnym; z nich Trojan odnowił w 1385 r. przywileje na sołtystwa w S. i Sokolnikach Kod. Wielkp. , nr. 1813 i 1834, objaśnia od miennie Śródką z pod Wronek. Do Ś. Kurnickiej odnosimy także wspomnianego w za piskach grodz. pozn. z r. 1390 nr. 765 do ktora de Srothca, który niezawodnie był kano nikiem pozn. i tenutaryuszem Śródki. W r. 1580 było tu 9 łan, km. , 3 sołtysie, 2 zagr. i 1 hultaj. Wś ma z hubami 10 dm. , 65 mk. , z któremi tworzy okr. wiej. , 15 dm. , 112 mk. kat. i 227 ha 217 roli, 4 łąk. Folw. ma 4 dm. , 88 mk. 81 kat. , 7 prot. i 261 ha 246 roli, 4 łąk, 2 lasu; chów bydła holender skiego. E. Cal. Środkopol, dobra, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 23 w. od Poniewieża. Srodoń, w dok. z 1193 i l215 r. Stronbodr, kol. , wś, fol. i dobra, pow. gostyński, gm. i par. Duninów odl. 19 w. od Gostynina; kol. ma 12 dm. , 137 mk. ; wś i fol. 4 dm. , 124 mk. W 1827 r. było 5 dm. , 144 mk. Dobra S. , w r. 1873 oddzielone od dóbr Duninowo, składają się z fol. S. i Kamion, rozl. mr. 1736 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 845, łąk mr. 55, past. mr. 99, lasu mr. 77, nieuż. mr. 35; bud. mur. 2, drewn. 9; fol. Kamion gr. or. i ogr. mr. 311, łąk mr. 131, past. mr. 29, lasu mr. 125, nieużyt. mr. 29; bud. mur. 3, drewn. 10; las nieurządzony, pokłady torfu. Kol. S. ma 118 mr. ; wś S. 19 mr. uwłaszczonych. W akcie, którym papież Celestyn III przyjmuje w opiekę klasztor w Strzelnie, w liczbie posiadłości klasztornych wymienionem jest i S. Kod, Wielkp. , Nr. 32 i 84. Środopolce, rus. Seredopilci, wś, pow. kamionecki, 35 klm. na płn. wschód od Kamionki Strumiłowej, 6 klm. od Radziechowa urz. poczt. i tel. . Na płn. zach. leży Radziechów, na płn. wschód Niemiłów, na płd. wsch. Mu Środka Srogi Środula Srogów Sroki kanie, na płd. Obiadów, na płd. zach. Krzywe. Płn. wschod. część wsi przepływa pot. Radziechowski al. Ostrówka, dopływ Styru. Dolina potoku moczarzysta. Dla uregulowa nia biegu Ostrówki poprowadzono kanał. Nad potokiem stoją dwa młyny; dalej wiatrak wzn. 135 mt. ; w płd. zach. stronie wzgórze 255 mt. ; wsch. część lesista. Własn. więk. Adolfa Steckiego ma roli orn. 533, łąk i ogr. 158, past. 163, lasu 250 mr. ; wł mn. roli or. 824, łąk i ogr. 411, past. 79 mr. W r. 1880 było 111 dm. , 658 mk. w gm. ; 14 dm. , 86 mk. na obsz. dwor. 603 gr. kat. , 107 rz. kat. , 37 izrael. ; 617 Rusinów, 123 Polaków, 4 Niem ców. Par. rz. kat. w Radziechowie; gr. kat. w miejscu, dek. chołojowski. Do par. należy wś Mukanie. We wsi cerkiew i szkoła etato wa 1klasowa. Lu. Dz. Środula, osada fabr. , pow. będziński, gm. Górnicza. Leży przy torze dr. żel. warsz. wied. o 3 w. od Sosnowic, posiada przyst. towarowy tejże drogi, dwa piece wapienne, kopalnię kamienia wapiennego. Własność Kramsty, dzierżawiona przez Meyerholda. Pierwotnie była to osada karczemna. SrogiBród, rzka w gub. kijowskiej, dopływ rz. Unawy. Srogów 1. Dolny, wś, pow. sanocki, w pobliżu ujścia Różowego pot. do Sanoczka, lew. dopływu Sanu. Leży w dolinie otoczonej od płn. stokami Banej góry 536 mt. , od płd. niższera pasmem Niwy Głównej. Przez wieś idzie droga z Jurowic do Sanoka 7, 5 klm. . Graniczy na płn. zach. ze Srogowem Górnym, na zach. z Jurowcami, na płd. z Trepczą. Par. rz. kat. w Sanoku a gr. kat. w Strachocinie. Wś ma 51 dm. , 264 mk. , 239 gr. kat. , 16 rz. kat. i 6 izrael. Obszar więk. pos. Wikt. Tyszkowskiej wynosi 133 roli, 32 łąk, . 20 past. i 57 mr. lasu; pos. mn. ma 233 roli, 41 łąk, 64 past. i 13 mr. lasu. 2. S. Górny, wś, pow. sanocki, na płn. zach. od S. Dolnego, nad tymże potokiem, ma dwa przysiołki przy drodze do Dąbrowskiej Posady. Jeden przys. nosi nazwę Jurowce 18 dm. , 79 mk. , ma cerkiew paraf. gr. kat. i szkołę; dalszy i więcej na płd. wysunięty Popiele 18 dm. , 105 mk. . W każdej z tych osad są folwarki większej posiadłości Marc. Słoneckiej. Wszystkie osady liczą 131 dm. i 699 mk. , 467 gr. kat. , 109 rz. kat. i 23 izrael. Obszar więk. wynosi 110 roli, 6 łąk, 13 past. i 143 mr. lasu; pos. mn. ma 380 roli, 72 łąk i 121 mr. past. Par. gr. kat. jest uposażona 23 mr. pola i 200 złr. dodatku do kongruy. Do par. dyec. przemyska, dek. sanocki należy os. Popiele, S. Dolny i Falejówka. Cerkiew drewniana. S. Górny graniczy na płn. z Falęjówką i Pakoszówką, na zach. ze Strachociną, na płd. z Kostorowcami. Mac. Sroki 1. wś włośc. , pow. łowicki, gm. i par. Kompina, odl. 7 w. od Łowicza, ma 15 dm. , 87 mk. , 478 mr. 249 mr. past. . W 1827 r. 7 dm. , 22 mk. Dawna wieś rządowa, wcielona w 1822 r. w skład dóbr księstwa łowickiego. 2. S. , osada młyn. , pow. olkuski, gm. i par. Ogrodzieniec. Należy do dóbr Ogrodzieniec. Sroki al. Soroki 1. fol. pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 71 w. od Dzisny, przy b. drodze poczt. z Wilejki do Dzisny, 1 dm. , 31 mk. kat. 2. S. , wś pryw. , pow. dzisieński, o 71 w. od m. Dzisny, 21 dm. , 127 mk. Była tu drewniana paraf. cerkiew i st. poczt. 3. S. , wś włośc. , pow. wilejski, w 1 okr. pol. , o 49 w. od Wilejki, przy b. drodze poczt. z Mołodeczna do granicy pow. mińskiego, 8 dm. , 38 mk. 4. S. , wś włośc. , pow. wilejski, w 1 okr. pol. , o 49 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Mołodeczna do granicy pow. mińskiego, 4 dm. , 28 mk. Sroki, wś i dwór, pow. krotoszyński Koź min, o 5 1 2 klm. na płn. zach. od Kobylina st. dr. żel. , par. Pępowo, poczta w Małem Zalesiu. S. należały w r. 1578 do Majchra Ko narzewskiego i Jana Chraplewskiego; pierw szy z nich miał tu 2 1 4 ślad. osiadł. a drugi 1 ślad, 1 zagrodnika i owczarza; w r. 1605 roz graniczono S. z Czeluścinem; r. 1618 posiadał tu Andrzej Konarzewski 3 1 4 ślad. osiadł. i 1 zagrodn. ; w końcu zeszłego wieku należały 8. do Michała Mycielskiego na Chociszewicach; później tworzyły S. odrębną majętność, którą składały Biała Róża, Górka, Ruda, Sroczki, S. i Zielony Dąb; w ręku Mycielskich były S. jeszcze po r. 1845. Zachodząca w dyploma tach wielkopolskich r. 930 z r. 1310 Tranika nie da się sprowadzić do S. Wś ma obecnie 19 dm. , 140 mk. kat. i 82 ha 78 ha roli. Folw. 2 dm. , 72 mk. wchodzi w skład okręgu dworskiego Górka; właścicielem jest Wilhelm ks. Radziwiłł. E. Cal. Sroki, rus. Soroki 1. przy Laszkach al. pode Lwowem, wś, pow. lwowski, 8 klm. na płn. wschód od Lwowa poczta Podzamcze. Na płn. leżą Dublany i Żydatycze, na wschód Prusy, na płd. wschód Kamienopol, na płd. Lesienice i Krzywczyce, na zach. Laszki. Wś leży w dorzeczu Wisły za pośrednictwem Pełtwi, przepływającej płd. część wsi od zach. na wschód. Wznies. obszaru, w dolinie podmokłej, na południe 242 mt. , na północ zaś 276 mt. Własność większa br. Zygmunta Romaszkana ma roli or. 288, łąk i ogr. 97, pastw. 21; wł. mn. roli or. 587, łąk i ogr. 325, past. 88, lasu 1 mr. W r. 1880 było 156 dm. , 865 mk. w gminie, 3 dm. i 16 mk. na obsz. dwor. ; 849 gr. kat. , 25 rz. kat. , 9 izr. ; 858 Rusinów, 16 Polaków, 7 Niemców. Par. rzym. kat. w Malechowie; gr. kat. w miejscu, Środula Sroków Sroniotka dek. lwowski. Do parafii należą Laszki i Żydatycze. We wsi cerkiew i szkoła etat. jednokl. W r. 1840 założyła tu ochronkę według systemu Froebla właścicielka wsi hr. Ożarowska ze Strzemboszów, przy udziale komisarza Schiesslera. Zakład mieścił 50 dzieci od 3 do 6 lat, był wzorowo urządzony i prowadzony ob. Galizia, Zeitschrift zur Unterhaltung, Lemberg, 1840, 48. Dnia 9 maja r. 1433 ustanowiają Wincenty z Szamotuł, kaszt. międzyrzecki i ststa ruski, i Dobko ze Sprowy, podkomorzy ruski, z polecenia królewskiego granicę między Prusami a Srokami Liske, A. G. Z. , t. V, str. 72. Dnia 7 stycznia 1454 rozstrzygają Andrzej Odrowąż ze Sprowy, wojew. i ststa ruski, i Jan Gołombek z Zimnej Wody, sędzia lwowski, spór o wsie Laszki i Sroki między siostrami Anną i Fietką Hołybejównemi, a Duchną Ormianką 1. c, str. 174. D. 15 maja 1478 poświadcza ją Gunther z Sieniawy, sędzia, i Jan z Wy sokiego, podsędek ziemski lwowski, że Jan Koczerzyński z żoną swoją Magdaleną zasta wili część wsi swej Sroki Janowi Łące w sumie 50 grzywien 1. c. , t. VI, str. 188. Dnia 8 list. 1452 poświadczają Jan z Zimnej Wody, sędzia, i Ścibor z Wiszni, podsądek ziemscy lwowscy, że sędziowie polubowni przeprowa dzili dział dóbr między Janem ze Srok i jego synem Błażejem Arch. Bernard. we Lwowie, T. , t. 76, str. 26. D. 15 lut. 1554 rozstrzy gają sędziowie polubowni Mik. Leszniowski, sędzia niegdyś lwowski, Piotr Czestiński, podsędek, Piotr Korytko, podczaszy lwowscy, spór o czwartą część stawu w S. pomiędzy Piotrem, Andrzejem, Pawłem i Stanisł. Sro kowskimi z jednej, a Oluchną Fiedkową Srokowską z drugiej strony 1. c. , C. , t. 30, str. 879. D. 24 paźdz. 1644 rozgraniczają komi sarze królewscy Lisienice, Kamienopol, Sroki i Podborce 1. c. , T. , t. 70, str. 1970. Z roku 1711 spis szkód zrządzonych w Laszkach i Srokach w rozmaitych latach przez Tatarów, Szwedów, wojska polskie, szarańczę i wojska ruskie 1. c. , C. , t. 495, str. 1313. Barącz Żywoty sławnych Ormian, Lwów, 1856, str. 135 podaje przywilej Jagiełły z roku 1421, nadający wś Sroki Grzegorzowi Ormianinowi, w nagrodę zasług. W przywileju tym jest wzmianka o monasterze i stawie zwanym Comorew seu krukow. 2. S. pod Szczercem, wś, pow. lwowski, 32 klm. na płd. zach. od Lwowa, 6 klm. od sądu pow. , st. kol. , urz. poczt. i tel. w Szczercu. Na płn. leży Falkenstein, na wschód Falkenstein i Humieniec, na płd. Humieniec; płd. zach. narożnik przypiera do Rumna pow. rudecki; na zach. Jastrzębków. Wody podążają strugami ku Wereszycy. Zabudowania wiejskie leżą w środku obszaru 290 mt. wzn. . Na płn. wznies. sięga 302 mt. Własn. więk. ma roli or. 59, łąk i ogr. 5; wł. mn. roli or. 512, łąk i ogr. 68, pastw. 15 morg. W r. 1880 było 59 dm. , 264 mk. w gmin. ; 218 gr. kat. , 16 rzym. kat. , 21 izrael. , 9 innych wyznań; 231 Rusinów, 32 Niemców, 1 Polak. Par. rzym. kat. w Szczercu, gr. kat. w miejscu, dek. szczerzecki. Do par. należą Nikunkowice i Jastrzębków. We wsi cerkiew i szk. etat, jednokl. Są tu źródła siarczane. D. 2 marca 1531 zeznaje Anna, córka Jana Sokolnickiego, żona Stanisława Sobiemądrego, że Job Niziołek, syn jej, wypłacił jej wiano 200 zł. , zapisane na Jastrzębkowie czyli Srokach i wójtowstwie szczerzeckiem Arch. Bernard. we Lwowie, T. , t. 76, str. 31. D. 1 lipca 1535 zeznają Marcin Trzebiński i Job Niziołek ze Srok czyli Jastrzębkowa, że podzielili się wsią Srokami czyli Jastrzębkowem 1. c. , T. , t. 76, str. 33. D. 4 lipca 1544 zapisuje Marcin Pyrsznicki, Annie, wdowie Stanisława Pyrsznickiego a matce swej, dobra w Srokach itd. 1. c. , C. , t. 26, str. 928. D. 2 kwietnia 1554 pozwala Zygmunt August mieszkańcom wsi Sroki itd. paść trzodę chlewną w lasach na żołędziach i bydło na pastwiskach królewskich 1. c. , C, t. 32, str. 26. Lu. Dz. Sroków al. Srokoń, wś i os. młyn. , pow. noworadomski, gm. Wielgomłyny, par. Chełmo; wś ma 6 dm. , 55 mk. , 113 mrg. ziemi włośc. , zaś młyn 1 dm. , 8 mk. , 31 mrg. dwor. Należy do dóbr Zagórze. Srokowiec, folw. w Czermny, pow. ja sielski. Br. G. Srolek, przys. , ob. Kunicha. Srolinie, karczma, pow. rossieński, gm, Mańkuny, o 8 w. od Rossień. Sroniotka, wś i folw. nad rzką t. n. , pow. piotrkowski, gm. Bujny, par. Łobudzice, odl. 30 w. od Piotrkowa; wś ma 13 dm. , 121 mk. , folw. 2 dm. W 1827 r. było 12 dm. , 124 mk. Dobra S. składały się w 1885 r. z folw. S. . i Mauryców, os. młyn. Solec. al. Sobaki; rozl. mr. 942 folw. S. gr. or. i ogr. mr. 324, łąk mr. 73, pastw. mr. 42, lasu mr. 336, nieuż. mr. 43; bud. mur. 3, z drzewa 15; las urządzony; folw. Mauryców gr. or. i ogr. mr. 110, łąk mr. 6, lasu mr. 4, nieuż. mr. 4; bud. mur. 1, z drzewa 3, młyn wodny. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 20, mr. 76; wś Grębociny os. 32, mr. 206; wś Pukawica os. 12, mr. 146. Na początku XVI w. łany kmiece dawały dziesięcinę na stół arcyb. , łany folw. pleb. w Łobudzicach Łaski, L. B. , I, 453. Według reg. pob. pow. piotrkowskiego z r. 1511 18, wś. S. , w par. Łobodzice, miała 1 1 2 łan. Młyn spalony, a drugi młyn około Grabocina. W 1552 wś. S, własność Stan. Sromockiego, miała 1 osad. , Srolek Srolinie Srokowiec Sroki 1 2 łanu. Część Sromockiego Andrzeja 2 osad. Pawiński, Wielkp. , II, 201 i 259. Śromów, wś i folw. , pow. łowicki, gm. i par. Kompina, na lewo od drogi bitej z Łowicza do Sochaczewa, odl. 9 w. od Łowicza; ma 33 dm. 3 folw. , 330 mk. , 355 mr. folwarcznych dawniej wieczysta dzierżawa i 604 mr. włośc. 188 mr. pastw. i 21 mr. nieuż. , rozdzielonych na 25 osad. W 1827 r. było 27 dm. , 178 mk. Na gruntach folwarku, na wydmie piaszczystej, ślady osady przedhistorycznej. Znaleziono tu urny, liczne krzemienne wyroby. Wś należała do klucza Kompina, dóbr arcyb. gnieźn. , w obecnem stuleciu zaś do księstwa łowickiego. Śromowce Wyźnie, Średnie i Niźnie, dok. Sramowice, Szramowice, dwie wsi, w pow. nowotarskim, na lew. brz. Dunajca, na granicy Śpiżu, u płd. stóp Pienin. Ś. Wyżnie graniczą od płd. zach. i płd. za pomocą Dunajca ze wsiami spiskiemi Niedzicą, Gołembarkiem Kahlenberg, Starąwsią i Starym Majerzem ÓMajor, od wschodu z Ś. Średniemi, od płn. z Hałuszową, a od zach. z Czorsztynem. Ś. Niźnie wraz z Średniemi, graniczą za pomocą Dunajca ze wsiami spiskiemi od zach. ze Starym Majerzem, od płd. i płd. wsch. z Podlechnicą i Czerwonym Klasztorem, a od wsch. z Leśnicą; od płn. z Krościenkiem i Tylka. W r. 1870 obszar obu wsi wynosił w większej posiadł. roli orn. 141, łąk i ogr. 32, pastw. 90, lasu 661; w mniej. pos. roli orn. 1182, łąk i ogr. 159, pastw. 329, lasu 118 mr. austr. Na obszarze Ś. Wyźnich wznosi się w paśmie Pienin szczyt Flaki 803 mt. . Na wsch. od stoku Flaków las Pod Barbarzyną, a pole nad nim leżące zwie się Barbarzyną. Na płd. stoku Koziej Góry jest podmokła łąka, zwana Księżą Młaką. Była to własność kościoła w Ś. Wyźnich. Nad Księżą Młaką źródełko, z którego płynie ku połd. pot. Gawronka. Od Koziej Góry ku wschodowi, na granicy między Ś. Wyżniemi a Tylką, grzbiet Pienin wznosi się zwolna, potem nieco bystrzej ugorami i kwiecistemi polankami na czubek trawiasty, Macelakiem zwany 858 mt. , wyglądający z daleka jak stożek, od płd. stromo spadający, od zach. , płn. i wsch. otoczony pięknemi polanami, dalej ku płd. leży grzbiet świerkowy Klininą, Osiczami albo Toporzyskową zwany, a dalej na płd. szczyt Żłobiny czyli Macelowa góra. Po stronie zach. pot. Gawronki wznosi się Zamczysko, wzgórze strome od płd. i wsch. , na którem miał stać zameczek. Na zach. od Zamczyska Mały i Wielki Cisowiec, dalej Palenica. Od Cisowca na płn. wznosi się Długa Grapa, od Palenicy ku zach. grzbiecik Mały Loch, a równolegle od niego i znowu na płn. Duży Loch, nad nim ku zach. wzgórze świerkami porosłe, zwane Upsor, na którego wschodnim stoku dwa pola, zwane Wielkiem i Małem Piekiełkiem; obok ku płn. Łazy. Od strony wschod. głęboki jar odcina te wzgórza od czubów i działów, dalej na wsch. położonych. Wzdłuż niego prowadzi droga z Hałuszowej do Ś. Wyźnich przez las na wsch. boku Głębokiego położony, zwany Podkirzem. Ztąd przez polanę Bendyki wychodzi się na Bendyków wierch, łączący się na płd. z Ulą, półkolistym, od wsch. na płn. zach. wygiętym grzbietem, którego wyższe płd. ramię, świerkiem zarosłe, zwie się Ulów Brzeg. Na płd. od Ulowego Brzegu wznosi się Łazowa Skałka, a ku zach. tuż nad dol. Dunajcu sterczy Zbójecka Skała. Dalej na zach. mamy Czubatą Sromowiecką, a tuż nad nią wzmiankowany lesisty czubek Flaki. We wschod. części Ś. Wyźnich, w pobliżu granicy Ś. Średnich, nad kolanem Dunajca, legł przys. zwany Kątami. Na płd. od Kątów nad Dunajcem leży druga grupa chat, zwana Zawrociem. Pola na wzgórzach na płn. zach. od Zawrocia zwą się Lembarkiem. W obrębie zaś Ś. Niźnich legła najwyższa część Pienin zachodnich, zwana Trzema Koronami. Najwyższy środkowy szczyt Okrąglica 982 mt. . Na płn. wschód od niego sąsiedni czubek zwie się Bryłową, a od tego dalej na płn. wsch. Szeroka Skała. Od Okrąglicy na płd. zach. legły niższe skałki, zwane Zakrętem, a od nich dalej nad Sobczańskim pot. skała ostra, zwana Nad Ścianką. Nad wyłomem Dunajca ciągnie się w obr. Ś. Niźnich szereg prostopadle ku wodom spadających skał, a przedewszystkiem Ostra Skała, poniżej Grabczycha Wyżnia i Niżnia, wreszcie Świnia Skała, następnie Klejowe skałki 571 mt. , dalej ku płn. Facimiech, z jaskiniami Przypiecki i Ligarki. Ś. Wyżnie należą do par. łac. w Maniowach; jest tu atoli mały kościołek fil. p. w. św. Stanisława, wystawiony z cegły r. 1875 staraniem dziedzica klucza czorsztyńskiego Marcelego Drohojowskiego i parafian. Dawny, drewniany, istniał juz w XVII w. R. 1625 proboszczem śromowieckim i plebanem krościenieckim był Jakub Łabecki. Według wizyty bisk. krak. z r. 1667 kościół w Ś. stał na gruncie zwanym Rozmyśleńcem. R. 1614 czy 1634, w wilią Przemienienia Pańskiego, Dunajec grunt ten oderwał i kościół zabrał. Później na tem miejscu stała karczma, którą r. 1771 rozebrano, o grunt Rozmyśleniec r. 1774 toczyły się spory między Śromowczanami a kamedułami Czerwonego Klasztoru. Wreszcie urząd obwodowy wielicki r. 1774 przyznał ten grunt Śromowczanom. Kościół po zabraniu dawnego, na innem miejscu zbudowany, zgorzał około r. 1734. Dla uposażenia szkółki paraf. gmina r. 1862 zobowiązała się zbudować dom Śromów Śromowce Śromów Sruby Sruble Srubków Staatshausen dla szkoły i nauczyciela, kroryby zarazem był organistą, następnie płacić nauczycielowi rocznie 69 złr. 80 ct. , dać mu grunt i 6 sążni drzewa. S. Śred. i Niż. , tworzące jedną gminę, należą do par. łać w Krościenku. W Ś. Niźnich znajduje się drewniany kościółek p. w. św. Katarzyny. O tym kościółku krąży podanie, że go zbudował i poświęcił 1282 r. Paweł z Przemankowa, bisk. krak. , na wywdzięczenie się św. Katarzynie za uwolnienie z zamku sieradzkiego, gdzie go więził Leszek Czarny. Atoli ks. Ludwik Łętowski w Katalogu bi skupów i kanoników krakowskich nic o tem nie wspomina, ani żadnych jego fundacyi nie wymienia. Żeby zagony tatarskie dotarły aż pod zamek Pieniński Naruszewicz i zamek obiegły Długosz, o tem musi powątpiewać każdy, kto zna położenie i pomni, jakie pusz cze pokrywać musiały ten okszar w XIII w. Zresztą Węgrzy przybyli na pomoc i już pod Sączem Tatarów przepłoszyli. Co do dawności kościoła to na tylnej ścianie ołtarza, po stro nie ewangielii, znajduje się napis Anno Do mini 1572 mappas tres dare. Reszta nie czytelna. Na ścianie kościelnej, za ołtarzem, jest rok 1785, który mylnie wzięto za 1285. Kościółek miał przed laty znajdować się nad Dunajcem, który, wskutek częstych wyle wów, przerzucił swój nurt ku granicy wę gierskiej. Wszystkie trzy Ś. Niźnie, Srednie i Wyżnie należały do ststwa czorsztyńskiego. Według Pawińskiego Małop. , 145 r. 1581 w Ś. Wyźnich było łan. km. 2 1 2 zagrod, bez roli 4, kom. bez bydła 2; w Ś. Niżnich łan. km. 2, zagr. bez roli 3, komorn. bez bydła 2. Według lustr. z r. 1660 w Ś. Wyżnich, Śre dnich i Niźnich na 2 1 2 łanach siedziało kmie ci 15, płacili czynszu po gr. 18, razem złp. 9; pszenicy dawali kor. 40, co czyniło złp. 18 gr. 20; żyta tyleż, co czyniło złp. 18 gr. 20; owsa korcy 121 1 3, co liczono na złp. 40 gr. 15; po 4 kapłony, co liczono na złp. 16; po 2 gęsi, co liczono na złp. 10; serowego gr. 15; pańszczyzny robili po 3 dni bydłem. Zagrod, było 4, którzy płacili czynszu razem gr. 24; dawali po 2 kapłony, policzone w złp. 2 gr. 4; za lisa płacili złp. 1 gr. 6; robili 3 dni. Z 2 karczem było czynszu złp. 1 gr. 10; całego dochodu złp. 119 gr. 14. Według lustr. z r. 1765 w Ś. Niźnich i średnich było ról 12 1 2; opłata rozmaitego podatku czyniła złp. 1332 gr. 12. Dla odległości poddani nie robili pań szczyzny, lecz czynszowali. W S. Wyźnich było ról 12 1 2, zagród 7. Prócz robocizny, opłacano rozmaitego podatku złp. 903 gr. 25 1 2. R. 1777 Ś. Wyżnie liczyły dm. 64, mk. 309; r. 1799 dm. 72, mk. 394; r. 1824 dm. 71, mk. 395; r. 1870 dm. 88, mk. 497; r. 1880 dm. 99, mk. 560 męż. 283, kob. 277. Sro mowce zaś Niźnie i Średnie r. 1777 dm. 68, mk. 373; r. 1799 dm. 81, mk. 442; r. 1824 dm. 68, mk. 392; r. 1870 dm. 95, mk. 542; r. 1880 dm. 97, mk. 559. Wójtowstwo w Ś. Wyżnich posiadali Kazimierz i Rozalia Osow scy po ustąpieniu Józefa Dulęby, uczynionem w grodzie mielnickim 13 list. 1750 za przywilejem Augusta III z 1 lut. 1749; w Ś. zaś Ni źnich trzymał wójtowstwo Józef Jordan za przywilejem Augusta III z 21 paźdz. 1748. Chałupników 4. Prócz małej pieszej robo cizny po dniu i przędzenia po sztuce oprawy dochód z folwarku nie wystarczał nawet na utrzymanie czeladzi. Obecny właściciel hr. Stanisław Drohojowski. Por. Br. Gustawicz Wycieczka w Czorsztyńskie, Warszawa 1881; tegoż U stóp Pienin w Bibl. Warsz. , 1882; tegoż Przyczynek do flory pieniń skiej, Kraków 1881. Br. G. Śrótowo, wyb. do Ręboszewa, pow. kartuski. Srubków al. Szrubków, wś rządowa, pow. latyczowski, okr. pol. , gmina, par. kat. i sąd Międzyboż o 6 w. , ma 190 osad, 1124 mk. , 2661 dzies. ziemi włośc. , 32 cerkiewnej. Cerkiew p. w. Niepokalanego Poczęcia N. M. P. , wzniesiona w 1828 r. , ma 1488 parafian. Mieszkańcy trudnią się garncarstwem. Należała do klucza międzybożskiego dóbr ks. Czartoryskich, następnie kolonie wojskowe. Dr. M. Sruble, wś, pow. rossieński, par. girtakolska. Sruby, dwór, pow. wiłkomierski, gm. Szaty, o 40 w. od Wiłkomierza. Sruja, ob. Wardawa. Srze. .. , ob. Szre. .. . Srzednie Police, ob. Police 2. . Srzedzińskie al. Średzińskie, okolica, pow. białostocki, w 1 okr. pol. , o 26 w. od Białegostoku, należy do mta Suraża. Srzębkowo, zaśc. rząd. , pow. trocki, w 3 okr. pol. , o 63 w. od Trok, 2 dm. , 14 mk. katol. St. , ob. Szt. .. . Staatshausen, wś, pow. gołdapski, st. p. Dubeningken; 332 ha, 51 dm. , 235 mk. Stabayn Wielki i Mały, ob. Elbląg II, 336. Stabben, łotew. Stabbes Mujża al. Wihganta Mujża, dobra prywatne nad Dźwiną, w okr. zelburskim, pow. frydrychsztacki, par. zelburska Kurlandya. Do dóbr należy folw. Sonnenhof. Malowniczo położone na wysokim skalistym brzegu Dźwiny. Pod S. godna widzenia skała Stabbaragi, 115 stóp wysoka, a do 200 st. długa, z wazką podstawą a szerokim wierzchem. Ze skaty tej wytryska źródło, oblewające całą skałę tysiącem wodnych strumieni. Stabia, rzeczką w pow. kowieńskim, lewy dopływ Datnówki. Stabieńszczyzna, wś w pobliżu jeziora Stabayn Stabben Stabia Stabieńszczyzna Srzębkowo Srzednie Police Śrótowo Srzedzińskie Srze Sruja Stabownica Białe, pow. sejneński, gm. Krasnopol, par. Sejmy o 4 w. , ma 6 dm. , 73 mk. W 1827 r. było 13 dm. , 151 mk. Stabigoda 1. dok. Schawoth 1348, wś na pol. Warmii, pow. olsztyński, par. Gryźliny, st. p. Dorotowo; 1254 ha, 131 dm. , 683 mk. R. 1357 zapisuje kapituła warmińska fidelibus nostris Surgedden et Christiano pruthenis na prawie chełmińskiem 36 włók, celem ufundowania ville Stabegoide nuncupaude, 4 włóki wolne dla sołtysa, 1 włóka z łaski dodana, 15 lat wolności, potem płaci się po 1 2 grzyw. i 2 kurczęta; wspólna jeszcze jedna włóka. Rybołówstwo dla sołtysa w jez. Pluczik. 2. S. Mała, osada, tamże; 10 dm. , 79 mk. 3. S. Nowa, tamże; 15 dm. , 93 mk. Stabińciszki, wś nad rzką Łowkistą, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Żośle, okr, wiejski Stabińciszki, o 5 w. od gminy a 38 w. od Trok, ma 20 dm. , 206 mk. katol. , 8 żydów w 1865 r. 91 dusz rewiz. ; należała do dóbr Poporcie, dawniej Zaleskich, następnie Tuchołków. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi S. , Ejrajułka, Kąciszki, Monguny, Prozorzyszki, Rudzie i Wołkokiemia; zaśc. Ejrajułka, Glinka, Gopieniszki, Kuteroki, Łopciszki, Rudzie i Rusinki, oraz okolica szlach. Borenkiszki, wogóle 285 dusz rewiz. włośc. uwłaszcz, 166 b. włośc. skarbowych i 3 jednodworców. Stabinowo, dobra, pow. słonimski, w 3 okr. pol. , gm. Kostrowicze, o 19 w. od Słonima, własność Lipskich. Stabischau niem. , ob. Staniszewo. Stabitz, ob. Zbyczno. Stablack, lesista wyżyna, wznies. 216 mt. , na półn. zach. od Iławki, w Prusach wschodnich. Por. Orschen. Stablack 1. folw. , pow. gierdawski, st. p. Friedberg; 290 ha, 15 dm. , 70 mk. 2. S. , leśn. w nadleśnictwie sławkowskim. Stablacken 1. wś, pow. wystrucki, st. p. Pelleningken; 442 ha, 51 dm. , 251 mk. 2. S. , wś, tamże, st. p. Puschdorf; 297 ha, 73 dm. , 305 mk. 3. S. , dobra, tamże; 220 ha, 9 dm. , 55 mk. Stablaugken, wś, pow. pilkałowski, st. p. , tel. i kol. żel. Pilkały; 244 ha, 17 dm. , 92 mk. Stablewice al. Stablowice, niem. Stablewitz, dok. około 1400 Staffelwitz, Schlegelsdorf, dobra ryc, pow. chełmiński, st. p. kol. i par. kat. Unisław, o 3 km. odl. , 651 ha 595 roli, 36 ha łąk. W 1885 r. 18 dm. , 69 dym. , 357 mk. , 270 kat. , 87 ew. Dobra S. AltS. liczyły 13 dm. i 301 mk. S. Nowe wybud. 5 dm. i 56 mk. , hodowla bydła i owiec, uprawa buraków; dziedzic już 1859 r. ks. BentheimFecklen burg na Rheda w Westfalii. Za czasów krzyżackich należały S. do wójtowstwa unisławskiego. Wizyt. Strzesza z r. 1667 donosi, że dobra te posiadali w 4 działach curiae Wolscy, mianowicie Maciej, Wawrzyniec, Jakub i Bartłomiej, każdy dawał od swego działu po 1 korcu żyta i tyleż owsa. Także Łu kasz Elzanowski płacił tyleż od swej cząstki ob. str. 20 b. . W wizyt. Potockiego z roku 1706 czytamy fuerunt curiae 4, modo una et nihil solvit ob. str. 112. Kś. Fr. Stabliten, łotew. Lihku Mujża, dobra prywatne nad Dźwiną, w okr. zelburskim, pow. frydrychsztacki, par. zelburska Kurlandya. Malowniczo położone na wysokim, skalistym brzegu Dźwiny, brzegi której pomiędzy S. i Kokenhausen tworzą strome wyniosłości, dochodzące od 50 do 100 stóp. Stablowice, niem. Stablowitz, z Wendelinem, wś, pow. i obw. sąd. opawski, 8 klm. na płd. od Opawy, tuż przy gościńcu witkowskoo pawskim, wzn. 323 mt. Liczy dm. 101, mk. 578 na Wendelin dm. 6, mk. 39. W 1880 r. było rz. kat. 573, izrael. 5; Czechoszląz. 562, Niem. 16. Graniczy od zach. z Mikołajowica mi, od płn. ze Sławkowem od wsch. z Węglarzowem Koehlersdorf, a od płd. z Lipińcem Lippin. W miejscu kościół kat. W Wendelinie kapliczka. St. p. w miejscu. Wraz z Węglarzowem tworzy dobra allodyalne, należące do bar. Wiktora v. Sobeck i Kormitz. obszar obejmuje 855 ha, w tem ról 384, 64, ogr. 6, 67, łąk 75, 35, pastw. 8, 32, la su 365, 35, stawów 6, 48, nieuż. 4, 19, dróg i placów 4, 09. Fabryka spirytusu, browar, tracz. Br. G. Stablowice, niem. Stablowiz 1288, Stablowicz 1360, Stabelwitz Alt. , dobra i wś, pow. wrocławski, par. ew. Herrnprotsch 1318 Protsch, 1360 Procz, par. kat. Lissa. Dobra mają 10 dm. , 109 mk. 32 kat. , 273 ha; wś 89 dm. , 881 mk. 306 kat. , 472 ha. Kaplica katol, . filialn. istniała już 1360 r. Stabnica 1. rzeczka w pow. borysowskim, w obrębie gminy Bytcza, prawy do pływ rz. Bredni, płynie w kierunku zacho dniopółnocnym wśród lesistych nizin około 4 w. 2. S. , rzeczka w pow. borysowskim, ma początek około zaśc. Zadworniki, płynie z początku w kierunku południowym, od osa dy Mielniki młyn zwraca się na pół. zach. i złączywszy się z bezim. strumieniem ucho dzi do rzeczki Mielnik; długość biegu wśród okolicy lesistej wynosi około 7 w. 3. S. , je den z kilka strumieni, tworzących rz. Dźwinosę dopł. Wilii. A. Jel. Stabownica, osada nad Niewiażą, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , o 22 w. od Kowna, o 2 w. powyżej Bobt; przystań na Niewiaży. Stabrów al. Sztabrów, wś z kol. i folw. ordynacyi Zamoyskich, klucza Horyszów, pow. zamojski, par. kat. Sitaniec, praw. Sitno. Odl. od Zamościa w Nowej os. o 6 w. Stabrów Stabnica Stablowice Stabliten Stablewice Stablaugken Stablacken Stablack Stabitz Stabischau Stabinowo Stabińciszki Stabigoda Stabigoda Stabule Stabule Stachorszczyzna Stachów Stabuliszki Stabułunki Stabunken Stacewicze Stachau Stachlew Stachlowice Stachoń Stachorówka Ma 5 dm. dwor. , 47 os. włośc, 423 mk. 290 kat. i 133 praw. i 931 mr. ziemi ornej i łąk. W 1827 r. 49 dm. , 490 mk. Nazwa Sztabrów prawdopodobnie pochodzi od dość długiego o regularnej prawie linii rowu, przerzynają cego łąki pomiędzy Sitnem a S. , który był przekopanym dla odprowadzenia ścieków z tych łąk. Por. Horyszów polski, T. Żuk. Stabule, folw. , pow. kowieński, w 3 okr. pol. , o 60 w. od Kowna. Stabuliszki, wś włośc. , pow. kalwaryjski, gm. i par. Ludwinów, odl. od Kalwaryi 9 w. , ma 15 dm. , 40 mk. , 245 mr. W 1827 r. było 4 dm. , 36 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Ludwinów. Stabułunki, wś, pow. wiłkomierski, gm. Wiżuny, o 54 w. od Wiłkomierza. Stabunken, wś na niem. Warmii, pow. licbarski, st. p. Frauendorf; 600 ha, 37 dm. , 204 mk. Stacewicze, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Rajsk, o 10 w. od Bielska. W 1626 r. ma 12 łanów. Lustr. , IV, 252v. Stachau niem. , ob. Staszów. Stachlew, wś włośc nad rzką Zielkówką, pow. łowicki, gm. Łyszkowice, par. Maków, leży przy linii dr. żel. warsz. wied. , między Skierniewicami a Łowiczem, odl. 25 w. od Łowicza, ma 64 dm. , 70 osad, 468 mk. , 1556 mr. w tem 79 mr. pastw. i 48 mr. nieuż. . W 1827 r. było 45 dm. , 308 mk. S. należał w 1359 r. do dóbr arcyb. gniezn. Kod. Wielk. ,. 1404. W 1822 r. , jako wieś rządowa, wcielona do dóbr księstwa łowickiego, w ekonomii Łyszkowice. Stachlowice, niem. Stachlowitz, os. w gm. Czerwona Woda Rotwasser, pow. frywałdzki, obw. sąd. widyniowski, na Szląsku austr. , 18 dm. , 96 mk. rz. kat. , Niemców. Ob. Rotwasser. Br. G. Stachoń, polana w Olczy, przys. Zakopa nego, pow. nowotarski. Br. G. Stachorówka, potok podgórski, wypły wa na granicy gm. Naprawy i Skomielny Białej, w pow. myślenickim; płynie tąż gra nicą i w obr. gm. Skawy uchodzi do Skawy z pr. brz. Długi do 4 klm. Br. G. Stachorówka, folw. w gm. Konice, pow. ropczycki, należący do Wielopolu. Br. G. Stachorszczyzna, sioło nad rzką Małoteczą, pow. nowogródsiewierski gub. czernibowskiej, o 21 w. od Nowogrodu Siewierskiego, przy trakcie poczt. do Sosnicy, ma 64 dm. , 589 mk. , st. poczt. , cegielnię, pokłady glinki fajansowej. Stachów, os. leś. , pow. radomski, gm. i par. Stromiec, odl. od Radomia 35 w. , 2 dm. , 5 mk. Stachów 1. dwie wsi po obu brzegach Berezyny, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Bytcza. S. Wielki, na prawym brzegu Berezyny, przy ujściu do niej rzeki Brodni, przy gośc. z Borysowa do Ziembina, ma 33 osad; grunta faliste, łąki obfito, okolica lesista. W d. 26 listopada 1812 r. S. zajęty przez korpus ks. Reggio, w dwóch dniach następnych był miejscem krwawych bojów pomiędzy ustępującą armią francuzką a korpusem Czyczagowa i kozakami gen. Czaplica. S. Mały, na lewej stronie Berezyny, ma 11 osad; również był polem trzydniowym bitew w czasie rejterady Napoleona. 2. S, wś rząd. , pow. piński, w 3 okr. pol. , ma 67 mk. 3. S. , w dokum. Stochowo, okolica szlach. ., w kotlinie Prypiatki prawa odnoga Prypeci, nad strugą jeziorną, łączącą się z Prypecią, pow. piński, w 3 okr. pol. stolińskim, gm. Płotnica, o 5 w. na płn. od Płotnicy, w miejscowości bardzo nizinnej, ma 162 osad, 1123 mk. , w znacznej części potomków dawnej szlachty, od dawnych czasów wyznania prawosławnego. Posiada cerkiew parafialną p. w. Opieki N. M. P. , wzniesioną przez parafian w 1857 r. Uposażenie parocha stanowi około 15 mr. ziemi i łąk. Z powodu nizkiego położenia rolnictwo niewiele przynosi dochodu, wielka natomiast obfitość łąk sprzyja hodowli koni i bydła; wielu z mieszkańców zajmuje się przytem rybołówstwem, oraz budową łodzi i bajdaków. W XVI w. S. al. Stochowo wchodził w skład sstwa pińskiego i zawierał w sobie 6 dworzyszcz Kożemiatycze, OmelianowiczeKochanowicze, Krzywczewicze, Demidowicze, Mamonowicze i Szepelicze. Pod temi 6 dworzyszczami znajdowało się 5 włók 22 mr. i 12 1 2 pręt. ziemi, za które bojarowie miejscowi płacili rocznie 1561 6 r. do skarbu królewskiego po 8 kóp 38 gr. i 2 pieniazi. Owsa zaś z trzech tylko dworzyszcz dawano po 6 beczek. S. należał wtedy do t. zw. włości zarzeckiej wojtowstwa chryszczybołotskiego ob. Piscewaja kniga sstwa pinskoho 1561 66, Wilno 1874, cz. II, str. 257 8, 260. W 1524 r. królowa Bona nadaje w S. bojarynowi Prońce dworzyszcze zwane Sażyńskie Rewizye puszcz, str. 292. Dokumenta z tego czasu wspominają o wieczystej szlachcie w S. Burakach, Pawłowiczach, Chomułowiczach, Niekraszewiczach, Korowiczach, Komarowiczach, Wiereniczach ibid. , str. 119, 294. Potomkowie ich wszystkich od Stochowa poczęli się zwać Stochowskimi al. Stachowskimi, przybierając dla rozróżnienia przydomki Komar, Kroba i t. p. Używali oni h. Ogończyk. Ziemię posiadają na własność na mocy dawnych przywilejów, starannie przechowywanych. Wiele z tych przywilejów wydała lub potwierdziła królowa Bona. Wśród szlachty znajdują się Stachowo Stacze Stacyowo Stackiszki Stackie Staciuny Staciszki Stachy Stachurowizna Stachura Stachowszczyzna Stachowskie Stachówka Stachowicze Stachowicka Stachowcza Stachowce Stachów Stachów i włościanie, którym odebrano jakoby szla chectwo za niewyjście kiedyś na pospolite ruszenie. Podług Echarda sstwo stachowskie płaciło kwarty 300 złp. Dość ciekawy opis S. podał Kontrym w swej Exkursyi str. 5 7. Ks. Wawrzyniec Janowicz, kanonik wendeński, w mowie na pogrzebie Elżbiety ze Stachowskich Karężyny, sędziny wiłkomierskiej, wydanej p. n. Złoty połów na rze kach i wodach śmiertelności tego świata i t. d. Wilno 1665 r. zamieszcza następujące poda nie odnoszące się do S. Książę Karaczewski, pan rozległych włości w Pińszczyźnie, bar dzo słabemi siłami stu Połowców trupem po łożył i na tymże placu ich pochował, jako i po dziś dzień kurhany opiewają. Za to męztwo książę panujący nie tylko to pole mu na dał, ale jako wiele trąby myśliwskiej głos rozległy mógł obwieść gruntu, tak wiele zie mi jemu i sukcesorom jego nadał wieczystym prawem. Odtąd ta danina Stochowem zwac się zaczęła, że stu zabitych chowano nieprzy jaciół. A. Jel. Edw. Rulik. Stachów, 1304 S. minus et majus, 1324 Stachau, dobra i wś, pow. ziębicki, par. ew. Praus, kat. Danchwitz. Dobra mają dm. 3, mk. 61 kat. 15, rozl. 205 ha. Wś ma dm. 20, mk. 149 27 kat. , 28 ha. Stachowce, folw. i wś, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Zaporocz, o 2 w. od gminy a 67 w. od Święcian. Folw. ma 1 dm, , 11 mk. katol. , wiatrak, wś zaś 19 dm. , 197 mk. , w tej liczbie 139 prawosł. i 58 katol. w 1865 r. 91 dusz rewiz. , własność Minejków. StachowczaHorodyszcze, uroczysko, w pow. pińskim, w okolicy Stachowa i Płotnicy, wspomniane w dokumencie z 1524 r. ob. Rewizya Puszcz, wyd. Wil. Arch. Kom. , str. 125. A. Jel. StachowickaŁaznucha, struga wodna uchodząca do Piny, w pow. pińskim, w okoli cy wsi Stachowicze, wspomniana w dokumen cie z 1522 r. ob. Rewizya Puszcz, wyd. Wil Arch. Kom. , str. 110. A. Jel. Stachowicze, wś i dobra nad Piną, pow. piński, w pobliżu gośc. poczt. pińskowołyń skiego, w 2 okr. pol. lubieszewskim, gm, Żabczyce. Wś ma 15 osad, 50 mk. ; dobra, dawna własność Raczyńskich, mają 9039 dzies. Powyżej wsi znajduje się ostatnia szluza na Pinie. S. wspomniane są w dokumencie pod 1522 r. jako królewszczyzna; ob. Re wizya Puszcz, str. 10, wyd. Wil. Arch. Kom. A. Jel. Stachówka, grupa zabudowań w obr. gm. Tylmanowy, pow. nowotarski. Br. G. Stachowo 1. folw. , pow. nowogródzki, od 1873 r. własność Hołubickich, ma 3 1 4 włók. 2. S. , ob. Stachów. A. Jel. Stachowskie, wś, pow, dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Postawy, okr. wiejski Połów, o 31 w. od gminy a 77 w. od Dzisny, ma 10 dm. , 61 mk. praw. w 1865 r. 44 dusz rewiz. . Stachowszczyzna 1. zaśc. i dobra, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. Łabonary, okr. wiejski Styrnie, o 9 w. od gminy, 4 dusze rewiz. ; w 1865 r. własność Izmajłowych. 2. S. , folw. szlach. , pow. wileński, w 2 okr. pol, o 46 w. od Wilna, 1 dm. , 6 mk. kat. 3. S. , wś, pow. klimowicki, gm. Zahustino, ma 23 dm. , 136 mk. Stachura, wś, pow. kielecki, gm. Mniów, par. Grzymałków. W 1827 r. 12 dm. , 81 mk Stachura, wś, pow. kowelski, gorzelnia. Stachurowizna, os. , pow. wieluński, gm. i par. Siemkowice; należy do Siemikowic. W 1827 r. 1 dm. , 5 mk. Stachy, wś nad Wilią, naprzeciwko ujścia do niej Dźwinosy, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Dołhinowo, okr. wiejski i dobra Kamieńskich w 1865 r. Karolin, o 56 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. borysowskiej, ma 17 dm. , 140 mk. w 1865 r. 55 dusz rewiz. włośc, 7 b. ludzi wolnych i 3 b. szlachty. Staciszki, wś, pow. sejneński, gm. i par. Sereje, odl. od Sejn 37 w. , ma 8 dm. , 88 mk. W 1827 r. 5 dm. , 35 mk Staciszki, folw. , pow. wiłkomierski, gm. Rogowo, o 41 w. od Wiłkomierza. Staciuny 1. wś, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , o 43 1 2 w. od Kowna. 2. S. , wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 40 w. od Poniewieża. Stackie, jezioro na wschod. rańcu pow. łeckiego, długie, wązkie, na płn. wschód łączy się z jęz. Bielskiem, na płd. wsch. z Rajgrodzkiem, przez które przechodzi granica od król. polskiego, przez rz. Legę z Selmenckiem. Prócz tego spływają jeszcze z północy strumykami do niego wody licznych jeziorek. Ma 397 ha obszaru. Ob. Ełk III, 351. Stackiszki, dobra, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Butrymańce, okr. wiejski Ajciuny, w 1865 r. własność Chełstowskich. Stacyowo, zaśc. nad błotem, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. Łabonary, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Maryi Voss Antodury, o 28 w. od gminy a 64 w. od Święcian, ma 6 dm. , 50 mk. , w tej liczbie 35 kat. i 14 żyd. w 1865 r. 11 dusz rewiz. . Stacze al. Stace 1. wś, pow. łecki, st. p. Borzymy, 1012 ha, 64 dm. , 340 mk. Jerzy Ranung v. Ramek, komtur ryński, nadaje r. 1482 Janowi Wordzie, Stańkowi Staczkowi, Janowi Staczkowi, Mikołajowi i Jakubowi 30 włók położonych po obu stronach strumyka Małkiń aż pod jez. Rajgrodzkie i Krzywe. 2. S. , młyn, tamże, 1 dm, 6 mk. 3. S. , dobra, pow. margrabowski, st. poczt. Cichy; 973 ha, 41 dm. , 265 mk. Książę Olbracht nadaje r. 1560 Kasprowi Nostyczowi 60 włók boru w pow. straduńskim, położonych obok 50 włók, które Nosticz kupił. Granica 60 wł. zaczyna się od miejsca, gdzie powiaty straduński i węgoborski się stykają, idzie potem do włości Grzegorza z Domaszewa, który był sołtysom wsi, pod wysoką górą, do jeziora Rdzawskiego Riedzewo, do wielkiego ka mienia, do włości Grzegorza, sołtysa i do wsi Wężewo. Na tem terytoryum powstały Rdza we i Golubie. Włóki zaś kupione leżały mię dzy strumykiem Rdzawka i Wężówka a Ja błonowem Neuendorf; na nich powstała wś S. Całą tę posiadłość nadał ks. Olbracht prawem lennem i sądownictwem wyższem i niższem. R. 1564 mieszkał w S. Staczko, od którego osada nazwę wzięła. 4. S. Nowe, wś, tamże, 53 ha, 14 dm. , 69 mk. Ad. N. Staczeronis, zaśc. , pow. nowoaleksandryjski, w 4 okr. pol. , o 41 w. od Nowoaleksandrowska. Staczki 1. 1, zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 44 w. od Nowoaleksandrowska 2. S. 2, zaśc. , tamże, o 48 w. od Nowoaleksandrowska. Staczkuny, wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 66 w. od Poniewieża. Staczuwy 1. wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 14 w. od Poniewieża. 2. S. , wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 32 w. od Poniewieża. 3. S. , wś, pow. szawelski, gm. i par. Ligumy, o 18 w. od Szawel. Posiada kościół filial. p. w. św. Wawrzeńca, z drzewa wzniesiony w 1668 r. przez dziedzica Staczuniewicza. Na cmentarzu grzebalnym kaplica. Staczyny, folw. , pow. nowoaleksandrowski, należy do dworu Floryampol, własność Floryana Kwinty. Stadale, dwa folw. , pow. wiłkomierski, gm. i pow. Świadoście, o 74 i 76 w. od Wiłkomierza. Jeden z nich, własność Massalskiego, nabyty z dóbr Drabczuny. Stadienberg, dobra, pow. frydlądzki, st. poczt. Frydląd; 8 dm. , 95 mk. Stadienhof, folw. , pow. frydlądzki, st. p. Frydląd, 2 dm. , 27 mk. Stadła, szczyt lesisty na obszarze Klesz czowa, pow. krakowski, tuż nad granicą wsi Borowa; wzn. 379 mt. npm. Br. G. Stadło, wś, pow. nowosądecki, na lewym brzegu Dunajca, 37 klm. na płd. zachód od Starego Sącza. Par. rz. kat. w Podegrodziu. We wsi par. ewang. i szkoła wyznaniowa. Jestto kolonia niemiecka, założona w dobrach niegdyś klasztoru starosandeckiego, liczy obecnie 69 dm. i 418 mk. ; 216 rz. kat. , 193 wyzn. augsbur. , 9 izrael. Katolicy są Polakami, potomkami dawnych kmieci i mają grunta gorsze a chaty lichsze, protestanci pochodzą od kolonistów sprowadzonych za Józefa II, zajmują grunta dawniej dominikalne, przeważnie po 20 do 30 mr. a ztąd mają się lepiej. Obszar wynosi 268 roli, 10 łąk i 38 mr. past. Większej posiadł. nie ma. Długosz nie zna tej osady; w r. 1581 Pawiński, Małop. . 128 miała 3 4 łanu km. Par. ewan. augsb. ma 834 dusz, istnieje od r. 1786. Drewniany dom modlitwy z r. 1808. S. graniczy na płn. z Wyglanowicami, na zach. z przys. Gostwicy a na płd. z Podegrodziem. Mac. Stadnia 1. folw. koło Proniatyna obszar dwor. Kutkowce, pow. tarnopolski. 2. S. , folw. w Bortkówce, pow. złoczowski. 3. S. Skniłowska, grupa domów i folw. w Skniłowie, pow. złoczowski. Stadnica 1. wś u źródeł rzki Postawy, dopł. Tykicza Uhorskiego, pow. taraszczański, w 3 okr. pol. , gm. Tetyjów, par. kat. Piatyhory, odl. o 82 w. od Taraszczy, ma 655 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 1385 mk. 54 katol. , w tej liczbie przeszło 800 szlachty polskiej; wś miała 2758 dzies. Posiada cerkiew murowaną p. w. Narodz. N. M. P. , uposażoną 37 dz. ziemi, wzniesioną w 1851 r. na miejsce dawniejszej, fundacyi Jana Sanguszki. Uroczysko na krańcu pól Stadnickich, na pograniczu od Rososzek i Hołodek, nosi nazwę Babine Łozy, od nazwiska hajdamaki Baby, który ukrywał się tu z oddziałem w 1768 r. po rozbiciu pod Humaniem Gonty i Żeleźniaka przez pułkow. Kreczetnikowa i regimentarza Stępkowskiego. W pobliżu cerkwi znajdują się trzy krzyże kamienne z napisami polskiemi, wzniesione na grobach pomordowanych przez Babę ofiar. Zginął on z ręki miejscowego pastucha Hajdaja. Podług podania zrabowane przez siebie skarby miał Baba zakopać w ziemię przy drodze do Wysokiego. S. wchodziła w skład Tetyjowszczyzny ks. Sanguszków, następnie należała do Leduchowskich i Ostrowskich; w 1797 r. nabył ją Wincenty Rogoziński, następnie syna jego Antoniego. 2. S. , wś nad bezim. dopł. Desny, pow. winnicki, okr. pol. Żmerynka, gm. i par. katol. Strzyżawka, sąd Winnica, ma 135 osad, 1004 mk. 19 jednodworców, 1759 dzies. ziemi włośc. , 979 dwor. , 55 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Dymitra, wzniesiona w 1748 r. , ma 1349 parafian. Należy do klucza pietniczańskiego hr. Grocholskich. 3. S. Szamrajewska al. Znaczki, wś nad rzką Skwirką, pow. wasylkowski, par. prawosł. Szamrajówka o 3 w. , ma 131 mk. Należy do Białocerkiewszczyzny hr. Branickich. Stadnica, sioło nad rz. Ziemianką, pow. ziemiański gub. woroneskiej, o 7 w. od Ziemiańska, ma 125 dm. , 1644 mk. , cerkiew z 1835 r. Osiedlona po 1770 r. przez słobodzian mta Ziemiańska. Staczeronis Staczki Staczkuny Staczuwy Staczyny Stadale Stadienberg Stadienhof Stadła Stadło Stadnia Staczeronis Stadnica Stadthaide Stadtgebiet Stadtfreiheit Stadnicka Stadtberg Stadnica Staedtchen Stadtwald Stadtmuehl Stadnica Stadnica 1. pasieka w Dźwinogrodzie, pow. buczacki. 2. S. , folw. w Medwedowcach, pow, buczacki. 3. S. , folw. w Zaleszczykach Małych, pow. buczacki. 4. S. , karczma koło Proniatyna obszar dwor. Kutkowce, pow. tarnopolski. 5. S. , folw. w Hleszczawach, pow. trembowelski. Stadnicka Słoboda, pow. winnicki, obok Stadnicy ob. , do której należy, ma 4 osady. Stadnicka Wola, wś nad rz. Czarna, pow. konecki, gm. i par. Końskie odl. 11 w. , ma 20 dm. , 98 mk. , 56 mr. dwor. , 107 mr. włośc. Należała do dóbr Końskie. Stadnickie Podbrzezie, ob. Podbrzezie 2. . Stadniczówka, folw. w Lichwinie, pow. tarnowski. Br. G. Stadniki, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Narojki, o 46 w. od Bielska. Stadniki, wś nad Horyniem, . pow. ostrog ski, o 15 w. na płn. od Ostrogu. Położona w równinie, podnoszącej się nieco w stronie płn. zachod; glebę stanowi czarnoziem, obfi cie rodzący wszelkiego rodzaju zboże, nawet len; dobre łąki nadrzeczne. Włościanie za możni, oprócz rolnictwa i hodowli bydła, zaj mują się rybołówstwem w Horyniu. Wś ta należała do ks. Ostrogskich, którzy dla wy bornych pastwisk utrzymywali tu stadninę, zkąd zapewne nazwa wsi. W 1503 r. dana w posagu wraz z Koleśnikami i Ozeninem i 2 kopami groszy Maciejowi Jełowickiemu za Maruszą, jedyną córką Michała ks. Ostrogskiego, ststy łuckiego, pozostaje dotychczas w posiadaniu Jełowickich. Z. Róż. Stadniki, wś, pow. wielicki, na praw. brzegu Raby, w namulistej i urodzajnej równinie 228 mt. npm. , o 5, 6 klm. na wschód od Dobczyc. Na zach. odgranicza wioskę Krzyworzeka od wsi Skrzynki, na wschód Kędzierzynka od Stryszowa, na płd. graniczy z Kędzierzynem. Starożytne gniazdo rodziny Stadnickich h. Drużyna Szarza, należy do par. rz. kat. w Dobczycach. Na obszarze większej posiadł. Ap. Fichhausera stoi dwór szlachecki; we wsi jest 55 dm. , 352 mk. Wiek. posiadłość wynosi 160 roli, 10 łąk, 24 past. i 21 mr. lasu; pos. mn. 192 roli, 55 łąk, 53 past. i 16 mr. lasu. Długosz wspomina kilka razy o tej wsi L. C. , I, 214; II, 118; III, 47 i 356. Za jego czasów dziedziczył ją Stanisław Stadnicki. Były tu łany kmiece i zagrody z rolami i karczma, które płaciły dziesięciny wikaryuszom katedry krakowskiej, z predium szlacheckiego zaś pobierał dziesięciny proboszcz gdowski. Z dwóch niw należących do predium przypadały dziesięciny, wartości 4 grzyw. , kościołowi szpitala św. Krzyża w Krakowie, w skutek polecenia biskupów krak. Pełki i Iwona, którzy je odebrali kościołowi w Biskupicach. Według Wacława Solcz z Gliwic miała się w tej wsi znajdować ruda złota. Mikołaj, syn Jana z Wielopola, pan na Gdowie, tenutaryusz Zbyszkowiec, Dziekanowic i Sosnowej, dziedzic Kędzierzynki, Zegartowic, Stadnik i Falkowie, kupionych w r. 1513 od Woje. Stadnickiego, wreszcie Grzybowa i Zborczyc, żyjąc bezżennie w r. 1535, krótko przed śmiercią porobił z dóbr swych donacye synowcom stryjecznym, synom Jana, a wnukom Mikołaja Księga złota szlachty, IX, 178. Mac. Stadoliszczany, dobra, pow. wieliski, w 1 okr. pol. do spraw włośc, gm. Maklaki, w 1863 r. 36 dusz rewiz. Stadtberg, ob. Pilski Folwark. Stadtfelde, wś do Malborka należąca, pow. malborski, st. p. i par. kat. Malbork, pół mili odl. , szkoła Dammfelde; 394 ha 325 roli or. . W 1869 r. 137 mk. ; 1885 r. 15 dm. , 17 dym. , 110 mk. , 31 kat. , 61 ew. , 18 dyssyd. Powstała w XVII w. na żuławach darowanych miastu. Kś. Fr. Stadtfreiheit, przedm. Iławki, pow. iławkowski; 13 dm. , 257 mk. Stadtgebiet, przedm. Gdańska, par. kat. Szotland; 1885 r. 119 dm. , 2376 mk. Stadthaide, os. , w pow. reszelskim, przy mieście Zyborku Jezioranach. Stadthausen, dobra, pow. welawski, st. p. Gr. Schirrau; 211 ha, 15 dm. , 85 mk. Stadtheide, os. przy Tylży, pow. tylżycki; 30 dm. , 261 mk. Stadthof al. Libaushof, folw. należący do mta Lipawy Kurlandya. Stadtkolonie, pol. Brodzkie, os. wiejska, pow. chodzieski, o 10 klm. na płn. zach. od Miasteczka, wznies. 108 mt. npm. , wchodzi w skład okr. wiejs. Brody, ma 15 dm. , 105 mk. ; st. dr. żel. na Kaczorach Erpel o 7 1 2 klm. Powstała w nowszych czasach. E. Cal. Stadtmuehl, młyn, pow, wałecki, st. p. i kol. i par. katol. Wałcz; 480, 13 mr. , 3 dm. , 23 mk. Stadtwald, os. przy Ządzborku, na prus. polskich Mazurach; 7 dm. , 62 mk. Staedtchen niem. , ob. Miasteczko. Staedtel, pol. Miejsce, Miasteczko, wś, dawniej targowisko, i dobra, pow. namysłowski, par. kat. Bąkowice, ew. Miedary. W 1885 r. wś miała 325 ha 242 ha roli, 57 budyn. , 407 mk. 166 ew. , 40 żyd. ; dobra zaś 711 ha 354 ha roli, 15 bud. , 166 mk. 63 ew. i 32 żyd. . We wsi kościół kat. fil. , synagoga od 1780 r. , szkoła ewang, Na obszarze dóbr dwór dawniejszy pałacyk myśliwski ks. na Oleśnicy, wielkie stawy z karpami, zwierzyniec. Osada stała się miastem już w XIII w. Straciła miejskie urządzenia w 1813 r. Staedtisch 1. Dombrowka, ob. Dąbrówka Stadtfelde Stadoliszczany Stadniki Stadniczówka Stadnickie Staedtel Staedtisch Stadtkolonie Stadthof Stadtheide Stadthausen Stajginie Wielka 3. . 2. S. Neuhof, ob. Nowydwór 3. . 3. S. Rudabrueck, ob. Rudzki 1. . 4. S. Psin, ob. Psiny 2. . Staerken al. Sterken, wś, pow. stołupiański, st. p. , tel. i kol. żel. Ejtkuny; 113 ha, 6 dm. , 66 mk. Staerkenau 1. Gross, 1378 Starkenau, wś w Pomezanii, pow. suski, st. p. Ząbrowo, par. kat. Iława, o 2 mile; 85 da 69 roli. W 1885 r. 15 dm. , 21 dym. , 92 mk. ew. B. 1378 na daje kapituła pomezańska wsi tej nowy przy wilej na 50 włók z prawem chełm. Sołtys dostaje 4 wolne włóki i trzecią część kar są dowych; od reszty 46 włók mają włościanie płacić od włóki po 16 skojców i 2 kury na św. Marcin; karczmarz ma 3 grzyw. płacić ob. Gramer Gesch. d. Eist. Pomesanien, str. 103. W środku XVI w. posiadają tu Jenie, t. j. Jan, Nigkleschs, t. j. Niklasz i Ihange, t. j. Jan, każdy po 2 włóki ob. Kętrz. O narod. pols. , 260. 2. S. Klein, folw. do Gardy, tamże, 4 dm. , 63 mk. Kś. Fr. Staffelwitz dok. , ob. Stablewice. Stafiliszki, wś, pow. rossieński, parafia chwejdańska. Stafina, folw. w Nienowicach, pow. jaro sławski. Br. G. Stafurłowo, st. poczt. w pow. i gub. riazańskiej, o 22 w. od Riazania, na trakcie do Michajłowa. Stagary, wś, pow. szawelski, gm. Kruki, o 56 w. od Szawel. Staggen 1. wś, pow. ragnecki, st. poczt. Kraupischken; 201 ha, 22 dm. , 107 mk. 2. S. , wś, pow. wystrucki, st. poczt. Aulowoehnen; 410 ha, 35 dm. , 175 mk. Stagiliszki, os. , pow. maryampolski, gm. Jaworowo, odl. od Maryampola 13 w. Stagnetergraben, ob. Nehrungscher Weg. Stagnitten, majętność, pow. elbląski, st. p. i par. kat. Elbląg, 5, 7 klm. odl. , 428 ha 233 roli. W 1885 r. 6 dm. , 18 dym. , 98 mk. , 13 kat. , 85 ew. , hodowla bydła. Kś. Fr. Stagutschew 1. wś, pow. wystrucki, st. poczt. Aulowoehnen; 261 ha, 38 dm. , 191 mk. 2. S. , dobra, tamże, st. p. Bokellen; 195 ha, 9 dm. , 61 mk. Stahlberg, ob. Kcynia. Stahoryszny, lesisty czubek, na obszarze gm. Pniowa, w pow. nadworniańskim, między Strymbą od zachodu, a Strymbą Małą od wschodu, a na płn. od doliny pot. Lubizny. Wznies. 700 mt. npm. Br. G. Stai, jezioro w pow. lidzkim, wśród lasów, 11 dzies. rozległe, brzegi ma błotniste, nie dostępne. W. S. Stai, zaśc. nad rz. Usą, pow. miński, w 3 okr. pol. kojdanowskim, gm. Stańków, o 6 w. od st. dr. żel. moskiewskobrzeskiej Niehorełe, ma 5 osad, 4 1 2 włóki; grunta i łąki dobre. Od 1842 r. własność Kłoczkowskich. A. Jel. Staiszcze, wś, pow. sieński, gm. Łukoml, ma 44 dm. , 257 mk. Stajaki polana, gm. Szare, pow. żywiecki. Stajanów, ob. Stojanów. Stajczówka, okolica szlach. , pow. borysowski, w 1 okr, pol. chołopienickim, gm. Wołosewicze, ma 5 osad; grunta piaszczyste. Staje 1. wś i dobra, pow. prużański, w 1 okr. pol. , gm. Rudniki, o 16 w. od Prużany. 2. S. al. Stajki, wś w pobliżu błota Zimnik, pow. sieński, gm. Bóbr, ma 12 dm. , 69 mk. ; 229 dzies. ziemi używalnej, nieużytków wcale nie ma. Dziedzictwo Adelajdy Szebekowej. Staje, wś, pow. rawski, 28 klm. na płn. wschód od Rawy Ruskiej, 12 klm. od sądu powiat. w Uhnowie, 1, 5 klm. od urz. poczt. w Korczowie, 9 klm. na zach. od st. kol. i tel. w Bełzie. Na płd. leżą Teklów, Woronów i Ostobuż, na zach. Korczów, na płn. Korczmin, Machnówek Worochta, na wschód Tuszków i Witków cztery ostatnie w pow. sokalskim. Wzdłuż granicy płd. zach. od Ostobuża pły nie Sołokija. Przez płd. moczarzystą część ob szaru przeprowadzono kanał zwany Staj skim, którym odchodzą wody do Sołokii. Na płn. wschód wznosi się pagórek Staje 210 mt. . Własn. więk. ma roli or. 403, łąk i ogr. 729, past. 7, lasu 597 mr. ; wł. mn. roli or. 350, łąk i ogr. 432, past. 109 mr. W r. 1880 było 82 dm. , 531 mk. w gminie, 10 dm. , 73 mk. na obsz. dwor. 344 rz. kat. , 249 gr. kat. , 11 izrael. ; 377 Polaków, 223 Rusinów, 4 Niem ców. Par. rz. kat. w Bełzie, gr. kat. w Kor czowie. We wsi cerkiew p. w. św. Michała i szkoła filialna. Lu. Dz. Stajenka 1. holendry niegdyś, w pow. obornickim, o 7 klm. ku płd. od Rogoźna, pod Słomowem, i 2. S. , folw. , o 3 klm. na płd. od Rogoźna, między Boguniewem i Międzylesiem, należały do Grabowskich, dziedziców Wełny 1800 1845 r. . Stajeńskie, ststwo, ob. Ostrowno i Stajki. Stajęczynki, lit. A i B, dwie wsi włośc. , pow. lipnowski, gm. Obrowo, par. Ossówka, odl. 22 w. od Lipna. S. lit. A mają 11 dm. , 114 mk. , 341 mr. ; lit. B 8 dm. , 75 mk. , 301 mr. Ludność przeważnie ewan. W 1827 r. 16 dm. , 155 mk. , par. Osiek. Stajęczyny, folw. , pow. lipnowski, gm. Ossówka, par. Czernikowo, odl. 24 w. od Lipna, ma 5 dm. , 66 mk. , 177 mr. W 1827 r. 2 dm. , 21 mk. , par. Osiek. R. 1789 S. rumunek, należały do par. Szczutowo; właściciel Aleksander Zieliński, brał czynszu 96 złp. Stajginie, wś, pow. rossieński, par. taurogowska. Stajka, szczyt lesisty, na zachod. granicy Banilli Mołdawskiej Wołowskiej, w pow. Stajka Stajęczyny Stajęczynki Stajeńskie Stajenka Staje Stajczówka Stajanów Stajaki Staiszcze Stai Stahoryszny Stahlberg Stagutschew Stagnitten Stagnetergraben Stagiliszki Staggen Stagary Stafurłowo Stafina Stafiliszki Staffelwitz Staerkenau Staerken Staerken storożynieckim, nad źródłami Solońca Małego; wzn. 876 mt. npm. Na płn. szczyt Kiczera Wielka 830 mt. , na płd. Trzy Mogiły 852 mt. a na wsch. Slatyna 745 mt. . Br. G. Stajka, pot. górski, powstaje w lesie Rypieniu, na płn. stoku działu górskiego, w któ rym wznosi się Losowa do wys. 1429 mt. , w obrębie gm. Putyłewa al. Storońca, w po wiecie wyźnickim. Płynie na ptu. leśnym i górskim jarem i ubiegłszy 5 1 2 klm. wpada do Rypienia z lew. brzegu. Br. G. Stajki 1. folw. i wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Jody, okr. wiejski Zamosz, o 14 w. od gminy a 110 w. od Dzisny; folw. ma 1 dm. , 10 mk. kat. , wś zaś 4 dm. , 79 mk. w 1865 r. 27 dusz rewiz. ; należała do dóbr Janowo Romerów. 2. S. al. Stójki, folw. i dobra nad Dźwiną, pow. dzisieński, w 3 okr. poi. , gm. Druja, okręg wiejski Stajki, o 53 w. od Dzisny, 1 dm. , 25 mk. kat. ; garbarnia; w 1865 r. własność Eugieniusza Miłosza. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi Baboryki, Cilewszczyzna, Jakuże, Jermołowo, Nowiczki, Parszelewo, Prudniki, Romanowszczyzna, Suromszczyzna i Szalciny, w ogóle 355 dusz rewiz. włośc. uwłaszcz. 3. S. Rubież, zaśc, pow. dzisieński, ob. Rubież 5. . 4. S. , wś, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , gm. Wołożyn, okr. wiejski Czertowicze, o 51 w. od Oszmiany, ma 27 dm. , 365 mk. , w tej liczbie 300 praw. , 54 kat. i 11 żyd. w 1865 r. 106 dusz rewiz. 5. S. , folw i wś, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Krajsk, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Bohdanowiczów Stajki, o 6 w. od gminy a 48 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z mka Sosienki do granicy pow. borysowskiego. Folw. ma 1 dm. , 26 mk. , wś zaś 14 dm. i 290 mk. w 1865 r. 121 dusz rewiz. . W skład okr. wiejskiego wchodzi mko Olkowicze; wsi Kobyły, Koreniewo, Owsianiki i Stajki oraz zaśc. Budźki, w ogóle 272 dusz rewiz. włośc. uwłaszcz. , 16 b. ludzi dwors. i 31 jednodw. 6. S. , wś, pow. słonimski, w 1 okr. pol, gm. Kossów, o 46 w. od Słonima. 7. S. , wś, pow. słonimski, w 2 okr. pol. , gm. Żyrowice, o 10 w. od Słonima. 8. S. , wś nad rzką Niemanicą, praw. dopł. Cchy, pow. borysowski, gm. Łosznica, przy linii dr. żel. brzeskomoskiewskiej, w pobliżu st. Bojary, o 8 w. na płn. od Borysowa, ma 16 os. , 50 mk. ; grunta lekkie. 9. S. , wś nad rz. Kamionką, pow. borysowski, gm. Ziembin, ma 6 osad; miejscowość górzysta, okolica lesista. 10. S. , wś, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Hajna, ma 22 os. ; miejscowość wzgorzysta, od płn. i zach. duże lasy. 11. S. , dwa poblizkie zaśc, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, par. kat. okołowska, mają 3 osady. 12. S. , zaśc. , pow. miński, w 1 okr. pol. mińskim, o 4 w. na płn. od Siemkowa, ma 3 osady; grun. szczerkowe, gliniaste, 13. S. , folw. nad rzką Miejką, dopł. Dźwiei, pow. nowogródzki, w 5 okr. pol. snowskim, gm. Czernichów, par. kat. Kraszyn, dość dawna własność rodziny Puszkinów, ma około 33 włók; ziemia wyborna, pszenna. Do 1868 r. była tu kapl. kat. 14. S. , wś i dobra nad kotliną Strumienia, pow. piński, w 2 okr. pol. lubieszewskim, gm. Chojno. Wś ma 25 osad; dobra, od 1860 r. własność Ordów, 4019 dz. , po większej części błot i moczarów. 15. S. , wś, pow. klimowiecki, gmina Rodnia, ma 12 dm. , 68 mk. 16. S. , wś, tamże, gmina Tymonowo, ma 22 dm. , 143 mk. 17. S. , wś, pow. drysieński, należała do domin. Kazulin Szczyttów. 18. S. , wś włośc. , pow. horodecki, okr. wiejski S. , mający w 1863 r. 774 dusz włościan. Wchodziły niegdyś w skład ststwa Jezierzyszcze ob. . Por. Ostrowno 1. . 19. S. , pięć poblizkich wsi, pow. lepelski, w 3 okr. pol. a 1 okr. pok. do spraw włośc, gm. Orzechowno, mianowicie S. Arciuszki 9 dusz, S. Bielagowo 19 dusz, S. Horowe 21 dusz, S. Kułowe 12 dusz i S. Szczerbeczki 23 dusz. Należą do dóbr Orzechowno Hrebnickich. 20. S. , pow. lepelski, ob. Ładosno, 21. S. , wś włośc. , pow. newelski, okr. wiejski Stajki, mający w 1863 r. 566 dusz rewiz. 22. S. , dobra, pow. suraski, w 2 okr. pok. do spraw włośc. , gm. Wieleszkowo, w 1863 r. 160 dusz rewiz. 23. S. , dobra, dow. witebski, w 2 okr. pok. do spraw włośc, gm. Szczerbino, w 1863 r. 51 dusz rewiz. 24. S. , dobra, tamże, w 3 okr. pok. do spraw włośc. , gm. Łoświdy, w 1863 r. 189 dusz rewiz. 25. S. , ob. Staje. J. Krz. Stajki, mko rządowe, pow. kijowski, na wyniosłej równinie, o 1 w. od Dniepru, w 4 okr. pol. , gm. Czerniachów, odl. o 9 w. od Trypola a 80 w. od Kijowa, ma 3291 mk. Podług Pochilewicza wyd. z 1887 r. jest tu 3802 mk. prawosł. i 116 żyd. Włościanie nadzieleni zostali 3309 dzies. ziemi, z opłatą po 5315 rs. 76 kop. rocznie. W mku znajduje się cerkiew Uspieńska, z drzewa wzniesiona w 1858 r. na miejsce dawniejszej, uposażona 109 dzies. ziemi; dwie niewielkie cegielnie. Rocznie odprawia się 8 jarmarków. Zachowały się ślady dawnego obwarowania, składające się z wału, mającego w obwodzie do 100 sażeni a na 1 1 2 saż. wysokiego, na którym stoi cerkiew. Miasteczko rozpada się na dwie części, które rozdzielała dawniej rzeczka Przystawka al. Ikwa, dziś wyschła. Część północna nazywa się Litwinówką, południowa Hurynówką. Nazwa Stajki, podobnie Stany, Wschody, stanowi zabytek dawnej żeglugi na Dnieprze i napotyka się nie tylko na Dnieprze ale i na jego kilku dopływach Desna, Bołwa, Ugra. Prawdo Stajka Stajki Stajka podobnie był tu punkt zborny, z którego handel schodził z drogi wodnej na lądową. Sama osada dość stosunkowo późno występuje w dziejach. Pierwotnie należały S. do kn. Hlińskich, t. zw. Putywlskich, z powodu, iż przodek tej gałęzi Bohdan był w 1495 r. namiestnikiem na Putywlu. Ten Bohdan jest znany z dziejów. W 1500 r. przy zdobyciu Putywla był on wraz z żoną z domu ks. Zasławską wzięty do niewoli i umarł w Moskwie Karamzin, VI, 275. W Kijowszczyźnie dość znaczne imiona posiadał oprócz S. nabył on od ks. Słuckich Bobroweje, Hołuboje i Radywonowo ob. Żabotyn. Synem jego był Włodzimierz 1532, który w 1537 r. Iwanowi Zubrykowi sprzedał Radywonowo; syn zaś tegoż Włodzimierza Bohdan był ostatnim z rodu kn. Hlińskich Putywlskich ob. Ad. Boniecki Poczet rodów. Po śmierci Bohdana Putywlskiego S. przeszły w spadku do ks. Zyzemskich i ks. Bohusza Koreckiego. Bohusz ks. Korecki, syn Fedora ks. Koreckiego i Anny z ks. Zyzemskich, ożeniony 1 mo voto z ks. Koszyrską, 2do voto z Maryą Czaplicówną Szpanowską, był wwdą wołyńskim oraz ststą łuckim, Winnickim, bracławskim i żytomierskim. Wystawił i ufortyfikował zamek w Winnicy w 1571 r. w Bracławiu w 1550 r. Posiadał obszerne dziedzictwo. W skład jego dóbr wchodziły Korzec, Międzyrzecz Korecki, Marenin, Kulików, Jaruń, Zabokrzycz, Wilsk, Targowica. Na prawie zaś zastawnem dzierżył sioło Rudomyśl, Suchą Wolę, Mściszyn, Krasne Sioło, Kołniatycze i Połhanów. W Winnicy miał dla siebie i potomstwa zapewnione aż trzy po sobie idące dożywocia. Oprócz tego objął w spadku po ks. Bohdanie Putywlskim wraz z ks. Zyzemskimi Borowę, Jurowę, Koiłów, Telebe i Zołotopoj czyli Hnileczyznę ob. testament pisany w Łucku 1576 r. d. 21 Junia, w Arch. J. Z. R. , I, t. 1, str. 95 116. Synem jego był Joachim ks. Korecki, który więcej dbałości okazując o rzecz publiczną, niż o własne interesy, zostawił majątek w nieładzie i długami obciążony. Żona jego Anna z Chodkiowiczów, rodzona siostra Jana Karola oszczędnym i dobrym zarządem nietylko dźwignęła fortunę, ale ją pomnożyła, znaczne dobra przykupiwszy. Wykupiła też i S. , będące już w wieloletniej zastawie u Kotelnickich Regestr ks. Ziems. i grodz, kijow. . Ks. Joachim Korecki zostawił dwóch synów Samuela i Karola. Z tych młodszy Karol, oprócz innych dóbr, objął Stajki. W 1630 r. trzyma S. w dzierżawie niejaki Matfij Głuchowski. Ks. Karol Korecki, kaszt. wołyński, ożeniony z Anną Potocką, zostawił jedynego syna ks. Samuela Karola, ożenionego z Maryanną Ligęzianką, powtórnie z Zofią Opalińską. Ten Słownik Geograficzny T. XI. Zeszyt 123. umarł bezpotomnie w 1651 r. , jako ostatni z rodu ks. Koreckich. Za ks. Samuela Karola trzymał S. prawem zastawnym Jan Chrobry Dąbrowski. Do S. należały wtedy Stretówka, Koiłów i Rudiaków za Dnieprem Regestr ksiąg ziems. i grodz, kijow. . S. płaciły wówczas czynszu 344 zł. Arenda z przewozem dawała 750 zł. Powinność, co pług pański zorze, sprzątnąć; tudzież siano skosić i zwozić. Podwodę dają poddani do Kijowa. W Koiłowie, wsi należącej do S. , chłopów jest 20; czynsz opuszczony uczynił 9 zł. Rudiaki wś czyni intraty 12 zł. Summa intraty 1165 zł. Za jezioro, względem ryb, bywało 50 zł. Archiw. Horodnickie. W 1640 r. pobliższa Hermanówka, należąca do Firleja, została do szczętu zniszczona przez Tatarów. Dąbrowski, dzierżawca S. , a mieszkający wówczas w Neszczerowie, zajął sposobem dobyczy błąkające się bydło mieszczan hermanowieckich, które Tatarzy porzucili na stepie stajeckim. Mieszczanie pozwali go oto, i tryb. lubels. dekretem swym skazał tegoż Dąbrowskiego na grzywny 996 gr, za nieprezentowanie przed sądem w trzy dni bydła owego archiw. lachowieckie, faso. 52. Następnie ks. Samuel Korecki sprzedał S. Maksymilianowi Brzozowskiemu, który po Adamie Kisielu w 1648 r, został kaszt. kijowskim. W tymże roku Kozacy zajęli tak S. , jak i inne Brzozowskiego dobra, do których on już nigdy niewrócił. W 1649 r. w S. stanęła sotnia kozacka, należąca do pułku kaniowskiego, której setnikiem był Taras Szeremet Rejestr wojska zapor. , str. 75. Wojny kozackie sprowadziły na S. zupełne zniszczenie; niebyło tu już ludzi. Piotr Doroszenko, hetman ukr. , w 1669 nadał bezludną pustkę tę metropolicie Józefowi Tukalskiemu na kuchennoje wystarczenje, z nakazem atoli pilnym i surowym do ludzi tych, którzy w przyszłości mają się w niej osiedlić, aby jako poddani należne posłuszeństwo i powinność temuż metropolicie oddawali Pamiatniki wrem. kiew. kom. , II, str. 229. Metrop. Tukalski wkrótce darował S. brackiemu kijow. monasterowi tamże. Monaster zaczął tu ludność ściągać i osadzać. W 1673 r. wojska ruskie, idące przeciw Doroszenkowi, bez walki zajęły S. Bantysz, II, str. 134. Wkrótce potem ludność tutejsza została przepędzoną za Dniepr i S. odtąd na długie lata pustującem zostały uroczyskiem, ile że Rossya w 1687 r. traktatem t. zw. Grzymułtowskiego warowała u Rzpltej, aby odtąd cały kraj wzdłuż Dniepru, zaczynając od S. aż do ujścia Taśminy, zostawał pustym i niemieszkalnym. Urzędowe statystyczne sprawozdanie o okręgu kijowskim 1686 daje nam interesujące szczegóły o S. i ich okolicy bliższej a pomię12 Stajki Stajska Stajski Stajszewo Stakańce Stakanowo Stajki dzy Trypolem a S. mówi ten dokument peł no ługów i jezior, a na ługach siano pokoszo ne stoi w kopach i stożkach, a ługi te, jak się zowią i kto kosił to siano, niewiadomo, albowiem w tej okolicy mieszkańców niemasz; a herod Stajki pusty, stoi na górze nad Dnieprem, przy ujściu do niego rzeczki Prystawki, a rzeczka Prystawka wyszła ze ste pu, w polskiej stronie; a w S. było dwa horody; na wale z ziemi usutym częstokoły i baszty popalone, i wał w wiciu miejscach rozwalił się i w S, niemasz żadnych budyn ków ani umocnień Arch. J. Z. R. , VII, i 1, Kijów 1886, str. 526. Pomimo jednak zaka zu urzędowego, ażeby się ludność w tym po granicznym pasie nieosiedlała, przymusowi wychodźcy z S. zaczęli pojedynczo i powoli na miejsce dawnego swego pobytu przesie dlać się z za Dniepru, tak że tu i owdzie li czne zaczęły się pojawiać futory i pasieki. W 1707 r. hetm. Mazepa, który monaster bracki w Kijowie nadzwyczaj hojnie wspierał, da wny przywilej na S. temuż monasterowi w zupełności odnowił i zatwierdził Pamiat. kiew. , II, str. 349. W 1783 r. nastąpiło roz graniczenie między Rzpltą i Rossyą. Zesła ni zostali komisarze od obu państw, dla spra wdzenia, opisania i wspólnego postanowienia granic. Jakoż w raporcie swym komisarze ruscy donieśli, iż ruska granica pod S. przez nichże sprawdzona i sprostowana, została o 300 sążni w głąb kraju polskiego pomkniętą; co też oni podpisami swymi wespół z komisa rzami polskimi u słupów ruskiego i polskie go pod 104, dnia 1 augusta 1783 roku stwierdzili Andrejewski. W części S. zwa nej Litwinówką stanęła odtąd graniczna forpoczta ruska i komora. Za Katarzyny II wraz ze wszystkiemi dobrami ziemskiemi, stanowiącemi uposażenie monasterów, Stajki zostały na skarb zabrane. W tutejszej cer kwi Uspeńskiej do niedawnych czasów by ła przechowywaną starożytna ewangielia, ofiarowana w 1627 roku przez dwóch Koza ków zaporozkich, ze stosownym napisem kirylicą. Edward Rulikowski. Stajki, szczyt lesisty, w Karpatach wscho dnich, w dziale czarnohorskim, na wsch. od szczytu Czarnej Hory 2026 mt. , ponad źró dłami pot. Skorusznego dopł. Dzembroni, a na płn. od doliny pot. Pohorylca, pod 42 20 55 wsch. dłg. g. F. , a 48 3 20 płn. sz. g. Wzn. 1749 mt. Po wsch. stronie S. wypływa pot. Podorowaty, podążający na płd. do Czeremo szu Czarnego. Ob. Stajka. Br. G. Stajkiszki, zaśc. , pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Mejszagoła, okr. wiejski Borekuny, o 8 w. od gminy a 38 w. od Wilna, ma 1 dm. , 10 mk. kat. w 1865 r. 3 duszo rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Mussa. Stajkowo, urzęd. Staykowo i Bismarckshoehe, wś i dwór, pow. czamkowski, o 9 klm. na połd. zach. od Czarnkowa, nad Gulczem, dopł. Noteci; szkoła w miejscu, par. i poczta w Lubaszu, st. dr. żel. w Wronkach o 17 klm. W r. 1580 należało S. do Piotra Bobolickiego; było tu wówczas 5 półłan. osiadł. i 4 zagr. ; w pierwszych latach bieżącego stulecia dzie dziczył je Kazimierz Garczyński. Wś, zwana dotąd S. , ma 31 dm. , 340 mk 322 kat. , 18 prot. i 271 ha 236 roli, 13 łąk, 1 lasu. Dwór, przezwany w 1877 r. Bismarckshoehe, tworzy razem z Pieczyskiem okrąg, mający 11 dm. , 202 mk 159 kat. , 36 prot. , 7 żyd. i 926 ha 439 roli, 33 łąk, 416 lasu; cegielnia, torfiarnia, fabryka krochmalu i serów, wspaniały park. Właścicielem jest Alwin Abrahamsohn z Berlina, który nabył te do bra, mające do 4000 mr. , na subhaście za 334000 mrk. E. Cal. Stajne i S. Majdan, wś i folw. , pow. chełmski, gm. Rejowiec, par. Pawłów, odl. 18 w. od Chełma, ma dwa młyny wodne, pokłady kamienia wapiennego i opoki. W 1827 r. było 14 dm. , 93 mk. Dobra S. składały się w 1886 z folw. Stajne i Polesie, wsi Stajne i Majdan Stajeński, rozl. mr. 1024 gr. or. i ogr. mr. 577, łąk mr. 71, lasu mr. 346, nieuż. mr. 30; bud. z drzewa 10; płodozm. 9 i 12 pol. ; las nieurządzony. Wś S. i Majdan Stajeński mr. 481. Stajniszki 1. wś, pow. władysławowski, gm. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 21 w. , ma 3 dm. , 34 mk. Wchodziła w skład dóbr Leśnictwo. 2. S. al. Stejniszki Małe, wś, pow. maryampolski, gm. i par. Pilwiszki, odl, od Maryampola 27 w. , ma 6 dm. , 55 mk. Stajniszki, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 17 w. od Nowoaleksandrowska. Stajsk 1. dwa zaśc. w pobliżu rz. Cny, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, w miejscowości mocno wzgórzystej i lesistej, mają 4 osady, 2. S. , zaśc. nad rzką Stajską, dopł. jeziora Bereszty, pow. borysowski, w 1 okr. pol. i par. kat. Chołopienicze, gm. Wołosewicze. A. Jel. Stajska al. Stajka, rzeczka w pow. borysowskim, dopływ jeziora Bereszty. Bierze początek za zaśc. Stajsk, płynie w kierunku północnym przeszło 1 milę; rybna. A. Jel. Stajski kanał, rów odprowadzający wody z łąk na półn. brzegu rz. Sołokii, w gm. Staje pow. rawski i Witków pow. sokalski; wy chodzi ze Sołokii pod Stajami i łączy się z nią pod Bełzem nad granicą Witkowa. Długi 9 klm. Br. G. Stajszewo i Stajwiszewo, ob. Staniszewo. Stakańce, zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Wiżuny, o 45 w. od Wiłkomierza. Stakanowo al. Piatnickie, sioło nad rzką Stajki Stajkiszki Stajne Stajniszki Stajsk Staloryszki Staldszen Stakeldangen Stakeldangen Staki Stakińce Stakniszki Stale Stalec Stalerowszczyzna Stalewo Stalewszczyzna Stalgen Stalineszty Stallis Stalluhnermuehle Stallupoenen Stalmierz Stalmujża Kosorżą, powiat szczygrowski gub. kurskiej, o 20 w. od Szczygrowska, ma 267 dm. , 2167 mk. Stakeldangen, dobra prywatne, w okr. i pow. hazenpockim, par. piltyńskohazenpocka Kurlandya. Staki 1. wś, pow. wiłkomierski, gm. Onikszty, o 38 w. od Wiłkomierza. 2. S. , ob. Stoki. Stakińce, wś włośc. nad potokiem Jusiną, pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. Niemenczyn, okr. wiejski Padziuny, o 7 w. od gminy a 31 w. od Wilna, ma 5 dm. , 25 mk. katol, w 1865 r. 22 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Giejany. Stakniszki, os. , pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 31 w. , 2 dm. , 6 mk. Staldszen, wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Schakuhnen; 278 ha, 48 dm. , 217 mk. Stale z Budami Stalowskimi, wś, pow. tar nobrzeski, odl. 1 2 mili od Tarnobrzegu a 2 mile od Sandomierza, w piaszczystej równi nie nadwiślańskiej, pokrytej lasem sosno wym, wzn. 160 m. npm. , nad pot. Trześnią, dopł. Łęgu, uchodzącego do poblizkiej Wisły. Par. rzym. kat. w Miechocinie. Wś wraz z obszarem więk. pos. 9 dm. liczy 231 dm. i 1236 mk. , 1205 rzym. kat. i 31 izrael. Folw. Budy Stalow. ma 6 dm. i 54 mk. Większy obszar Teodora Schindlera wynosi 79 mr. roli, 3138 mr. łąk, 648 mr. past. i 5381 mr. lasu; pos. mn. ma 1168 mr. roli, 257 mr. łąk, 35 mr. past. i 3 mr. lasu. S. graniczą na płn. z Żupawą, na zachód z Mokrzyszowem, na płd. z Tarnowską Wolą, a na wschód z Je ziorkiem. P. Szymon Matusiak starannie ba dał lud tej wsi i okolic i rezultaty tych ba dań pomieścił w pracy p. t. Stalowskie we sele Ateneum, 1881, kwiecień i rozprawie o języku Stalowiaków, Jeziorzan i Żupawców Sprawozd. i rozpr. wydz. filol. Akad. Umiej. w Krak. , 1880. Mac. Stalec, pow. sieradzki, ob. Stolec. Stalerowszczyzna, po łotew. Stolarowa, wś, pow. rzeżycki, w 4 okr. pok. do spraw włośc. , gm. Rozenmujża, w 1863 r. 131 dusz rewiz. ; własność Sokołowskiego. Ma kościół parafialny św. Trójcy, 1770 r. kosztem Hylzenów założony, posiadający cudowną statuę Zbawiciela. Ś. dawniej królowszczyzna, od 1746 r. była dziedzictwem Hylzenów. Par. katol. , dekanatu rzeżyckorażnieńskiego, ma 1129 wiernych; kaplica Rozenmujża. Stalewo, niem. Stalle, wś na żuławach malborskich, niedaleko granicy pow. sztumskiego, pow. malborski, st. p. i par. kat. Pozylia, szkoła ew. w miejscu 1887 r. 63 dz. , odl. od m. pow. 2 3 4 mili na wschód. Zawiera 8 większych posiadł. i 14 zagród, razem 505 ha 370 roli. W 1887 r. 29 dm. , 75 dym. , 313 mk. , 59 kat. , 237 ew. , 17 dyssyd. S. po siada przywilej z r. 1470 i kościół par, ewang. ; pierwszy pastor Fischbeck nastał tu r. 1578. R. 1470 odnawia bisk. chełmski i administrator dyecezyi pomezańskiej Wincen ty, z upoważnienia króla Kazimierza, przywi lej dla S. na włók 30, z których sołtys po siadał 3 wolne, wraz z trzecim fenikiem kar sądowych; od reszty płacono po 3 grzyw. po śledniej monety i po 2 kury. Od tłoki wś by ła wycina, musiała tylko przez 8 dni dostawić 6 robotników do sianożęcia i podwodę do zwiezienia jednego łasztu elbląskiego piwa. Dan na zamku w Suszu ob. Urkb. des Bist. Culm von Woelky, str. 547. Kś. Fr. Stalewszczyzna, zaśc. szl. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 41 w. od Wilna, 2 dm. , 16 mk. katol. Stalgen, dobra prywatne, w okr. mitawskim, pow. dobleński, par. mitawska Kurlandya. Stalineszty, wś nad strugą t. n. , dopływ. Zbrucza, pow. chocimski gub. bessarabskiej, w pobliżu traktu poczt. z Lipkan do Chocimia, posiada cerkiew drewnianą, zarząd gminny. Stallis Hans, wś, pow. kłajpedzki, st. p. , tel. i kol. żel. Kłajpeda; 178 ha, 13 dm. , 64 mk. Stalluhnermuehle al. Stalunmehle, Stalun, młyn nad rz. Stalunka, pow. złotowski, st. p. i kol. Lipka, gm. Wersk, par. kat. Zakrzewo, 3 4 mili odl. W 1885 r. 2 dm. , 25 mk. R. 1766 zowie się ta os. Jayda al. Jeyda. R. 1721 dostaje niejaki Jeyda przywilej na młyn. Jeszcze r. 1867 posiadała go taż sama rodzina, która się dziś pisze Goede ob. Der Kreis Flatow von Schmitt, str. 280. Stallupoenen, ob. Stołupiany. Stalmierz al. Sztalmierz, wś i folw. , pow. rypiński, gm. Sokołowo, par. Ruże, odl. o 20 w. od Rypina, ma 36 dm. , 250 mk. W 1827 r. było 18 dm. , 150 mk. W 1886 r. folw. S rozl. mr. 681 gr. or. i ogr. mr. 360, łąk mr. 87, pastw. mr. 16, lasu mr. 136, przestrzeni spornej mr. 72, nieuż. mr. 10; bud, mur. 4, z drzewa 8; las nieurządzony, pokłady torfu. Według reg. pob. pow. lipnowskiego z r. 1564 wś S. , w par. Mazowsze, miała 8 posiadaczy, 3 zagr. , pustą karczmę, młyn w części Michała Działyńskiego na całym łanie. Płacono poboru 5 fl. 1 gr. 1 sol. Pawiński, Wielk. , I, 321. Stalmujża, niem. Steinensee, wś, okr. iłłukszteński gub. kurlandzkiej. Kościoł katol. p. w. Zbawiciela, wzniesiony 1650 r. przez barona Felkerzamb, filialny parafii Illukszta. Staloryszki, os. , pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze, odl. od Władysła Stalun Stalunka Stalusz Staławka Stałypino Stabnia Stama Stamberk Stamie Stamierowszczyzna Stamina Stamirowice Stamka Stamnitzdorf Stamonówka wowa 34 w. , ma 7 dm. , 69 mk. W 1827 r. 1 dm. , 5 mk. Stalownia 1. pow. lubartowski, gm. i par. Firlej. 2. S. Wielka, pow. wyłkowyski, gm. Pojewoń, par. Łankieliszki, odl. od Wyłkowyszek 13 w. , ma 22 dm. , 202 mk. W 1827 r. 22 dm. , 191 mk. Stalówka, niem. Stahlberg, folw. , pow. szubiński, o 2 klm. na północ od Kcyni, 118 mtr. npm. ; par. , okr. wiejski, poczta i st. dr. żel. w Kcyni; ma 2 dm. , 14 mk. Stalun, pow. międzyrzecki, ob. Stołuń. Stalunka, niem. StallunenFluss al. Stallune, nazwa górnego biegu rz. Łobżonki ob. . U jej ujścia leży wś Żelazno Eisenheim. Stalusz, mylnie, ob. Stołuń. Staławka, folw. , S. Wielka, wś, i S. Mała, wś, pow. wyłkowyski, gm. Pojewoń, par. Łankieliszki, odl. od Wyłkowyszek 12 w. Folw. ma 3 dm. , 60 mk, S. Wielka 22 dm. , 202 mk. , 823 mr. , S. Mała 41 dm. , 241 mk. , 362 mr. W 1827 r. folw. miał 2 dm. , 50 mk. ; wś 10 dm. , 76 mk. S. wchodziła w skład dóbr Królowe Krzesło w ekonomii olickiej. W XVIII płacono ztąd kwarty 218 złp. Stałypino al. Archangielskoje, sioło nad rzkmi Wygraną i Szamą, pow. horodyszczeński gub. penzeńskiej, o 81 w. od mta pow. , ma 187 dm. , 1679 mk. , fabrykę sukna, która w 1869 r. zatrudniała 470 robotników i wyprodukowała za 110000 rs. , gorzelnię. Stabnia, jezioro przy wsi t. n. , w pow. ządzborskim ob. Miłuki 1. . Stama, wś, pow. ządzborski, st. p. , tel. Żądzbork; 142 ha, 31 dm. , 165 mk. W. m. Winryk v. Kniprode nadaje braciom Kiersztanowi i Otonowi z Olszyn na prawie chełm. 150 włók między jez. Galent i Stama, wraz z ostatniem jeziorem, oraz wolne rybołówstwo. W sprawach z Prusakami, na pruskiem prawie siedzącymi, odpowiadać mają przed komturem. Z tych dóbr czynią 5 służb konnych. Dan w Iławie r. 1379. W. m. Ludwik v. Erlichshausen odnawia powyższy przywilej Janowi z Kremit, t. j. Janowi Przebędowskiemu, i Mikołajowi Ruszkowskiemu, zamieniając jez. ich Stama na jez. Serwin i nadając im wolne rybołówstwo w jez. Tapejmowskiem. Dan w Malborku r. 1451. R. 1469 Anzelm v. Tettau i Rul Bloschdorf, sstowie w Bartoszycach i w Knipawie Królewieckiej, poświadczają, że Mikołaj Ruszkowski, Jan z Duven i Janik Przebędowski swe dobra Sorkwity, Stama i Miłuki sprzedają Jerzemu Schlichen za 347 grzyw. mniejszej wagi, z których pieniędzy 150 grzywien natychmiast ma być wypłaconych, reszta zaś na Zielone świątki. Sprzedający mają mieć staranie, aby akt sprzedaży na najbliższym zjeździe ziemskim w Bartoszycach był wciągnięty do ksiąg ziemskich. Dan w Królewcu we wilią Zwiast. N. P. M. R. 1470 nadaje Henryk v. Richtenberg, wielki komtur, rycerzowi Schlieben dobra Miłuki, Stama, Sorkwity, które przedtem posiadali Jan z Kremit Przebędowski i Mikołaj Ruszkowski. Schliebenowie sprzedali swe dobra r. 1599 Eglofsteinom. Ad. N. Stamberk, ob. Sztembarg. Stamie, dwór, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 70 w. od Nowoaleksandrowska, Stamierowszczyzna, okolica szlachecka nad rz. Wersoczką, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , o 40 w. od Lidy a 16 od Ejszyszek; 6 dm. , 71 mk. katol. Stamina, osada młyńska, pow. ostrzeszowski, okr. wiejski Rojów, w pobliżu Ostrzeszowa, ma 3 dm. i 28 mk. Stamirowice 1. w XVI w. Stamyerowice, wś i folw. nad rz. Pilicą, pow. grójecki, gm. Borowe, par. Michałowice, odl. 25 w. od Grójca, ma 208 mk. W 1827 r. było 26 dm. , 169 mk. W 1885 r. folw. S. rozl. mr. 575 gr. or. i ogr. mr. 286, łąk mr. 88, pastw. mr. 109, lasu mr. 4, nieuż. , mr. 88; bud. mur. 5, z drzewa 8. Wś S. os. 27, mr. 171. Na po czątku XVI w. łany dworskie, zdawna od dzielne, płacą dziesięcinę pleb. w Micha łowicach, zaś kmiecie arcyb. gnieźn. Łaski, L. B. , II, 310. 2. S. , kol. , pow. brzeziński, gm. Długie, par. Jeżów; kol. ma 12 dm. , 106 mk. , 210 mr. , karcz. 1 dm. , 9 mk. , 1 mr. W 1827 r. 10 dm. , 56 mk. Br. Ch. Stamka, niem. Klein Stamm, wś, pow. ządz borski, st. p. , tel. Ządzbork; 276 ha, 9 dm. , 48 mk. Jerzy Rechenberg, ssta szestyński, sprzedaje r. 1542 Janowi Skrodzkiemu i jego synom Brożejowi, Benedyktowi, Salomonowi, Maćkowi, Łukaszowi, Wawrzyńcowi i Jurdze Skrodzkim, oraz Wojtkowi Giży, zięciowi je go, 15 włók przy jez. Stamka na prawie chełm. za 300 grzyw. R. 1549 cała suma już była zapłacona. W końcu XVI w. miał po siadłości tu i w Pilcu Jerzy Spigiel z Danii, który wspomniane dobra sprzedał za 1000 zł. Jerzemu Lichtyanowi. Temuż sprzedali zie mianie w Stamce Fryderyk Skrodzki, Jan i Jurek Giżowie, oraz Jan Chronik 15 włók i stali się jego lemanami. Ad. N. Stamnitzdorf Ober al. Poitzenberg Neu i S. Nieder, dwie wsi, pow. lwowski, par. ew. Ober Goeris Seifen, kat. Lwów. S. Ober ma 67 dm. , 285 mk. 47 kat. , S. Nieder ma 16 dm. , 63 mk. kat. 4, 19 ha. Stamogiły, zaśc. poradziwiłłowski nad Słuczą, pow. słucki, w 1 okr. pol. i gm. Starobin, ma 5 osad; grunta urodzajne, szczerkowe, łąki obfite. W pobliżu sześć kurhanów. Stamonówka, grupa zabudowań w obr. gm. Pcimia, pow. myślenicki. Br. G. Stamogiły Stalownia Stalownia Stalówka Stangenau Stanipelken, wś, pow. wclawski, st. p. Goldadler; 347 ha, 84 dm. , 367 mk. Stampen dok. , ob. Skępsk. Stampen, 1288 Stampin, dobra i wś, pow. oleśnicki, par. ew. Stampen, kat. Oleśnica. Mają 4 dm. , 186 mk. kat. 19, rozl. 378 ha. Wś ma 59 dm. , 458 mk. 20 kat. , 467 ha. Kościół par. ewang. Pierwotny kościół z parafią założyli tu podobno biskupi wrocławscy; istniał już 1516 r. Obecny z 1771 r. Stampi Pojana, ob. Pojana 12. Stan 1. wyspa utworzona przez odnogi Prypeci, w pow. rzeczyckim, na przeciwko wsi Wiepry, gm. Dernowicze, ma przeszło 1 w. kw. 2. S. , wś, pow. czauski, gm. Horodziec, ma 49 dm. , 362 mk. 3. S. , wś, pow. newelski, w 4 okr. pok. do spraw włośc. , gm. Sidorowo, w 1863 r. wraz ze wsią Paraszkowo 21 dusz rewiz. 4. S. Czortów, osada, pow. ihumeński, od 1843 r. własność włościanki Góreckiej, ma 1 włókę. 5. S. Iwanów, wś, pow. klimowicki, gm. Zahustino, ma 51 dm. , 365 mk. 6. S. Krasny, folw. , pow, piń ski, w pobliżu Pińska i kotliny rzeki Piny, z prawej strony traktu poczt. z Łohiszyna do Pińska. 7. S. Królewski al. Stanica Królewska, białoruskie Karalou Stan, pow. miński, u źró deł Wołmy, ob. Królewski Stan. 7. S. Stary, wś, pow. klimowicki, gm. Miłosławicze, ma 37 dm. , 135 mk. 9. S. Wysoki, zaśc. , pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Zaczyste, par. kat. Borysów; grunta piaszczyste. J. Krz. A. Jel. Stan, st. poczt. , w pow. czerepowieckim gub. nowogrodzkiej, o 50 w. od Czerepowca. Stań Król al. Stanica Królewska, folw. , pow. borysowski, za poddaństwa własność Terleckich; miejscowość wzgórzysta. Podług Eustachego Tyszkiewicza i Ignacego Chodźki nazwa powstała z powodu, że tu zatrzymał się Stefan Batory z całym wojskiem podczas wyprawy w 1580 r. Do dziś pozostała tradycya o tym wypadku i znajduje się kamień pamiątkowy, podany w rysunku przez Tyszkiewicza ob. Opisanie pow. borysowskiego, str. 50 53. Porów. Królewski Kamień. Stanajcie 1. wś, pow. maryampolski, gm. Freda, par. Godlewo, odl. od Maryampola 40 w. , ma 25 dm. , 246 mk. , 37 osad, 658 mr. Wchodziła w skład dóbr Freda Dolna. W 1827 r. 12 dm. , 100 mk. 2. S. , pow. wła dysławowski, gm. Błogosławieństwo, par. Giełgudyszki, odl. od Władysławowa 37 w. , ma 14 dm. , 171 mk. W 1827 r. jedna część miała 6 dm. , 75 mk. , druga 4 dm. , 43 mk. 3. S. , wś nad rz. Szyrwintą, niedaleko ujścia Lepony, pow. wyłkowyski, gm. Kibarty, par. Wierzbołów. Odl. od Wyłkowyszek 22 w. , ma 30 dm. , 231 mk. W 1827 r. było 35 dm. , 256 mk. Br. Ch. Stanajcie al. Stonajcie, dobra, pow. rossieński, gm. i par. Kroże, o 36 w. od Rossień. Stanall 1. ob. Stanowo. 2. S. Klein, os. młyń. , w Pomezanii, pow. sztumski, st. p. i par. kat. Kiszpork, obwód domin. Kuksy, 150 mr. W 1885 r. 3 dm. , 22 mk. Kś. Fr. Stanca, węg, Sztancs al. Esztancs, wś, w hr. ziemneńskiem Zemplin; kościół paraf. gr. katol. , żyzna gleba, 449 mk. Stancewicze, wś nad rz. Nieżatką, pow. nowogródzki. Stanclewo al. Stanislewo, Stanisławowo, wś, pow. reszelski, par. , st. p. i tel. Biskupiec; 1088 ha, 190 dm. , 899 mk. S. założył r. 1569 jako wś dannicką bisk. Stanisław Hozyusz na 55 włókach. Stańczaki, wś nad rz. Wiedźmą, pow. no wogródzki, w 5 okr. pol. snowskim, gm. Darewo, ma 8 osad; grunta szczerkowe, uro dzajne. A. Jel. Stańczyki 1. folw. i wś nad rz. Straczą, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. Swir, okr. wiejski Olszewo, o 15 w. od gminy a 24 wiorst od Święcian, 5 dm. , 78 mk. katol. w 1865 r. 32 dusz rewiz. ; własność Józefa Gizberta. 2. S. , wś włośc. nad jez. Skierasiecz, pow. trocki, w 1 okr. pol. , o 22 w. od Trok, 11 dm. , 149 mk. katol. Stanczynięta al. Stanczynięty, wś, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra Chomińskich Niestaniszki, o 4 w. od gminy a 53 w. od Święcian, ma 22 dm. , 146 mk. katol. Stanczyszki, wś, pow. rossieński, par. kołtyniańska. Standsen, dobra prywatne, w okr. goldyngskim, pow. i par. windawska Kurlandya. Standszen, wś, pow. kłajpedzki, st. p. Dt. Crothingen; 93 ha, 5 dm. , 36 mk. Stanek, uroczysko, pow. białostocki, w 1 okr. pol. , gm. Gródek, o 26 w. od Białegostoku. Stanestie, ob. Stanowce. Staneszcze, szczyt w Karpatach lesistych, w dziale między przesmykiem skolskim i delatyńskim, w pow. stryjskim, na obszarze gm. Żupania, nad pot. Rostoką. Wzn. 1158 mt. Stanęcin, przys. Naszocowic, pow. nowosą decki, u ujścia Stromki do Dunajca z lew. brzegu; od połd. oblewa tę osadę potok Ja strzębski, a od zachodu graniczy z wsią Ol szanką. Wymienia tę osadę Długosz L. B. , III, 349 jako własność klasztoru klarysek w Starym Sączu, graniczącą z Olszaną par. w Podegrodziu. W 1581 Pawiński, Małop. , 128 miał S. 1 łan kmiecy. Mac. Stangau, wś, pow. królewiecki, st. p. Waldau; 167 ha, 16 dm. , 82 mk. Stangenau, ob. Dworek. Stampelken Stanipelken Stampen Stampi Stan Stań Stanajcie Stanall Stanca Stancewicze Stanclewo Stańczaki Stańczyki Stanczyni ta Stanczyszki Standsen Standszen Stanek Stanestie Staneszcze Stanęcin Stangau Staniątki Staniany Staniańce Stangwis Stangwieliszki Stangenwalde Stangenhain Stangenforth Stangendorf Stangenberg Stangenberg, ob. Sztembarg i Sztembark. wś, pow. brunsberski, st. p. , tel. , kol. żel. Brunsberga; 712 ha, 25 dm. , 108 mk. Stangendorf 1. wś w Pomezanii, na holędrach, tuż nad praw. brzegiem Wisły, pow. kwidzyński, st. p. Rundewiese, par. kat. Nowe; 772 ha 534 roli. W 1885 r. 47 dm. , 70 dym. , 417 mk. , 76 kat. , 336 ew. , 5 dyssyd. 2. S. , pow. świecki, ob. Nowe t. VII, 220. Stangenforth 1. osada wiejska, pow. chodzieski, o 4 klm. na połd. wschód od Bu dzynia, powstała na obszarze ststwa budzyń skiego i wcieloną została do domeny Podstolica; par. katol. , poczta i st. dr. żel. w Budzyniu, par. protest. Sokołowo; ma 7 dm. , 52 mk. , 48 prot. , 4 katol. i 116 ha 80 roli, 23 łąk, 1 la su. 2. S. , leśniczówka, tamże, wchodzi w skład nadleśnictwa Podaniu. E. Cal. Stangenhain, wś, pow. zgorzelicki, par. ew. Deutsch Ossig; 119 dm. , 681 mk. 8 kat. , 90 ha. Stangenwalde, ob. Stęgwałd. Stangenwalde niem. , ob. Polska Wieś. Stangwieliszki, pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Sapieżyszki, odl. od Maryampola 53 w. , 3 dm. , 59 mk. Stangwis, litewska nazwa strumienia, który obok Mereczanki wpada do Niemna pod Mereczem. Staniańce, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 80 w. od Nowoaleksandrowska. Porów. Stamińce. Staniany 1. folw. , pow. kowieński, w 2 okr. pol. , o 60 w. od Kowna. 2 S. , wś, pow. kowieński, w 4 okr. pol. , o 27 w. od Kowna. 3. S. , wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 11 w. od Poniewieża. Staniątki, 1242 r. Stanyathekg, 1243 Staniantki, wś i klasztor, w pow. bocheńskim, par. Brzezie, na zachodnim krańcu puszczy niepołomskiej, w pobliżu st. dr. żel. Arc. Karola Ludwika w Podłężu. Wś leży w równinie lekko sfalowanej, wzn. 213 mt. n. p. m. , o glebie glinkowej, urodzajnej. Przybywającemu koleją od Bochni ukazuje się naprzód wieża czworoboczna, stercząca śród starych lip. Za zbliżeniem widzimy w obszernym dziedzińcu kilka parterowych domów mieszkania duchowieństwa i zarządu dóbr i starożytny piętrowy budynek klasztorny z kościołem, otoczony od południa wysokim murem, okalającym ogród. Budynek ten sięga XIII w. , nosi jednak ślady późniejszych przeróbek. Kościół p. w. św. Wojciecha męczennika, benedyktyna, jest pięknym zabytkiem architektury z epoki przejścia stylu romańskiego w ostrołuk opis u Łuszczkiewicza Wł. Zabytki budownictwa. Klasztor dla benedyktynek założył i uposażył Klemens comes na Ruszczy r. 1216. Córka jego w dok. Visenyga, Wyszencza, Visnega była pierwszą ksienią klasztoru. Klemens poległ w bitwie z Tatarami pod Chmielnikiem r. 1241, zapisawszy pierwej swe dobra klasztorowi. Ciało jego i żony Racławy, córki i syna niemowlęcia złożone są w krypcie pod zakrystyą. W akcie fundacyjnym oznaczono ilość siostr na 30, przełożonym zaś praepositus przy kościele miał być zakonnik z Tyńca, któremu pomagać miało 5 braci. Dozwolono też siostrom, za zgodą bisk. krakowskiego, przyjąć regułę cystersek. Z dawnych posiadłości pozostały dotąd przy klasztorze wsi Chrość, Staniątki i Górka w par. Brzezie, Podłęże w par. Niepołomice, Łazy, Brzeźnica, Gorzków i Podjasień w par. Brzeźnicy, Zakrzów, Zakrzówek, Słoniróg, Ochmanów, Węgrzec Wielki i Mały w par. Budzanów, dobra zaś leżące w królestwie polskiem odpadły. W klasztorze przebywa zwykle 30 zakonnic, kilka sióstr służebnych i kilka nowicyuszek, razem do 40 osób. Oprócz tego utrzymuje klasztor 2 kapelanów jezuitów i katechetę dla szkoły. Archiwum klasztorne zawiera dokumenta w części już ogłoszone. Przy erekcyi nadał Klemens z Ruszczy Długosz, L. B. , III, 279 wsi Staniątki, Lipową, Zagórze, Babin, Rozkochów, Luszowice, Długoszyn, Cięszkowice, pół Jaworzna, Smolice z bobrownią, mto Zator z bobrownią, Kęty, Czeladź, karczmę Witów koło Siewierza, Ostrów, Podłęże, Łączko wice nad Rabą, Plonsze, Zagrodzie, Nabuszne, Druszów, Przemęczany Wielkie i Małe, Szyce, Luszowice i Klimontów, potem zaś dodał miasto Niemil. Do tych dóbr dołączył w 1238 r. Andrzej, bisk. płocki, bratanek Klemensa, a syn Marka z Brzeźnicy, woj. krakowskiego, wsi Brzeźnicę, Łopiankę z salinami, dziedzictwo Wincentego dziś Bochnia, Birków, Długoszyce, Wiśnicz, Dobrawowice, Czyendanowicze Czedanthovicze i dwa szyby solne w Wieliczce. Hojne to uposażenie powiększył jeszcze w r. 1241 Konrad, ks. mazowiecki Kod. małop. , II, str. 63, na prośby syna Ziemowita, częścią wsi Bogumiłowa i miarą soli co 8 dni z Wieliczki. W 1242 ibid, 419 potwierdził tenże zamianę wsi Lipowy, gdzie później biskup zbudował zamek Lipowiec, Zagórza, Babic, Rozkochowa, Luszowic, Długoszyna, Cieszkowie i Jaworzna na wieś Liziny i dziesięciny z Mozgawy i nadał wsiom klasztorym wolności. W 1243 ibid. , str. 69 dodał Konrad Tropiszów, Szyce, Cięszkowice i nowe wolności. Darowizny te potwierdził Bolesław Wstydliwy w 1248 r. przywilejem ibid. , dok. 429, str. 79, w którym oznacza ilość soli, jaką z Bochni miał klasztor pobierać. Zwyczajem ówczesnym klasztor oddał się pod opiekę stolicy apostolskiej, na co o Stangenberg Stanica Staniewo trzymał bullę Innocentego IV r. 1252 ibid. , 86, 92 i Kod. dypl. polski, III, 199. W osta tniej bulli wyliczono 16 wsi klasztornych. Odtąd stara się klasztor o powiększenie i ubezpiecze nie swego mienia, wprowadza prawo niemieckie 1295 r. w Lędzinach i uzyskuje od bisk. krakow. Wisława uwolnienie poddanych od dziesięcin 1238 Kod. pol. , III, 18. Przywilej ten potwierdził 15 paźdz. 1334 bisk. krak. Jan Kod. małop. , III, 13, podobnie jak El żbieta, królowa węgierska i polska, potwier dziła akt Konrada z 1242 i przywilej Ka zimierza W. , uwalniający poddanych klasztornych od sądów starościńskich i kaszte lańskich dok. z 17 grud. 1376 i 20 sierp. 1381, Kod. małop. , III, 303 i 336. Zakonnice miały zostawać pod zwierzchnictwem opatów tynieckich i tylko z klasztoru tynieckiego mogły przyjmować spowiedników i rządców dóbr, a tylko w razie gdyby im niedano od powiedniego spowiednika mogły się udawać do innych klasztorów. Bo r. 1785 nie zmieni ły się stosunki. Nic korzystały zakonnice z dozwolonego im przyjmowania reguły cystersek. W 1785 r. nic supprymowano kla sztorny ponieważ utrzymywał szkołę żeńską, która zdawna należy do lepszych zakładów wychowawczo naukowych. Sama wieś S. na leżała zdawna do par. Brzezie. W połowie XV w. było tu 6 łan. km. , płacących czynszu po 16 skotów, 20 jaj, 2 koguty, dwa sery. Z łanu należały się trzy dni robocizny od św. Michała do św. Jana, a 5 dni tygodniowo od św. Jana do św. Michała. Dawano też po 2 kor. owsa z łanu. Dwaj zagrodnicy płacili po fertonie i odrabiali jeden dzień pieszy tygodniowo. We wsi przy trakcie były dwie kar czmy, jedna zwana Szwab płaciła 5 grzyw. 10 gr. czynszu i dawała kamień łoju, druga, zwana Stankowa Stanczonis, 2 grzyw. i ka mień łoju; karczmarze odrabiali na równi z kmieciami. Przy dwu stawach stały dwa młyny, oddające miarki klasztorowi. Dwie powaby jednodniowe obowiązywały ludność wsi. Folwark klasztorny trzy polowy niedawał dziesięciny, zaś łany kmiece, karczmy, zagrody, dawały dziesięcinę, wartości 15 grzyw. , prebendzie staniąteckiej przy kate drze krakowskiej Długosz, L. B. , III, 282. W 1581 r. klasztor płaci od 6 1 2 łan. km. , 1 zagr. z rolą, 1 komor. z bydłem i 2 bez bydła Pawiń. , Małop. , 63. Obecnie wś S. należy do gm. Chrószcze, składa się z 48 dm. i liczy 253 mk. ; 249 rzym. kat. i 4 izrael. Klasztor utrzymuje tu zdawna szkołę ludową. S. grani czą na płn. z Podłężem, na wschód z puszczą niepołomską, na płd. z Chrószczem. Mac. Stanica Królewska, ob. StańKról. Stanica, wś w hr. orawskiem, ob. Namiestów. Staniczyn, zaśc. , pow. bobruj ski, w 2 okr. pol. paryckim, gm. Broża, par. Bobrujsk; miejscowość dzika, grunta piaszczyste. Stanie, u Buszyńskiego Stole, dobra, pow. rossieński, gm. Kołtyniany, o 54 w. od Rossień. Staniec al. Stanice, 1258 Stanicz, Stanitz, dobra i wś, pow. rybnicki, par. kat. Ruda. Dobra mają 10 mk. kat. , 2173 ha 1194 ha lasu. Wś ma 141 dm. , 891 mk. 1 ew. i 466 ha. Kaplica katol. murowana, szkoła katol. , kopalnie rudy żelaznej, smolarnia. Staniele, wś, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , o 20 w. od Telsz. Stanielewicze, wś, pow. wołkowyski, w 5 okr. pol. , gm. Krzemianica, o 8 w. od Wołkowyska. Staniewicze 1. folw. nad rz. Dudzianką, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , o 68 w. od Oszmiany a 40 w. od Dziewieniszek, ma 5 mk. katol. ; własność hr. Zamoyskich. 2. S. , wś włośc. , pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , o 65 w. od Oszmiany a 36 w. od Dziewieniszek, ma 9 dm. , 94 mk. katol. 3. S. , zaśc. szl. nad rzeką Wilią, pow. trocki, w 2 okr. pol. , o 21 w. od Trok, 1 dm. , 7 mk. katol. 4. S. , wś i okolica szlach. , pow. grodzieński, w 3 okr. pol. , gm. bohorodzicka, o 35 w. od Grodna. Staniewo 1. al. Staniew, folw. i dobra nad rzką Strawą, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. i par. Żyżmory, okr. wiejski Kasperzyszki, o 46 w. od Trok; folw. ma 2 mk. prawosł. i 56 katol. Dobra należały do Mateusza Roemera, ssty sumieliskiego, i stanowiły całość z Władykiszkami; obecnie własność Jana Roemera, syna Aleksandra. 2. S. , folw. nad Niemnem, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Butrymańce, okr. wiejski Ajciuny, o 67 w. od Trok, ma 1 dm. , 20 mk. 5 prawosł. , 15 ka tol. ; w 1865 r. własność Kochowskich. 3. S. , folw. , pow. ihumeński, w 2 okr. pol. i gm. Smiłowicze, par. kat. dawniej Smiłowicze, od 1870 r. Ihumeń, o 20 w. od Ihumenia, przy dawnym gośc. poczt. mińskoihumeńskim, własność Mirkulewiczów, około 50 włók; grunta lekkie, nieco faliste, miejscowość dość leśna, sucha. Tu około 1839 r. urodził się Zygmunt Dobieszewski, dr. medycyny, autor dzieł lekarskich, praktykujący w Marienbadzie. J. Krz. A. Jel. Staniewo, wś i folw. , pow. krotoszyński Koźmin, o 2 klm. na zachód od Koźmina par. , poczta i st. dr. żel. , nad Orlą, dopł. Baryczy; szkoła w miejscu. W r. 1291 występuje Marcin z S. , któremu Jan, syn Czechosława z Galewa, oddał Radlin do osadzania na prawie niemieckiem. S. wchodziło w skład dóbr koźmińskich; w r. 1578 1618 było tu 10 śladów osiadłych, 3 koła walne Stanica Stanielewicze Staniele Staniec Stanie Staniczyn Staniewicze Staniła Stanik Stanin Stanimirz Stanamir Staniłówka Stanillien Stanilewicze Stanikuny Stanik i 2 komor, bez bydła. Wś ma obecnie 40 dm. , 298 mk. 244 kat. , 54 prot. i 550 ba 499 roli, 25 łąk. Folwark ma 5 dm. , 132 mk. 110 kat. , 22 prot. i 319 ha 280 roli, 22 łąk; uprawa buraków. E. Cal. Stanik, os. do Błażowy, pow. rzeszowski, nad pot. Wołoskim lewy dopł. Struga; składa się z folw. , leśniczówki i kilku chat. Mac, Stanikuny, wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 12 w. od Poniewieża. Stanilewicze al. Stanielewicze, wś nad jez. Woronowo, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra w 1865 r. Okuszków Norzyca, o 2 w. od gminy a 8 w. od Wilejki, ma 11 dm. , 101 mk. prawosł. i 26 katol. w 1865 r. 54 dusz rewiz. . Stanillien, dobra, pow. welawski, st. p. , tel. i kol. żel. Welawa; 181 ha, 10 dm. , 66 mk. Staniła, rus. Stanyła, wś, pow. drohobycki, 10 klm. na płd. wschód od Drohobycza, 3 klm. na wschód od Truskawca urz. poczt. . Na płn. i płn. wsch. leży Stebnik, na wsch. i płd. Dobrohostów, na zach. Truskowiec. Wś leży w dorzeczu Dniestru za pośrednictwem Słonicy praw. dopł. Tyśmienicy. Do Słonicy podąża od praw. brz. pot. Słony, powstający w płd. stronie wsi. Zabudowania wiejskie lożą w dolinie pot. Słonego. Wznies. obszaru sięga do 395 mt. Własn. więk. rządowa ma łąk i ogr. 1 mr. ; wł. mn. roli or. 246, łąk i ogr. 92, pastw. 301 mr. W r. 1880 było 74 dm. , 480 mk. w gmin. przys. Za górą 4 dm. , 25 mk. ; 471 gr. kat. , 4 rzym. katol. , 5 izrael. ; 473 Rusinów, 2 Polaków, 5 Niemców. Par. rzym. kat. w Drohobyczu, gr. kat. w Stebniku. We wsi cerkiew p. w. św. Joachima i Anny i kasa pożyczk. gm. z kapit. 1905 zł. w. a. Za czasów polskich należała wś do dóbr kor. , do ststwa drohobyckiego. Istniała tu warzelnia soli ob. Jahrb. der geolog. Reichsanst. , t. 26, str. 177. Lu. Dz. Staniłówka, wś u źródeł rzki Kotlarki, pow. berdyczowski, w 3 okr. pol. , gm. Samhorodek, o 56 w. od Berdyczowa odległa, Części wsi, oddzielono parowami, noszą nazwy Muchowata i Holanda. Podług spisu urzędowego z 1885 r. w S. było 824 mk. , w Muchowatej zaś 307 mk. Holanda niepodana. Pochilowicz podaje 946 mk, prawosł. , 785 katol. i 7 żydów; 3616 dzies. W 1741 r. było tu 60 chat. Posiada cerkiew p. w. Wniebowzięcia, uposażoną 62 dzies. ziemi, z muru wzniesioną w 1850 58 r. kosztem obywatela Romanowskiego, na miejsce dawniejszej drewnianej z 1720 r. S. należała do klucza pohrebyszczańskiego dóbr ks. Wiszniowieckich, następnie drogą wiana przeszła do ks. Radziwiłłów, w bieżącym wieku stanowiła własność Morgulców Fortunata i syna jego Konstantego, po śmierci którego w 1854 r. trzecia część przeszła na jego synów Fortunata i Wiktora, a dwie trzecie do Stanisława Bądarzewskiego. Por. Pohrebyszcze. J. Krz. Stanamir al. Stanomir, dział górski lesisty, w Karpatach wschod. , dziale skolskodela tyńskim, w obr. gm. Porohów pow. bohorodczański i Zielonej pow. nadworniański, w górach sołotwińskich, na lewym brz. By strzycy Nadworniańskiej, niejako w dalszym połd. wschod. przedłużeniu pasma Olenicy. Dział ten legł między dopływami Bystrzycy Nadwornickiej, t. j. między Maksymcem od płd. zach. a Chrepelowem od płn. wsch. . Najwyższy szczyt wzbił się na granicy Zie lonej i Porohów do 1549 mt. npm. Z działu tego spływają liczne potoki tak do Maksymca między nimi Polański pot. , jak do Chrepelowa między nimi Stohoweć i Korytarski. Długość grzbietu wynosi 9 klm. Ob. Olenica i Rypna. Br. G. Stanimirz, wś, pow. przemyślański, odl. 9 klm. od Przemyślan, 7 klm. od Podhajczyk pod Lwowem urz. poczt. . Obszar dwor. 1002 mr. , włośc. 637 mr. W 1870 r. 707 mk. ; w 1880 w gm. 740, na obsz. dwor. 40; rzym. kat. 174, par. Hanuczów, gr. kat. par. w miejscu, dek. uniowski w 8. 540 dusz, w przyłączonym Turkocinie 347. Szkoła fil. Właśc. pos. dwor. Marya Tchórznicka. We Lwowie 9 stycznia 1609 r. Jan Zamoyski, arcyb. lwowski, opat płocki, kupuje od An drzeja Lachodowskiego i żony jego Zofii z Przezwok miasteczko i wieś Pohorelcze z Torkoczynem, Stanimierzem, Dworzyszczami, Podhajczykami i Załuką za 33. 000 zł. Akta gr. i ziem. , X, str. 197. B. R. Stanin, wś i folw. , pow. łukowski, gm. i par. Stanin, odl. 12 w. od Łukowa, posiada kościół par. drewniany, urząd gm. , tartak parowy, młyn wodny, 45 dm. , 413 mk. W 1827 r. było 37 dm. , 322 mk. W 1875 r. folw. S. rozl. mr. 2348 gr. or. i ogr. mr. 766, łąk mr. 380, pastw. mr. 17, lasu mr. 1007, nieuż. mr. 178; bud. mur. 5, z drzewa 16; płodozmian 18 pol. , las nieurządzony. Wś S. os. 29, mr. 416. Według reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1531 wś S, w par. Tuchowicz, miała 4 łany, 1 młyn. W r. 1552 Andrzej Jarczowski płacił od 21 osad. W 1580 r. Jarczewski płacił od 8 włók osiadłych fl. 8, od 4 włók pustych fl. 1 gr. 10, od kół dorocznych gr. 24, a iż w regestrze pierwszym stoi, żeby mieli być dziedziczne, przysiągł wójt jako ani są, ani dawał od nich tak wiele. Suma fl. 10 gr. 4 Pawiński, Małop. , 378, 394 i 430. Kościół par. erygował 1555 r. Jędrzej Jarczewski, dziedzic wsi. Obecny kościół pochodzi z XVIII w. S. par. , dek. łukowski, 1564 dusz. S. gmina, graniczy z gm Wojcieszków, Radoryż, Mysłów, Łuków i Ulan, Należy do są Stanin du gm. okr. II w Tuchowiczu o 4 w. , st. p. w Łukowie. Obszaru ma 11701 mr. i 1975 mk. W skład gm. wchodzą Gąska, Jarczówek, Jeleniec, Jonnik, Kopina, Kosuty, Ku jawy, Ogniwo, RudaBalskich, Stanin i Wróbliny. Br. Ch. Stanin z Hanuninem, wś, pow. kamionecki, 28 klm. na płn. wschód od Kamionki Strumiłowej, 6 klm. na zach. od Radziechowa sąd, urz. poczt. i tel. . Na płn. zach. leżą Witków Nowy i Płowe, na płn. Płowe i Józefów, na płn. wschód Radziechów, na płd. wsch. Krzy we i Mierów, na płd. i płd. zach. Pawłów. Wś leży w dorzeczu Wisły za pośrednictwem Buszkowa, lew. dopł. Białegostoku dopł. Bu gu. Zabudowania wiejskie leżą w środku obszaru 236 mt. ; na płd. wschód od nich fol. Kruszka i kol. niemiecka Hanunin, na płd. przys. Buszków, na zach. Młynarze. Płd. za chodnia część obszaru lesista. Na płn. wzgó rze Stanin 251 mt. , na płd. wznies. sięga 243 mt. Własn. więk. ma roli or. 750, łąk i ogr. 134, past. 11, lasu 506 mr. ; wł. mn. roli or. 1737, łąk i ogr. 296, past. 151, lasu 3 mr. W r. 1880 było w Staninie 122 dm. , 622 mk. w gminie, 1 dm. , 48 mk. na obsz. dwor. 129 rz. kat. , 333 gr. kat. , 156 ewang. , 52 izirael. ; 263 Rusinów, 106 Polaków, 300 Niemców, a w Hanuninie 20 dm. , 163 mk. 150 ewan. , 7 rz. kat. , 6 izrael. ; 157 Niemców, 6 Rusinów. Par. rz. kat. w Radziechowie, gr. kat, w Pa włowie. We wsi jest cerkiew p. w. Zmar twychwstania Chr. P. Szkoły etat. 1klas. są w S. i Hanuninie. W S. jest także mie szana. Niegdyś istniał tu klasztor augustyanów. W XVIII w. była wś własnością Dąb skich. Tomasz de Lubrania Dąbski sprzedał swoją część wsi w r. 1767 Józefowi Mirowi za 89. 000 złp. , a Dominik Dąbski swoją część za 100. 000 złp. W r. 1811 sprzedano dobra na licytacyi Leopoldowi Bohdanowi za 350. 000 złr. Później przeszła wś na własność Rubczyńskich. W roku 1867 część tych dóbr, sprzedaną Janowi Burghardtowi, wydzielono z kompleksu i utworzono z niej osobną całość p. n. Burghardtówki. Lu. Dz. Stanińce, wś, par. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 86 w. od Nowoaleksandrowska. Por. Staniańce. Stanioch, pustk. , pow. sieradzki, gm. i par. Klonowa. W pobliżu wzgórze zwane Kotelki. Staniów, wś i os, włośc. , pow. radomski, gm. i par. Kowala Stępocina, odl. od Radomia 10 w, 1 dm. , 8 mk. , 60 mr. Staniowice, 1178 r. Stanzor, wś i fol. nad rz. Nidą, pow. jędrzejowski, gm. Sobków, par. Chomentów, odl. 14 w. od Jędrzejowa, ma pokłady wapienia. W 1827 r. 32 dm. , 176 mk. W 1887 r. fol. S. rozl. mr. 1209 gr. or i ogr. mr. 410, łąk mr. 33, past. mr. 38, lasu mr. 330, obszar sporny mr. 336, nieuż. mr. 62; bud. mur. 3, z drzewa 10; płodozm. 9pol. , las nieurządzony. Wś S. os. 37, mr. 322. W ak cie uposażenia cystersów sulejowskich przez Kazimierza Sprawiedliwego r. 1178 wymie niono w liczbie wsi S. Stanzor. Według reg. pob. pow. chęcińskiego z r. 1508 wś S. w czę ści i Nida, własność Stanisława Frykacza, płaciły pob. 2 grzyw, i 2 gr. W r. 1540 wś S. , w par. Mokrsko, własność Rafała Ryterskiego, miała 3 kmieci na łanach i 3 pół łany, role folw. , sadzawkę, 2 zagr. i łąki Pawiń. , Małop. , 484, 559, 560. Br. Ch. Stanisław, mtczko nad brzegiem limanu dnieprowskiego, pow. i gub. chersońska, o 40 w. na zach. od Chersonu, ma 367 dm. , 3156 mk. , cerkiew, dom modlitwy prawosł. , 2 jarmarki, targi. Mieszkańcy zajmują się przeważnie rybołówstwem. O starożytności osady świadczą często znajdowane w okolicach monety greckie, oraz istniejące na płn. od mka obszerne horodyszcze i kilka kurhanów. W XV w. istniała tu osada, zwana juz Stanisław, przez którą przechodził szlak królewski, wspominany w wyprawach Polaków na Tatarów krymskich. Następnie osada należała do Zaporoźców. Prawo miejskie otrzymała w 1841 r. Stanisław Dolny i Górny, w XV w. Posthanisławicze, 1581 r. Stanisławie, dwie wsi, pow. wadowicki, na płn. od Kalwaryi Zebrzydowskiej, w okolicy podgórskiej i lesistej. S. Dolny ma 134 dm. i 805 mk. ; 796 rz. kat. i 9 izrael. ; S. Górny 144 dm. i 755 mk. ; 741 rz. kat. i 14 izrael. S. Dolny należy do par. w Zebrzydowicach, Górny do par. w Marcyporębie. Pos. więk. w obu wsiach ma 21 roli, 12 łąk, 4 past. i 187 mr. lasu; pos. mn. 1318 roli, 173 łąk, 154 past. i 391 lasu. Za Długosza nosił S. zwany Posthanisławicze; należał do Michała Bomczina h. Radwan; łanów szlachec. nie było. W 1581 Pawiń. , Małop. , 103 spotykamy wś Stanisławie, należącą do par. zebrzydowickiej. Część Krzysztofa Komorowskiego miała 6 półłanków km. , 4 zagrody bez roli, komornika bez bydła i dudę; część Stanisława Palczowskiego 12 łan. km. , czynszownika, zagrodę bez roli, komor. z bydłem, komor. bez bydła, przekupnia i 4 rzemieślników. Obie wsi graniczą na płd. z Zebrzydowicami, na zach. z Wysoką, na płn. z Bęczynem a na wsch. z Przytkowicami. Stanisława 1. kol. , pow. turecki, gm. Skarzyn, par. Prażuchy; por. Skarzyn 2. S. , wś, pow. władysławowski, gm. Dobrowola, par. Sapieżyszki, odl. od Władysławowa 56 w. , posiada urząd gm. , 3 dm. , 49 mk. Stanisławce, wś włośc. nad rz. Serwecz, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski Stanisławce Stanioch Stanińce Stanin Stanisława Stanis aw Stanisław Staniowice Staniów i dobra skarbowe Wołkołata, o 4 w. od gm. a 67 w. od Wilejki, ma 18 dm. , 157 mk. kat. Stanisławczyk 1. wś, pow. bałcki, okr. pol. Bohopol, gm. Trojany, par. kat. i sąd Hołowaniewskie, przy drodze z Hołowaniewskiego do Trojan, ma 45 osad, 226 mk. , 215 dzies, ziemi włośc, 490 dwors. Należała do Maryi z hr. Potockich Strogonowej, dziś Udiełow. 2. S. , wś nad rzką Nikuda al. Rudka dopł. Tykicza, pow. czerkaski, na pograniczu pow. zwinogródzkiego, w 3 okr. pol. , gm. Matusów o 3 w. , odl. 60 w. od Czerkas, ma 1015 mk. W 1863 r. było tu 778 mk. Włościanie na mocy umowy wykupnej otrzymali 464 dzies. ziemi, ocenionej pierwotnie na 22, 446 rs. Cerkiew Pokrowska, drewniana, wzniesiona w r. 1847, na miejsce dawniejszej z 1762 r. Na polach znajduje się wiele mogił. Wś ta zwana była poprzednio Matusowską Słobodą al. chutorem i obecną nazwę otrzymała od imienia właściciela Stanisława ks. Lubomirskiego. Obecnie należy do klucza matusowskiego Orłowych. 3. S. , wś, pow. czerkaski, ob. Komarówka 3. . 4. S. al. Teklijówka u Pochilewicza Tekijówka, wś, pow. humański, w 2 okr. pol. , gm. i par. praw. Oksanina o 5 w. , przy krzyżujących się drogach z Humania do Targowicy i z Legezina do Pokatyłowa, odl. o 52 w. od Humania, ma 190 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 264 mk. , 567 dzies. Należy do klucza podwysoczańskiego dóbr hr. Potockich. 5. S. , folw. dóbr Czerpowody ob. , w pow. humańskim. 6. S. , pow. jampolski, ob. Stanisławówka. 7. S. , wś u zlewu rzek Hajsichy i Krasiuczki, pow. taraszczański, w 1 okr. pol. , gm. Krasiłówka, o 30 w. od Taraszczy, ma 1458 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 946 prawosł. i 61 kat. , w tej liczbie około 200 dawnej szlachty polskiej. Cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , wzniesiona z drzewa w 1770 r. staraniem parafian a zwłaszcza szlachcianki Katarzyny Żurakowskiej, wyrestaurowana i rozszerzona w 1841 51 r. We wsi znajduje się obszerny folw. ekonomiczny i magazyn zapasowy zbożowy. Glebę stanowi wyborny czarnoziem; lasy wyniszczone. Wokoło wsi znajduje się kilka starych mogił. Jestto jedna z nowszych osad, podług podania miejscowego powstała na początku zeszłego wieku ze zlania się chutoru, założonego przez braciszka cerkwi stawiszczańskiej, który na rzeczcze Krasiuczce usypał groblę zkąd wschod. część wsi u mieszkańców nosi nazwę Bratczykowej Grobli, z chutorem założonym przez szlachcica Stanisława, niewiadomego nazwiska. Obecnie należy do klucza krasiłowskiego dóbr hr. Branickich. 8. S. , mko nad bezim. dopł. Muraszki, pow. winnicki, okr. pol. Zmerynka o 8 w. , gm. w miejscu, par. kat. i sąd Brahiłów, o 48 w. od Winnicy odległe. Ma 479 dm. , 3178 mk. 578 żyd. , 2458 dzies. ziemi włośc. , 2622 dwors. Posiada 2 cerkwie Wnie bowstąpienia z 1816 r. , mającą 1255 paraf. i 44 dzies. ziemi, i Niepokal. Poczęcia z 1734 r. , z 1255 paraf. i 40 dzies. ziemi, synagogę, 2 domy modlitwy żydowskie, gorzelnię, obec nie nieczynną, piec wapienny, młyn, 11 skle pów, 12 rzemieślników, 26 targów, szkołę 1klasową, założoną w 1875 r. 65 uczniów, aptekę wiejską, zarząd gminy. W skład gmi ny wchodzi mko S. i wsi Aleksiejówka, Bud ki, Działów, Kudyjowce, Lelaki, Noskowce, Noskowiecka Słobódka. Potok, Sidawka, Tar tak, Zmerynka Wielka i Mała i Żukowce, w ogóle 14 starostw wiejskich, mających 1758 osad i 11842 mk. włościan, posiadających 12, 792 dzies. ziemi 7743 ornej. Oprócz te go w obrębie gminy mieszka 3886 osób in nych stanów i znajduje się 17066 dzies. ziemi prywatnej i rządowej 9087 ornej, cały więc obszar gminy obejmuje 15, 728 mk. i 29, 858 dzies. 16, 830 ornej. Wspominane za czasów chmielnickiego, otrzymało w 1816 r. przywi leje miejskie, z nadaniem 2 jarmarków do rocznych oraz targów co drugą niedzielę. Własność dawniej Szczęsnego Potockiego, drogą wiana przeszło do ProtasowychBach metiowych, w ręku których do dziś pozostaje. 9. S. , ob. Stasówka. 10. S. Karaczański, wś, pow. bałcki, okr. pol. i par. kat. Krzywejezioro o 7 w. , gm. Trydudy, sąd Bohopol, o 60 w. od Bałty, ma 94 osad, 444 mk. , 1360 dzies. ziemi włośc. , 1866 dworskiej w dwóch częściach. Własność Niedzielskich. 11. S. Zabohski wś nad Siniuchą, pow. bałcki, nawprost wsi Siniuchin Bród w gub. chersoń skiej, okr. pol. , gm. i sąd Bohopol o 10 w. , par. kat. Krzywejezioro, o 105 w. od Bałty, ma 105 osad, 608 mk. , 1347 dzies. ziemi wło ścian. , 1255 dz. dwors. , 52 cerkiewnej. Po siada cerkiew wzniesioną w 1881 r. , z 930 parafianami. Należy do sukcesorów Wil czyńskich. J. Krz. Dr. M. Stanisławczyk 1. z Bordulakami, mczko, pow. brodzki, 26 klm. na płn. zach. od Brodów, 7 klm. na płd. wschód od Łopatyna sąd pow. , ma urz. poczt. w miejscu. Na płd. zach. leżą Turze, na płd. Monastyrek, na wschód Berlin i Bołdury, na płn. wsch. Leszniów, na płn. Hrycowola, na zach. Niwice pow. kamionecki. Wzdłuż granicy zach. i i płn. płynie Styr. Płn. wsch. granicy dotyka Bołdurka, praw. dopływ Styru. Zabudowania leżą na praw. brzegu Styru, na płd. od nich grupa domów Świerki, na płd. wschód Karłowce. . Pojedyńcze części miasteczka zowią się Łysaki, Pytliki, Mosany, Kiemany al. Jastrzębna. Na płn. wschód nad Styrem leży wś Bordulaki, uważana za przys. S. , a obej Stanisławczyk Stanisławczyk Stanisławice mująca wólki Kopanie, Kozaki, Mielniczka i Wojtowicze. Płd. zach. część obszaru lesi sta. Własn. więk. ma roli or. 5, łąk i ogr. 81, past. 89, lasu 3360 mr. ; wł. mu. roli or. 551, łąk i ogr. 1301, past. 61, lasu 8 mr. W 1880 r. było w S. 260 dm. , 1545 mk. w gminie, 4 dm. , 13 mk. na obsz. dwors. 748 gr. kat. , 301 rz. kat. , 509 izrael. ; 865 Rusinów, 223 Polaków, 468 Niemców; w Bordulakach zaś 156 dm. , 936 mk. w gminie a 2 dm. , 14 mk. na obsz. dwors. 805 gr. kat. , 126 rz. kat. , 19 izrael. ; 784 Rusinów, 157 Polaków, 9 Niemców. Par. rz. kat. w miejscu, dek. brodzki, założona w r. 1626 przez Jana Daniłowicza, woj. ruskiego. Do par. należą, prócz Stanisławczyka i Bordulaków, Manastyrek i Ruda Brodzka. W S. jest kościół drewniany św. Trójcy. Par. gr. kat. w miejscu, dok. oleski. Do par. należą, prócz S. i B. , Manastyrek i Kąty Trojeckie. Cerkiew p. w. św. Michała. Szkoła etatowa 1klasowa z językiem wykład ruskim, istnie jąca od 1860 r. , kasa pożycz. gm. z kapit. 310 zł. , gorzelnia i browar. Mieszkańcy trudnią się wyrobem gontów i obróbką drzewa w są siednich lasach, rolnictwem i uprawą chmie lu. Z Rzemieślników i przemysłowców opo datkowanych było r. 1885 bednarz, kowal, krawiec, 4 szewców, stolarz, 3 tkaczy, pie karz, 6 rzeźnikow, 11 kramarzy. 2. S. , folw. koło miasteczka Narajowa, w pow. brzeżańskim, należy do obsz. dwor. Brzeżan. 3. S. , folw. w Kainem, pow. brzeżański. 4. S. , wś, pow. przemyski, 9 klm. na płd. wschód od Przemyśla, 6 klm. na płn. zach. od Niżankowic sąd pow. , st. kol. , urz. poczt. i tel. . Na płn. leżą Rozubowice, na wschód Rozubowice i Cyków, na płd. Drozdowice, na zach. Hermanowice. Wzdłuż granicy wschod, płynie Wiar. Na lew. brzegu Wiaru leżą zabudo wania. Zach. krawędź obszaru przebiega ko lej łupkowska. Własn. więk. ks. Karoliny Lubomirskiej ma roli or. 117, łąk i ogr. 14, past. 2 mr. ; wł. mn. roli or. 108, łąk i ogr. 17, past. 31 mr. W r. 1880 było 42 dm. , 207 mk. w gm. 192 gr. kat. , 8 rz. kat. , 7 izrael. ; wszyscy narodowości rusińskiej. Par. rz. kat. w Niżankowicach, gr. kat. w Hermanowicach. We wsi jest cerkiew p. w. św. Mi chała Archanioła. Lu. Dz. Stanisławice 1. wś i folw. , pow. kutnowski, gm. Wojszyce, par. Bedlno, odl. 21 w. od Kutna, ma 12 dm. , 163 mk. W 1827 r. 9 dm. , 78 mk. Fol. S. rozl. mr. 323 gr. or. i ogr. mr. 225, łąk mr. 49, past. mr. 9, zarośli mr. 21, wody mr. 2, nieuż. mr. 13; bud. mur. 2, drewn. 7; wiatrak. Wś S. os. 7, mr. 11; wś Baranowizna os. 2, mr. 2. Do uwłaszczonych na obsz. fol. S. należy 46 mr. Na początku XVI w. S. dwojakie duplex należały do grupy wsi przez częściową szlachtę zamieszkałych i płaciły dziesięcinę pleb. w Bedlnie Łaski, L B. , II, 493. Według reg. pob. pow. orłowskiego z r. 1576 we wsi S. , w par. Bedlno, Stanisławscy mieli 1 łan, 1 zagr. ; Stanisławscy Gałkowie 1 2 łanu; Orłowski Baran 2 łany. Na części zwanej Bedlno miał Jan Krzeczeski Mściszek 1 4 łanu. Prócz tego miała w S. Anna Tarnowska 1 łan i karczmę Pawiński, Wielkp. , II, 105 i 146. 2. S. , wś i fol. , pow. noworadomski, gm. Koniecpol, par. Borzykowa; wś ma 23 dm. , 163 mk. , 192 mr. włośc. ; fol. 3 dm. , 47 mk. , 635 mr. ; należy do dóbr Radoszewnica. W 1827 r. 16 dm. , 73 mk. Na początku XVI w. dawano dziesięcinę z łanów folw. kapitule gnieźnieńskiej a z łanów kmiec. pleb. w Chrząstowic Łaski, L. B. , I, 512, 560. W 1552 r. S. , w par. Borzykowa, miały w części Koniecpolskiego 6osad. , 2 1 2 łan. Część Bydzewskiego 4 osad. , 1 2 łan nu Pawiński, Wielkop. , II, 277. 3. S. , wś włośc. , pow. noworadomski, gm. Gidle, par. Pławno, ma 8 dm. , 116 mk. , 109 mr. W 1827 r. 10 dm. , 60 mk. 4. S. , wś, pow. kozienicki, gm. i par. Kozienice, ma 130 dm. , 1037 mk. , 2035 mr. włośc. i 45 mr. należących do majoratu rząd. Kozienice. 5. S. , wś włośc. , pow. pińczowski, gm. Filipowice, par. Przemyków, ma 10 os. , 68 mr. ; należała do dóbr Malkowice. Według reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1490 wś S. , w par. Przemąków, miała 1 łan. W r. 1581 Rogoziński miał 1 2 łanu km. ., 2 zagr. z rolą, 1 zagr. bez roli Pawiński, Małop. , 10, 443. Br. Ch. Stanisławice, wś, pow. bocheński, na lew. brzegu Raby, na płd. krańcu niepołomskiej puszczy. Obszar wsi przerzyna dr. żel. arc. Karola Ludwika między st. Bochnią i Kłajem. Okolica równa, wzn. 201 mt. npm. ; gleba pia szczysta. Wś zabudowana w ulicę, liczy 121 dm. i 633 mk. ; 629 rz. kat. i 4 izrael. Obszar więk. pos. rządowy ma 13 roli i 2514 mr. lasu; pos. mn. 420 roli, 89 łąk i 125 mr. la su. Wś tę wymienia Długosz L. B. , III, 9. Według reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1490 wś S. , w par. Górka Kościelnicka, mia ła 5 łan. W r. 1581 we wsi S, par. Ruszcza, Wodzisławski płacił od 11 1 2 łan. km. , 6 za grod, z rolą, 3 kom. z bydł. , 4 kom. bez by dła, 1 tkacza, 1 dudy, 3 kół młyńskich Pa wiński, Małop. , 6, 443. W 1660 r. S. należy do ststwa niepołomickiego. S. graniczą na zach. z Targowiskiem, a na wschód z Damienicami i Cikowicami. Mac. Stanisławice, niem. Slanislovitz, wś, pow. i obw. sąd. cieszyński, na Szląsku austr. 6 klm. na zach. od Cieszyna st. poczt. , przy gościńcu cieszyńskoostrawskim, na wys. 349 mt. npm. szt. gen. , nad potokiem b. n. , dopł. pot. Chociebądzkiego dopł. Stonawki. Graniczy od wschodu z Chociebądzem Kotzo Stanisławice Stanis awice Stanisławów Stanisławki Stanisławie Stanisławie bendz, od płn. z Olbrachcicami Albersdorf, od zach. z Cierliczkiem Górnem i Dolnem Tierlitzko, a od płd. wsch. z Mistrzowicami. R. 1880 było 74 dm. , 467 mk. , 275 kat. , 189 prot. , 3 izrael. ; 462 Polaków, 2 Czechoszl. , 3 Niemców. Szkoła ludowa. Par. łac. w Cierliczku. Należy do dóbr hr. Henryka LarischMoennicha. Br. G. Stanisławie, ob. Stanisław. Stanisławie 1. niem. Stenzlau, 1258 r. Stoyslaw, dobra ryc. na gdańskich nizinach, pow. tczewski, st. p. , tel. , kol. i par. kat. Tczew o 6 klm. , filia Lubiszewo, nad szosą starogardzkoskarszewską; 558 ha 486 roli, 45 ha łąk. W 1885 r. 9 dm. , 27 dym. , 185 mk. , 147 kat. , 38 ew. ; hodowla bydła holend. i owiec rasy Rambouillet. S. zachodzi pod mianem Stoyslaw już r. 1258 ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 151. R. 1293 poświadcza Mestwin, ks. pomorski, że spór cystersów w Peplinie z lokatorami S. Stoslawe o granice Dobkowa wś zaginiona rozstrzygnął na korzyść klasztoru. R. 1305 poświadcza Hartwig, kaszt. tczewski, i radni miasta tegoż, że opat Henryk z Peplina dobra dobkowskie nadał mieszkańcom S. Między świadkami wymieniony, ,Conradus schultetus de Stoizlawe tamże, str. 559. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płaciła tu Czarlińska summatim 12 fl. 16 gr. a starosta tczewski od 5 ogr. 1 fl. 10 gr. ob. Rocz. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 169 i 174. Mesznego pobierał prob. w Lubiszewie 1710 r. 9 kor. żyta, dawniej 11 ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 171. Według taryfy na symplę z r. 1717 płaciło S. całe 1 zł. 20 gr. ob. Cod. Beln. w Peplinie, str. 83. R. 1780 należało S. do Szymona Kickiego, ststy sobowidzkiego, i liczyło 90 kat. i 26 ew. ob. Wizyt. Rybickiego, str. 197. Na początku XVIII w. Czarlińscy, którzy posiadali także Czarlin, Ścierbięcin i Goszyn, utrzymywali tu kaplicę domową. W r. 1780 był tu kapelanem jeden z cystersów peplińskich ob. Utrac. kośc. ks. Fankidejskiego, str. 201. We wsi znajdowała się słynąca z cudów figura Matki Boskiej, przeniesiona później do Lubiszewa. 2. S. , niem. Stenzlau, folw. , pow. świecki, st. p. , tel. i kol. Pruszcz o 5 klm. , par. kat. Łąkie Polskie; 452 ha 375 roli. W 1885 r. 7 dm. , 15 dym. , 95 mk. , 90 kat, 5 ew. R. 1885 dziedzic Leopold Mieczkowski. Folw. założony r. 1822 na obszarze odłączonym od Korytowa, otrzymał nazwę od imienia dziedzica Lębińskiego ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , 1886, str. 323. Roku 1889 sprzedał Mieczkowski S. Gerlichowi. 3. S. , niem. Stenzlau, kol. do Jędrzejowa, pow. świecki, st. p. Pruszcz. W 1885 r. 9 dm. , 51 mk. Powstała r. 1821 na karczunku do Ostrowitego należącym. 4. S. , niem. Stanisławi, wyb. do Szarłaty, pow. kartuski; 1885 r. 11 dm. , 67 mk. Kś. Fr. Stanisławka 1. folw. i os. leśn. , pow. piotrkowski, gm. Grabica, par. Krzepczów. Wchodzi w skład dóbr Krzepczów. 2. S. , wś włośc. , pow. nowoaleksandryjski, gmina Karczmiska, par. Wąwolnica, ma 11 os. , 123 mr. Wchodziła w skład dóbr Kazimierz i Wąwolnica. 3. S. , wś włośc, pow. hrubieszowski, gm. i par. r. g. Miączyn, par. r. 1. Grabowiec. W 1827 r. 49 dm. , 249 mk. Stanisławka 1. futor, pow. bałcki, okr. pol. Nestoita, gm. Woronków, par. prawosł. Kulna, par. kat. Rybnica. 2. S. , ob. Stanisławówka. Stanisławka, wś, pow. szubiński, o 3 1 2 klm. na płd. zach. od Rynarzewa, w okolicy wzgórzystej, wzn. 97 mt. npm. ; par. Rynarzewo, st. dr. żel. na Strzelewie o 12 1 2 klm. Tworzy jedną całość z Targoszczą ob. W najnowszym Spisie gmin i okręgów niewykazana; r. 1871 miała 6 dym. , 52 mk. ; dawniej wchodziła w skład dóbr Kołaczkowo. E. Cal. Stanisławki, wś nad rzeczką Świeczanką dopł. Uły, pow. lepelski, posiada młyn wodny. Stanisławki, niem. Viktoriathal, posiadłość, w pow. szubińskim, o 8 klm. na płn. od Kcyni, między Dębo górą i Kowalewkiem, w nizi nie; par. Kcyń, poczta w Gromadnie, st. dr. żel. na Sadkach Waiden i Kcyni Exin; 4 dm. , 36 mk. 10 kat. , 23 prot. , 3 żyd. i 272 ha 148 roli, 27 łąk, 74 lasu. E. Cal. Stanisławki 1. niem. Stanislawken, wś, pow. wąbrzeski, st. p. i par. kat. Wąbrzeźno, 221 ha 212 roli. W 1855 r. 57 dm. , 88 dym. , 257 mk. , 20 kat. , 337 ew. ; z których na wyb. Starą Gapę przypada 4 dm. , 31 mk. ; szkoła ewang. 1887 r. 133 dz. . Kętrzyński przypuszcza, że S. powstały na miejscu zagi nionego Borowa Gr. Borow; ob. O ludn. pol. , str. 77. 2. S. , wś, pow. toruński, na praw. brzegu Wisły, st, p. Pędzewo, par. kat. Czarnowo, 241 ha 145 roli. W 1885 r. 20 dm. , 31 dym. , 148 mk. , 1 kat. , 144 ew. , 3 dyssyd. S. należały r. 1832 do miasta Toru nia; młyn istniał tu już r. 1515 i zwał się Erlenmuehle ob. Wernicke. Beschreibung von Thorn, str. 290. Kś. Fr. Stanisławów 1 wś włośc. , pow. warszawski, gm. i par. Nieporęt, ma 420 mk. , 1040 mr. W 1827 r. było 28 dm. , 72 mk. 2. S. , wś włośc, pow. błoński, gm. i par. Kaski, ma 23 os. , 147 mk. , 310 mr. Wchodziła w skład dóbr Kaski. 3. S. , os. , pow. błoński, ob. Brwinów. 4. S. , os. miejska, dawniej miasteczko, pow. nowominski, gm. i par. Stanisławów, odl. 7 w. na płn. zach. od Mińska, około 34 w. od Warszawy. Posiada kościół Stanisławka Stanisławów par. murowany, szkolę początkową, urząd gm. , 140 dm. , około 1500 mk. , 2976 mr. ziemi należącej do mieszczan. W 1827 r. było 99 dm. , 327 mk. ; 1858 r. 93 dm. 3 mur i 983 mk. 203 żydów. S. leży śród piaszczystego płaskowzgórza, okrążonego od północy i południa przez rzeczki Rządzę i Czarną, podążające do Narwi. Zawiązkiem osady był zapewne dwór książęcy myśliwski i targowisko przydrożne, na trakcie z Warszawy do Liwa. Leśna ta osada zwała się Cisek Czyszków, Cisów. Stanisław, ks. mazowiecki, wyniósł ją w 1523 r. na stopień miasta na prawie chełmińskiem i nadał jej nazwę od swego imienia. Jednocześnie wzniósł obszerny kościół, dotąd stojący i założył parafię. Na uposażenie miasta wyznaczył książę znaczny obszar 100 włók. Nadał prócz togo miastu łaźnię, woskolejnię, postrzygalnię, wagę, targi i jarmarki. W 1564 r. było już 416 domów, wykazanych do opłaty podatku, i 263 rzemieślników. Według lustracyi z 1566 r. Lustr. IV, 107 księżna Anna nadała kapitule warszawskiej na szpital przy kościele 24 rączek miodu z barci należących do S. Altarzysta kollegiaty miał tu włókę ziemi wolną na obszarze miejskim i 2 domy wolne. Po wojnie szwedzkiej w 1660 r. zostało tylko 40 domów. Powtórna wojna szwedzka zniszczyła znowu osadę. Garstka stronników Leszczyńskiego zamknęła się tu i obwarowała, lecz zmuszona była poddać się w lipcu 1712 r. wojskom Augusta II. Po 1795 r. S. należy do obwodu siedleckiego w zachodniej Galicyi, ma stacyę poczt. między Grębkowem a Okuniewem. Od 1815 r. zostaje S. miastem obwodowem. Obwód stanisławowski składał się z powiatów stanisławowskiego i siennickiego; obejmował 12 miast, 515 wsi, 100 gmin i 65916 mk. S. był miejscem zbierania się sejmików i zgromadzeń gminnych. Stanisławowskie starostwo niegrodowe, w wojew. mazowieckiem, ziemi warszawskiej, podług lustracyi z r. 1660 obejmowało miasto S. i wsi Cisówka, Sokule, Rządzą, Głęboczyca, Wólka Kokosze, Wólka Piecząca, Salejów, Kurówka, Tłuściec, Kamionka, Rynia, Wiśniewo, Turek, Ładzin, Lubomin, Cyganka, Brzuza i dzierżawa Dębe. W r. 1771 posiadał je Jan Czarnecki, kaszt. braciawski, wraz z żoną Felicyą z Czosnowskich, opłacając kwarty złp. 2, 749 gr. 16 a hyberny złp. 2695 gr. 28. Na sejmie z r. 1773 75 Stany Rzpltej nadały te dobra w posiadanie emfiteutyczne Szeptyckiemu. Podług Vol. Legum ostatnim sstą był Aleksander Koszutski. Dek. stanisławowski archid. warszawskiej miał 17 parafii Cygów, Dąbrówka, Długa Kościelna, Dobre, Jadów, Kamieńczyk, Kamionna, Klembów, Kobyłka, Niegów, Okuniew, Pniewnik, Postoliska, Pustelnik, Radzymin, S. , Sulejów. Obecnie parafia S. , w dekan. nowomińskim, ma 3590 dusz. 5. S. , folw. , pow. nowomiński, gm. Ładzyń, odl. 13 w. od Mińska. Folw. ten, oddzielony w r. 1869 od dóbr Ładzyń, rozl. mr. 878 gr. or. i ogrody mr. 291, łąk mr. 39, pastw. mr. 44, lasu mr. 475, nieuż. mr. 29; budowli mur. 2, z drzewa 10; płodozm. 8 pol. , las urządzony. 6. S. , wś włośc, pow. nowomiński, gm. Łukowice, ma 56 mk. , 154 mr, 7. S. , wś włośc, pow. sochaczewski, gm. i par. Głusk, ma 44 os. , 201 mk. , 457 mr. 8. S. , dwie wsi kol. , pow. gostyński, gm. Skrzany, par. Trębki. Kol. 1a ma 26 dm. , 317 mk. , 310 mr. ; kol. 2a ma 12 dm. , 218 mk. , 78 mr. 9 S. , wś, pow. gostyński, gm. Rataje, par. Sokołów, ma 36 mk. 10. S. , wś włośc. , pow. kutnowski, gm. Oporów, par. Mnich, ma 20 dm. , 199 mk, 326 mr. 11. S. , wś i folw. , pow. rawski, gm. Starawieś, par. Biała. Wś ma 6 dm. , 47 mk. , 14 mr. ; folw. 1 dm. , 33 mk. , 509 mr. 12. S. , folw. dóbr Chojnata Wola, w pow. rawskim. 13. S. Lipski, wś i folw, , pow. rawski, gm. Czerniewice, par. Krzemienica, odl. 12 w. od Rawy, 22 dm. , 156 mk. , 485 mr. włośc. W 1827 r. było 21 dm. , 179 mk. Folw. S. i Wólka Jagielczyńska al. Turobowo, oddzielony od dóbr Lipie, rozl. mr. 528 gr. or. i ogr. mr. 83, pastw. mr. 53, lasu mr. 384, nieuż. mr. 8; bud. z drzewa 5, las nieurządzony. 14. S. Studziński, wś, pow. rawski, gm. i par. Czerniewice, ma 25 dm. , 266 mk. , 378 mr. W 1827 r. było 26 dm. , 154 mk. Wchodziła w skład dóbr Czerniewice. 15. S. Stary, kol. nad rzką Lubciną, pow. łódzki, gm. Babice, par. Kazimierz, ma 42 dm. , 261 mk. , 631 mr. 16. S. Nowy, kol. i karcz. , pow. łódzki, gm. Babice, par. Kazimierz, 24 dm. , 184 mk. , 324 mr. włośc. ; karcz. 1 dm. , 5 mk. , 6 mr. dwor. ; należy do dóbr Zdziechów. 17. S. , folw. , pow. łaski, gm. Dąbrowa Rusiecka, par. Wola Wiązowa, odl. 35 w. od Łasku, ma 2 dm. , 47 mk. Folw. ten, oddzielony od dóbr Wola Wiązowa, rozl. mr. 441 gr. or. i ogr. mr. 337, łąk mr. 60, pastw. mr. 35, nieuż. mr. 9; bud. mur. 1, z drzewa 5. 18. S. , wś włośc. i os. , pow. łaski, gm. i par. Dłutów; wś ma 6 dm. , 39 mk. , 106 mr. ; os. dwor. 1 dm. , 5 mk. , 5 mr. 19. S. , kol. pow. łaski, gm. Wodzierady, par. Mikołajewice, ma 12 dm. , 99 mk. , 222 mr. 20. S. , dwie kol. , pow. piotrkowski, gm. i par. Chabielice; kol. 1a ma 48 dm. , 421 mk. , 856 mr. ; kol. 2a 41 dm. , 275 mk. , 696 mr. 21. S. , kol. , pow. łęczycki, gm. i par. Grabów, ma 13 dm. , 95 mk. , 100 mr. Należała do dóbr Grabów. 22. S. , folw. majorat rząd. , pow. sieradzki, gm. Złoczew, par. Brzeźnio, odl. od Sieradza w. 20; ma 21 dm. , a wraz ze wsią Grójec 188 mk. W 1827 r. Stanisławów było 9 dm. , 116 mk. 23. S. , wś, pow. wieluński, gm. Skomlin, par. Komorniki, odl. od Wielunia 11 w. , ma 4 dm. , 23 mk. 24. S. Obrazek, folw. , pow. turecki, gm. Wichertów, par. Psary, odl. od Turka 10 w. ; 1 dm. , 10 mk. , 251 mr. Oddzielony od dóbr Słomów Górny. 25. S. , wś i folw. , pow. turecki, gm. Skotniki, par. Wieleniu, odl. od Turka 26 w. , ma 10 dm. i wraz ze wsią Czepów Górny 264 mk. 26. S. , os. leś. i folw. , pow. słupecki, gm. i par. Trąbczyn, odl. od Słupcy 14 w. , 2 dm. , 24 mk. 27. S. , os. , pow. słupecki, gm. Kleczew, par. Złotków, odl. od Słupcy 21 w. 28. S. , kol. nad rzką Zaborze, pow, koniński, gm. Wysokie, par. Kramsk, odl. od Konina 15 w. , ma 6 dm. , 42 mk. 29. S. , wś włośc. , pow. noworadomski, gm. i par. Sulmierzyce, ma 14 dm. , 109 mk. , 236 mr. 30. S. , wś włośc. , pow. częstochowski, gm. Staropole, par. Przyrów, ma 21 dm. , 161 mk. , 508 mr. 31. S, os. , pow. radomski, gm. Orońsk, par. Wysoka, odl. od Radomia 24 w. , ma 2 dm. , 7 mk. , 55 mr. włośc. 32. S. , kol. , pow. radomski, gm. i par. Kowala Stępocina, odl. od Radomia 15 w. , ma 7 dm. , 43 mk. , 242 mr. 33. S. , kol. , pow. radomski, gm. Gębarzew, par. Skaryszew, odl. od Radomia 12 w. , ma 4 dm. , 11 mk. , 120 mr. 34. S. , kol. , pow. kozienicki, gm. Grabów nad Pilicą, par. Stromice, odl. od Kozienic 32 w. , ma 17 dm. , 70 mk. , 146 mr. 35. S. , wś włośc. , pow. kozienicki, gm. Góra Puławska, par. Góra Jaroszyńska, odl. od Kozienic 34 w. , ma 9 dm. , 72 mk. , 228 mr. 36. S. , wś włośc. , pow. kozienicki, gm. i par. Brzuza, odl. od Kozienic 11 w. , ma 64 dm. , 402 mk. , 1033 mr. 37. S. , wś włośc. i os. młyn. , pow. opoczyński, gm. Ossa, par. Kunice, odl. od Opoczna 23 w. ; wś ma 32 dm. , 292 mk. , 536 mr. , os. młyn. 103 mr. , młyn wodny. W 1827 r. było 3 dm. , 29 mk. 38. S. , folw. , pow. opatowski, gm. Ożarów, par. Bidziny, odl. 14 w. od Opatowa, ma 313 mr. 256 mr. roli i 34 mr. lasu. 39. S. , wś, pow. konecki, gm. i par. Chlewiska, odl. od Końskich 33 w. , ma 10 dm. , 103 mk. , 6 mr. dwor. , 18 mr. włośc. Istniała tu kuźnica żelazna, wyrabiającą do 12000 cent. żelaza rocznie. 40. S. , wś, pow. kielecki, gm, i par. Piekoszów, ma 4 os. , 26 mr. Należała do dóbr Jaworznia. 41. S. , wś i folw. , pow. nowoaleksandryjski, gm. Godów, par. Kluczkowice, odl. 35 w. od Nowej Aleksandryi. Folw. ten, oddzielony od dóbr Skoków, rozl. mr. 437 gr. or. i ogr. mr. 370, łąk mr. 1, lasu mr. 62, nieuż. mr. 9; bud. z drzewa 5, pokłady kamienia wapiennego. 42. S. Wielki i S. Mały, dwie wsi, pow. lubartowski, gm. i par. Rudno. S. Wielki al. Duży ma 9 os. , 300 mr. , S. Mały 11 os. , 261 mr. Należały do dóbr lubartowskich. 43. S. , wś włośc. , pow. biłgorajski, gm. i par. Majdan Sopocki, par. r. 1. Józefów. W 1827 r. było 41 dm. , 252 mk. Należała do dóbr ordynacyi Zamoyskich. 44. S. , pow. chełmski, gm. Żmudź, par. Ku mów. 45. S. , wś, pow. radzyński, gm. i par. Kąkolewnica, 2 dm. , 8 mk. , 251 mr. 46. S. , folw. , pow. siedlecki, gm. Skurzec, odl. 10 w. od Siedlec, ma 502 mr. 116 mr. roli, 213 mr. łąk, 119 mr. lasu. Las nieurządzony, pokłady torfu. 47. S. , pow. pułtuski, gm. i par. Zegrze. 48. S. al. Stanislawowo, wś, pow. kolneński, gm. Gawrychy, par. Nowogród, ma 35 osad, 73 mr. Wchodziła w skład ma joratu rząd. Nowogród. 49. S. wś, pow. sierpecki, gm. i par. Bieżuń, odl. o 16 w. od Sierpca, ma wiatrak, 11 dm. , 114 mk. , 156 mr. 50. S. , folw. , pow. lipnowski, gm. i par. Szpetal, odl. o 17 w. od Lipna, 2 dm. , 18 mk. , 62 mr. 51. S. Choczeń, os. młyn. nad rze ką Skrwą, pow. lipnowski, gm. Odek, par. Ligowo, 1 dm. , 9 mk. , 27 mr. , młyn wodny. 52. S. , folw. , pow. lipnowski, gm. Chalin, par. Sobowo, odl. o 27 w. od Lipna, 2 dm. , 5 mk. , 189 mr. , 9 nieuż. 53. S. , folw. , pow. mławski, gm. Mława, par. WieczfniaKościel na, odl. o 8 w. od Mławy, 1 dm. , 20 mk. , 140 mr. Br. Ch. Stanisławów 1. folw. i dwór nad strugą Błocianką Bołocianką, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , o 32 w. od Lidy a 23 w. od Ejszyszek, 26 mk. katol. 2. S. , folw. pryw. , pow. lidzki, w 3 okr. pol. , o 27 w. od Szczuczyna, 9 mk. 3. S. , zaśc. , pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Daugieliszki o 1 w. , o 27 1 2 w. od Święcian, ma 3 dm. , 24 mk. katol. 4. S. , folw. , pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. Zabłociszki, okr. wiejski Szwinta, posiada kaplicę katol. par. Swięciany; w 1865 r. własność Chaleckich. 5. S. , dobra, pow. grodzieński, w 1 okr. pol. , gm. Wiercieliszki, o 1 w. od Grodna. Główny zarząd dóbr Szczuczyn Litewski, 6. S. , folw. , pow. grodzieński, w 2 okr. pol. , gm. Brzostowica Wielka, o 54 w. od Grodna. 7. S. , chutor, pow. prużański, w 3 okr. pol. , gm. michajłowska, o 8 w. od Prużany. 8. S. , folw. , pow. kowieński, w 1 okr. pol. , o 36 w. od Kowna. 9. S. , obręb, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , o 56 w. od Kowna. 10. S. , zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 54 w. od Nowoaleksandrowska. 11. S. , zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 70 w. od Nowoaleksandrowska. 12. S. , dobra, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 24 w. od Poniewieża. 13. S. , folw. , pow. szawelski, gm. Szawkiany, o 39 w. od Szawel. 14. S. , folw. , pow. wiłkomierski, gm. Konstantynów, o 9 w. od Wiłkomierza. 15. S. al. Opejki, folw. , pow. wiłkomierski, gm. Onikszty, par. Leluny, o 45 w, od Wiłkomierza, własność Stanisławów Stanisławów Mikołaja Kuleszy. 16. S. , folw. , pow. ihu meński, w 4 okr. pol. puchowickim, par. ka tol, błońska, przy linii dr. żel. lipaworomeń skiej, o 5 w. od st. Rudzieńsk, w stronę st. MarynaHorka. Była to dość dawna własność Ratyńskich, po Burzyńskich; ostatni dziedzic Stanisław Ratyński, uprzednio człowiek bardzo bogaty, po zmarnowaniu fortuny tu życie w wieku sędziwym około 1874 r. zakończył. Obecnie S. należy do spadkobierców po siostrze jego 1 V. Bykowskiej, 2 v. Bujanowskiej. 17. S. al. Stanisławowo, folw. , pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Stare Sioło, przy drodze z Bocowszczyzny do folw. Lachówka, od 1856 r. własność Olekiewiczów, razem z Bocowszczyzną ma 11 włók; grunta szczerkowogliniaste. 18. S. , po łotew. Stonsłowowa, wś, pow. dyneburski, w 2 okr. pok. do spraw włośc, gm. Indryca Wielka, par. Indryca, własność Józefa Makowskiego; w 1863 r. 50 dusz rewiz. 19. S. , dobra, pow. połocki, w 3 okr. pok. do spraw włośc, gm. Mieżewo, w 1863 r. 122 dusz rewiz. 20. S. , ob. Stani sławowo, J. Krz. A. Jel. Stanisławów, miasto powiatowe w Galicyi wschodniej i stolica biskupstwa gr. kat. , leży pod 48 55 szer. półn. , a 42 23 dług. wschod. od F. , o 140 klm. od Lwowa, 126 klm. od Czerniowiec, wśród obszernej równiny, zamkniętej od południa pasmem Karpat lesistych, pomiędzy Bystrzycą Sołotwińska i Nadworniańską, przy dwóch liniach kolei żelaznej lwowskoczerniowiecko jaskiej i państwowej. Miasto zajmuje 950 mr. obszaru, składa się ze śródmieścia i czterech przedmieść Zabłotowskie, Tyśmienickie, Łysieckie i Halickie. Ulic jest 45, placów 10, domów 1257. Obszerny rynek z ratuszem stanowi najokazalszą część miasta. Z rynku rozchodzą się krótkie ulice, zabudowane kamienicami jednopiętrowemi, ku przedmieściom, dawniej oddzielonym od śródmieścia murami, wałami i fosą. Przedmieścia zabudowane dworkami drewnianemi, które z każdym rokiem ustępują miejsca kamienicom. Do najlepiej zabudowanych, oprócz rynku, należą plac Potockiego, plac Franciszka, z posągiem cesarza Franciszka I, plac Franciszka Józefa, nowotworzący się plac Mickiewicza; ulice Karpińskiego, Tyśmienicka, Zabłotowska i Lipowa. Stosunki geologiczne. O stosunkach geologicznych i wogóle fizyograficznych okolicy Stanisławowa pisał najobszerniej prof. Maryan Łomnicki w artykule, umieszczonym w pracy Al. Szarłowskiego pod tytułem Stanisławów i powiat stanisławowski pod względem historycznym i geograficznostatysty cznym Stanisławów, 1887 r. . Do tego przedmiotu odnoszą się także dra Oskara Lenza Reiseberichte aus Ostgalizien, drukowane w Verh. d. geolog. R. A. ; tegoż autora Die geologischen Karten des Stanislauer Kreises in Ostgalizien w Verb. d geolog. R. A. Wien, 1878; A. R. Beilla Ryby Dniestru i Bystrzyc w okolicach Stanisławowa Kraków; prace dra J. Jachny, dra Maryana Łomnickiego, E. Turczyńskiego, drukowane w Rocznikach Kom. Fizyogr. t. VI, VII, IX i XII; Michała Wierzbowskiego Ryby Bystrzycy Nadworniańskiej odbitka z t. XXII Sprawozdań komisyi fizyograficz. Akademii umiejętności, Kraków 1887. Według badań Prof. M. Łomnickiego S. leży przy linii zetknięcia się płaskowyżu podolskiego z podgórzem karpackiem. Linią graniczną stanowi tu rzeka Worona, płynąca od Otynii i Tyśmienicyku wsi Podłuże, gdzie wpada do Bystrzycy Nadworniańskiej. Dalszym ciągiem tej linii granicznej będzie dolny bieg obu połączonych Bystrzyc Nadworniańskiej i Sołotwińskiej, aż do ujścia ich do Dniestru koło miasteczka Jezupola. Po prawej stronie Werony i dolnego biegu Bystrzycy rozciąga się płaskowyż podolski, spadający stromo ku tej ostatniej na przestrzeni od Wołczyńca aż do Jezupola. Na południe od tej linii legła obszerna równina stanisławowska, przerznięta obu Bystrzycami i ich praw. dopływem Woroną. Od zachodu, t. j. od dolin Łomnicy, Łukwy i Łukawicy, zamyka równinę dział rybniański od wsi Rybno, a od południowego wschodu dział wodny pomiędzy dorzeczem Bystrzycy i Prutu. Od płd. zaś równina podnosi się zwolna ku pasmu karpackiemu. W związku z budową pionową dzieli Łomnicki okolice na dwa obszary płaskowyż podolski, przypierający od północy ku równinie stanisławowskiej, ma przedewszystkiem charakter stepów naddniestrzańskich. Stroma jego krawędź nad Woroną i połączoną Bystrzycą odsłoniła w dolnym pokładzie kredę senońską, dosyć ubogą w skamieliny, zwykle niedokładnie zachowane. Pomiędzy skamielinami najczęściej tutaj występują Belemnitella mucronata, Ananchytes ovatus, Ammonites sp. , Ostrea sp. , Bamlites sp. i t. d. Trafiają się również otwornice Foraminifera, zęby i łuski rybie. Ponad kredą, sięgającą na Wołczyńcu do połowy ścianki, wznosi się kilkunastumetrowy pokład gipsu ziarnistego alabastru, przedzielonego gdzieniegdzie od kredy cienką warstwą piaskowatego marglu. Alabaster ten, miejscami całkiem szary lub jak śnieg biały, z żyłami gipsu włóknistego, jest równorzędny gipsom podolskim i należy do utworu miocenicznego drugie piętro śródziemnomorskie. W braku twardszego kamienia używają w S. tego alabastru jako materyału budowlanego. U góry odgranicza się alabaster wapieniem łupkowym, zwięzłym, nad Stanisławów którym koło wsi Podłuża występują iły szare, nad gipsowe, z licznemi przegrzebkami drobnemi Pecten cf. Lilii, jako najwyższe ogniwo tamtejszego trzeciorzędu, równorzędne warstwom naderwiliowym w okolicy Lwowa. Powyżej zaś ułożyła się już sama glina dyluwialna, przechodząca w grubą warstwę ziemi urodzajnej, Do ciekawych zjawisk geologicznych należą tu lejki gipsowe i podziemne pieczary. Najgłębsze lejki dochodzą 3 metrów głębokości. Istnienie pieczar zdradza się przygłuszonem dudnieniem. Wskutek zaciekającej wody atmosferycznej i ustawicznego podmulania opoki przez Bystrzycę i Woronę, odrywają się ogromne złomy alabastrowe i dochodzą aż do koryta rzeki, zasłaniając dołującą tu wszędzie opokę i nadając zboczom wyżyny charakter górski. Plastyka i budowa geologiczna podgórza karpackiego znacznie się różnią od układu wyżyny podolskiej. W najbliższej okolicy S. nie widać wprawdzie odsłoniętych warstw trzonu karpackiego, przykrytego tu grubym pokładem wytoku dyluwialnego i gliny, lecz sądząc z budowy rozgórza, leżącego dalej ku południowi, cały obszar zaliczyć można do miocenicznego utworu podkarpackiego, przechodzącego dalej ku południowi w naftodajne obszary Staruni i Dźwiniaczki, tudzież w solonośne warstwy Rosólny. Na tym obszarze odróżniamy górzystolesisty dział rybniański i międzyrzecze bystrzyckie. Dział rybniański ciągnie się od połd. zachodu ku półn. wschodo wi, lew. brzegiem Bystrzycy Sołotwińskiej, a obniżając się dochodzi do połączonej Bystrzycy pomiędzy Uhrynowem Dolnym a Jamnicą. Gruby pokład gliny uwarstwowanej stanowi tu glebę, przykrytą cienką warstwą próchnicy leśnej i torfowej. Mokradle zajmują całą wierzchowinę, zwłaszcza miejsca, gdzie wytrzebiono lasy podgórskie. Na moczarowatych obszarach za Rybnem, pomiędzy Huciskiem a Czarnym Lasem, znajdują się obszerne torfowiska. Międzyrzecze bystrzyckie stanowi część równiny stanisławowskiej, podnoszącej się ku południowi. Od płaskich brzegów obu Bystrzyc równina podnosi się kilku progami ku swemu grzbietowi, na którym zabudował się Stanisławów, wzniesiony 256 mt. n. p. m. Równinę tę pokrywa gruby pokład gliny dyluwialnej, odsłaniającej się bardzo wyraźnie na wyżej wspomnianych progach, na podścielisku szutrowatem, z otoczaków karpackich. Są to resztki lodowca karpackiego, wysuniętego międzyrzeczem stanisławowskiem ku prawemu brzegowi Worony. Szutrowisko to występuje szczególnie w korytach obu Bystrzyc. Spostrzeżenia meteorologiczne robiono tu po raz pierwszy od grudnia 1838 roku po listopad 1854 r. ; skorzystał z nich dr. Maurycy Rohrer w pracy Beitrag zur Meteorologie Galiziens Wien, 1866. W roku zaś 1876, staraniem krak. komisyi fizyograficznej utworzono w S. stacyą meteorologiczną przy gimnazyum, która istniała do r. 1879. Spostrzeżenia jej ogłaszano w, , Sprawozdaniach kom. fizyog. 1877, 78 i 79. Średnia temperatura roczna, podług Rohrera, wynosi 5, 79 R. ; zimy3, 43, wiosny 5, 33, lata 14, 39, jesieni 6, 29. Podług Spraw. komisyi fizyogr. przeciętna roczna temperatura wynosi 7, 4 C. Ciśnienia powietrza 737, 32 milimtr. Średnia roczna ilość opadu wynosi, według Rohrera, 23, 22 cali par. , a według Spraw. kom. fizyogr. 739, 3 milimt. Panującemi wiatrami są północny, półn. wschodni i półnzachodni. Przeważający tu północny kierunek wiatrów wynika z konfiguracyi równiny, otoczonej pasmami wyniesień od wschodu i zachodu, otwierającej się wązką szyją na północ ku dolinie Dniestru, a rozszerzającej się ku południowi. Ludność od początku istnienia miasta była różnoplemienną. Składa się ona z Polaków, Rusinów, Żydów, Ormian, Wołochów, a nawet Greków. Polacy i Rusini, oczywiście najdawniejsi mieszkańcy osady, otrzymali prawo magdeburskie na mocy przywileju Jędrzeja Potockiego z d. 7 maja 1662 r. Wkrótce potem zaczęli osiedlać się żydzi, na podstawie przywileju dziedzica z d. 17 wrześ. 1662 r. , potwierdzonego następnie przez Józefa Potockiego, hetmana w. kor. Do dawniejszych mieszkańców miasta należą też Ormianie, obdarzeni przywilejem d. 14 stycznia 1677 r. , tworzącem z nich osobny naród, jakby drugą społeczność miejską, mającą równe prawa z narodem polskoruskim. Ludność wzrastała do. syć szybko w r. 1732 było 253 rodzin polskich i ruskich, a w 1793 r. 404 rodzin polskoruskich, 102 ormiańskich i 402 żydowskich. Przyrost ludności żydowskiej datuje się od r. 1789, t. j. od czasu rozciągnięcia na Galicyą patentów Józefa II, wydanych na korzyść żydów. Urzędowy spis ludności z roku 1801 podaje 5402 mk. 3165 chrzęśc, 2237 żyd. ; wr. 1849 było 11000 mk. 6000 żyd. ; w 1869 r. 14786 mk. , a podług spisu z d. 31 grud. 1880 r. 18626 mk. 9285 męż. , 9341 kob. . Podług wyznania było 5584 rzym. kat. , 2793 grek. kat. , 90 orm. kat. , 1 grekooryent. , 126 augsb. ewang. , 8 helweckoewang. , 1 anglikań. , 10023 mojżeszowego. Podług narodowości 9734 Polaków, 1643 Rusinów, 6998 Niemców właściwie żydów, używających w życiu codziennym języka niemieckiego, 42 Czechów, 1 Słoweniec, 1 Węgier, 1 Włoch. Podług stopnia wykształcenia 7516 4141 mężczyzn, 3365 kobiet umiejących czytać i pisać, 519 Stanisławów 225 męż. , 294 kob. umiejących tylko czytać, 10591 4909 męż. , 5682 kob. nie umiejących ani czytać ani pisać. Ociemniałych było 16, głuchoniemych 7, obłąkany 1, idyotów 2. Dziedzice S. nie szczędzili starań około rozwoju rękodzielnictwa i przemysłu. D. 24 kwietnia 1664 r. otrzymali przywilej rzeźnicy. Zamek pobudował dla nich jatki, za co mieli dostarczać dwa kamienie łoju jeden dziedzicom, drugi kościołowi farnemu i płacić po 2 złp. każdy czynszu na św. Marcin. D. 4 września 1664 r. zorganizował się cech szewcki. W r. 1672 otrzymały osobne przywileje cechy krawiecki, kuśnierski i tkacki. Ormianie wnieśli tu przemysł garbarski, a d. 14 lutego 1678 r. ułożyli statuta, obowiązujące garbarnie safianu wyrabianego ze skór koźlich i baranich. Uchwałą miejską z d. 25 czerwca 1726 r. , potwierdzoną przez dziedzica, starano się przemysł garbarski zabezpieczyć przed konkurencyą żydowską. Ważną dla rozwoju rękodzielnictwa była ustawa cechowa z d. 21 marca 1729 r. , nadana przez Józefa Potockiego, a będąca rozszerzeniem i uzupełnieniem dawniejszej, ,, przed kilkunastu laty wydanej. Dziedzic zamierzał powołać do życia cały szereg nowych cechów, ale tylko niektóre zostały zorganizowane. Między rokiem 1699 a 1731 istniały w S. cechy szewcki, kuśnierski, rzeźniczy, garncarski, tkacki, krawiecki i później utworzony piekarski. W roku 1801 było 5 browarów, 93 gorzelni o 59 kotłach, 1 miodosytnia, 6 młynów, 1 cegielnia. Kościoły i klasztory. W r. 1662 Jędrzej Potocki, założyciel S. , wzniósł z drzewa kościół paraf. obrządku łacińskiego i hojnie go uposażył. Jan Kazimierz w Warszawie w r. 1667 potwierdził to nadanie. W r. 1669 kościół ten podniósł do godności kolegiaty Jan Tarnowski, arcyb. lwowski. Kapituła składała się z trzech prałatów, trzech kanoników i czterech wikarych. Dziekan pobierał dochody ze wsi Pasieczny cum sorte una i dziesięciny z Krzywotuł; kustosz korzystał z dochodów wsi Słoboda Mazowiecka Mazurówka późniejsza i Zagwóźdź cum omnibus annexis connexis, ale na jego dochodach ciążyły wypłaty na rzecz kapituły i wikarych; scholastyk otrzymał wś Skopówkę i dwa łany w Hołoskowie. Kanonicy mieli obowiązek nauczania w kolonii akademickiej. Kanonik, wykładający kurs filozofii w godzinach rannych i popołudniowych, pobierał od dziekana 250 flr. , a za czynności w szkole od scholastyka 200 flr. ; przytem otrzymywał zwykle beneficyum; kanonik, udzielający retoryki i dyalektyki, dostawał takież samo wynagrodzenie; trzeci kanonik za obowiązki kaznodziejskie pobierał 250 flr. , a za inne prace Słownik Geograficzny T. XI. Zeszyt 123. zapewne w szkole 200 flr. Obowiązek nauczania w kolonii akademickiej przeszedł w r. 1718 od kapituły na jezuitów, a kolegiatę zniósł rząd austryacki w 1799 r. Gdy kościół drewniany nie odpowiadał potrzebom parafii, Jędrzej Potocki rozpoczął budowę kościoła z kamienia, który w r. 1672, jak pisze Ulryk Werdum, ,już był dość zaawansowany. Konsekracyi kościoła dokonał w r. 1703 Konstanty Zielińskij arcyb. lwowski. W r. 1737 Józef Potocki, hetman w. kor. , kościół rozszerzył i uposażenie kolegiaty powiększył. Kościół ten, p. w. Najśw. Maryi i św. Andrzeja i Stanisława, jest obszerną budowlą o trzech wieżach, blachą pokrytą, wzniesioną w kształcie krzyża. Wewnętrzne urządzenie bogate. ołtarze rzeźbione, wyzłacane. Wielki ołtarz i dwa z bocznych św. Wincentego i Józefa z marmuru. Na ołtarzu św. Wincentego znajduje się trumna marmurowa z relikwiami świętego, sprowadzonemi z Rzymu w r. 1679 przez Stanisława Potockiego, ststę halickiego. Zasługują też na uwagę cztery posągi imitujące marmur, przedstawiające członków domu Potockich; 7 portretów Potockich z linii dziedziców S. , tablica pamiątkowa metalowa, umieszczona na filarze w r. 1777, kosztem Katarzyny z Potockich Kossakowskiej, kasztelan. kamieńskiej, przypominająca śmierć Stanisława Potockiego pod Wiedniem 1683 r. . Tenżesam wypadek upamiętniają dwie tablice marmurowe z napisami polskim i ruskim, wmurowane kosztem miasta z zewnątrz kościoła w czasie obchodu 1883 r. dwóchsetnej rocznicy odsieczy Wiednia. Od czasu głośnego na całą Polskę pogrzebu Józefa Potockiego, hetmana w. kor. , w r. 1751 kościół był wewnątrz obity materyą adamaszkową. Gdy z czasem uległa zniszczeniu, obecny proboszcz Krasowski nakazał w r. 1877 obicie zdjąć, a kościół pomalować. Pożar w r. 1882 zniszczył dach, główną wieżę i świeżo malowane sklepienie kopuły. Zewnętrzną restaurucyą kościoła wkrótce dokonano. Pod kościołem znajdują się groby Potockich, niedawno odnowione kosztem hr. Adamowej Potockiej z Krzeszowic. W nich spoczywają zwłoki Jędrzeja Potockiego, kasztelana krakow. i hetmana pol. kor. , założyciela S. ; jego małżonki Anny z Rysińskich; syna ich Stanisława, ststy halickiego i kołomyjskiego, pułk. wojsk kor. , poległego pod Wiedniem Józefa, kaszt. krakow. i hetmana w. kor. ; jego małżonki Wiktoryi z Leszczyńskich od r. 1886. Przy kościele istnieje bractwo św. Anny, założone przez Annę z Rysińskich Potocką. Do początków naszego wieku istniała przy farze bursa albo raczej szkoła muzyczna dla kształcenia w śpiewie kościelnym. Katedra unicka jest dawniej13 Stanisławów Stanisławów szym kościołem jezuickim. Jezuici przybyli do S. w r. 1715, czego dowodem fundacya Heleny z Kuropatwów Bełżeckiej, stolnikowej bełzkiej, w kwocie 100, 000 złp. , zapisanych na grodzie halickim w r. 1715, w czwartą niedzielę przed świętem Oczyszczenia N. P. Maryi. Suma ta, przynosząca rocznej prowizyi 10, 000 złp. , była lokowaną na wsiach Tyśmieniczany, Bytków, Zielona i Pasieczna, do których w tymże roku nastąpiła intromisya. Roku 1722 fundatorka uczyniła drugi zapis w kwocie 15, 000 złp. , lokowanych na wsiach Cucyłowie i Hołoskowie. Następnie na budowę kościoła i kolegium ofiarowali Kazimierz Leszczyński, kaszt. lwowski, i jego małżonka Magdalena z Chodorowskich 30, 000 złp. z tej sumy na mocy kompromisu otrzymali jezuici tylko 20, 000 złp. ; Wiktorya z Leszczyńskich Potocka, wojewodzina kijowska, różnemi czasy 120, 193 złp. ; jej małżonek Józef, później hetman w. kor. , 75, 577 złp. ; syn ich Stanisław, woj poznański, 11, 955 złp. ; Dominik i Zofia z Potockich Kossakowscy, kasztelanowstwo podlascy, 6240 złp. ; Franciszek Zawadzki, łowczy kijowski, 65, 250 złp. Fundusze zakonu według księgi Liber resignationum arch. Schneidera w zbiorach Akad. Umiejęt. wynosiły w 1749 r. 422, 215 złp. Budowę kościoła, p. w. Niepokalanego Poczęcia N. Panny Maryi, rozpoczęto wkrótce po przybyciu jezuitów 1715 r. . Inwentarz kościelny zaczęto spisywać w r. 1717. Budowy kościoła dokonano w r. 1729. Wewnętrzne wykończenie i uposażenie wzięła na siebie Wiktorya Potocka. Po kasacie zakonu kościół przeznaczono dla młodzieży gimnazyalnej. Od r. 1847 stał się zarazem i cerkwią parafialną unicką. Po utworzeniu w r. 1885 biskupstwa unickiego przeznaczony został na katedrę biskupią. Jestto gmach okazały, z dwoma wysokiemi wieżami od frontu. Wewnątrz przedstawia się bardzo ubogo, pamiątek żadnych nie posiada. W obszernych grobach kościelnych, oprócz członków zakonu, złożono zwłoki Kazimierza Leszczyńskiego, kaszt. lwowskiego 1730, i jego siostry Wiktoryi Potockiej. Podczas restauracyi cerkwi w r. 1885 znaleziono okazały marmurowy sarkofag tej ostatniej, który przeniesiono do grobów familijnych rodziny Potockich w farze łacińskiej. Przy kościele jezuickim utworzył Józef Potocki kapelę, obowiązaną grać i śpiewać podczas nabożeństwa w obu kościołach obrządku łacińskiego. Na jej utrzymanie przeznaczył 20, 000 złp. zapisanych na wsi Pacykowie, należącej do klucza stanisławowskiego. W początkach posiadali ojcowie tylko dom misyjny, przemieniony w r. 1722 na kolegium. Pierwszym superyorem a następnie rektorem od 10 paźdz. 1722 r. był Tomasz Załęski, ostatnim zaś Tomasz Grodzicki. W 1744 r. 13 maja istnieje już kolegium. Po zniesieniu zakonu pozostawiono tamże gimnazyum, dotąd się mieszczące. Jestto gmach obszerny, dwupiętrowy, łupkiem pokryty. Kościół ormiańskokatolicki, p. w. Niepokal. Poczęcia N. P. Maryi, zbudowany początkowo z drzewa przez Jędrzeja Potockiego i zaopatrzony w dochody przez niego i syna jego Józefa. W r. 1743 przy poparciu Józefa Potockiego rozpoczęli parafianie budowę murow. kościoła, którą ukończono w r. 1762. Odtąd restaurowano kościół ten kilka razy, a po raz ostatni po pożarze w r. 1868. Wewnątrz zasługują na uwagę cudowny obraz Matki Boskiej, piękne freski na ścianach pędzla Jana Soleckiego i galerya wsparta na 14 kolumnach a ozdobiona figurami apostołów. Przy kościele ormiańskim istniało niegdyś bractwo św. Grzegorza, a dotąd istnieje jeszcze bractwo Niepokal. Poczęcia N. P. Maryi, założone w r. 1688. Pomiędzy proboszczami zasługuje na wzmiankę ks, Warteresiewicz 1732 r. , głośny z ascetycznego życia. Kościół i klasztor ks. trynitarzy fundowany był przez Jędrzeja Potockiego, jak stwierdza zapis z d. 16 paźdz. 1790 r. W r. 1693 przy klasztorze utworzono nowicyat. W początkach kościół i klasztor były drewniane, lecz w skutek legatu Pawła Nitosławskiego, pułk. wojsk kor. , i syna jego Franciszka Ksawerego, przystąpiono do murowania kościoła i klasztoru, ukończonych w r. 1732. Za Józefa II klasztor zniesiono, a zabudowania zamieniono najpierw na więzienie, potem na gmach sądowy. Kościół istniał do r. 1830. Przy kościele były dwa bractwa św. Trójcy od r. 1728 i Serca Jezusowego od r. 1738. Kościół św. Józefa, drewniany, stał na przedmieściu Tyśmienickiem, przy dawnym cmentarzu. Skasowano go w r. 1797. Przy kościele znajdował się szpital, utworzony z ofiar dziedziców miasta i innych osób w końcu XVII w. Dom misyjny ks. jezuitów istnieje od r. 1883. Cerkiew św. Mikołaja w śródmieściu, fundacyi Jędrzeja Potockiego, rozebrana na początku naszego wieku. Cerkiew Najśw. P. Maryi przy ul. Kalickiej al. Zosinej Woli, fundacyi Józefa Potockiego. Od spalenia się w r. 1815 przestała istnieć. Cerkiew św. Barbary na przedmieściu Zabłotowskiem oddawna nie istnieje. Zbór augsburskoewang. , murowany z cegły w r. 1885. Izraelici mają jedną synagogę i 3 domy modlitwy. Szkoły. Jędrzej Potocki, założyciel miasta, utworzył w r. 1669 kolonią akademii krakowskiej, zwaną zwykle akademią; zostawała ona pod kierownictwem kapituły kolegiackiej. Trzej ka Stanisławów nonicy, za osobnem wynagrodzeniem, wykładali filozofią, retorykę i dyalektykę. Akademia ta 1718 r. przeszła pod kierownictwo jezuitów. Przekształcenie jej na kolegium nastąpiło zapewne d. 10 paźdz. 1722 r. , albowiem dotychczasowy superyor ks. Tomasz Załęski, odtąd podpisuje się rektorem. Szkoła jezuicka składała się z pięciu klas trzy niższe gramatyczne a dwie wyższe humaniora. Był także jednoroczny kurs filozofii. Uczono języków francuskiego, i niemieckiego, dzięki zapisowi Wiktoryi Potockiej w sumie 10, 000 złp. , przynoszącej prowizyi 700 złp. Przy kolegium utworzyli jezuici bractwo studenckie sodalisów Maryi i podobno utrzymywali konwikt szlachecki. Za czasów pobytu Fr. Karpińskiego w kolegium było 400 uczniów. Po kasacie zakonu w r. 1773 kierownikami szkoły zostali exje zuici, a organizacya zakładu nie doznała zmiany. Od 1 listopada 1784 r. przeszła pod kierunek rządu i otrzymała nazwę c. k. gimnazyum, mającego do r. 1820 klas pięć, następnie sześć; od 1850 r. zamienione na 8klasowe. Biblioteka nauczycielska liczy obecnie 6307 tomów, a uczniowska około 1500. W szkole tej kształciło się kilku głośniejszych przedstawicieli literatury i nauki Franciszek Karpiński, August Bielowski, Stanisław Jachowicz, kś. Sadok Barącz, Jan Wagilewicz, poeta Mieczysław Romanowski, kś. Antoni Bielikowicz, autor Słownika polsko łacińskiego, Wład. Wisłocki, poeta ruski Antoni Mogilnicki, dr. Jan Hanusz, młodo zmarły lingwista. Oprócz gimnazyum istnieją jeszcze wyższa szkoła realna od r. 1874, seminaryum nauczycielskie męzkie od 1871 i połączona z niem szkoła wzorowa ćwiczeń, szkoła żeńska wydziałowa 8klasowa, najliczniejszy zakład naukowy w całej monarchii austryackowęgierskiej; dwie szkoły 4klasowe męzkie, prywatny pensyonat żeński 8klasowy, szkoła prywatna dla kształcenia sług, szkoła przemysłowa dla terminatorów składa się ze szkoły niedzielnej i fachowej, istniejąca od r. 1833; szkoła fachowa z warsztatami dla stolarstwa, tokarstwa i snycerstwa na drzewie od r. 1884; szkoła kursu handlowego; izraelickopolska szkoła ludowa, utrzymywana kosztem Alliance Israelite. Biblioteka miejska powstała w r. 1872 z książek, ofiarowanych przez Wincentego Smagłowskiego W skład jej weszły biblioteka znanego pisarza Jana Nepomucena Kamińskiego, ofiarowana przez b. burmistrza stanisławowskiego Ignacego Kamińskiego, i księgozbiór Szerina dar spadkobiercy p. Wąsowicza. Obecnie liczy biblioteka 5700 dzieł w 8000 tomach, przeważnie treści historycznej i archeologicznej, w językach łacińskim, polskim, francuskim i niemieckim. Archiwum miejskie mieści się w ratuszu. Część jego historyczna wcale nieuporządkowana. Przywileje dziedziców i królów istnieją tylko w odpisach, albowiem oryginały zabrał przed laty Wilhelm Krieg, ststa stanisławowski, celem rewizyi praw i prerogatyw miejskich i nie zwrócił. Dokumenty do dziejów Ormian tamtejszych zabrał jeden z badaczy i też nie zwrócił. Znajdują się tylko księgi akt sądowych, cywilnych i karnych, obu narodów polskiego i ormiańskiego, jako też księgi czynności obu magistratów, zawierające sporo materyału, ale porozpraszane po biurach magistratu, niszczeją bez opieki. Stan oświaty przedstawia się bardzo smutno wiecej niż połowa mieszkańców 10, 591 na 18, 626 nie umie ani czytać ani pisać. Czasopism rozmaitych rozchodzi się w mieście 1886 r. 827 egzemplarzy. Jedna księgarnia a przy niej czytelnia, istniejące od r. 1823, zaspakajają umysłowe potrzeby miasta i okolicy. Z biblioteki miejskiej prawie nikt nie korzysta. Ostatniemi czasy powstała czytelnia, utrzymywana przez towarzystwo pań stanisławowskich, pragnących rozbudzić u kobiet zamiłowanie do pracy umysłowej. Towarzystwo oświaty ludowej dla Stanisławowa i okolicy utworzyło czytelnię miejską w S. i 4 czytelnie w powiecie. Drukarni w mieście dwie. Od r. 1848 wychodziły tu liczne krótkotrwałe czasopisma Dziennik Stanisławowski 1848 r. , wyszło 17 numerów, Omnibus, Kuryer Stanisławowski, Goniec, Postęp, Goniec Stanisławowski, , ,Hasło, Gazeta Podkarpacka, Dennycia w jęz. ruskim, Hospodar i Promyszlennyk po rusku, Kronika, Głos Stanisławowski, Echo z Pokucia, , ,Mieszczanin, Kronika Stanisławowska, światełko dla dzieci; po 4ch latach istnienia przeniesione do Lwowa. Obecnie istnieją dwa czasopisma Wistnik Stanisławowskoj Eparchii organ dyecezyi unickiej i Kuryer Stanisławowski tygodnik polityczny. Od r. 1836 1883 wychodził Kalendarz Stanisławowski, po kilkuletniej przerwie wznowiony w 1886 r. Przez czas niejakiś wychodził kalendarz niemiecki. Stosunki sanitarne. Śmiertelność w S. jest wyższą od średniej miast większych w Galicyi. Najwięcej umiera na choroby zakaźne i cierpienia narządu oddechowego. Ruch ludności w 1888 r. przedstawia w mieście bez Kniehinina następujące cyfry urodzonych 715, zmarłych 650; w powiecie zaś wraz z miastem urodzonych 4903, zmarłych 3876. Uwzględniwszy ostatnie 7 lat 1880 1886, otrzymamy w S. i KniehininieKolonii na 19, 445 mk. 734 zgonów rocznie, a więc na 1000 mk. 37, 7; przeciętna śmiertelność w powiecie wynosiła 3696 wypadków, t. j. na 1000 osób 42 rocznie. Ludność żydowska w ośmioletnim okresie czasu od r. 1875 1882 wzrosła o 20, katolicka obrz. łacin, o 1 12, gr. kat. o 1 10. S. posiada trzy szpitale garnizonowy, szpital imienia arcyks. Ferdynanda al. powszechny od r. 1841 i izraelicki od 1845. Aptek w powiecie 4 3 w S. , 1 w Haliczu, lekarzy 13 11 w S. , 2 w Haliczu, chirurgów 8 w S. 6, akuszerek 24 w S. 22, w Haliczu 2, dentysta 1, weterynarz 1. Dawniejszy cmentarz znajdował się na przedm. Tyśmienickiem, stał przy nim kościół św. Józefa dziś hotel Kamińskiego. Nowy cmentarz dla wszystkich wyznań chrześciańskich założono w r. 1782. Ogrodów prywatnych posiada miasto wielką ilość, ale publiczny zaledwie jeden, założony przed kilku laty na wałach, za dawniejszym zamkiem. Woda do picia w S. bardzo zła, zwłaszcza w śródmieściu. Zarząd miasta, S. był pierwotnie wsią Potockich, pod nazwą Zabłotowa. Na mocy przywileju erekcyjnego z d. 7 maja 1662 r. , nadanego przez Jędrzeja Potockiego, kaszt. krakow. i hetmana pol. kor. , otrzymała osada prawo magdeburskie i nazwę Stanisławowa. Jan Kazimierz przywilejem z d. 14 sierp. 1663 ze Lwowa potwierdził prawo nadane przez dziedziców, i zrównał S. z innemi miastami Rzeczypospolitej. Następnie przywilej lokacyjny potwierdził król Michał Wiśniowiecki. Miasto otrzymało prawo wyboru wójtów i ławników. Wybory odbywały się zwykle na Nowy Rok w obecności namiestników zamkowych czyli burgrabiów. Zwykle obierano 12 mężów, a z pośród nich dziedzic mianował 2 burmistrzów albo prezydentów proconsules, poczem na miejsce tychże wybierali mieszczanie jeszcze dwóch. Owych 12 mężów z pośród siebie obierało wójta, czterech ławników i siedmiu rajców. Jeden z ławników bywał zwykle zastępcą wójta. Ogółem wybierano wraz z burmistrzami 14. Przywilej królewski w miarę wzrostu miasta pozwalał wybierać więcej rajców i ławników. Nadto corocznie odbywało się zgromadzenie pospólstwa communitas civium, na którem, przy współudziale rajców, wybierano dwóch rachmistrzów czyli lunarów quaestor, Lohnherr do zarządu przychodami i rozchodami miejskiemi i 12 mężów z pospólstwa ac duodecim ex communitate viris do kontrolowania stanu finansowego i rozporządzania majątkiem miejskim. Niekiedy, pomimo wyraźnego brzmienia przywileju, wybierano tylko 6 mężów z pospólstwa. Na czele urzędu ławniczego officium scabinale, sprawującego sądownictwo karne, stał wójt lub jego zastępca. Urzędowi radzieckiemu przewodniczyli dwaj burmistrze. Do jego kompetencyi należała administracya miejska i sądownictwo w sprawach cywilnych. Sesye radzieckie i ławnicze odbywały się naprzemian w ratuszu. Oba urzędy miejskie, w sprawach spornych lub wątpliwych, miały prawo, na mocy przywileju królewskiego, odwoływania się do króla. Na dorocznych zgromadzeniach pospólstwa uchwalano plebiscyta czyli wilkierze. Ludność rzemieślnicza otrzymywała równe prawa z resztą mieszczaństwa. Dwunastu rzemieślników jednej kategoryi mogło już przystąpić do utworzenia cechu. Corocznie odbywały się wybory na cechmistrzów. Cechy były pod kontrolą urzędu radzieckiego. Od niego zależało wydawanie konsensów nowotworzącym się cechom, potwierdzanie wyborów, odbieranie przysięgi od cechmistrzów, oznaczanie wartości i jakości produkcyi rękodzielniczej. W cechu rzeźniczym braćmi cechowymi, młodszymi i starszymi, mogli być nie tylko, ,chrześcijanie ale luteranie i żydzi. Jednak starszym cechmistrzem mógł być tylko z polskiego narodu, a młodszym także i z ruskiego. Mieszczanie i przedmieszczanie otrzymali prawo na budowanie, ,browarów, słodowni i winnic, z tą tylko różnicą, że przedmieszczanie suburbani obowiązani byli płacić na rzecz dziedziców nieco większe podatki, a sycić miodu wcale nie mogli. Na rzecz dziedziców szły z miasta następujące dochody podatek czynszowy, gruntowy, od gorzałki, piwa i miodu syconego. Późniejszemi czasy nadto opłaty od zboża i słodu, od ula pszczół, od rzeźników za wybudowanie jatek i za prawo wykonywania rzemiosła, targowe, jarmarczne i mostowe. Dochody lunaryi, przeznaczone na reparacyą wałów i murów, na armaty, prochy, amunicyą, opłacanie i odziewanie 6 sług miejskich ministeriales, revisores, składały się; z wagi, śrótarni propinacyi, ropy, brukowego, masztu, pomiernego, piwa przewoźnego, woskobojni, mazi, dziegciu, izby w ratuszu z komorą i opłat sądowokarnych wyżej złotych pięciu. Na utrzymanie urzędów radzieckiego i ławniczego szły dochody; z łaźni, cegielni i pieca wapiennego, blecharni, straganów; w rynku i opłat sądowych poniżej 5 złp. Żydzi otrzymali osobny przywilej d. 17 września 1662 r. , potwierdzony następnie przez Józefa Potockiego pomiędzy r. 1703 a 1736. Mieli już prawo wolnego się w tem miejscu budowania, osiadania, szynkowania, handlowania i wszelkiemi sposobami zarabiania. We wszystkich tranzakcyach sądowych mogli odwoływać się do juryzdykcyi zamkowej, a sławetni wójci obu nacyi polskiej i ormiańskiej nie mieli żadnej władzy nad nimi. Gdy Ormianie coraz liczniej zaczęli osiedlać się, otrzymali również przywilej od Jędrzeja Potockiego, d. 14 Stanisławów Stanisławów stycz. 1677 r. , potwierdzony przez Jana III. W myśl przywileju mogli i oni korzystać z dobrodziejstw prawa magdeburskiego, a w drugim przywileju z d. 10 lipca 1678 r. oznaczał dziedzic dokładnie zakres juryzdykcyi, ,nacyi ormiańskiej. Ormianie wybierali 12 rajców dożywotnich, a z pośród nich corocznie, w pierwszy poniedziałek po oktawie Trzech Króli, obierali sobie wójta, dwóch marszałków prezydentów, ławników i rajWójtowie ormiańscy sądzili sprawy ców. karne wespół z ławnikami, a marszałkowie zarządzali gminą ormiańską i sądzili sprawy cywilne. Od wyroku obu urzędów ormiańskich można było apelować do dziedzica lub osoby przezeń delegowanej. W procesach karnych mniejszej doniosłości zasiadali wójtowie i ławnicy jednego tylko narodu, ale w gardłowych zgromadzali się wspólnie i sądzili w obecności delegata zamkowego. Trybunał karny, w ten sposób złożony, nosił nazwę sekwestru, a tępieniem opryszków nie małe usługi oddawał Pokuciu. Naród ormiański miał narówni z ludnością polską prawo do wszystkich dochodów miejskich czyli lunaryi, wybierał corocznie do zarządu lunaryą swego urzędnika lonhera, a do poboru podatków, ,exactorów. Dochody szły do rąk panów marszałków, którzy z kasy mogli wydawać pieniądze tylko za pokwitowaniem wójta. Na utrzymanie urzędów radzieckiego i ławniczego przeznaczono nacyi ormiańskiej młyn pod Zwierzyńcem. Oprócz rady miejskiej z 12 mężów mieli jeszcze Ormianie radę większą, która była dla nich tem, czem zgromadzenie pospólstwa dla narodu polskiego. Na radzie większej uchwalano wilkierze plebiscyta, z jakiemi spotykamy się pod d. 29 stycznia 1703 r. Urządzenia te pozostały bez zmiany aż do przejścia pod panowanie Austryi. Wówszas utworzono cyrkuły, z naczelnikami cyrkułowymi czyli starostami na czele. Magistrat i dominium przeszły w sprawach politycznoadministracyjnych pod władzę urzędów cyrkułowych. Delegaci zamkowi od r. 1775 już nie brali udziału w sądzie ławniczym. Patentem z r. 1786 Józef II zaprowadził jeszcze większe zmiany. Miasto otrzymało urzędnika sądowego, zwanego syndykiem, który wespół z burmistrzem i asesorami tworzył zwierzchność miejską czyli magistrat, do którego obowiązków należało wykonywanie sądownictwa w sprawach cywilnych i policyjnych, jako też władzy politycznej. Magistrat zarządzał majątkiem miasta i zakładów dobroczynnych. Od burmistrza i syndyka żądano wykształcenia prawniczego a do ich boku dodano t. zw. asesorów. Kontrola zaś nad administracyą majątku miejskiego i czuwanie nad jego całością należały do kompetencyi wydziału, którego członków elektorów powoływał rząd z pośród obywateli miejskich. Miasto w stosunku do dominium uważano jako unterthaenig. Juryzdykcya dominialna polegała na poborze z miasta wszelkich czynszów i opłat, a na swym gruncie wykonywał właściciel dominium utile i dominium directum. Sprawy konskrypcyjne i rekrutacyjne załatwiało dominium, jako też ponosiło koszta z wykonywaniem tych obowiązków połączone opłacanie mandataryusza i pisarza. D. 24 czerwca 1801 r. fundusz religijny czyli właściwie rząd nabył prawa dominialne od Prota Potockiego, a w r. 1848 odkupiło je miasto od rządu. Stan rzeczy, stworzony patentem Józefa II, przetrwał z małemi zmianami do 29 września 1855 r. , t. j. do zaprowadzenia t. zw. ustawy prowizorycznej, ograniczającej samorząd miejski. Urząd syndyków zniesiono, a sądownictwo, odjęte miastom, powierzono sądowi obwodowemu i miejskodelegowanemu. Magistratom pozostawiono tylko zarząd własnym majątkiem i funduszami zakładów dobroczynnych, oraz wykonywanie policyi administracyjnej. Obecnie autonomia miejska polega na ustawie gminnej z d. 5 marca 1862 r. i ustawie krajowej z d. 12 sierpnia 1866 r. Reprezentacya miasta składa się z rady gminnej z burmistrzem na czele, jako władzy uchwalającej i kontrolującej, i zwierzchności gminnej czyli magistratu, jako władzy wykonawczej. Radę tworzy 36 członków i 18 zastępców, wybieranych bezpośrednio na lat sześć przez trzy koła wyborcze. Burmistrza, jego zastępcę i pięciu asesorów wybiera rada z pośród siebie. Zarząd gminny stanowi 12 urzędników miejskich razem z burmistrzem i jego zastępcą, nie licząc urzędów pomocniczych syndyk, 5 landwójtów, 10 dziesiętników, dyetaryuszów i sług biurowych. Policya, pod kierownictwem inspektora, składa się z 34 osób; straż ogniowa z 19 osób; służbę sanitarną tworzy lekarz i weterynarz. Majątek miasta składa się obecnie z folwarku z ogrodem we wsi Kniehininie i z propinacyi tamże, z pastwiska w Dąbrowie, z kilku kamienic i realności, z zakładu gazowego, z gruntów, ogrodów publicznych i placów w mieście; z kapitałów w papierach wartościowych lub ulokowanych na hipotece. Oprócz tego gmina posiada prawo propinacyi w mieście samem, które w r. 1888 przyniosło rocznego dochodu 43, 727 złr. Budżet miejski w r. 1888 przedstawia dochodów zwyczajnych 190, 477 złr. , rozchodów zwyczajnych 206, 457 złr. , a zatem niedobór zwyczajny wynosi 15, 980 złr. ; ogół dochodów nadzwyczajnych 147, 190 złr. , ogół wydatków nadzwyczajnych 148, 505 złr. , a więc niedobór nadzwy czajny 1315 złr. Długi miejskie w tymże roku wynosiły 1, 029, 052 złr. S. jest siedliskiem władz autonomicznych rada powiatowa i wydział powiatowy, rada gminna i magistrat i władz rządowych starostwo z oddziałem administracyjnym, podatkowym, technicznym i inspekcyą okręgową leśną na 20 powiatów; dyrekcya okręgowa skarbu na 7 powiatów; rada szkolna okręgowa na 2 powiaty, sąd obwodowy na 12 powiatów i miejsko delegowany, prokuratorya państwa, dwa c. k. notaryaty, 12 adwokatów, zakład karny na 1000 więźniów, z 2 kaplicami i szkołą; urząd poczt. i telegr. , urząd cechowniczy miar i wag, urząd górniczy okręgowy na 32 powiaty, powiatowa komenda żandarmeryi, komisya szacunkowa. Władze wyznaniowe stanowią biskupstwo greckokatol. unickie, istniejące nominalnie od r. 1850. Dla braku funduszu utworzono dyecezyą i instalowano pierwszego biskupa, dra Juliana Pełesza, dopiero 10 stycznia 1886 r. Kapituła składa się z 6 członków trzech prałatów i trzech kanoników. Obszar dyecezyi wynosi 440 mil kw. 260 w Galicyi, 180 na Bukowinie. Do niej należy 436 parafii, tworzących 20 dekanatów Bohorodczany, Bukowina, Buczacz, Halicz, Horodenka, Husiatyn, Żuków, Zaleszczyki, Kołomyja, Kossów, Kudryńce, Nadworna, Pistyń, Skała, Śniatyn, Stanisławów, Tłumacz, Tyśmienica, Ujście Zielone, Czortków. Do dekanatu greckokatol. stanisławowskiego należy 20 parafii Wołczyniec, Zagwoźdź, Iwanówka, Krechowce, Łysiec, Łysiec Stary, Opryszowce, Pawełcze, Pasieczna, Pacyków, Podłęże, Posiecz, Radcza, Stanisławów miasto i wś Kniehinin, Uhorniki, Uhrynów Dolny, Czerniejów, Chomiaków, Chryplin, Jamnica. Dekanat rzymskokatolicki należy do archidyecezyi lwowskiej, a obejmuje 10 parafii, 2 kapelanie, 1 ekspozyturę. W skład jego wchodzą parafie Bohorodczany, Halicz, Jezupol, Łysiec, Nadworna, Otynia, Sołotwina, Stanisławów miasto i 16 wsi. Tłumacz, Tyśmienica; kapelanie Delatyn i Niżniów; ekspozytura w Tarnawicy Polnej. Dekanat ormiańskokatolicki, należący do archidyecezyi lwowskiej, liczy cztery parafie Stanisławów, Tyśmienica, Łysiec i Brzeżany. Filiał augsburskoewangielicki należy do gminy Ugartsthal pod Kałuszem Gmina wyznaniowa izraelicka. Miasto wybiera jednego posła na sejm krajowy, a razem z Tyśmienicą jednego do rady państwa. Stowarzyszenia istnieją następujące filia towarzystwa pedagogicznego; kółko nauczycieli szkół wyższych; filia towarz. lekarzy galicyjskich; towarz. prawników; towarz. oświaty ludowej dla S. i okolicy; filia towarz, ruskiego Proświta; oddział towarz. tatrzańskiego na 6 powiatów; towarz. miłośników sztuki dramatycznej; towarz. miłośników muzyki; towarz. imienia Moniuszki ze szkołą muzyczną; stowarzyszenie czytelni kobiecej; stowarzyszenie kobiet ruskich; towarz. Rodzina; towarz. ,, Czerwonego Krzyża; towarz. wzajemnej pomocy nauczycieli; straż ochotnicza ogniowa; towarz. gimnastyczne Sokół; towarz. myśliwych; stowarzysz. ku wspieraniu i grzebaniu ubogich chrześcian; towarz. maszynistów kolejowych pod nazwą, ,LeichenbestellungsVerein; kasyno miejskie od r. 1822; czytelnia ruska; kółko mieszczańskie; stowarz. rękodzielników Gwiazda; kasyno kupieckie izraelickie. Do podniesienia kredytu, rolnictwa, handlu i przemysłu przyczyniają się zakłady filia okręgowa galic. towarz. kredytowego ziemskiego; oddział lwow. towarz. gospodarskiego, obejmujący 3 powiaty Stanisławów, Bohorodczany, Nadworna; ruskie towarz. gospodarczoprzemysłowe; fundusz pożyczkowy dla przemysłowców i rękodzielników od r. 1860; towarz. żeglugi parowej na Dniestrze od r. 1880; miejska kasa oszczędności od r. 1868; filia austryackowęgierskiego banku narodowego; bank zaliczkowy; bank wzajemnego kredytu mieszczan; towarz. zaliczkowe urzędników; spółka handloworolnicza i zastępstwo banku krajowego; bank dla handlu i przemysłu; filia banku włościańskiego; bank kredytowy i eskontowy Creditund EscomptoBank; Sparund CreditVerein; agencye kilku towarzystw asekuracyjnych. Zakłady dobroczynne i fundacye są dom kalek przy kościele paraf. łacińskim, założony i uposażony przez Jędrzeja Potockiego w r. 1662; zakład ochrony i wychowania dziewcząt imienia arcyks. Zofii Fryderyki, utworzony w r. 1856 staraniem pań, celem kształcenia sierot na sługi; zakład przytułku i wychowania chłopców od r. 1868, sposobiących się przeważnie na rzemieślników; zakład przytułku i wychowania chłopców wyznania mojżeszowego; stowarzyszenie dobroczynności celem wspierania ubogich chrześcian od r. 1880; fundusz ubogich byłego stowarzyszenia dam dobroczynności, istniejącego od r. 1847 57, z którego obecnie pobiera wsparcie 12 wdów i sierot; fundacya arcyks. Gizeli od r. 1857, mająca na celu wyposażanie sierot płci żeńskiej b. obwodu stanisławow. ; zakład ubogich od r. 1857, wspierający miejscowych żebraków; fundacya imienia arcyks. Rudolfa; bursa imienia Kraszewskiego dla uczącej się polskiej młodzieży od r. 1879; bursa św. Mikołaja ruska; zakład izraelicki sierot imienia Halperna; stowarz. izraelickie w celu utrzymywania taniej kuchni. W zabytki przeszłości i ważniejsze budowle S. nie obfituje. Po Stanisławów założeniu miasta Jędrzej Potocki opasał je wałem ziemnym, murem i fosą. Dwie bramy Halicka i Tyśmienicka z kamienia zbudowane, i furta przy kościele ormiańskim prowadziły do miasta. Fortyfikacye w początkach r. 1672 składały się, jak pisze Werdum, z sześciu regularnych baszt, z ziemi, z palisadami u dołu, zrobionemi z całych dębów. Główna linia bastyonów miała 150 stóp długości. Obwarowania miasta dokonał Franciszek Corassini z Awinionu, podpułkownik pieszej gwardyi woj. kijowskiego Jędrzeja Potockiego. Później nad ufortyfikowaniem S. gorliwie pracował Józef Potocki, hetman w. kor. , kaszt. krakow. Mury znacznie rozszerzono i wzmocniono. Zamek zaopatrzono w zbrojownię i amunicyą. Po wojnie północnej do obwarowań zastosowano system Vauban a. Zbudowano cztery nowe baszty. Przemiany tej dokonano pod kierownictwem Stanisława Potockiego, późniejszego woj. poznań. , który, jako zdolny inżynier wojskowy, pracował przy budowie twierdz w Kamieńcu Podolskim i Częstochowie. Według Geografii Galicyi r. 1786 dziedzice S. wydali na obwarowanie miasta kilkanaście milionów złp. Mury były budowane z czerwonych, nietynkowanych cegieł, a bramy z kamienia. Miały one kształt podłużny zwężały się w stronie północnej ku zamkowi dziś szpital wojskowy, a rozszerzały się ku południowi, ku bramie Tyśmienickiej albo Kamienieckiej. Bramy były u góry zaopatrzone wieżami. Wokoło murów szły wały ziemne, a za wałami głębokie i szerokie fosy, przez które trzema długiemi mostami można się było dostać do dwóch bram fortecznych i furty Ormiańskiej, Nad bramami znajdowały się z czarnego marmuru tablice, z wyrytemi na nich złotemi napisami. Po wojnie r. 1809 mury i wały zniesiono, fosy zasypano, przyczem zaginęły bez śladu i wyżej wspomniane tablice. Tylko poza katedrą unicką i budynkiem gimnazyalnym, za szpitalem wojskowym i sądem obwodowym, można jeszcze widzieć resztki dawnych murów. Z pomiędzy budynków zasługuje na uwagę ratusz. Jędrzej Potocki, po nadaniu miastu prawa magdeburskiego, zbudował ratusz tymczasowy, wyglądający jakby wieża z różnemi zagłębieniami, po części z drzewa, po części z kamienia. Następca tegoż Józef Potocki wymurował nowy ratusz w stylu włoskim, w kształcie krzyża, o dziewięciu kondygnacyach, z okrągłą wieżą, kopułą i zegarem, umieszczonym na piątem piętrze wieży. Obszerna brama żelazna, ozdobiona Pilawą herb Potockich, wiodła na podwórze. Na dole były sklepy. Na szczycie kopuły wznosił się żelazny wizerunek św. Michała. Od strony południowej, pod galeryą, umieszczono żyda z blachy, który trzymał wielki bochenek chleba za grosz jeden, jako świadectwo taniości ówczesnej. W takim stanie pozostał ratusz do pożaru w 1868 r. W r. 1871 odbudowano go nanowo pod kierunkiem budowniczego Filipa Pokutyńskiego, kosztem 71, 197 złr. Salę posiedzeń rady miejskiej w nowym ratuszu ozdobiono napisami, przypominającemi zdarzenia z dziejów miasta. Przed przeistoczeniem osady wiejskiej na miasto posiadali tu Potoccy zameczek myśliwski na Zwierzyńcu zwany później Belwederem, po którym nie pozostało śladów. Jędrzej Potocki, założyciel S. , zbudował zamek drewniany w tem miejscu, gdzie stanął potem kościół jezuitów. Wkrótce rozpoczęto budowę murowanego zamku, do którego w początkach r. 1672, za pobytu Werdum a zwieziono już belki, cegły i płyty kamienne. Budowy dokonano przed r. 1687, albowiem Franciszek Paulin Dallerac, sekretarz Maryi Kazimiry, dworzanin Jana III, podczas swej bytności w S. , oglądał już nowy zamek okazały, zbudowany pięknie i ozdobnie z kamienia Avec un beau Palais de pierre, magnifiquement bâti et orné. Po przybyciu jezuitów dawniejszy zamek drewniany rozebrano i na tem miejscu zbudowano kościół Niepokalanego Poczęcia N. P. Maryi, albowiem w zamku tym urodził się Józef Potocki, a na miejscu, gdzie ujrzał światło dzienne stanął główny ołtarz. Zamek zwany dawniej Blichem przez ludność, w którym Katarzyna z Potockich Kossakowska, kaszt. kamieńska, przyjmowała Józefa II, po nabyciu dominium na własność rządu przemieniono na szpital wojskowy. Utracił on dawniejszy charakter i pamiątek żadnych nie posiada. Jestto gmach dwupiętrowy, murowany z kamienia, blachą pokryty. Z dawniejszych budynków zasługują na wzmiankę gmach pojezuicki obenie gimnazyum, zbudowany w r. 1744, i dom ubogich przy ulicy Halickiej; z nowszych dworzec kolejowy, znacznie rozszerzony w r. 1886; kasa oszczędności, ozdobiona grupą alegoryczną dłuta rzeźbiarza Dykasa, i dom karny poza miastem. Na przedmieściu Halickiem wznosi się kamienny posąg Bogarodzicy, na wyniosłej kolumnie, wystawiony w r. 1739 przez Józefa Potockiego na pamiątkę ocalenia miasta od oblężenia. Na temże przedmieściu jest figura kamienna św. Jana Nepomucena, wystawiona w r. 1742. Na przedmieściu Tyśmienickiem stoi posąg Zbawiciela z kulą ziemską w ręku, wystawiony przez Stanisława Potockiego w r. 1730, z powodu minionej dżumy. Na placu Franciszka wystawiło miasto w r. 1837 posąg bronzowy cesarzowi Franciszkowi I, będący dziełem prof. Schallera z Wiednia. Na tymże placu, przed farą Stanisławów łacińską, znajduje się kolumna kamienna Niepokalanego Poczęcia N. P. Maryi. Herb nadał miastu Jan Kazimierz d. 14 sierpnia 1663 r. Przedstawia on otwartą bramę forteczną z trzema wieżami, a w środku otworu połtrzecia krzyża h. Pilawa. Historya. Powstanie i wzrost swój zawdzięcza S. rodzinie Potockich, posiadającej na Pokuciu w XVII w. rozległe dobra. Na miejscu gdzie później stanęło miasto, znajdowała się wś Zabłotów, a później dwór myśliwski. Pierwszym znanym posiadaczem wsi był Stanisław Rewera Potocki, woj. krakowski i hetman w. kor. Syn tegoż Andrzej na Potoku Potocki, kaszt. krakowski i hetman pol. kor. , zamienił wś swą dziedziczną na miasto, które od imienia najstarszego syna, ststy halickiego, poległego w potrzebie wiedeńskiej, nazwał Stanisławów. Ludność miejska, polska i ruska, otrzymała prawo magdeburskie w 1662 r. Ormia nie otrzymali toż prawo w dwóch przywilejach z d. 14 stycznia 1677 i 10 lipca 1678 r. Spadkobiercy Jędrzeja Potockiego sumiennie przestrzegali nadanych miastu przywilejów. Królowie Jan Kazimierz d. 14 sierp. 1663 r. , Michał Wiśniowiecki i Jan III w kwietniu 1677 r. potwierdzili przywileje i zrównali S. w prawach z innemi miastami. Z okazyi zatwierdzenia założonej w S. kolegiaty łacińskiej, sejm warszawski, konstytucyą z d. 14 stycznia 1677 r. , zapewnił miastu stanowisko prawne, równorzędne z miastami królewskiemu Dwa narody polskoruski i ormiański zorganizowały osobne urzędy radzieckie i ławnicze, z osobnymi wójtami. Obok nich utworzyła się gmina żydowska, na mocy przywilejów Jędrzeja Potockiego z d. 17 września 1662 r. i syna jego Jozefa z czasu pomiędzy rokiem 1703 36. Dwudziestoletnie słobody, prawa przyznane cechom d. 24 kwiet. 1664 r. , d. 4 września 1664 r. , r. 1672, 4 lutego 1678, 25 czerwca 1726, 21 marca 1729 ściągały do miasta różnorodną ludność, a liczne jarmarki wytworzyły z S. ognisko handlowe dla całego Pokucia. W końcu XVII w. S. stał się siedzibą zamożnych kupców ormiańskich, utrzymujących stosunki z Węgrami, Wołoszczyzną, Besarabią z jednej, a Wrocławiem, Gdańskiem, Wiedniem i Monachium z drugiej strony. Obwarowania, dokonane przez Potockich, kosztem kilkunastu milionów, zabezpieczały miasto przed najazdami. Religij. ne potrzeby różnowierczej ludności znajdowały zaspokojenie w stawianych kosztem dziedziców i hojnie uposażonych, kościołach, cerkwiach i klasztorach ks. trynitarzy i jezuitów, a założenie kolonii akademickiej krakowskiej od r. 1669 1718, przekształconej następnie na kolegium jezuickie 1718 do 1773, uczyniło S. ogniskiem oświaty dla Pokucia. Jednocześnie powstają zakłady dobroczynne dom ubogich i szpital i wznosi się wspaniały ratusz w stylu włoskiego odrodzenia. Pograniczne położenie miasta wystawiało je na najazdy, czego szczególniej doświadczyło od r. 1666, t. j. od poddania się Turcyi Piotra Doroszeńki, który wraz z Halil Baszą zawadził o okolice Stanisławowa we wrześniu 1672 r. , a przed napadem Husseina Baszy Jędrzej Potocki musiał nawet ustąpić ze swego dziedzicznego grodu. Gdy w r. 1675 poraził on pod Kałuszem Tatarów, wówczas IbrahimBasza, zwany Szejtanom, pierwszych dni września roku następnego posunął się pod S. , spalił przedmieścia i probował dobywać miasta. Ale podstąpienie Jana III pod Żórawno zmusiło Turków i Tatarów do zwinięcia oblężenia, a z oswobodzonego miasta oddział wojska, pod dowództwem Jana Dennemarka, pośpieszył na pomoc królowi. Sejm warszawski z r. 1676 polecił hetmanom, aby mieli w osobliwej pamięci S. i Brzeżany, które dotąd od zguby ostatniej kraje tamte pokuckie zatrzymały. Na początku 1672 r. udaje się przez S. na Podole i Ukrainę Ulryk Werdum, celem agitowania pomiędzy wojskiem na rzecz kandydatury ks. de Longueville. Jego pobytowi zawdzięczamy opis stanu miasta w pierwszem dziesięcioleciu istnienia. W roku następnym 5 grudnia wstąpił do S. Jan Sobieski, wówczas hetman i marszałek w. kor. , solennie traktowany przez dziedzica na zamku, gdzie na przywitaniu i przy ochocie ze sto razy ognia dano. Podążył on tegoż dnia wieczorem ku Kałuszowi. W roku 1687 zatrzymał się tu Franciszek Dallerac, poufny dworzanin króla Jana III i sekretarz Maryi Kazimiery, który pozostawił następujący opis S. Posiada on okazały pałac, zbudowany pięknie i ozdobnie z kamienia. Rynek, domy, mieszkańcy i arsenał celują nad wszystkie inne miasta Rusi. Ludność składa się z Ormian i Wołochów bardzo bogatych. Wnosząc ze stroju mężczyzn i kobiet, niemniej też i z częstych jarmarków, które co do bogactwa i rozmaitości towarów nie ustępują jarmarkom we Lwowie i w Warszawie, możnaby nazwać S. sercem królestwa on diroit, que c est le coeur du Royaume, lubo okolica jego jest zupełnie. zniszczona. Po śmierci Jędrzeja Potockiego 1691 r. przeszedł S. na syna Józefa, hetmana w. k. i kaszt. krak. Magnat ten, głowa domu, obok Teodora Potockiego, prymasa, mający 6000 wojska nadwornego i 150000 dukatów rocznego dochodu, brał udział we wszystkich najważniejszych sprawach politycznych, co sprowadzało najazdy i rabunki na jego dobra, zwłaszcza na S. , będący stałą rezydencyą. W latach 1702 i 1703 przebywał tu bardzo często Stanisławów Stanisławów Franciszek II Rakoczy, pretendent do tronu węgierskiego, popierany w swych roszczeniach przez Ludwika XIV, a za jego wpływem i przez dziedzica S. W wojnie północnej Józef Potocki, po dokonaniu wyboru Stanisława Leszczyńskiego, stanął po stronie tegoż, na co zapewne niemało wpłynęła jego małżonka, Wiktorya, córka Wacława Leszczyńskiego, woj. podlaskiego, a siostra stryjeczna nowego elekta. Wojska ruskie, popierające Augusta II, zajmowały S. r. 1706 1707. Od r. 1706 1708 wszystkie władze miejskie były w zawieszeniu. Gdy zaś Karol XII po bitwie pod Połtawą udał się do Benderu, pośpieszył za nim i Józef Potocki, ztąd przedsiębrał wyprawy partyzanckie na Ukrainę, nie oszczędzając dóbr stronników Augusta II. To daje powód Adamowi Sieniawskiemu do napadu na Stanisławów, po wzięciu którego, jak pisze E. Otwinowski, ,, praesidiarios zabrał i z miasta wielki okup wziął. W r. 1713 przyszło nareszcie do zgody pomiędzy Augustem II i Józefem Potockim. Odtąd nastało kilkanaście lat spokojnych dla miasta. D. 13 listopada 1729 r. odbył się tu wspaniały fajerwerk z okazyi urodzin delfina, co na dworze Józefa Potockiego uważano za uroczystość familijną, wskutek pokrewieństwa z domem Burbonów przez Maryą Leszczyńską. Właściwy fajerwerk przedstawiał dwa kolosy, oświetlone ogniem granatowym; na jednym z nich były lilie burbońskie i ryba delfin, a przy nim stał gieniusz Francyi; przy drugim kolosie stał gieniusz korony polskiej z herbami Polski i Litwy, a pomiędzy nimi herbowna głowa królowej francuzkiej Wieniawa Leszczyńskich. Pomiędzy kolosami widać było kolebkę ozdobioną koroną. Z kolebki wznosiło się wspaniałe słońce, a nad niem wznosił się Saturn, zapewniający światu nadejście złotego wieku Jam aurea saecula redibunt. D. 1 maja 1732 r. zmarła Wiktorya, małżonka Józefa Potockiego, którą d. 16 lipca, po czterodniowych ceremoniach pogrzebowych, pochowano w kościele jezuitów. Pomimo zgody z Augustem II Józef Potocki nie był zwolennikiem dynastyi saskiej. Po śmierci Augusta II wespół z prymasem Teodorem Potockim przyczynił się do wyboru Stanisława Leszczyńskiego. Skoro jednak wojna sukcesyjna przybrała obrót obcy interesom Polski, pośpieszył zawrzeć pokój z Augustem III, od którego otrzymał godność hetmana w. k. 1736 i kasztelana krak. 1748. W czasie wojny pomiędzy Rossyą i Turcyą 1737 39, zawiązuje przez swego powiernika Gurowskiego układy z Turcyą, której proponuje zawarcie przymierza z mającą utworzyć się konfederacyą. Celem sparaliżowania tych zamysłów, oddział kozaków, wysłany przez feldmarszałka Muenicha, wyruszył na S. w pierwszej połowie sierpnia 1739 r. przed bitwą pod Stawuczanami. Zająwszy po kolei Kuty, Horodenkę, Tyśmienicę, kozacy przypuszczali szturmy do fortecy stanisławowskiej. Załoga pod dowództwem generała Hundorfa stawiła skuteczny opór. Oprócz dwukrotnego morowego powietrza dżuma, w latach 1705 i 1730, najbliższe okolice S. były jeszcze srodze trapione przez rozboje. Gęste lasy, pokrywające podgórze karpackie i pograniczne położenie tego zakątka pomiędzy Polską, Węgrami, Siedmiogrodem i Wołoszczyzną, wszystko to sprzyjało grasowaniu przez czas dłuższy bandom, dowodzonym przez Piskliwych, Pintów, Doboszów, Bajuraków i Martyńczuków. Dla ścigania band opryszków utrzymywali dziedzice S. na zamku milicyą zbrojną pod nazwą smolaków. Schwytanych oddawano do sądu miejskiego, zwanego sekwestrem, który nie skąpił krwawych wyroków. Z powodu smolaków i, ,sekwestru budził S. postrach w ludności wiejskiej, sympatyzującej z opryszkami. Po śmierci Józefa Potockiego d. 19 maja 1751 odbył się w S. opisany przez Fr. Karpińskiego głośny, trwający kilka tygodni pogrzeb, na który, oprócz licznej wówczas rodziny Potockich, przybyli dostojni goście z całej Rzeczypospolitej. Stan klucza stanisławowskiego w tym czasie był najświetniejszy. Do niego należały wówczas, oprócz S. i Łyśca. wsi Czukałówka, Drohomirczany, Iwanikówka, Kniehinin, Krechowce, Łysiec Stary, Majdan, Opryszowce, Pacyków, Pasieczna, Posiecz, Radcza, Rybno, Stebnik, Uhrynów, Zagwoźdź. Odtąd kompleks ten dóbr ziemskich, przechodząc często z rąk do rąk, topniał coraz bardziej. Od Józefa Potockiego przeszedł S. na syna tegoż Stanisława, woj. poznańskiego, później w r. 1760 na wdowę po nim Helenę z Zamoyskich Potocką, a po jej rychłej śmierci, na mocy podziału, dokonanego na zamku brodzkim d. 26 lutego 1761 r. , na synów Stanisława Wincentego i Franciszka, wojewodziców poznańskich. Od nich przez czas pewien Katarzyna z Potockich Kossakowska trzymała klucz stanisławowski w dzierżawie, a w r. 1771 nabyła go na własność. Z czynnym udziałem tej pani w życiu politycznem łączyły się dosyć ściśle losy miasta. Przedewszystkiem była ona zawziętą przeciwniczką kandydatury Poniatowskiego na tron polski. Hetman Jan Klemens Branicki, głowa stronnictwa narodowego czy też republikańskiego, zamierzał początkowo obrać nawet S. za punkt oparcia w walce przeciwko familii i jej stronnikom. D. 23 lipca 1764 utworzyli Potoccy konfederacyą w Haliczu, a siły swoje skoncentrowali w S. Skutkiem tego d. 7 sier pnia wojska ruskie podstąpiły pod miasto od strony Kamieńca Podolskiego i rozpoczęły oblężenie. Bombardowanie zniszczyło frontową wieżę kościoła jezuickiego. Nareszcie wzięto miasto szturmem, a na mieszkańców nałożono kontrybucyą. Przywódzcy konfederacyi dostali się do niewoli, ale dziedziczka uciekła na Wołoszczyznę. D. 26 września wypuszczono z niewoli czterech Potockich, a 5 paździer. 1764 r. wyszły wojska ruskie z S. do Lwowa. Czasy konfederacyi barskiej dały się uczuć miastu dotkliwie. Kasztelanowa kamieńska wraz z całym domem Potockich wzięła w niej czynny udział. W kwietniu 1768 r. zawiązała się konfederacya ziemi halickiej w Podhajcach Wielkich, której marszałkiem został starosta trębowelski Maryan Potocki. Pułkownik Przyłuski zabrał z S. 5 armat, 19 bomb, po beczce prochu i kartaczy. Następstwem akcyi konfederackiej w tych stronach było dwukrotne zajęcie S. przez wojska ruskie. Morowe powietrze w 1770 r. wypłoszyło ludność uboższą do sąsiednich lasów, wkrótce potem przeszedł S. wraz z Pokuciem pod panowanie Austryi. Przedsiębrano cały szereg zmian, mających na celu asymilacyą nowego nabytku. Utworzono urzędy austryackie i szkoły gimnazyum od r. 1784, szkołę, ,główną czyli normalną od r. 1784, szkołę żeńską od 1797, izraelicką normalną, w których jezykiem wykładowym stał się niemiecki. Klasztory jezuitów i trynitarzy zniesiono, a kościół kolegiacki zamieniono w r. 1799 na farny. D. 6 kwietnia 1782 r. zabrano na rzecz skarbu nawet dominium stanisławowskie pod pozorem, jakoby było niegdyś częścią ststwa halickiego. Swym osobistym wpływem na dworze wiedeńskim zdołała jednak dziedziczka udaremnić ten zamach. Wpływu swego używała również i na korzyść miasta bądźto przez wyjednywanie nominacyi uczciwych urzędników, bądź to przez otrzymanie dla S. takiej instytucyi, jak forum nobilium sąd szlachecki na cztery obwody. Cesarz Józef II bawił w S. 1783 r. , podejmowany okazale na zamku przez licznie zgromadzonych Potockich. Z niewiadomych bliżej powodów Katarzyna Kossakowska sprzedała S. w r. 1792 Protowi Potockiemu, ostatniemu dziedzicowi miasta z tego domu. Po bankructwie Prota przeszedł S. 24 czerwca 1801 r. na własność skarbu, czyli właściwie funduszu religijnego, w sumie 246, 948 złp. 20 gr. W roku zaś 1848 prawa i dochody dawnych dziedziców nabyło samo miasto od funduszu religijnego. Stan miasta w końcu XVIII w. był dość pomyślny. Geografia Galicyi i Lodomeryi z r. 1786 podaje, iż były tu piękne domy i kamienice wyniosłe, ulice szerokie i brukowane, bogate sklepy kupców i stajnie Ormian, napełnione końmi na handel i wiele porządnych fabryk str. 92. W 1809 r. 6 czerwca zajął S. oddział wojska polskiego, który, po żwawej utarczce jazdy na drodze wiodącej do Tyśmienicy, zdołał utrzymać się w posiadaniu miasta do końca lipca. Następstwem kampanii było zniesienie fortecy stanisławowskiej w 1809 r. Po dokonanem zburzeniu murów, bram i baszt, a zasypaniu fos między r. 1809 12, śródmieście zlało się z przedmieściami. Pomimo częstych pożarów 1826, 27 i 35 r. i cholery w r. 1831, S. zyskiwał nowe warunki rozwoju wewnętrznego, dzięki troskliwości o upiększenie i uporządkowanie miasta ze strony starostów Franciszka Krattera i Kazimierza Milbachera. D. 17 list. 1834 r. zmarł w więzieniu tutejszem Maurycy Gosławski, żołnierz i poeta, uczczony okazałym pogrzebem. Rok 1848 wywołał i tutaj podobne objawy, jak w stolicy kraju. D. 8 maja utworzono radę obwodową, a następnie przystąpiono do organizowania gwardyi pod dowództwem Mikołaja Bołoza Antoniewicza i Antoniego Żołubowskiego. D. 28 września 1868 r. pożar zniszczył większą część miasta, a zarazem i starodawny, okazały ratusz. Dzięki energii burmistrza dra Ignacego Kamińskiego miasto zaciągnęło dwie pożyczki miejską i loteryjną, a przy pomocy uzyskanego w ten sposób miliona złr. zaczęło nader szybko dźwigać się z upadku, tak że podczas urządzonej wystawy przemysłowej w r. 1875 nie widać już było śladów niedawnej katastrofy. W S. w 1822 r. urodził się minister Julian Dunajewski. Bibliografia. O S. i jego przeszłości pisali Józef Waligórski Szkic histor. statysty czny miasta S. Dodatek do Gazety Lwow. z r. 1854, t. IV, 3, 4, 5; August Bielowski Pokucie Dodatek do Czasu, i VI, 1857; kś. Sadok Barącz Pamiętnik miasta S. Lwów, 1858; Stanisławów nieznanego autora Gazeta Lwowska z r. 1869, . 4 6, 8 11, 14, 24 26; ks. Tomasz Dąbrowski Historya c. k. gimnazyum wyż. w Stanisławowie w Sprawozdaniu c. k. gimnazyum w S. za r. 1878; osobna odbitka, Lwów, 1878; Aloizy Szarłowski S. i powiat stanisławowski pod względem historycznym i geograficznostatystycznym. Z planem miasta i mapą powiatu Stanisławów, 1887, str. 355; Aloizy Szarłowski Rys historyczny miasta S. W, ,Sprawozd. c. k. gimn. w S. za r. 1887; w osobnej odbitce Stanisławów, 1887 r. . Stanisławowski powiat leży między 48 45 a 49 12 szerokości północnej i między 42 10 a 42 40 długości wschodniej. Graniczy od północy z powiatami rohatyńskim, podhajeckim i buczackim; od wschodu z tłumackim; od południa z nadworniańskim i Stanisławów bohorodczańskim; od zachodu z kałuskim. I Obszar powiatu wynosił podczas ostatniego spisu ludności d. 31 grudnia 1880 r. 8061 klm. 14, 63 mil kw, . W tymże czasie były w powiecie 2 miasta Stanisławów i Halicz, 2 miasteczka Jezupol i Maryampol, 68 wsi i 54 obszarów dworskich. Po ostatnim spisie ludności przyłączono do powiatu dwie wsi Meducha i Bratkowce i dwa obszary dworskie tejże nazwy. Powiat Stanisławow, należy w całości do dorzecza Dniestru, a więc do stoku czarnomorskiego. Dniestr dotyka go na przestrzeni 43 klm. , od wsi Sobotowa po Dolhe. Z początku, od Sobotowa po Halicz 21 klm. , stanowi granicę pomiędzy powiatom rohatyńskim i stanisławowskim, a następnie, od Halicza po Dolhe 22 klm. , przerzyna pow. stanisławowski, dzieląc go na dwie części północną