archaiczną część Sudetów od dewońskiego i węglowego Jesionika Gesenke. Wschodni Niższy Jesionik Gesenk jest to obszar paleozoicznego łupku i piaskowca. Ze względów geognostycznych obszar ten jest bardzo jednostajny. Jeżeli pominiemy ubogie w skamieniałości kwarcyty i smugę wapieni bitumicznych pod Werbnem, zaliczanych do niższego dowonu, które bezpośrednio pokrywają łupki, to obszar zachodni składa się z niebieskawego łupku glinianego, żółtosza rego piaskowca i konglomeratów szarej waki średniej i górnej formacyi dewońskiej, z zawartościami konglomeratowemi Schalstein pod Beneszowem. Warstwy dewońskie między Engelsberg i Beneszowem petrograficznie przechodzą nieznacznie do niższej formacyi węglowej Culm, dzieli je linia poprowadzona z Beneszowa na Szląsku do Morawshoff. Na wschód od tej linii aż do doliny Odry rozciąga się sześciomilowym pasem formacya kulmska. Składa się ona głównie z żółtopopielatego piaskowca i z podrzędnego szarowakowego łupku dachowego, koloru niebieskawoszarego, zawierającego skamieniałości; łupek ten oddawna był tu przedmiotem przemysłu i istotną podstawą bytu dla mieszkańców tej nieurodzajnej okolicy. Falista kraina ta była w neogenie trzeciorzędowej epoki teatrem znacznej działalności wulkanicznej, która w rozpęknienia i szpary naruszonych warstw wypychała z wnętrza ziemi ogniopłynne masy a miejscami wylewała je i na powierzchnię. Na przestrzeni objętej liniami od miasta Morawska Ostrawa i Lubawa już za granicą Szląska od południa, Lubawa, Bruntal Freudenthal i Koźlo na zachodzie, Koźle i Morawska Ostrawa na wschodzie, znajduje się obecnie co najmniej 25 miejscowości, gdzie znaleziono produkty wulkaniczne, częścią bezpośrednio wylane na powierzchnię, częścią później odkryte przez erozyę i spłukanie. Produkty wulkanicznej działalności pojawiają się zazwyczaj jako bazalt. Bazalt znajduje się częścią jako lita skała bądź w kształcie kopułowato spiętrzonych gór, bądź jako wylewy lawy w kształcie pokrywy, wreszcie jako żyły wypełniające szpary, częścią rozkruszony, zamieniony w złomy lub otoczaki w skutek wpływów atmosferycznych i erozyi wodnej. Lawy bazaltowe występują w kształcie bomb olbrzymich rozmiarów i rapili na południowym stoku Kohlerborgu pod Bruntalem i popiołu wulkanicznego. Produkty te są bądź rozsypane na zboczach gór bazaltowych, bądź uniesione przez płynące rzeki i osadzone w nizinach; później przez ciśnienie zlepione z innemi rzecznemi napływami, utworzynocnych piczedgórzach gór Olbrzymich, w górach Kacbach ograniczających z północy kotlinę Jeleniogórską Hirschberg, występują mesozoiczne skały, które zresztą utrzymały się tylko w niektórych dolinach zapadnięcia, gdzie były uchronione od denudacyi. Znajdujemy tu mianowicie warstwy kredy i tryasu wciśnięte między grzbiety gór starszych. Warstwy te na krawędziach są zagięte ku górze nieckowato a nawet poprzesuwane. Liczne niskie, równoległe łańcuchy wzgórz uwydatniają orograficznie twardsze części skrzydeł niecek, które obniżały się jeszcze w czasie trzeciorzędu, jak to wynika z dyslokacyi tych warstw. Południowy, łagodniejszy stok gór Olbrzymich nie należy do Szląska, gdyż polityczna granica idzie wzdłuż działu wodnego Odry i Elby; panuje tu bardzo wybitna budowa tarasowata, która ściśle zależy od warunków geologicznych. Po nad pokładem kredy wznoj si się dość szybko na 500 mt. średniej wysokości taras starszego dyasu Rotliegende, którego pokłady poziome lub faliste są powyginane, poprzerzynane licznemi zagięciami. Jest to obszar dość jednostajny i tylko żyły melafiru stanowią tu kilka wzniesień. Linia prowadząca z Freiheit przez Hohenelbe aż do Eisenbrod oddziela ten taras od gór krystalicznych, które na wschodzie spadają bardzo stromo ku poprzedniemu tarasowi. W średniej części Sudetów utrzymały się na dosyć rozległych przestrzeniach warstwy mesozoiczne, mianowicie piaskowiec ciosowy Quadersandstein, należący do górnego cenomanu kreda; występuje on dzięki erozyi w malowniczych formach gór Heuscheuer i Adersbachskiogo labiryntu. Piaskowiec ten leży wciśnięty między podniesionemi pasami gór starszych Sowich i Adler. Pod piaskowcem leżą osady dyasu i węgla, które na krawędziach wychodzą na jaw; tutaj też występują, jak zwykle wśród dyasu, pokrywy porfiru i molafiru, które jako twardsze zostały oszczędzone przez denudacyę. Otaczają one, pod nazwą gór Waldenburg, piaskowcowy I grzbiet Heuscheuet, Zapadnięcie między górami Sowiami i Adler pochyla się ku wschodowi gdzie miększe warstwy zostały wypłukane i tworzy kotlinę Kładzką. We wschodniej części Sudetów panują wyłącznie warstwy stare archaiczne i paleozoiczne. W paśmie Dziadka Alttvater wznosi się grzbiet archaiczny gnejsy i łapki krystaliczne, który dzięki swej twardości stanowi najwyższe wyniosłości; potem następują łupki dewońskie i starowęglowe, mniej wzniesione i rozpłaszczające się ku płd. wschodowi. Droga prowadząca z Lubawy Deutsch Liebau na płd, , do Zuckmantel na płn. , oddziela

Szląsk