Has Zbytki in districtu Visnensi inter granities Karwowska et Mazowska Mazewo i Czarnowo chyba, bo Karwowo loży dość daleko pod Radziłowem, inter Dołęga et Woysław Dołęgi i Wojsławy, ac inter Mieczywieczski Niedźwiedzkiej, Audream, Martinum Szczuka, Choynowskie Chojnowo, Danowskie Danowo, Mathiam Guty Guty i Gutki, Rekowskie Raków et Pruthenorum, nec non inter Bolestam, Falislaum Szczuka, a granitiebes Choynowska usque ad granities Pruthenicales, et inter Chejewo dziś Skajc et Choynowo protensas et extensas in longum et latum consistentes oddał w zastaw Andrzejowi Szczuce, który zapłacił za to ks. Władysławowi ojcu Ziemowita 5 seksagen i dał 500 robora alias Wanczosu Herbarz Kapicy, str. 410. Wymienione w tym akcie wioski leżą dokoła Szczuczyna. Z pomiędzy osiadłych tu Szczukow wyróżniał się widocznie zdolnościami wspominany tu Andrzej, który, pozyskawszy względy książęce, doszedł do zamożności i dał początek znaczeniu swej rodziny. Na obszarze przez tę rodzinę zamieszkiwanym powstały wsi Pawełki, Jambrzyki, Barany, Skaje i trzy inne, na których obszarze Stanisław Szczuka, podkanclerzy w. ks. litewskiego, za przywilejem Jana III z 9 paźdz. 1690 r. utworzył miasto Szczuczyn. Przywilej ten nakazywał mieszczanom płacić podatki do skarbu królewskiego, czynsze zaś i placowe dziedzicowi, który nie mógł nakładać żadnych ciężarów. Podobno wskutek ślubu uczynionego przed wyprawą wiedeńską Jan III po zwycięztwie dał 200, 000 złp. na wzniesienie kościoła w Sz. , należącym do par. w Wąsoszu. Szczuka osadził przy kościele pijarów, którym wybudował kollegium r. 1700 i dał w uposażeniu wioski ŚwidryAwiasa i Miętuszewo oraz zapisał sumy na dobrach na utrzymania szkół. Król Jan III przeznaczył dla tych szkół fundusz stypondyalny z zapisu Katarzyny Jagiellonki, matki Zygmunta III. Funduszem tym rozporządzało po 1836 r. gimnazyum w Suwałkach. Po śmierci Szczuki miasto i dobra przeszły za córką jego w dom Potockich papiery po Szczuce mieszczą się w zbiorach wilanowskich. W końcu XVIII w. posiada dobra generał Łączyński. Pomyślny rozwój Sz. zawdzięczał głównie szkołom pijarskim a następnie położeniu na trakcie Królewca do Białegostoku. Około r. 1800 wedle Holache go było tu 261 dm. , 1849 mk. wiele żydów. Miasto, położone przy granicy litewskiej, było porządnie zabudowane, miało obszerny rynek, szerokie brukowane ulice, znaczno przedmieście, dobrze zabudowane. Przy mieście stała w ruinie już niedokończona rezydencya dziedziców przez Szczukę zaczęta. W kolegium pijarskim pobierało bezpłatnie naukę 150 uczniów. Siostry miłosierdzia mieszkały w domu prywatnym, oczekując na wzniesienie klasztoru. W mieście znajdował się urząd celny, podatkowy i konsumcyjny, zajmujące część budowli pijarskich. Stał też szwadron dragonów. Rząd praski zamierzył odkupić miasto od właściciela. Po 1815 r. Sz. wchodzi w skład obwodu augustowskiego. Żydzi wznoszą tu wielką synagogę. Miasto zaczyna upadać, zapewne z powodu tego, iż ruch handlowy na trakcie z Królewca do Białegostoku zmniejszył się po przeprowadzeniu nowych granic politycznych. Z władz istnieje tu tylko sąd pokoju. Szkoła zostawała pod zarządem pijarów jeszcze jakiś czas po 1831 r. Z nauczycieli ważniejszymi byli kś. Jakub Falkowski, założyciel instytutu głuchoniemych w Warszawie, Bronisław Trentowski, Witwieki. Uczniami szkoły byli dwaj Wagowie Jakub i Antoni, rodem z poblizkiego Grabowa. W 1836 r. inspektorem szkoły jest M. Szumkowski, nauczycielami kś. W. Żukowski, Zajcew, Paweł Adamski, Konwicki, Rzeczniowski i Królikowski. Akty uroczyste zamknięcia roku szkolnego szkoły obwodowej w Sz. wychodziły w r. 1834 i 1836 w Suwałkach. Wielki pożar w r. 1858 zniszczył w mieście 186 domów, ocalało tylko 59. Z zabytków przeszłości najważniejszym jest piękny kościół z grobami pijarów i okolicznej szlachty. W zakrystyi portrety podkanclerzego Szczuki i jego żony. Z zamku Szczukow został tylko wał i piwnica obszerna. W mieście, w pobliżu poczty, stał murowany pomnik, wzniesiony jakiemuś Samuelowi Szpielowskiemu, zmarłemu z morowego powietrza 20 maja 1710 r. Dobra Sz. składały się w r. 1880 z fol. Sz. Gubernia, rozl. mr. 1058 gr. or. i ogr. mr. 810, łąk mr. 117, pastw. mr. 67, lasu mr. 14, obszar sporny mr. 6, nieuż. mr. 44; bud. mur. 7, z drzewa 27; płodozm. 15 pol. , pokłady torfu, wiatrak. W skład dóbr wchodziły poprzednio miasto Sz. os, 249, mr. 998; wś Skaje os. 22, mr. 836; wś Wólka os. 6, mr. 272; wś Jambrzyki os. 14, mr. 353; wś Barany os. 23, mr. 61. Sz. par. , dekanat t. n. , 1300 dusz. Sz. gmina, ma 11694 mr. obszaru, 4724 mk. 162 żyd. , s. gm. okr. I, urz. gra. i st. poczt, w mieście Szczuczynie. W gminie istieją 2 browary, gorzelnia, kopalnie wapienia do wypalania wapna, 2 młyny i wiatraki, szkoła. W skład gm. wchodzą Barany, Będzkowo, Brzeźno, Bzury, Chojnowo, Czarnowo, Czarnówek, Danowo, Dołęgi, Grędy, IlurtyStarawieśj Jambrzyki, Koniecki, Kurki, Lipnik, Łępice, Mazewo, Milcwo, Nieckowe, Niedźwiedzkie, Niedźwiadna, Obrytki, Rakowe, Skaje, SokołyGutkowo, ŚwidryAwyssa, Wojsławy, Wólka, Zacieczki i Za

Szczuczyn