była slynna z swej piękności i majątku Halszka z Ostroga, córka księcia Eliasza i Beaty Kolcieleckiej, zaślubiona w jednym klasztorów lwowskich kniaziowi słuckiemu Siemionowi Olelkowiczowi. Ztąd wywiózł ją ststa lwowski Piotr Barzo i w r. 1559 oddał w Sz. Łukaszowi Górce, który, gdy Halszka wzbraniała się żyć z nim w stanie małżeńskim, uwięził ją w baszcie zamkowej. Tu przesiedziała aż do śmierci Łukasza r. 1573 i oswobodzona tego więzienia, umarła w obłąkaniu. Dotąd opowiadają w Sz. , że Łukasz Górka wykopać kazał ganek podziemny baszty do kościoła dla Halszki, która, uważając się za wdowę po Olelkowiczu, szat żałobnych nie zdejmowała. Inni znów twierdzą, iż dziedzic Sz. miał córkę, która czarną na twarzy plamą przyszła na świat Dumny ojciec ni chcąc pokazać światu upośledzonej od przyrody córki, na cało życic zamknąć ją kazał w tej wieży Racz. Wspomn. . Znajdująca się w wielkim ołtarzu kościoła par. figurka wyobrażać ma jednę z tych Czarnych Księżniczek. Ryciny zamku podają Wspomnienia Raczyńskiego i Album N. Ordy; nie wykonany zaś projekt przebudowania zamku zamieścił Przyjaciel Ludu, Leszno, 1843, IX, 244. Na zamku siedzą dziś Niemcy, dzierżawcy majętności. Zamek jest czołem okręgu dwór. , złożonego z osad Ludwikowo al. Louisenhof 1 dm, , 11 mk, Mutowo 4 dm, , 95 mk. , Nowawieś 1 dm. , 31 mk. , Nowy Folwark 3 dm. , 86 mk. , Świdwin 8 dm. , 98 mk, i zamek szamotulski 15 dm. , 258 mk. ; cały okrąg ma 32 dm. , 529 mk. 410 kat. , 119 prot. i 1295 ha obszaru 1034 roli, 116 łąk, 42 lasu; czysty doch. z ha roli 13, 71 z ha łąk 22, 32, z ha lasu 2, 35 mrk; młyn i gorzelnia parowa, znaczna uprawa szparagów; właścicielem jest Ernest ks. SachsenCoburg Gotha. Dzieje, Różni pisarze przyczepiają do historyi Sz. Ostrorogów, wymieniając niejakiego Dobrogosta, który w zapasach Laskonogiego z Odoniczem poległ pod Ujściem w r. 1226 27; inni upatrują pokrewieństwo rodu w wspólności herbu Nałęcz, lub tożsamości pojawiających się równocześnie Dobrogostów, Dzierzykrajów, Sędziwe jów, Wincentych, Tomisławów. Ostrorogowe nie byli, zdaniem naszem, pierwotnymi dziedzicami Sz. , ani Sasamotulscy nie są Ostrorogami Szamotulscy występują już w r. 1231, Świdwowie dopiero w r. 1352, a Ostrorogowie, o których mówi Paprocki, że przybyli z Niemiec, w r. 1383. Pierwszym, stwierdzonym dziedzicem Sz. był Wincenty, znajdujący się w r. 1231 w orszaku Władysława Odonicza Kod. Wielkp. , n. 131. Z nim atoli niepodobna, wobec braku źródeł, powiązać genealogicznie późniejszych dziedziców, których rodowód urywa się kilkakrotnie. Równocześnie występują kasztelan pozn. Tomisław i tegoż imienia wojew. pozn. 1277 1293, którego niektórzy uważają za ojca Dobrogosta Małego; kasztelan pisze się wyraźnie z Sz, , podczas gdy wojewoda nie wymienia swego dziedzictwa. Kasztelan przeto poznański 1279 87 Tomisław był dziedzicem Sz. , ojcem Dobrogosta, i zasługiwał się już Przemysławowi I przed r. 1257 Kod. Wielkp. , n. 546, 915. Przemysław II przywilejem, spisanym w Kaliszu d. 13 paźdz. r. 1284, z uwagi na zasługi baronakomesa Tomisława, kaszt. pozn. , odnawia, zatwierdza i nadaje wszelkie swobody dziedzicznym włościom jego, od dawiendawna i później w nagrodę uzyskanym; z szczególnym zaś przyciskiem zatwierdza książę ustanowione przez ojca swego targi w Sz. Szamotuły, leżące na drodze z Poznania do Wronek nad Wartą i do Drzenia nad Notecią, były już wówczas osadą, posiadającą warunki rozwoju; będąc zaś siedzibą dostojnika, pana obszernych włości, rozwijały się też pomyślnie. Prócz Sz. wymienia przywilej z r. 1284 Piotrkówko Petrovo, Mały Gaj Gay, Biezdrowo Becrow, Chojno Hoyno, Pakawie Pachawe, Otorowo, Otusz, Pomarzany Pomorano, Okisovo, Nojewo Nogyew i Grusele Krężoły. Wyliczone tu osady obejmują według najnowszych pomiarów przeszło 11, 591 ha. Sz. miały około tego czasu już kościół par. Dobrogost t. zw. Mały, syn Tomisława, woj. poznański, który w r. 1310 rozbił pod Kłeckiem najeżdżające Wielkopolskę wojsko Henryka ks. na Głogowie, pisał się w r. 1307 z Dzwonowa, a następnego roku z Szamotuł Kod. Wielkp. , n. 903, 915; tożsamość potwierdzają późniejsze związki rodowe Szamotulskich z Dzwonowskimi. Po Dobrogoście objął województwo pozn. siostrzeniec jego Przybysław Borkowicz z Sierakowa, który równocześnie był starostą wielkopolskim i na tym urzędzie spowodował w r. 1321 rekoncyliacyą grobów Dobrogosta i jego syna, pochowanych pod klątwą kościelną, za szkody wyrządzone posiadłościom biskupim. Ta czynność odbyła się w katedrze poznańskiej wobec ststy Przybysława, biskupa, kapituły, wdowy po Dobrogoście i Dzierzykraja, jej pasierba Kod. Wielkp. , n. 1023. Dzierzykraja spotykamy w r. 1348 na Dzwonowie Kod. Wielkp. , n. 1269; por. także n. 2039; dla Sz. nasuwa się, po śmierci Dobrogosta, Wincenty, który w przechowanych dyplomatach nie pisał się ani z Sz. , ani, jak chcą niektórzy, z Pomorzan. Wincenty, krewniak wojewody pozn. Dobrogosta, sprzedał w r. 1310, wobec dostojnika tego, bawiącego wówczas w Dzwonowie, klasztorowi byszewskiemu wieś swoją dziedzicz

Szamotuły