tniego po mieczu potomka Szamotulskich, kościół wrócił około r. 1590 do katolików. W kościele znajdują się 1 słynący cudami obraz N. M. P. , przywieziony w r. 1665 z Moskwy przez ststę Aleksandra Wolfa, dzierżawcę majętności szamotulskiej, i uznany w r. 1666 za cudowny przez komisyę, którą w tym celu wyznaczył bisk. pozn. Stefan Wierzbowski ob. J. Łukaszewicza, Kośc. par. , I, 301 304; 2 figurka wypukłej roboty w wielkim ołtarzu, naprzeciw której wyrytym jest herb Róża z literami M. B. P. S. ; ma ona wyobrażać Czarną Księżniczkę, do której wiążą się podania; 3 ołtarz obozowy króla Jana III; i 4 trzy nagrobki z napisami Andrzeja z Szamotuł, woj. pozn. 22 maja 1511; Jakuba Rokossowskiego w lipcu 1580 i Anny z Niegolewskich, chorążanki wschowskiej, 1mo voto Mycielskiej, 2do hrabiny na Tucznie Tuczyńskiej, stściny powidzkiej, na Szamotułach pani dziedzicznej 25 lipca 1723. Do kościoła zaprowadzone zostały bractwa literackie, miłosierdzia, św. Anny i różańcowe, przeniesione z kościoła św. Ducha; dziś już nie istnieją. Księgi kościelne zaczynają się od r. 1600. Jest także biblioteka kościelna. Par. , liczącą 6263 dusz i sięgającą na wschodzie do pow. obornickiego, składają Baborówko, Baborowo, Gaj Mały, Gałowo, Gąsawy, Grabowiec, Jastrowie, Kąsinowo, Kępa, Ludwikowo, Mutowo, Nowa Wieś, Nowy Folwark, Osowo, Ostrolesie, Piaskowo, Piotrkówko, Popówko, Popowo, Przeciwnica, Siemiątkowo, Śmiłów, Sycyn, Świdwin, Szamotuły, Szczuczyn, Twardowo, Urbanowo, Wychowaniec i Zagaj. Szkoły par. znajdują się w Gaju Małym, Jastrowiu, Kąsinowie, Popówku i Szamotułach. Kościół p. w. św. Krzyża przy klasztorze ks. reformatów, stanął w r. 1675 w połudn. części Sz. , w miejscu zamku Świdwów, rozebranego z rozkazu dziedzica Jana Korzboka Łąckiego, który osadził tu reformatów, poświęciwszy na budowę 15, 000 złp. i zapis 5000 złp. na dobrach. Do fundacyi miał przyczynić się także Jan Ulatowski, podstoli dobrzyński. W r. 1682 poświęcono klasztor i kościół, w którym chowano szlachtę okoliczną i zawieszano na ścianach wizerunki z napisami. Tu spoczywać też mają zwłoki Ignacego de Otto Trąmpczyńskiego, spowiednika Maryi Leszczyńskiej, królowej francuzkiej. Kościół p. w. św. Marcina, wcielony w r. 1487 do kolegiaty na prośbę dziedzica Andrzeja, runął w drugiej połowie XVIII w. ; w miejsce jego miał wznieść w r. 1755 Jan Iwański, proboszcz, nowy kościołek, dziś już nieistniejący. Kościół p. w. św. Mikołaja, założony w r. 1521 przez MikołajaPiotra, proboszcza z Wronek, rozebrany został w r. 1726; na miejscu jego postawiono figurę w r. 1757. Kościółek św. Barbary, przy szpitalu, spłonął w wielkim pożarze r. 1634. Kościół św. Ducha istniał już przed r. 1510; w ręku braci czeskich znajdował się od r. 1596 do 1620. Kazimierz Siciński, dziekan kolegiaty zaczął w r. 1726 stawiać nowy kościół, który wykończony między r. 1769 i 1779, stał jeszcze w pierwszej połowie bieżącego wieku; dziś po nim śladu nie ma; może stał na Starem Mieście, o kilka staj na płn. od mta Sz. Kościół staromiejski istniał jeszcze w r. 1821 mapa powiatowa i znikł razem z tą osadą; w r. 1580 był paraf. Do par. należały Osowo, Sycyn, Piotrkówko i nieistniejący już Wielżyn, tudzież młyny Grabowiec i Mędzikowski Pawiń. , Wielkp. , I, 31, 32. Dom modlitwy dla 18 osiadłych w Sz. rodzin protest. wystawił w r. 1786 dziedzic Józef Mycielski, z współudziałem Józefa Gromadzińskiego; następca zaś jego Stanisław Mycielski fundował w r. 1795 istniejący dotąd kościół; parafia liczyła w r. 1860 w 104 osadach 2900 prot. obok 15, 147 kat. Szkołę par. założył dziedzic Dobrogost Świdwa, który w tym celu w r. 1445 lokował na wsi swojej Kępie 12 grzyw. dochodu dla rektora, włożywszy na mieszczan obowiązek stołowania rektora, wybudowania domu szkolnego, opalania go podczas zimy i t. p. ob. J. Łukaszewicz Kośc. par. , I, 305 6. Proboszcz kolegiaty miał rektorom dawać rocznie 4 grzyw. W r. 1610 Jan Sołtysik, mieszczanin, zapisał szkole 100 złp. ; Sebastyan Ożeg, oficyał bydgoski, zapisał też kilkaset złp. Prócz tego rektor i bakałarz brali od uczniów płacę, zwaną kwartalnem. Szpital przy kościołku św. Barbary zgorzał w pożarze r. 1634; szpital przy kościółku św. Ducha znikł z kościołem. Drukarnia w Sz. istniała między r. 1558 i 1569 ob. Bandtke Hist. druk. ; Estrejchera Bibliogr. XVI w. i Raczyński Wspomn. Wielkop. , I, 172. Zamek, Nie ulega wątpliwości, że majętna i dostojna rodzina Szamotulskich miała swe odwieczne zamczysko, około którego grupowała się osada; gdy zaś z biegiem czasu majętność rozpadła się na części, kilka też było zamków. Źródła piśmienne przechowały nam tylko wspomnienie o zamku Świdwów, który ustąpił miejsca klasztorowi; istniejący zaś dotąd zamek z basztą, sprzedany Niemcom, kilka przetrwał wieków. Nad drzwiami w sieni zamkowej rznięte są herby szlacheckie Łodzia, Nałęcz i Korzbok, napisem Lucas de Gorka Cast. Posn. et Cap. majoris Poloniae. 1518. Stojąca w dziedzińcu baszta, wieżą Czarnej Księżniczki zwana, pochodzi z tych czasów; tworzyła ona zewnętrzną zamku obronę wraz z innemi, których dziś ślady tylko pozostały. Ową Czarną Księżniczką, o której rożne tu powiastki jeszcze krążą,

Szamotuły