nad rzką Wiażupie; takiź we wsi Plinie. W pow. matyampolskim we wsi Pokiewliszki pod Chlebiszkami grodzisko wysokie na 56 stóp, u podstawy 500, na wierzchołku 136 st. ; w fol. Bograny dwie sypane góry. Od tej wsi w kierunku ku Urdominowi i ku wsi Elksnokemie ciągną się całem pasmem nasypy różnej wielkości. W Poszławantach gm. Jaworowo ślicznie zachowane pile. W lesie za wsią Berżyniszki wielka góra sypana, otoczona w formie elipsy łańcuchem kopców różnej wielkości. W pow. wyłkowyskim, pod Pojewoniem, wysoka góra nad rzeczką Ponią. W pow. sejneńskim, w lesie Bradokalnie, są pile porosłe liściastym starodrzewem, jedne bez nazwy, drugie zwane Łylwa. Podobne znajdują się we wsi Bendry pod Mirosławiem i nad jez, Obelia. Oprócz tego spotykamy wysokie podłużne nasypy, z wierzchołkiem wklęsłym lub płaskim, o jednym lub dwóch stopniach u podstawy. Ze cmentarzysk godniej sze uwagi litewskie pod Puńskiem i Szwajcaryą ob. Suwalski powiat, szwedzkie pod wsiji Wysoką Rudą i Olitą, oraz karaimskie w ŚtoJeziorach. Tutaj zaliczyć wypada spotykane w różnych miejscowościach Nemonajcie, Kułaki, Wojnotraki i t. d. nasypy i wały ziemne, wznoszone w czasach historycznych i ztąd noszące nazwy okopów krzyżackich, szwedzkich lub francuzkich, w których znajdują dziś szczątki żelaztwa, monety, kości i i p. Godneby również były bliższego zbadania t. z. góry święte, ciągnące się na wybrzeżach Niemna od Aleksoty przez Pakalniszki aż do wsi Dziewagoła Dewagałas, na których miały istnieć liczne świątynie i uroczyska litewskie. Dzieje. Historyczne czasy zaczynają się dla tego obszaru dopiero z wiekiem XVI, z chwilą gdy światełka wyższej kultury rozjaśnią nieco głuchą ciemnicę puszcz, zalegających zarówno nieżyzną wyżynę pojezierza, jak i przyległe jej od południa i północy niziny, gdy siekiera hutnika i smolarza przygotuje karozowisko dla pracy rolnika a organizacya kościelna i polityczna zapewni opiekę pracy ludzkiej i jej owocom. Jeszcze w XV w. na całym obszarze nieliczna ludność prowadzi życie leśne. Główną część obszaru obejmowała dawna Sudawia, jedna ze starożytnych ziem pruskich, zamieszkała przez plemię pokrewne podobno Jadźwingom. Ujarzmieni w części przez Krzyżaków a w części przez Litwinów, wyginęli Sudawowie, podobnie jak i pokrewni im Jadźwingowie, nietylko od oręża, ale przez zetknięcie się z wyższą kulturą napływających z przyległych krajów Mazurów, Rusinów, Litwinów a w części i Niemców. Pokrewieństwo z Litwinami ułatwiło wsiąknięcie resztek wo jowniczego plemienia Sudawów w lepiej zor1 ganizowane społeczeństwo litewskie. Czy rozległe grodzisko Szurpiły na płn. od Suwałk było litewskieni czy też sudawskiemj trudno wiedzieć. Właściwa forma ilazwyi Surpile nie może służyć za wskazówkę, z powodu pokrewieństwa plemiennego i języko wego Sudawów z Litwinami. Krzyżacy rozszerzając swe panowanie nad Sudawią od zachodu, zetknęli się z Litwą, roszczącą również prawo do panowania nad obszarami prawego brzegu Niemna. Zapewne już w układzie zawartym z Krzyżakami nad jez. Meinem ułożono rozdział Sudawii między Zakon a Litwę i wkrótce potom na zjeździe w Wielenie r, 1423 przeprowadzono rozgraniczenie między Prusami a Zmujdzią, Litwą a Sudawią. Toeppen twierdzi, iż traktatem brzeskim r. 1435 Zakon zrzekł się Sudawii na rzecz Litwy. Obszar ten włączony został do województwa trockiego i rozdzielony między powiaty trocki i grodzieński. W skład powiatu kowieńskiego wchodziła dzisiejsza północna część gubernii suwalskiej, stanowiąca część Źmujdzi. Brzegi Niemna były zdawna już zaludnione obok osad litewskich istnieją tu zamki krzyżackie w XIV w. , ale reszta obszaru dzisiejszej gubernii stanowiła rozległą puszczę, którą królowie, od XVI w. począwszy, rozdają częściami możnym panom, ko ściołom, klasztorom, dla poparcia kolonizacyi. Pierwotnemi ogniskami kultury i chrześcijaństwa są zaniemeńskie Troki z klasztorem benedyktynów od 1405 r. , bernardynów od 1615 r. i dominikanów z początku XVII w. i nadniemeńskie Kowno bernardyni od 1467, dominikanie 1621, benedyktynki i kollegium jezuickie, Merecz dominikanie od początku XVII w. i kollegium jezuickie od 1676 r. , Grodno kollegium jezuickie 1623, Freny kościół 1609, Olita parafia 1524, Jurborg kościół 1430, ponowna erekcya 1522. Pierwsze kościoły pojawiają się na obszarze dzisiejszej gubernii dopiero w XVI w. Królowie rozdają części puszczy, zwłaszcza w pobliżu Niemna, możnym rodzinom litewskim i ruskim Radziwiłłowie, Czartoryscy, Sapiehowie, Pacowie, Tyszkiewicze, Glińscy, Wiszniowiecoy, Ogińscy, Zabrzezińscy, Wołłowicze, którzy, bądź jako właściciele, bądź w charakterze starostów, wznoszą tu pierwsze kościoły, zakładają klasztory, urządzają pierwsze miasteczka, ściągają osadników z Mazowsza, Podlasia, Litwy i Prus. Jeden z najdawniejszych kościołów parafialnych mają Balwierzyszki nad Niemnem erekcya z 1522 r. ; następnie idą Olita 1629, Pożajśoie 1550, Wierzbołowo 1554, Wisztyniec 1560, Wiejsieje 1562, Przerosi i Filipów 1571, Augustów około 1561, Lipsk 1583. Dolina Niemna i obszar między traktem królewieckokowień

Suwałki