wą roli i drobnym handlom. Miasto posiada drukarnią, tartak parowy, 2 garbarnio i znaczny browar; towarzystwo pożyczkowe. Z urzędów znajdują się landratura, urząd pobor. , sąd okręg. , urząd poczt. 2 klasy. Stoją tu 3 szwadrony ułanów. W ciągu roku odbywa się 8 jarmarków. Szkoła 7 klas. ewang, liczyła 1887 r. 7 naucz, i 326 dzieci; oprócz tego jest t. zw. wolna szkoła ewang. 127 uczn. , wreszcie prywatna szkoła katol, utrzymywana przez stowarzyszenie św. Wojciecha, któro nauczycielowi płaci 600 mrk. i 166 mrk. dodatku na mieszkanie, opał. Kościół ewang. został zbudowany podobno 1318 r. , jest piękną budowlą obszerną i ozdobną malowidłami ściennemi, Kiedy należał do katolików słynął z odpustów na św. Rozalię. Kiedy cało biskupstwo pomezańskie przyjęło luteranizm, przeszedł kościół w ręce protestantów. Pierwszy pastor nastał tu 1574 r. Katolicy mają tu tylko stacyą misyjną, należącą do dek. lubawskiego. W zakupionym domu murowanym z placem pomieszczono kaplicę, mieszkanie dla księdza i szkółkę. W końcu dobudowano kościołek i 1873 r. wznowiono parafią, która 1884 r. liczyła 412 dusz, rozproszonych w 163 miejscowościach; 1889 r. liczono 457 dusz. Na utrzymanie księdza płaci stow. św. Wojciecha 1200 mrk. ob. Utrac. kosc. p. ks. Fankidejskiogo, str. 153. o początku miasta brak świadectw. Istniało już przed 1315 r. , w którym kapituła pomezańska wystawia dla miasta nowy przywilej na 80 włók, z których sołtys ma posiadać każdą dziesiątą, więc razom 8, a prob. 6 wolnych. Od reszty włók mają osadnicy na M. B. Gromniczną płacić po 17 skojców zwyczajnej monety i po 2 kury od włóki. Prob. ma od każdej włóki mesznego pobierać po pół korca żyta i tyleż owsa. W poblizkiem jeziorze mają tak mieszczanie jako i kapituła wolne rybołówstwo małemi narzędziami. Oprócz tego dostają mieszczanie 10 włók w borze na pastwisko i 1 wolną włókę dla okopowizny i to w ten sposób, że do każdego posiadła w mieście będzie należało pół morgi ogrodu, którego bez posiadła nie wolno sprzedać, W i niejasnych sprawach sądowych mają się ławnicy przez burgrabiego udawać do rady miasta Kwidzynia. Mieszkańcom przysługuje także trzecia część dochodów z jatek rzeźnickich i piekarskich; wszystko to nadajemy im na prawie chełm. ob. Cramer Gesch, des Bist. Pomesanien, str. 69. Pieczęć tego przywileju przedstawia górę, różami porosłą, na niej dziewicę z różą w ręku, pewnie św. Rozalią, co potwierdza zdanie, że od niej po chodzi niemiecka nazwa miasta. R. 1361 sprzedaje kapituła miastu 101 2 włók nad drogą do Nipkowia za 171 2 grz. rocznego czynszu, który przez 15 lat ma opłacać; po upływio tychżc lat ma miasto płacić rocznie 16 skojców na M. B. Gromniczną. Kapituła zastrzega sobie jednak wolne pastwisko dla swej służby. Nie wolno też mieszczanom tych ogrodów sprzedać, które do ich posiadeł mają należeć. Oba to przywileje przechowują się na ratuszu w mieście. R. 1414 zostało miasto przez Polaków zdobyte i spalono ob. Script, rer. Prus, III, 345. R. 1454 stał S. po stronie zakonu, ale 1520 r. stosunki się zmieniły, jak świadczy kronika, gdzie czyta my Civitas Rosenberg Polonis adhaesit ei quo homagium focit Sor. rer. Prus, V, 436. Wojny szwedzkie dały się miastu we znaki, Kiedy od 1708 U r. srożyło się tu morowe powietrze, mieszczanie przebywali w namio tach za jeziorem. W średnich wiekach miasto silnie było obwarowane, jak wnioskować możoa z szczątków muru i ruin zamku, w poblizkim parku się znajdujących. Powiadają też, że dawniej jezioro Suskie oblewało całe mia sto. R. 1785 należał S. do familii Schack v. Wittonau, posiadającej toż Nipkowio. Dopioro w powyższym roku wykupił rząd pruski miasto od dziedziców. W topografii pruskiej z 1789 r. czytamy, że w S. mówili mieszcza nie po polsku i po niem. ob. Kętrz. O ludn. pol. , str. 210. Nawet między suskimi pasto rami ewang, znajdujemy w XVIII w. polskie nazwiska jak Moneta i Sokołowski ob. Gaz. Toruńska, r. 1884, Nr. 139. Powiat suski obejmuje 184 5 mil kwadr, i graniczy na płn. z pow. sztumskim i morąskim, na wschód z morąskim, ostródzkim i lubawskim, na płd. z lubawskim, a na zach. z grudziądzkim i kwi dzyńskim. R. 1885 liczył 5 miast, 65 gmin, 72 dominiów, 249 osad, 9683 dymów i 49271 mk. 1871 r. 51637; 1880 50343 mk. . Co do wyznania to w miastach było 13196 ew. , 2026 kat. , 78 dyssyd. , 824 żyd. , 1 bezwyzn. ; w gminach 10762 ew. , 1643 kat, 97 dyssyd. , 17 żyd. ; w dominiach 13678 ew. , 1386 kat, 24 dyssyd. Miasta powiatu są Susz 3055 mk. , Biskupice 2030, Iława 2489, Kisić lice 2186 i Prabuty 4284. Wschod, części powiatu pokrywają rozległe lasy. Z rzek za. sługują na wzmiankę Drwęca, tworząca wsch. granicę pow, dalej Liwna, przerzynająca jego zach. część, wreszcie Ossa w płd. stronic. Z licznych jezior największe są Jezierzyce, Dzierzgoń, Łabędź, Trupel. Komunikacyą ułatwiają szosy z Susza na Iławę do Lubawy 32 klm. , z Susza przez Kisielice do Łasina 21 klm, z Susza do Prabut U klm. , z Pra but do Kwidzyna 7 klm. i z Susza do Sztu mu 125 klm. . Dwie koleje przerzynają po wiat toruńskowystrucka stac. w Iławie i Rudziczu i malborskamławska w Prabu tach, Suszu, Ząbrowie i Iławie. Jeszcze 1717

Susz