miały w Kruszy Zamkowej i w Sławsku Wielkiem, własności biskupów włocławskich. Myszą Wieża nigdy nie była latarnią morską, jak sądzą niektórzy; służyła za strażnicę i za więzienie. Po Kruszwicy drugiem w powiecie miastem było Strzelno od r. 1231. Pierwszy kościół stanął w Kruszwicy; kroniki wspominają tu bazylikę św. Wita pod r. 1109 Pomn. Dziej. Pol. II, 340. Bulla papieska z r. 1133, oddając biskupstwa polskie pod zwierzchnictwo metropolii magdeburskiej, wymienia biskupstwa kruszwickie i włocławskie, które więc równocześnie istniały obok siebie i które później dopiero połączono w jedne biskupstwo z stolicą w Włocławku. Drugi kościół i trzeci powstały w Strzelnie staraniem Piotra Dunina, któremu podanie przypisuje także założenie kościoła w Chełmcach; istnienie kościoła tego sięga stwierdzonego dokumentami r. 1257; następnie pojawiają się kościoły w Kościeszkach w r. 1271, Sławsku Wielkiem r. 1315, Siedlimowie i Wójcinie r. 1360, Ostrowie wójcińskim r. 1448, w Stodołach przed r. 1507, Ostrowie nadgoplańskim, Polanowicach, Piaskach, Ludzisku i Rzadkwinie przed r. 1560, w Markowicach w r. 1642. Kościół w Rzeczycy zgorzał w r. 1811; o kościele w Ołdrzychowie wspomina podanie ludowe; kościółek pod Rechtą i kaplica św. Prokopa w Strzelnie istnieją dotąd. Cudami słynące obrazy znajdują się w kościele poklasztornym. w Strzelnie i w Markowicach. Nieznany nam bliżej grobowiec stoi w pobliżu Chełmiec i Chełmiczek. Dzieje pierwotne tego skrawku ziemi kujawskiej, zwanego dziś pow. strzelińskim, plączą się z podaniem i giną w pomroce wieków. Podania o Popielach, Piastach i Kruszwicy, ubarwione powieścią o Myszoj Wieży, o morzu goplańskiem, o Marzannie, Ziewonii, Bogunce i innych bóstwach przedohrześciańskich, mają zapewne swe podstawy dziejowe. Legendowa Kruszwica wynurza się z mgły przeddziejowej jako stolica biskupa może już za Mieszkali, osada ludna i zamożna. Była ona prawdopodobnie ogniskiem przedhistorycznej kultury tych okolic. Zbigniew, syn Hermana, uciekając w r. 1096 z Wrocławia przed ojcem, zdążał prosto do Kruszwicy, gdzie w krótkim czasie zebrał liczne hufce, które spotykały się z zastępami Władysława. Z Kruszwicy wyruszył w r. 1109 Krzywousty idąc na Nakło; w Kruszwicy poślubił w r. 1148 9 Albert Niedźwiedź córkę Krzywoustego; tu miał w r. 1230 Konrad Mazowiecki nadać Krzyżakom ziemię chełmińską; tu przebywał ks. Kazimierz, który w r. 1234 ustanowił myto na Mątwach i w r. 1252 komorę celną przy moście w Kruszwicy. W r. 1271 ks. Bolesław kazał zburzyć to miasto, z obawy, ażeby nie wpadło w ręce Pomorzan. W r. 1331 widziano w tej okolicy Krzyżaków, burzących Wójcin i inne osady. W r. 1370 panował w Kruszwicy Kazimierz, ks. pomorski, wnuk Kazimierza W. ; r. 1383, w czasie zaburzeń domowych, zniszczono Pia ski, własność kapituły włocławskiej, a Kru szwicę oddano ks. mazowieckiemu. Tu gości li częstokrotnie królowie polscy. W r. 1655 Szwedzi opanowali Kruszwicę; r. 1666 mie rzył się pod Mątwami Lubomirski z wojskiem kwarcianem. Przed r. 1772 istniał na obsza rze pow. strzelińskiego, na zachód od Gopła, ku południowi od Strzelna i Kruszwicy, wcho dzący w skład wojew. brzeskiego pow. kru szwicki, który dotąd, z niektóremi zmianami, tworzy połowę zachodnią pow. strzelińskiego, połowa wschodnia tego powiatu należała do pow. radziejowskiego; na południu oderwano Lenartowo z przyległościami od pow. koniń skiego, Siedlimowo, Wójcin, Kożuszkowo i Gaj od pow. gnieźnieńskiego, który grani czył z kruszwickim; północną część powiatu strzelińskiego tworzą skrawki dawnego pow. inowrocławskiego. Pod względem archeologicznym zasługują na uwagę miejscowości Baranów, Biskupice Pokapitulne, Bławaty, Chełmce, jez. Gopło, Górki, Kruszą Podlodowa, Kruszwica, Markowice, Ostrówek, Piaski, Rzeczyca, Rzeszynek, Strzelno, Tarnówko, Żakowice, Żałowo, Złotowo i Żegotki. Nasy py ziemne znajdują się w pobliżu osad Gocanów, Kruszą Duchowna i Zamkowa, Rożniaty, Stodolsko, Baranów, Rzeszyn, Rzeszynek, Gocanówko, Mietlica, Marcinki, Przedbojowi ce i Tupadły. 2. S. , niem. Waldau, wschodnia część miasta Strzelna z folw. poklasztornym, ma z fol. Bławaty, Gaj i Młyny, z któremi tworzy okrąg dworski, 29 dm. , 548 mk. 492 katol. , 56 prot. i 1516 ha obszaru 1224 ro li, 183 łąk, 3 lasu; właścicielem jest rząd pruski. 3. S. , o 3 klm. ku płn. od Mogilna, na płd. wybrzeżu jez. Wiecanowskiego, według mapy Chrzanowskiego; inne mapy oznaczają tam folw. Baba. 4. S. Tak zowią się niekiedy Strzelce, Strzelewo i Strzelin. E. Cal. Strzelno, niem. Strellin, wś kośc. na Kaszubach, pow. pucki, st. p. Starzyn, zawiera 17 gburs. posiadeł i 22 zagród, razem 569 ha 392 roli orn. , 35 łąk. W 1885 r. 62 dm. , 75 dym. , 405 mk. , 391 kat. , 14 ew. ; szkoła kat. Kościół paraf. p. w. św. Maryi Magd. , patronatu rządowego, został r. 1830 na nowo odbudowany; przez pejyien czas był filią Swarzewa. Istnieje przy nim bractwo trzeźw. od r. 1856. W skład par. dek. pucki wchodzą Strzelno, Mieruszyn, Czarnowski Młyn, Tupadły, Poczernin W. i M. , Rozewie, Liśniewo, Cetnowo, Ostrowo, Karwień, Karwienskie Błoto i Karwieński Dwór; 1867 r. 1474 dusz, 1889 r. 1517 dusz. R. 1373 nadaje komtur

Strzelno

Strzelno