krzyżowe, wsparte na jednej kolumnie. Ta kolumna z ornamentacyą romańską, wykuta z kamienia piaskowego szarożółtawego, jest jedynym zabytkiem wewnętrznych ozdób, które pozostały z pierwotnej budowy. Posadzka kościoła ułożona w szachownicę z marmuru białego i czarnego. Z czarnego też marmuru są nagrobki niektórych proboszczów klasztornych, jak n. p. Samuela Sierakowskiego 1635, Pawła Wolskiego 1728 i innych. Nagrobek drewniany z dwoma wizerunkami książąt kujawskich i bałamutnemi napisami położony był w r. 1748; napisy te opiewają, że w r. 1124 ks. Aleksander sprowadził do S. norbertanów, których w r. 1254 ks. Kazimierz przeniósł do Wrocławia, a w miejsce ich ulokował norbertanki. W tym kościele złożone też były zwłoki żony ks. Kazimierza Dok. kuj. Ulan. , 123. Kościół posiada słynący cudami obraz N. M. Panny i krucyfiks, uznany za cudowny przez bisk. włocławskiego Jana w r. 1461. Liczne odbywają się tu odpusty na św. Trójcę, św. Annę, św. Norberta, Wyniesienie Krzyża św. i inne. Przy kościele zaprowadzono bractwa św. Anny, Różańcowe i Niepokal. poczęcia N. M. P. Na dziedzińcu stoi statua N. M. Panny z białego marmuru, kilkanaście łokci wysoka, wystawiona w r. 1635 przez Szymona Kołudzkiego, kan. gnieźn. Obok figury leżą trzy ogromne kamienie, zwiezione z pól strzelińskich; do jednego z nich, z wyciśniętym śladem koła, wiąże się podanie o św. Wojciechu. Kamień ten jest w wielkiem poszanowaniu u ludu, który mu przypisuje własności lecznicze. Kościół posiada znaczny zbiór relikwii. Są tu jeszcze spruchniałe rzeźby dębowe z XV w. , wyobrażające stacye męki Pańskiej. Parafię, liczącą 4200 dusz, składają Bławaty, Busewo, Łąkie, Miradz, Młyny, Naskrętne, Sławsko Małe, Strzelno, Wilamowo czy Wilhelmowo, Wronowo i Żegotki. Szkoły paraf. są w Młynach i w Strzelnie. Przy kościele stoi kaplica p. w. św. Prokopa, przeznaczona obecnie na spichrz i skład drzewa. Kościół ten ma nawę główną zbudowaną na podstawie koła średnicy 810 mt. . Na osi jego z zachodu ku wschodowi stoi od frontu okrągła, z boków spłaszczona wieża, z wnętrzem kolistem, z tyłu zaś presbiteryum kwadratowego planu, bez absydy. Wiązanie z kamienia i stała grubość ścian 110 mt. , wskazuje na jednolitość planu, któremu nic nie przydały późniejsze epoki; wzniesienie wieży, przybudowanie szkarpy, wybicie nowych otworów na wysokości piętra i przymurowanie łuku tęczy pochodzą z późniejszych czasów. W jednej z ścian kościoła wmurowana jest tablica erekcyjna bez napisu, przedstawiająca trzy postacie. W środku Chrystus siedzący na tronie, do którego Słownik Geograficzny T. XI. Zeszyt 126 zbliża się od prawej strony młodzieniec podający model kościoła, a od lewej nachylona zakonnica z księgą otwartą. Prócz tych zabytków z XII w. znajduje się jedna jeszcze tablica nad wejściem do dawnej furty klasztornej. Rzeźba ta, bardzo już starta, przedstawia N. M. Pannę, trzymającą na prawej ręce dzieciątko Jezus; w około są postacie ludzkie, z których dwie dolne wyobrażają, jak się domyśla Wł. Łuszczkiewicz, fundatorów ex voto, a reszta proroków. Kościół p. w. św. Bucha, o którym wspomina przywilej miejski z r. 1436 Kod. Dypl. Pol. , II, 865, znikł bez śladu. Kościół prot. i synagoga powstały w nowszych czasach. Przed r. 1772 nie było żydów w S. Par. prot. liczyła w r. 1860 w 40 osad. 3581 prot. obok 10, 382 katol. . Nowy ratusz stanął w r. 1728 staraniem Pawła Wolskiego, proboszcza klasztornego. Klasztor po norbertankach i budynki proboszczowskie pochodzą z nowszych czasów. Dzieje miasta. świadkiem przeszłości S. jest wykopany młot kamienny, z granitu, 22 cmt. długi, 9 szeroki, ważący 248 klgr. Podanie przechowuje pamięć o św. Wojciechu. Apostoł ten przybył do Gniezna w r. 997, zkąd Bolesław Chrobry wyprawił go do Gdańska. Gdy zdążał na Strzelno ku Wiśle, nieostrożny woźnica wjechał na ogromny kamień i wywrócił wóz, w którym siedział św. Wojciech. Wtedy to, mówi podanie, wycisnął się ślad koła na kamieniu, zwiezionym później na dziedziniec klasztorny. Na widownię dziejową wyprowadza osadę założenie klasztoru norbertanek odnoszone do lat 1124, 1133, 1148 1153 i 1190 około. Pierwszą z tych dat popiera podrobiony dokument, drugą Długosz i Damalewiez, trzecią przyjmuje ks. W. Knapiński św. Norbert i jego zakon, 161 7, a czwartą B. Ulanowski. Dok. Kujaw. i Mazow. , 36 9. Uważając za najprawdopodobniejszą datę r. 1133, przyjmujemy za fundatora klasztoru Piotra Włosta, zwanego Duninem, który nadał norbertankom to, co posiadał na obszarze ówczesnego S. Wprawdzie Mieszko Stary potwierdza w akcie z r. 1145, że Janusz, brat Trojana, nadał kanonikom trzemeszeńskim jakieś Strzelno, którego posiadłość w dwa lata potem zatwierdza papież Eugeniusz III Kod. Wielk. , II, 15. Jeżeli nawet odniesiemy ten zapis do naszego S. , to możemy przypuścić, że jak Dunin norbertankom, tak i Janusz ów darował kanonikom pewne części z obszaru Strzelna. Posiadłość zresztą kanoników, znikła potem bez śladu. Może norbertanki nabyły od kanoników dział Janusza. W r. 1212 Konrad mazowiecki ustanowił w 8. targi tygodniowe, uwalniając klasztor od nagabywań kasztelanów, poborców i komorników; r. 1231 było S. już miastem; dnia 25 lipca r. 1293 30

Strzelno