niki, okr. wiejski Werenki, o 10 w. od gminy a 51 w. od Święcian; folw. ma 1 dm. , 11 mk. kat. ; wś zaś 3 dm. , 45 mk. t. wyzn. w 1865 r. 18 dusz rewiz; własność Poczobutów. Stawiszyce wś i folw. , pow. pińczowski, gm. Złota, par. Pełczyska, odl. 18 w. od Pińczowa. W 1827 r. 27 dm. , 187 mk. W 1880 r. folw. ten rozl. mr. 536 gr. or. i ogr. mr. 465, łąk mr. 53, past. mr. 3, nieuż mr. 15; bud. mur. 1, drewn. 12; płodozm. 12polowy. W połowie XV w. S. , wś w par. Pełczyska, miała łany km. , z których płacono dziesięcinę snopową i konopną kantoryi wiślickiej. Dziesięcina konopna wynosiła 10 grzyw. Dwa dwory szlach. i 2 folw. z rolą, karczma z rolą, 3 zagr. z rolą płaciły dziesięcinę, wartości 5 grzyw. , pleb. w Pełczyskach. Jeden łan km. płaci dziesięcinę pleb. w Probołowicach, łan prebendy pełczyskiej płaci dzies. snop. wartości 2 grzyw. Długosz, L. B. , I, 412; II, 414. Według reg. pobor. pow. wiślickiego z r. 1508 S. i Szczytniki, własność Stanisława Stawickiego, płaciły poboru 3 grzyw. W r. 1579 S. , w par. Pełczyska, własność Stawickich, miała 16 osad, 8 łan. , 3 zagr. , 1 chał. , 9 rzem. Pawiński, Małop. , 217, 486. Br. Ch. Stawiszyn 1. 1291 r. Stavissin, os. miejska i dobra nad rzką Bawół dopł. Prosny, pow. kaliski, gm. i par. Stawiszyn, odl. 16 w. od Kalisza, 11 w. od granicy pruskiej, 210 w. od Warszawy, posiada kościół par. katol. mur. , kościół par. ewang. mur. , synagogę drewn. , dwie szkoły początkowe, sąd gm. okr. II, dom przytułku dla kalek i starców, urząd gm. z kasą pożyczkową, st. poczt. , 140 dm. , 1924 mk. w tej liczbie 238 protest. , 4 prawosł. , 609 żyd. . W 1827 r. było 169 dm. , 1339 mk. ; 1857 r. 167 dm. 4 mur. i 1550 mk. 364 żyd. i 201 Niemców. Do mieszczan należy 226 mr. Ludność trudni się hodowlą warzyw zbyt w Kaliszu, wyrobem kożuchów na 8000 rs. rocznie, szewctwem na 14, 000 rs. i garncarstwem. W osadzie jest 85 szewców, 12 krawców, 12 rzeźników, 5 kuśnierzy, 6 młynarzów, 10 stolarzów, 11 malarzy, 5 bednarzy, 26 sklepów. Kościół kat. , p. w. św. Bartłomieja i Jadwigi, okazały, pochodzi z XIV w. , bez sklepienia, z wieżą nowowybudowaną, gdyż stara była spaloną przez piorun w 1706 r. , pokryty nowym dachem 1876 r. W kościele tym znajduje się wielki ołtarz przeniesiony z kaliskiego kościoła św. Józefa, z ciekawemi rzeźbami drewnianemi z XV w. Ewang. kościół, z wieżą i zegarem, stoi na miejscu, w którym wznosił się dawny gród; obecna świątynia murowana pochodzi z 1874 r. Przedtem był drewniany. Do 1854 r. istniał kościołek św. Ducha przy szpitalu na przedmieściu Kaliskiem. Zawiązkiem osady było grodzisko przy trakcie do Kalisza wiodącym. Osada otrzymała prawo miejskie zapewne już w XIII w. W nadaniu 12 łanów dla Kalisza przez ks. Przemysława 1291 r. powiedziano a magna via de Kalis in nostram civitatem que Stavissin nuncupatur Kod. Wielkp. , Nr. 674. Śród ludności znajdowało się zapewne wielu niemieckich osadników. Herman, mieszczanin stawiszyński, nabywa 1296 r. sołtystwo w Słupcy dla lokacyi tamże miasta na prawie średzkiem Kod. Wielkop. , Nr. 757. Najazd litewski w 1306 r. sięgnął aż po Stawiszyn, Krzyżacy splądrowali i spalili miasto 1331 r. Kazimierz Wielki opasał murem. Na akcie sprzedaży sołtystwa we wsi Jonków, spisanym w Kaliszu 1333 r. podpisali się Petrmann, wójt stawiszyński, Henryk, pisarz. Akt spisał Jakub, pleban ze Stawiszyna. O polszczeniu się Niemców świadczy akt z 1350 r. , na którym podpisał się Niczko Petermanovicz wójt, syn wspomnionego wyżej Petermana Kod. Wielkp. , Nr. 1124 i 1298. O znaczeniu osady świadczy poniekąd akt hołdu, jaki rajcy Stawiszyna i Konina złożyli Ludwikowi węgierskiemu i Elżbiecie 1374 r. w Kaliszu Kod. Wielkop. , Nr. 1708. Najpomyślniejszą chwilą w rozwoju miasta były czasy Jagiełły, który nadał miastu przywileje a kościołowi zwiększył uposażenie. W 1445 r. mieszczanie fundują przy kościele cztery ołtarze. Na początku XVI w. jest 8 altarystów i 2 wikaryuszów, następnie pleban Andrzej Luborski funduje 3 mansyonarzy, których liczba dojdzie do 9. Arcyb. Wacław Leszczyński potwierdził tę fundacyą. Około 1520 r. pleban miał do 30 grzyw. , trzyłanowy folwark w Kiączynie, trzy łany osadzone kmieciami każdy wartości 30 grzyw. , trzy i pół łanów w Długiej Wsi, cztery ogrody w Kiączynie. Prawo patronatu miał król Łaski, L. B. , II, 72, 73. Już na początku XVIII w. był przy proboszczu tylko jeden wikaryusz. W 1629 r. mieszczanie dają szosu 32 zł. , płacą też od 21 szewców, 17 rzeźników, 14 piekarzy, 7 krawców, 10 garnców gorzałczanych, 4 piwowarów, 10 szynkarzów, 4 rybaków i t. d. , w ogóle pobór wynosi fl. 150 gr. 13 w Kaliszu 683 fl. . Cło od przejazdu trojakie pobierano królewskie, zamkowe, miejskie. Według lustracyi z 1564 roku mieszczanie okazali list Jana Olbrachta, że mają dawać stacyi grzywien 14 rocznie, a dzierżawca grzywien 6. A kiedy Król J. M. osobą swą tam będzie, winni dać owsa 30 ćwierci, 10 kop. chleba i 10 achteli piwa. Dzierżawca Jan Zaręba okazał list Zygmunta I. z 1520 r. , którym listem zapisał te dobra S. , z należącemi do nich i ze stacyą, kolegium poznańskiemu Lustr. , V, 80. Wojny szwedzkie zniszczyły miasto. Według

Stawiszyn

Stawiszyce

Stawiszyn