Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 1150 mk. prawosł. , 8 katol. , 18 żyd. ; 2343 dzies. ziemi. Cerkiew p. w. archanioła Michała, drewniana, zbudowana w 1741 r. a w 1851 1852 r. z gruntu odnowiona, uposażona jest 60 dzies. ziemi z chutorem. We wsi odbywają się jarmarki. Wś ta początkowo należała do ststwa romanowskiego i dzieliła jego losy ob. Romanówka. Około 1765 r. wyrobiła się na osobne ststwo. Lustracya z 1765 r. podaje Ststą jest Jan Stecki, kasztelanie kijowski. Ta wś Stawiszcza jest sytuowana nad rzeczką Kamionką nazwaną. Poddani płacą czynsz podług mienia swojego, drudzy pańszczyznę robią po dwa dni w tygodniu; płacą i stawszczyznę, ze wsi ogólnie po 100 złp. W tej wsi liczy się do intraty chałup 41, kozackich chałup 8, libertowanych 3. Wsi należące Koszlaki, Żydowce, Jerczyki, Czerniawka. Intraty rocznej z ststwa złp. 7402 gr. 21. Komisarz stawiski Marcin Bukojemski. Kozaków herodowych w tem ststwie jest Nr. 20; ci kozacy chodzą do obozu partyi ukraińskiej, za ordynansami WW. Regimentarzów. Komisarz Bukojemski oświadczył, że ststwo stawiskie jest ukrzywdzone w swych gruntach od sąsiedzkich dóbr, t. j. od ststwa białocerkiewskiego z jednej, z drugiej od dóbr pawołockich, z trzeciej zaś strony najwięcej od dóbr kornińskich Proskurów; grunta ststwa poodbierano z tej strony, przeto ludzie ststwa w insze państwa się rozchodzą. Następnie umniejszyły się znacznie dochody ststwa, w 1770 r. bowiem ststwo to przynosiło tylko 1710 złp. 11 gr. i 4 1 2 den. rocznego dochodu ob. Summaryusz królewszczyzn El. Piotrowskiego, str. 16. Po rozbiorze Rzpltej ststwo stawiskie stało się własnością rządu i w 1811 r. przez komisyą ustanowioną dla sprzedaży dóbr rządowych sprzedane zostało Janowi Borkowskiemu, komisarzowi białocerkiewskiemu, potem marszałkowi pow. wasylkowskiego, który oddał je w posagu córce, wydanej za Teodora Rylskiego. Syn ich Rościsław odprzedał S. stryjowi swemu Teofilowi Rylskiemu, po którym w spadku przeszła ta majętność do Antoniego Rylskiego, niedawno zmarłego. Dziś jest we władaniu sukcesorów ostatniego. Za posiadania Teofila Rylskiego w S, . była stadnina rasowych koni. 2. S. al. Stawiszcza, w 1622 r. Lubomirz, mko po obu brzegach Tykicza Gniłego, pow. taraszczański, w 2 okr. pol. gm. Stawiszcze, o 30 w. od Taraszczy a 131 w. od Kijowa. Położone w równinie otwartej, w glebie wybornej, ma 7010 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było 3977 mk. prawosł. , 119 katol. i 1709 żyd. , zaś Słownik Siemionowa podaje 603 dm. i 3776 mk. W mczku znajdują się dwie cerkwie Pokrowska przy wjeździe do S. od Białejcerkwi, z muru wzniesiona w 1836 52 r. , na miejsce spalonej w 1804 r. a pochodzącej z 1736 r. i Uśpieńska, wśród rynku, z drzewa wzniesiona i pochodząca z 1728 r. Jest tu kościół kat. p. w. św. Trójcy, z muru wzniesiony w 1798 r. przez hr. Branickiego, synagoga, 2 domy modlitwy żydowskie, szkoła wiejska, gorzelnia, browar, cegielnia, cukrownia, wiatrak murowany i kilka młynów wodnych. Targi odbywają się co drugą niedzielę. Miasteczko otaczają przedmieścia Roskoszna, Antonówka, Stawiska al. Brylówka i Burkatówka. Parafia kat. istnieje od 1750 r. , dek. humańskiego, ma 1693 wiernych. Kaplice w Sabadaszu, Buzówce, Bahwie, Ochmatowie dawniej filia, Olszance a poprzednio jeszcze w Płosce i Zasztowie. Gmina składa się z 10 okręgów wiejskich starostw, obejmujących 49 miejsc zaludnionych, 3628 dm. , 19611 mk. , 23227 dzies. ziemi 10462 włośc. , 7304 dwor. , 591 cerkiewnej, 4870 należącej do apanaży. Klucz stawiski dóbr hr. Branickich obejmuje S. i wsi Antonówkę, Horodyszcze, Janiszówkę, Jasinówkę, Jurkówkę, Płoskę, Rozumnicę, Rożki, Sewerynówkę, Skibińce, Śnieżki, Teterówkę, Winarówkę i Żurawlichę i w 1863 r. liczył 6763 dusz rewiz. Niepewne podanie odnosi założenie tego miejsca do odległych czasów, z dziejów jednak wiadomo, że na początku XVII w. były tu jeszcze pustki należące do Białej cerkwi i dopiero w 1622 r. Stanisław Lubomirski, ststa białocerkiewski, założył nową osadę, którą nazwał Lubomirzem. Lustracya z t. r. mówi Lubomir i Pasieczna, i te dopiero poczęli osiadać; jest w nich poddanych, którzy się świeżo budują, Nr. 100 Jabłonowski, Lustr. , str. 138. Około tego czasu stepy tutejsze zaczęły porastać w siedziby. Mieszkańcy Lubomira z Białocerkwią i Trylisami pospołu w pewnych wyznaczonych punktach straż polową odbywali i ostrzegali całą Ukrainę o zbliżaniu się hord z Krymu. Jednakże czujność owych straży polowych niezawsze bywała skuteczną i dlatego miasteczka te, pomimo stróżownictwa swego, częste nader ponosiły klęski, tak że sejm, mając wzgląd na zniszczenie od Tatarów mta Białej cerkwi, Trylis i Lubomira, wszelkie procesy i banicye na tychże miasteczkach przez poborców kijowskich zyskane, zniósł i annihilował Vol. Leg. , III, str. 335. Lubomirz atoli, jako położony na samym szlaku tatarskim, więcej od innych był narażony na zniszczenie; to też w niedługim czasie zburzony przez Tatarów znika. O walkach stoczonych wówczas świadczą liczne kurhany, zalegające do dziś tutejsze pola. Pustujące uroczysko z czasem znowu zaczęło się zaludniać, ta nowa jednak osada,

Stawiszcze