nikowscy, Mielżyńscy. Do S. należał w 1532 r. młyn Ryczywół na Orli; karczmarz posiadał łan roli w r. 1578 było tu 6 śladów osiadłych, 6 zagrod. i 2 komorn. ; r. 1618 nie płacono z S. podatków, ustanowionych na 3 złp. 19 gr. Przed r. 1655 siedziało tu 9 kmieci, z których na początku XVIII w. ani jednego nie było; role po nich wcielono do folwarku. W r. 1711 wymarła większa połowa mieszkańców na powietrze morowe. Do r. 1791 należał S. do powiatu pyzdrskiego; przy nowym rozkładzie województw, dostał się do nowo utworzonego pow. średzkiego, a po rozbiorze kraju do pow. krotoszyńskiego. Mimo ogrodu dworskiego, nad łąkami, sterczy kopiec objętości około 1000 stóp, na którym niegdyś stać miało zamczysko. E. Cal. Starogród niem. Althausen, dok. 1222 castrum Colmen antiquum Culmen, Aldehaus, Aldinhuyz, 1505 Starogrod 1466 Starigrod, wś z kość. katol. paraf. , na Olędrach nad jeziorem, około pół mili od praw. brzegu Wisły, o 5 kim. na płd. od Chełmna st. p. , pow. chełmiński. Pod wsią przepływa Trynka, uchodząca przez śluzę do Wisły. Gdy woda we Wiśle wzrasta, zamykają śluzę, wtedy Trynka występuje z łożyska i zalewa pola i łąki starogrodzkie. S. leży na wyniosłym brzegu Wisły, na tak zwanych górach Byndyńskich, ciągnących się wzdłuż rzeki, kościół tutejszy panuje nad rozległą okolicą. Obszar S. wynosi 177 ha 119 roli orn. , 38 ha łąk. W 1885 r. było 23 dm. , 43 dym. , 198 mk. , 183 kat. , 15 ew. Szkoła katol. liczyła 1887 r. 123 dzieci. W skład par. dek. chełmiński wchodzą S. wś i Domena, Kiełp, Kałdus, Katorowo, Linda, Bieńkówka, Borówno, Kokocko, Błota, Różnowo, Gutliny i Bulzówka, które 1888 r. obejmowały 1302 dusz. Przy kościele p. w. św. Barbary, patronatu bisk. , istnieje bractwo Trzeźwości od 1858. Obecny kościół wystawił z cegły i kamienia bisk. chełmiński Wojciech Leski r. 1754 własnym kosztem. Obraz św. Cecylii malował Schado w. Kościół istniał tu już r. 1276; zaś roku 1319 papież Jan XXIII daje odpustu 40 dni w liczne święta za odwiedzenie kościoła i kaplicy św. Barbary. 2. S. , domena fiskalna, tamże, 1104 ha, 368 roli orn. , 75 ha łąk, 225 lasu, W 1885r. 21 dm. , 45 dym. , 280 mk, 202 kai, 78 ew. Jeszcze w czasach przedchrześciańskich istniał tu gród warowny. R. 1222 wystawili Krzyżacy zamek dla obrony Chełmna i osadzili w nim komtura wraz z konwentem. Ztąd w krzyżackich źródłach zamek tutejszy, jako przedmurze Chełmna zwanym bywa, ,antiquum Colmen i antiquum castrum, S. stanowił dla Krzyżaków ważną pozycyą. Tu też w kaplicy zamkowej przechowywali głowę Św. Barbary, którą r. 1242 nabrali Świętopełkowi w Sartawicach. Ta relikwia zostawała tu do r. 1454. Papieże nadawali dla niej liczne odpusty, to też wierni tysiącami tu przybywali. Nawet książęta z odległych stron nieraz pielgrzymowali. I tak niedługo po przeniesieniu tej relikwii do S. przybył król czeski Wacław 1230 51, który usilnie prosił Krzyżaków, ażeby mu choć część tej relikwii ustąpili. Wacław zawiózł otrzymany ułomek do Pragi, gdzie ku pamiątce św. Barbary wybudował piękną kaplicę w kościele św. Franciszka. W r. 1440 odbyła pielgrzymkę do S. Małgorzata, małżonka W. ks. litew. Witolda, jak powiada ówczesny pisarz Jan z Pozylii. Ser. rer. pr. III, 238. Na początku XV w. zabrali Krzyżacy głowę św. Barbary do Malborka, zkąd poszła do Gdańska, obecnie pokazują ją w skarbcu gnieźnieńskim. Po bitwie pod Grunwaldem, zajęli Polacy zamek; powtórnie zaś r. 1454, na początku wojny 13letniej. Ale niedługo potem zdobył go Bernard v. Zinnenberg dowódzca zaciężników krzyżackich, któremu zakon dał S. w zastaw za żołd zaległy. Roku 1463 d. 13 grud. zawarł traktat z królem polskim w imieniu swojem i swoich żołnierzy, mocy którego zamek starogrodzki pozostał w jego ręku na dożywocie. Dopiero r. 1479 zajęli go Polacy. R. 1505 nadał król Aleksander S. biskupom. chełmińskim, którzy tu aż do końca XVIII w. zwykle latem przemieszkiwali, ob. Urk. B. d. Bist. Culm v. Woelky, 768. Zygmunt III z królową Konstancyą, synem Władysławem, pięcioletnią córką Anną i z okazałym dworem, płynąc do Gdańska, przybyli tu 1623 r. Gości przyjmował przed zamkiem bisk. Jan Kuczborski, zastawił stoły jadłem i udarował upominkami. Kaplica zamkowa przestronna i wysoka miała 7 okien, posadzkę wyłożoną flizami i marmurem. Zdobiły ją nadto 3 ołtarze snycerskiej roboty, z których większy poświęcony był św. Barbarze, patronce kościoła; w pobliżu wielkiego ołtarza stał tron biskupi. Biskup Opaliński 1682 93 zamek i kaplicę odnowił i przy niej ustanowił dwóch kapelanów. Po 1772 r. atoli żaden z biskupów nie postał w S. , tak że zamek z kaplicą coraz więcej podupadł. Wreszcie za czasów bisk. Hohenzollerna 1785 95 zamek został sprzedany i rozebrany. Tam gdzie stał zamek wznosi się dziś Boża męka. Obok zamku, miejsce gdzie stoją zabudowania dominialne, kościół i plebania, było dawniej też obwarowane ostrokołem, wałem i rowem. Tu nowi osadnicy szukali przytułku, póki Krzyżacy zburzonego przez Prusaków Chełmna nie odbudowali. Ztąd poszło podanie o przeniesieniu miasta Chełmna ztąd na dzisiejsze miejsce. Ob. Bau lind Kunst Denkmaeler der Prov.

Starogród

Starogród