Jankowo, Jankowski Młyn, Jerzykowo, Kleszczewo, Kocanowo częściowo, Krerowo, Krzykosy, Mączniki, Mądre, Nadziejewo, Paczkowo, Pętkowo, Pięczkowo, Poświętne, Sarbinowo, Solec, Śródkę, Staniszewo, Stępocin, Stęszewko wieś i holendry, Szewce, Tanibórz, Winną Górę, Witowo i Zjawieniec; arcybiskup gniezn. kapituła; Brzostek, Czerlejno, Górkę Małą, Gwiazdowo, Jezierce, Lubrzę, Opatówko, Ostrów, Połażejewo, Przykuty, Rybitwy, Śmieciska i Wyszaków; bisk. wrocławski Murzynowo Kościelne; archid. pszczewski Gdecz; klasztor lubiński Garby i Krerowo; klasztor paradyski Polwicę Zaniemyślską; poznańscy Kawalerowie św. Jana Jerozolimskiego Brzezie, Czerlejno, Kleszczewo, Koszuty i Siedlec; benedyktynki poznańskie Borowo młyn i karczmę, Jagodno, Prądno wieś i holendry; franciszkanki poznańskie Gablin i część Szrapek; franciszkanki gnieźnieńskie Kostrzyn i Strumiany; jezuici poznańscy Gowarzewo, Rusibórz, Siekierki i Wydzierzewice; probostwo kostrzyńskie Libartowo; probostwo pobiedziskie Wagowo; probostwo średzkie Marcelin i Topolę; miasto Pobiedziska posiadało Główienkę, Kaczynę i Kapalicę; miasto Środa Ruszków, Urniszewo, Zielniki i Źrenicę. Starostwo pobiedziskie składały Bociniec, Borówko, Borowskie Holendry, Główna, Jerzyn wieś i holendry, Kocanowo, Nadrożny Młyn, Pobiedziska, Polska Wieś, Rybitwy wieś i holendry i Wójtowstwo; starostwo średzkie Kleszczewo, Murzynowo Kościelne, Sabaszczewo, Środa, Trzebisławki i Źrenica; prócz tego istniały w powiecie królewszczyzny Pławce, Podarzewo, Rumiejki Kościelne i Ulejno. Zabrane majątki, z obszarem 18, 117 ha 4988 dwor. i 13, 129 wiejs. , wcielił rząd do utworzonej domeny swarzędzkiej. Miasta Kostrzyn, Pobiedziska i Środa okupiły samodzielność swoje przy regulacyi stosunków dziedzicznych. Żydom nie wolno było mieszkać w Kostrzynie i Środzie. W granicach powiatu istniały 3 opola Kostrzyn, Gdecz i Nietrzanów Dzierzchnica; 3 kasztelanie Ostrów r. 1235 1399, Gdecz 1240 1400 i Kostrzyn 1352 1404 i dwa starostwa pobiedziskie i średzkie. Prawo niemieckie uzyskały Kostrzyn w r. 1251, Siedlec 1256, Pobiedziska 1258, Jerzyn i Jerzykowo 1266, Gdecz 1286, Kleszczewo 1292, Luboniec 1294, Góra 1302, Paczkowo 1329, Stęszewko 1339, Górka Targowa 1343, Wagowo 1355, Czerlejno 1360, Stępocin r. 1364 i t. d. Najstarszem miastem jest Kostrzyn; po nim idą Pobiedziska i Środa; Zaniemyśl powstał dopiero w r. 1742 obok Niezamyśla, który w XIV w. także był miastem. Do tego rodzaju osad należą też Górka Targowa czyli Milesna i Nekla. Pierwszą wzmiankę o tutejszych kościołach znachodzimy u Długosza, który pod r. 1144 Piotrowi Duninowi przypisuje założenie kościołów w Gdeczu i Tulcach. Według innych źródeł mają swe kościoły Gdecz i Grodziszczko w r. 1240, Niezamyśl 1239, Wronczyn 1256, Kostrzyn 1257, Czerlejno 1268, Środa 1276, Solec 1302, Winnagóra 1305, Krerowo 1330, Pobiedziska 1331, Tulce 1363, Opatówko 1364, Uzarzewo 1391, Nietrzanów 1393, Kępa 1395 1618, Murzynowo 1398, Rumiejki 1399, Weglewo r. 1405, Kleszczewo 1439, Mączniki 1444, Kocanowo 1457 1580, Bagrowo, Górka Targowa, Gułtowy, Iwno, Koszuty, Mądre, Nekla, Siedlec, Siekierki i Śmieciska przed r. 1510. Kaplice stoją w Klonach, Górce Targowej i Uzarzewie. Dekanat średzki, istniejący już w 1298 r. , obejmował w 1873 r. 31, 762 dusz, w parafiach Bnin, Kórnik, Koszuty, Krerowo, Mączniki, Mądre, Nietrzanów, Rogalinek, Smieciska. Solec, Spławie, Ś. , Tulca, Zaniemyśl. Par. Środa miała 6273 dusz. Stolica powiatu Środa wzniosła się, gdy w okolicy jej podupadały inne osady, z których Gdecz Giecz zajmował czwarte co do znaczenia miejsce w tworzącem się państwie polskiem; z ziemi gdeckiej wybrał Bolesław Chrobry 300 pancerników i 2000 łuczników. W r. 1038 zburzyli Czesi Gdecz i zabrali do niewoli mieszkańców, których osadzili na prawie polskiem; r. 1238 Henryk Brodaty zostawił synowi całą Wielkopolskę, sięgającą do Warty i do grodu gdeckiego; r. 1240 odbył się w Mącznikach zjazd dostojników, na którym znajdowali się Przemysław I, biskup poznański Boguchwał i inni; r. 1249 i 1253 przy podziałach Wielkopolski dostał się Gdecz Bolesławowi; r. 1277 bawił w Kleszczewie Bolesław, syn Władysława Odonicza. Najazd Krzyżaków w r. 1331 pozostawił krwawe po sobie ślady; zburzono Gdecz, Murzynowo, Pobiedziska, Środę i Winnągórę; zagrożeni mieszkańcy okopawszy się na przestrzeni kilkumilowej od Kępy do Głuszyny, zadali Krzyżakom straszną klęskę pod Polwicą. W r. 1383 d. 2 sierpnia rozpędził Bartosz z Odolanowa zebrane pod Winnągórą rycerstwo. W sierpniu r. 1419 król Władysław jadąc z Poznania do Środy, doznał od pioruna niebezpiecznej przygody. Na wyprawę malborską dostawiły w r. 1458 Środa 20, Pobiedziska 15 i Górka Targowa 4 żołnierzy pieszych. W Solcu zmarli biskupi poznańscy Boguchwał II i Wojciech Paluka; w Winnejgórze r. 1818 generał Henryk Dąbrowski; w Górce Targowej r. 1823 gen. Amilkar Kosiński; w styczniu 1845 r. Edward hr. Raczyński na wyspie Zaniemyślskiej wystrzałem z moździerza odebrał sobie życie. Nasypy

Środa