Gułtowy, Iwno, Kleszczewo, Kostrzyn, Koszuty, Krerowo, Mączniki, Mądre, Nekla, Nietrzanów, Niezamyśl, Opatówko, Pobiedziska, Siedlec, Siekierki, Śmieciska, Solec, środa, Tulce, Uzarzewo, Węglowo, Winnagóra i Wronczyn; z innych powiatów wchodzą parafie Kurnik, Sławno i Swarzędz. Par. prot. są Kostrzyn, Holendry Nekielskie, Pobiedziska, Środa i Zaniemyśl, a po za granicami powiatu Bnin, Goślina Murowana, Miłosław, Nowemiasto i Września. Żydzi mają synagogi w Pobiedziskach, Środzie i Zaniemyślu. Ludność przeważnie polska i katolicka, trudni się uprawą roli, chowem bydła, drobnym handlem i przemysłem. Ubiór i zwyczaje te same co w pow. szremskim i pleszewskim. Stosunek ziemi dziedzicznej w ręku Polaków do nabytej przez Niemców ma się jak 136 do 93. W r. 1858 było 54 dziedziców Polaków i 10 Niemców. Kolonizacya niemiecka nabyła niedawno majętność Piątkowo Czarne z obszarem 660 ha. Rząd posiada z dóbr zabranych Polską Wieś 423 ha, Strumiany 362 ha, Węglowo 350 ha, Trzebisławki 362 ha, część nadleśnictwa Zielonka 2218 ha; probostwo średzkie ma folw. Topolę 152 ha, a pozn. seminaryum duchowne wś Nadziejewo 449 ha. Chowem i tuczem bydła na większą skalę zajmują się prawie wszystkie dwory. W r. 1837 naliczono 5891 koni, 16701 sztuk bydła rogat, 95220 owiec, 39 kóz i 10260 nierogacizny; w 1858 r. było 7216 koni, 20250 bydła, 112909 owiec, 231 kóz, 8009 nierogacizny i 58 osłów. Stacye do stanowienia klaczy są w Chwałkowie i Gowarzewie. Słynną owczarnię zarodową Rambouillet mają Zielniki; oryginalne Negretti chowają się w Wyszakowie, owce Cotswold w Kopaczycach i Śmieciskach; tu owdzie krzyżują rasy Rambouillet i Negretti. Nierogaciznę chowa Borowo. Nabiałem zajmują się Borowo, Kowalskie, Libartowo, Nagradowica. Pierzchnę, Poklatki, Podstolice, Sarbinowo i Wydzierzewice. Z lasów rządowych Jezierce, Prądno i Stęszewko było między r. 1868 i 1871 w przecięciu 17322 mrk rocznego dochodu. Szkółek owocowych było 45 w 1858 r. Znaczne trzciniska znajdują się na Wronczynie. Wierzbinę sadzą w Murzynowie Borowem. Uprawą buraków zajmują się Babin, Chwałkowe. Mączniki, Orzeszkowo, Pławce, Połażejowo, Słupia, Ulejno, Żabikowo, Żdziechowice i Źrenica. Uprawa chmielu i tytuniu zmniejsza się stopniowo. Szkołę rolniczą przeniesiono z Wielowsi Krotoszyńskiej do Polskiej Wsi pod Pobiedziskami. Gorzelnie znajdują się w 15 majętnościach, młyny parowe w 4. Istnieją też fabryka octu, krochmalu, cukrownia Środa, 6 torfiarni. R. 1858 i 1871 podniosła się liczba szewców w powiecie z 141 do 152, kowali z 121 do 135, kołodziejów z 25 na 59, stolarzy z 44 do 52, rymarzy z 12 do 20, bednarzy 15 do 19, płócienników rzemiosłowych z 16 do 17 i t. d. Tkactwem płótna zajmuje się ludność ubocznie; w 1858 r. było 769 warsztatów. W tym okresie czasu zmniejszyła się liczba cegielni z 25 na 11, młynów wodnych z 16 na 11, wiatraków 108 na 94. Kupców, handlarzy i agentów było w 1871 r. 288, szynkarzy 197; kasa pożyczkowa średzka miała 416, kostrzyńska 173 członków. Ob. Wykaz statystycznych i innych stosunków powiatu średzkiego na zasadzie wykonanego w r. 1858 spisu statystycznego. .. . wypracowany przez królew. radcę ziemiańskiego Glaeser w językach niemieckim i polskim. Podobny wykaz z r. 1871 nie był ogłoszony drukiem. Dzieje, Najstarszą z istniejących dotąd w powiecie osadą jest Gdecz przed r. 1038; potem pojawiają się na widowni dziejowej Ostrów na jeziorze Lednicy i Rybitwy r. 1136, Czerlejno, Kleszczewo i Koszuty 1170, Kostrzyn około r. 1190, Glinka Duchowna, Górka Kociałkowa, Jagodno, Ruszczą i Sanniki r. 1218, Polwica Zaniemyślska 1230, Środa 1231, Kapalica i Pobiedziska 1233, Jerzykowo 1235, Grodziszczko i Mączniki 1240, Solec 1244, Winna Góra 1250, Gowarzewo 1253, Biskupice Królewskie odn. Biskupie, Bożejewo, Siedlec i Wronczyn 1256, Jezierce, Kępa, Krerowo, Opatówko, Śmieciska i Wyszaków 1257, Górka Targowa 1258, Jerzyn i Murzynowo 1266, Górka Mała 1272, Urniszewo 1281, Witowo 1286, Kopaszyce 1288, Węglowo 1289, Stęszewko i Tanibórz 1292, Jaszkowo i Luboniec 1294, Dębicz 1299, Góra 1302, Chocicza, Chudzice, Nietrzanów, Ołaczewo, Piątkowo Czarne i Rumiejki Kościelne 1305, Pętkowo i Uzarzewo 1306, Gułtowy 1311, Szewce 1316, Garby i Iwno 1319, Brodowo 1323, Brzezie, Czerlejnko i Wydzierzewice 1338, Paczkowo i Szrapki 1339, Kowalskie i Starczanowo 1340, Słupia 1348, Sarbinowo i Trzek 1349, Chłapowo r. 1352. Młyny stały już w r. 1258 na Głównej i w r. 1365 na Cybinie. Znikły Mroczki, Mroczkowe, Ociosna, Polwica Górecka, Przykuty, Rogowiec, Sławęcin, Sułowo, Szczytki i inne osady starożytne. Z nowszych osad nie wykazuje Spis gmin i okręgów z r. 1888 Czarny Bród, Dębowe, Górka Twardowa, Góry, Jelonek, Kotłówka, Krzyżówka, Laski, Pieczyska, Piekło, Przylepa, Postułka, Snopki, Swiszułkowo, Szkudelny Młyn, Wołkowicz, Zjawieniec, które w znacznej części także poznikały. Obok szlachty dziedzicznej posiadali różnemi czasy biskup pozn. kapituła Biskupice Biskupie i Kapitulne, Czarnotki, Czerlejnko, Czerlejno, Glinkę Duchowną, Górę,

Środa