występuje pleban. Nowy kościół z cegły, w stylu gotyckim, wystawił w r. 1423 Mikołaj z Kik, kanonik pozn. , proboszcz miejscowy, wynosząc go do rzędu kolegiat i ustanawiając przy nim proboszcza, dziekana, kustosza i 7 kanoników. Erekcyą tę potwierdził w r. 1428 Stanisław Ciołek, bisk. poznański. Z tych czasów znajduje się w kościele ławka i słup z napisem nieczytelnym. Dyplomaty z r. 1281 wspominają o Kromolicach Chomoruicze, własności kościoła, który dotąd posiada folwark, zwany Topolą. Dziekan Jan Rażek fundował altaryą; odnośny napis z r. 1543 przechował Paprocki w Herbach Rycerstwa; wspomina on o 2 kanoniach, fundowanych za czasów jego przez Hunorowskiego człowieka możnego i uczonego, zamieszkałego w środzie. Bractwa literackie i miłosierdzia rozwiązały się; bractwo zaś św. Anny istnieje od r. 1640, Szkaplerza od r. 1663 i Rożańcowe od r. 1665. Do kościoła przystawili Pępowscy kaplicę p. w. św. Maryi Magdaleny; przyozdobili ją Grzymułtowscy, prawo kolacyi należało do magistratu. Drugą kaplicę przybudował w r. 1602 Hieronim Gostomski, z uposażeniem na Piotrowie i Daszewicach, prawo kolacyi oddał jezuitom poznańskim. W kościele i kaplicach znajdują się nagrobki Ambrożego Pępowskiego, woj. sieradzkiego 1510, drugiego Ambrożego, ststy średzkiego 1571, Anny z Ostroroga 1584, Urszuli z Sieniawy Gostomskiej 1589. Rycinę kolegiaty z opisem podają Przyjaciel Ludu 1835 36 r. , str. 201; Wspomn. Wielkp. , E. Raczyńskiego; Tygod. Illustr. 1864 r. , IX, 41 i Album N. Ordy. Wykazany w Indeksie do Kod. Wielkp. pod środą nr. 1109 kościół św. JanaChrzciciela odnosi się do Krerowa, kościołowi bowiem krerowskiemu przekazał bisk. poznański Jan w r. 1330 pobierane ze Środy małdraty i fertony. Prócz kolegiaty istniały tu jeszcze kościół św. Ducha za bramą poznańską; upadł po r. 1700; początki jego sięgać miały do r. 1350; kościół Wszystkich Świętych na przedmieściu Góreckiem od r. 1600 poza r. 1696; kościół Niepokal. poczęcia N. M. Panny i św. Idziego na przedmieściu Pyzdrskiem w r. 1607 poza r. 1696; kościół św. Sebastyana za miastem, ku drodze gnieźnieńskiej, około r. 1610 poza r. 1715. Kościół św. Krzyża z klasztorem dominikanów założył około 1420 r. Jan z Opatowie, bisk. chełmski ks. S. Barącz, Rys dz. zak. kazn. . W nowszych czasach po zniesieniu klasztorów oddał rząd pruski kościół podominikański lutrom; klasztor rozpadł się już w drugiej połowie XVIII w. Siostry miłosierdzia św. Wincentego á Paulo mają tu klasztorek i szpital. Szpital przy kościele św. Ducha istniał około 1599 r. Szkoła paraf. wspominana pod r. 1639, przechodziła różne koleje; spalona przez Szwedów, pozbawiona nauczyciela i t. p. , przeszła około 1784 r. pod opiekę magistratu. Miasto było dawniej opasane murem i rowem, zalewanym poblizką strugą. Wiadomości o zamku średzkim w r. 1312 opierają się tylko na wnioskach; o losach zamczyska starościńskiego brak szczegółów. Par. średzką, liczącą 7718 dusz, składają Anna, Annopole, Babin, Bojnice, Bukowy Las, Czartki, Henrykowo, Jarosławiec, Kopaszyce, Kijewo, Marcelino, Mieczysławów, Murzynowo Kościelne, Pętkowo, Pławce, Podgaj, Połażejewo, Romanowo, Sabaszczewo, Słupia, Środa, Streszki, Tadeuszowo, Topola, Włostów, Żabikowo, Zberki, Zdziechowice, Zielniki i Żrenica. Kościół filialny stoi w Murzynowie. Parafia protest. liczyła w r. 1860 w 79 osad. 618 dusz obok 10, 355 katolików. Szkoły paraf. istnieją w Czartkach, Jarosławcu, Murzynowie Kościelnym, Połażejewie, Środzie, Tadeuszowie i Źrenicy. Dekanat średzki obejmuje 14 parafii Bnin, Kosznty, Krerowo, Kurnik, Mączniki, Mądre, Nietrzanów, Niezamyśl Zaniemyśl, Rogalinek, Śmieciska, Solec, Spławie, środa i Tulce, dwa kościoły filialne, jedną kaplico, 17 księży, 41 szkół paraf. , 5 szpitali kościelnych i 33, 356 dusz. Par. Rumiejki znikła; Bagrowo i Murzynowo wcielono do innych; kaplica stoi w Rogalinie. Dekanat średzki zagarnia płd. część powiatu, sięgając ku zach. do pow. szremskiego. W Ś. wielkopolskiej umarł w r. 1231 d. 17 18 sierpnia Władysław Laskonogi. W r. 1233 panowie wielkopolscy poddali Ś. i ziemię średzką z innemi dzielnicami Henrykowi Brodatemu; r. 1253 przy podziale Wielkopolski dostała się Ś. Bolesławowi, bratu Przemysława; r. 1261 Bolesław, syn Władysława Odonicza, bawiąc w S. , nadał zdunom prawo niemieckie. W 1312 r. dzielą się książęta szląscy Wielkopolską; Ś. była wówczas stolicą powiatu lub okręgu; r. 1331 zburzyli Krzyżacy miasto, oszczędzając kościół p. w. N. M. Panny. R. 1369 ststa wielkopolski Przecław sprzedał w Ś. sołtysowi murzynowskiemu łan roli, różne mu nadając przywileje; zapewne już wówczas odbywały się tu sądy starościńskie. Dyplomaty z r. 1378 i późniejsze źródła potwierdzają to przypuszczenie. W r. 1370 występuje wójt miejscowy. Około tego czasu pozyskała Ś. prawo niemieckie od króla Władysława, który w r. 1402 pozwolił mieszczanom wykupić Zielniki, zastawiono za 800 grzywien Henrykowi z Zimnej Wody. Prócz Zielnik posiadało miasto Ruszków r. 1578 1793; w r. 1517 kupiło wś Urniszewo od kapituły pozn. , później nabyło Źrenicę; obie te posiadłości odjęli miastu starostowie.

Środa