w granicach gub. z Gźacią 105 w. dług. . Do systematu rz. Oki należą Moskwa 38 w. w granicach gub. i Ugra do 210 w. z Worją. Ważne znaczenie ekonomiczne dla gubernii mają rzeki należące do systematu Dźwiny Zachodniej, mianowicie sama Dźwina, przerzynająca płn. zachod. część pow. bielskiego i płynąca dalej na przestrzeni 50 w. zachodnią granicą pow. bielskiego i półn. porzeckiego, oraz jej dopływy Kaspla 91 w. i Męża 130 w. z Obszą 125 w. , Łuczesą 73 w. i Berezą 87 w. . Dniepr ze swemi dopływami, jakkolwiek zrasza większą część gubernii, pod względem jednak ekonomicznym ma daleko mniejsze znaczenie, żadna bowiem z rzek do jego systematu należących nie jest żeglowną. Dniepr bierze początek w pow. bielskim, zrasza na przestrzeni 473 w. w większej lub mniejszej części pow. Syczewski, wiaziemski, dorohobuski, duchowszczyński, jelniński, smoleński i kraśniński; odbywa się na nim w niewielkiej ilości spław drzewa. Z dopływów Dniepru ważniejsze Wop 130 w. , Chmost 55 w. , Wiaźmą 90 w. , Ośma 80 w. , Uza 55 w. , Soż do 220 w. , Desna 150 w. z Ipucią do 100 w. . Podług danych z 1859 1862 r. przewożono średnio rocznie 4942950 pud. , wartości 4400997 rs. , z czego na Obszę przypada 2504574 pud. , wartości 1597817 rs. , naKasplę 1889890 pud. , wartości 2111079 rs, , a na Gżat 548486 pud. , wartości 471334 rs. W tychże latach spławiano Dnieprem drzewa za 9416 rs. rocznie. Z rozwojem dróg żelaznych żegluga traci coraz bardziej swe znaczenie. Jeziora, chociaż rozrzucone w znacznej ilości po całej gubernii, zwłaszcza zaś w płn. zach. i zachodniej jej części, w ogóle są nieznaczne. Najważniejsze z nich jezioro Szczuczje w pow. porzeckim ma do 12 w. dług. i V12 w. szerok. Powiaty bielski, porzecki i po części duchowszczyński obfitują w błota, zajmujące rozległe przestrzenie; w pow. rosławskim znajduje się ich znacznie mniej, w pozostałych zaś powiatach błota spotykają się tylko wyjątkowo. Z błot najważniejsze Swiclde 30 w. dług. i od 1 10 w. szerok. i Pileckie Mchy do 200 w. kw. , oba w pow. bielskim. Klimat w ogóle umiarkowany, w skutek jednak obfitości wód wilgotny i niestały. Średaia roczna temperatura wynosi 3 9 R. Wiosna i jesień odznaczają się silnemi i częstemi wiatrami, miesiące zaś letnie czerwiec, lipiec i po części sierpień częstemi deszczami, co utrudnia sprzęt zboża. Pomimo nieumiarkowanego wycinania drzewa gub. smoleńska bogata jest jeszcze w lasy, a zwłaszcza część jej płn. zachod. i południowa, w których lasy zajmują przeszło połowę ogólnej przestrzeni. O wyniszczeniu lasów świadczą następujące cyfry pomiar dokonany w 1778 r. wykazał 2503000 dzies. j, w 1847 r. było 2095000 dzies, a w 1870 r. już tylko około 1800000 dzies. Głównie wyniszczone zostały lasy w pow. gżackim, juchnowskim i Syczewskim. Drzewostan stanowi przeważnie jodła, niekiedy w pomieszaniu z sosną, brzozą, osiną i olszą; dąb, klon, wiąz i lipa rzadko się spotykają. Podług danych z 1867 r. było w guber. 1163594 mk. 570259 męż. , w tej liczbie 81261 mk. w miastach, czyli 6 97o, wypada więc 23 7 mk. na 1 w. kw. al. 1147 mk. na 1 milę kw. Pod względem stanów było 20653 szlachty, 17105 stanu duchownego, 69211 mieszczan i kupców, 1005343 włościan, 50068 stanu wojskowego, 242 cudzoziemców i 972 innych stanów; pod względem zaś wyznań oprócz prawosł. 846 katol. , 14831 rozkolników, 350 protest. , 907 żyd. i 33 machom. Pod względem etnograficznym przeważna część ludności należy do plemienia białoruskiego, pochodzącego od pierwotnych mieszkańców tych stron Krzy wiczan. Tylko mieszkańcy płn. wsch. części gubernii są potomkami późniejszych kolonizatorów wielkoruskich. Wielkorusi zajmują cały pow. gżacki i Syczewski, oraz większe części bielskiego, wiaziemskiego i juchnowskiego. Podług danych z 1866 r. na 100 mk. było 4242 Wielkorus. , 46 68 Białorus, i 10 55 stanowiących przejście od jednego plemienia do drugiego. W 1870 r. było w gub. 441 cerkwi murow, i 273 drewn. ; 11 monasterów murow, i 1 drewn. , 1 kościół katol, murow. , 1 kościół protest, i 7 domów modlitwy rozkolników. W 1859 r. było 12006 osad zamieszkałych, mających 118707 dm. , w tej liczbie 12 miast, 555 siół, 2187 siółek, 7 słobód, 8736 wsi i 509 osad drobniejszych. Pod względem zajęcia mieszkańców gub. smoleńska stanowi przejście od gubernii rolniczych do przemysłowych. Rolnictwo z powodu gatunku gleby i klimatu moze tylko w bardzo urodzajne lata zaspokoić potrzeby mieszkańców. Sieją głównie owies, dalej żyto, w mniejszej ilości jęczmień i tatarkę, wyjątkowo zaś tylko pszenicę. Podług Sołowiewa Selsko hoz. statis. smoleń, gub. , 1855 średnio rocznie wysiewano 731000 czet. żyta, 1024000 owsa, 109000 tatarki; zbierano zaś 2449000 czet. żyta, 2588000 owsa, 441000 jęczmienia i 367000 tatarki. Len i konopie uprawiają wszędzie, przeważnie zaś len w pow. gżackim, juchnowskim i wiaziemskim, konopie zaś w rosławskim. Ogrodnictwo i sadownictwo na niskim stoją stopniu, podobnie jak i chodowla koni i bydła, w ogóle drobnego i nędznego. Pszczolnictwo było tu dawnemi czasy w stanie kwitnącym, obecnie upada coraz więcej. Ważną gałęź zajęcia mieszkańców stanowi przemysł leśny. Wielu mieszkańców zajmuje się robo

Smoleńsk